1

Poradnictwo zawodowe

Problematyka wykonywania i wyboru pracy, kształcenia zawodowego, a więc i

poradnictwa zawodowego lokują się na przecięciu procesów i zjawisk życia społecznego i

ekonomicznego, kultury, polityki i edukacji. Toczone w wymienionych obszarach dyskursy

podnoszą i dookreślają tak istotne z punktu widzenia poradnictwa zawodowego kwestie jak:

praca i jej rola w życiu społeczeństwa i państwa; praca w życiu pojedynczego człowieka;

hierarchia zawodów i ról społecznych przedstawicieli poszczególnych profesji; drogi

zdobywania zawodów i osiągania społecznych pozycji; rola szkoły w kształceniu

zawodowym itp. Przebieg i charakter tych dyskursów, ich intensywności język ulegają

ciągłym zmianom, które stają się szczególnie widoczne zwłaszcza w dobie gwałtownych

przeobrażeń i wstrząsów społecznych, ekonomicznych i politycznych. W momentach takich

poddawane są bowiem na ogół rewizji zarówno realne przejawy życia ludzi, społeczne

organizacje i struktury, jak i dotychczasowe przewodnie idee kształtujące świadomość

społeczną, a więc sposoby myślenia i wypowiadania się ludzi na temat istniejącej

rzeczywistości. Wstrząsy i głębokie zmiany prowadzą często do destrukcji przyjmowanych

dotychczas systemów wartości i uznawanych, zarówno pisanych jak i niepisanych norm, jak

również do podważenia całego szeregu terminów i pojęć uważanych dotychczas za adekwatne

dla opisu rzeczywistości. Okresy transformacji cechują się więc tym, że w różnych obszarach

społecznego życia następuje czasem powrót do korzeni i źródeł, czasem przystosowanie się

do nowych warunków, czasem konstruowanie rzeczywistości zupełnie nowej; można zatem

powiedzieć, że mają miejsce procesy destrukcji, rekonstrukcji i konstrukcji.

1.

Cele

poradnictwa

zawodowego

i

ich

względna

trwałość.

W wielu pracach sięgających do historii poradnictwa zawodowego zwraca się uwagę, iż

powstało ono jako forma pomocy porządkująca rynek pracy. Zarówno przedsięwzięcia

F.Parsonsa w Stanach Zjednoczonych, jak i współczesnych mu, czy późniejszych

kierowników poradni zawodowych, biur pracy czy laboratoriów psychologicznych

koncentrowały się na osiągnięciu dwóch konkretnych celów: prowadzeniu doboru

zawodowego polegającego na wybieraniu jednostek predystynowanych do wykonywania

zawodu oraz uprawianiu poradnictwa zawodowego czyli wybieraniu zawodów dla jednostek.

Przytoczone tu cele są nam dobrze znane i samo ich przypomnienie byłoby

niepotrzebne, gdyby nie to, że pomimo upływu czasu i zmiany w naszym kraju sytuacji

politycznej, dość długo wydawały się one aktualne. Jednakże dopiero całościowe spojrzenie

na nie, odsłonięcie kontekstów społecznych, ekonomicznych i ideologicznych umożliwia

rozpoznanie ich sensu, a nie tylko samej treści.

Przyjrzyjmy się zatem czasom, w których rodziło się poradnictwo zawodowe.

2. Początki

poradnictwa zawodowego

Wymienione wyżej cele poradnictwa zawodowego wyraźnie pokazują, iż powstanie jego

wiązało się z określoną sytuacją ekonomiczno-polityczną, zaś jego powstania to okres

wczesnego kapitalizmu i I wojny światowej, a więc okres rozwoju przemysłu(również

wojennego), ale i rozwoju autonomicznych państw, okres wzrostu świadomości narodowej

i

klasowej.

W Polsce pozostającej pod zaborami, wraz z powstawaniem pierwszych fabryk, zaczynały się

tworzyć organizacje oraz stowarzyszenia, które stawiały sobie za główny cel przygotowanie

wszystkich, czyli ogółu do budowania wspólnego państwa. Idee pracy organicznej, pracy u

podstaw jednoczyły elity intelektualne, działaczy społecznych, gospodarczych i oświatowych.

Wyjaśniały i uzasadniały podejmowane działania, wprowadzały ład moralny i organizacyjny.

Zagrożeniem dla tego ładu mogły być jednostki "nieszczęsne", źle ulokowane w strukturze

społecznej, nie wykorzystujące swoich potencjalnych możliwości, pozostające poza nurtem

pracy organicznej. Znalezienie więc właściwych ludzi na właściwe miejsca było zadaniem

2

politycznym, organizacyjnym i moralnym. Działalność poradnicza zajmując się owym

poszukiwaniem

prowadzona była

w

takiej rzeczywistości społecznej, w której

zarówno zadania przypisane poszczególnym placówkom, jak też ich lokata w społecznej

strukturze, była w miarę stabilna, dobrze zdefiniowana i powszechnie akceptowana. U

podstaw organizacji życia społecznego znajdowało się bowiem przekonanie o możliwości

jednoznacznego rozgraniczenia na to, co dobre, a co złe, co moralne, a co niemoralne, co

prawdziwe, a co nieprawdziwe. Organizacja społeczeństwa polegała na dość przejrzystym

podziale funkcji przypisanych poszczególnym grupom społecznym, osobom, urzędom itp.

Zadaniem władz i instytucji społecznych było utrzymanie równowagi pomiędzy działalnością

poszczególnych członów życia społecznego. Stąd działalność poradnictwa zawodowego

spotykała

się

z

pozytywną

oceną

władz.

Służąc

jednostkom służyło jednocześnie państwu, wzmacniając istniejący porządek, względną

równowagę, łagodziło napięcia i konflikty, było widocznym dowodem szlachetnej troski

państwa, organizacji ekonomicznych i towarzystw naukowych

o los ludzi

bezradnych.

Nurt technologiczno – edukacyjny w poradnictwie socjalnym

Wielkie zmiany zachodzące we współczesnym świecie, jego skomplikowanie się w związku

z pojawieniem się nowych technologii i wynalazków zainspirowały naukowców, zarówno

tych, którzy przyczynili się do powstania owych technologicznych zmian jak i badaczy

starających się poznać ludzką naturę i wyjaśnić zjawiska społeczne. Zarówno jedni jak i

drudzy odrzucili z w swoich analizach naukowych nieracjonalne wyjaśnienia badanych

zjawisk.

Zapoczątkowali tym samym wielki pozytywistyczny prąd myślowy. „Pozytywny” to nic

innego jak realny, pożyteczny, pewny konstruktywny i ścisły „przeciwny temu co negatywne,

urojone, jałowe, chwiejne, mgliste i destrukcyjne”1.

Jeden z czołowych twórców pozytywizmu H.Spencer zwrócił uwagę na pięć głównych

kryteriów doboru treści nauczania i wychowania, uważając, iż pomimo powinno ono

uwzględniać „to co służy zachowaniu życia i zdrowia, to, co służy zdobywaniu środków

utrzymania, to co służy wychowywaniu potomstwa, to, co służy utrzymywaniu kontaktów

społecznych i jest potrzebne z punktu widzenia całości społecznej, i to, co stanowi

odpoczynek i ozdobę życia”2, a więc kryteria mające charakter tylko i wyłącznie charakter

utylitarny i instrumentalny.

Pozytywistyczne hasła znalazły duży oddźwięk i akceptację w pracy polskich pedagogów i

działaczy społecznych.

Dyskusje i programy polskich pozytywistów obracały się właśnie wokół „pracy organicznej

od podstaw odrzucając wcześniejsze idealistyczno – mesjanistyczne „wzloty”.

Tak więc propagować zaczęto takie założenia wychowawcze jak: „przygotowanie młodzieży

do praktycznego życia, prawa kobiet do średniego i wyższego wykształcenia, potrzebę

kształtowania poglądu na świat opartego na postępach i osiągnięciach nauk”3.

Objęcie młodzieży szeroką edukacją jak i stosunkowo wczesną opieką poradni zawodowych

miało pełnić ważną funkcję. „Jeżeli więc szkoła nowoczesna nie szczędzi trudów i starań aby

uwzględnić idywidualność ucznia, aż do chwili wejścia jego w życie, to wynika stą logicznie,

że nie może jej być obojętnym dalszy rozwój tej indywidualności wychowanków w chwili

wyboru zawodu, czyli innymi słowy, szkoła, ze względów indywidualno – pedagogicznych

powinna domagać się systematycznego poradnictwa zawodowego”4.

1 S.Szacki, Historia myśli socjologicznej.Część pierwsza, Warszawa 1981, s. 258

2 B.Suchodolski, Pedagogika ideałów i pedagogika życia, Warszawa 1960, s. 155

3 S.Wołoszyń, Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku.Próba zarysu encyklopedycznego, Warszawa 1993,

s. 14

4 B.Biegeleisen, Poradnictwo zawodowe a szkoła, Kraków 1928

3

Pierwszymi instytucjami poradniczymi w Polsce były poradnie samokształceniowe, których

działalność zainicjowało Biuro Porad Naukowych powstałe w ramach Uniwersytetu

Ludowego im. A. Mickiewicza w Krakowie, i Biuro Porad dla Samouków, utworzone przy

Uniwersytecie dla Wszystkich w Warszawie w roku 1906.

Prowadziły one poradnictwo biblioteczne, udzielały porad osobom dokształcającym się na

poziomie ogólnym i zawodowym, poddawały wskazówki w zakresie techniki pracy

umysłowej.

Inne rodzaje poradni to poradnie zajmujące się poradnictwem zawodowym. Poradnie te

zlokalizowane były głównie w większych ośrodkach przemysłowych jak również na terenach

wiejskich(prowadziły wtedy poradnictwo dla ludności wiejskiej).

Poradnictwo zawodowe w nowo utworzonych poradniach prowadzone było przede wszystkim

z myślą o doborze „właściwych ludzi na właściwe miejsce”, przy zastosowaniu testów

zapożyczonych z poradnictwa zachodniego, jak i opracowanych przez psychologów polskich:

J.W Dawida, S. Baleya, M. Grzywak-Kaczyńską.

Poradnictwo zawodowe prowadzone było głównie przez psychologów. Udzielanie porad

obejmowało najczęściej: 1. Wypełnienie kwestionariusza przez badanego ucznia, 2.

Wypełnienie kwestionariusza przez nauczyciela, 3. Wypełnienie kwestionariusza przez

lekarza szkolnego, 4. Indywidualne badanie lekarskie przez lekarza specjalistę w higienie

zawodów, 5. Badanie psychotechniczne, 6. Analizę warunków ekonomicznych i rynku pracy,

7. Konferencję z uczniem i rodzicami

Pracownicy poradni zawodowych byli starannie wykształconymi specjalistami, prowadzili

analizy swojej pracy, uczestniczyli w międzynarodowych konferencjach i kongresach,

utrzymywali kontakty z placówkami naukowymi na świecie, często byli uznanymi

specjalistami.

3. Poradnictwo w PRL

Odbudowa poradnictwa zawodowego po II wojnie światowej w Polsce odbywała się w

odmiennych warunkach ekonomicznych i politycznych. Centralne zarządzanie życiem

społecznym, politycznym, kulturalnym i ekonomicznym nie wymagało dopisywania do

głównych zadań poradnictwa zawodowego, jakichś zadań nowych, ale starym zadaniom

nadało nowy sens. Wykonywanie zawodu czyli podjęcie pracy było zaszczytem i

obowiązkiem każdego, zaś zadaniem państwa było utworzenie odpowiedniej liczby miejsc

pracy, powołanie określonych stanowisk, niezbędnych ze względów ekonomicznych, ale i

satysfakcjonujących ludzi zasłużonych dla budowy ustroju, przewidzenie liczby etatów. A

więc tu także chodziło o rozmieszczenie właściwych ludzi na właściwych miejscach, ale

podstawy tego rozdziału nie koniecznie miały być dostępne poradnictwu zawodowemu, i nie

psychologiczne

badania

selekcyjne

były

narzędziem

dla

jego

realizacji.

Doradcy pomagając ludziom przy wyborze zawodu musieli uwzględniać tzw. zawody

deficytowe i branże strategiczne dla gospodarki, natomiast wybierając ludzi do zawodów,

pamiętać o możliwościach dawania awansu społecznego młodzieży pochodzącej ze środowisk

robotniczych i chłopskich. Tym samym prowadzili działanie, które mieściły się w obszarze

doboru i wspomagania wyboru, ale sens tych działań uległ destrukcji. Trzeba przy tym dodać,

że w/w oczekiwania władz pod adresem poradnictwa zawodowego wprawdzie nie zostały

jednoznacznie sprecyzowane w dokumentach, jako zadania priorytetowe, jednakże były

przypominane przy ocenianiu działań poradni, w analizach demograficznych i społecznych

oraz w badaniach naukowych nad wyborem zawodu, kształceniem zawodowym na szczeblach

średnim

i

wyższym

oraz

nad

awansem

społecznym.

Dość słabe wskaźniki wzrostu zainteresowania zawodami deficytowymi i niewielki rozmiar

awansu społecznego poprzez wykształcenie(pomimo przyznawania dla młodzieży z

niektórych grup społecznych punktów preferencyjnych i różnego typu stypendiów i

świadczeń ), mogły ważyć na ocenie poradnictwa zawodowego w skali makro. Gdyby chcieć

4

krótko podsumować zadania poradnictwa zawodowego w PRL, trzeba przyznać, iż

utrzymywane było, jak poprzednio, dla wzmocnienia działań organów administracyjnych i

organizacji politycznych w procesie sprawowania władzy, jednakże w tym wypadku chodziło

nie tyle o włączanie ogółu do procesu budowania organizmu społecznego, ile o

podtrzymywanie idei gospodarki planowej i etatyzacji

życia społecznego. Jednocześnie

warto dodać, że centralnie sterowane poradnictwo zawodowe w PRL, w praktyce zostało

znacznie ograniczone. Sprowadzono je bowiem do działu poradnictwa oświatowego dla

uczniów w głównej mierze szkół podstawowych. Zlikwidowano bowiem wszystkie

zawodowe poradnie społeczne i poradnie prowadzone przez towarzystwa i organizacje

ekonomiczne.

4. Współczesne poradnictwo

zawodowe.

Czas transformacji ustrojowej i ponowna realizacja dążeń do demokratyzacji życia

charakteryzują się zarówno pewnymi rekonstrukcjami starych idei, jak i pojawianiem się

myśli nowych i dotychczas nieznanych. Charakteryzuje się jednak przede wszystkim nowymi

warunkami w zakresie sposobów sprawowania władzy, organizacji społecznych struktur,

przestrzegania norm prawnych i sposobów prowadzenia publicznego dyskursu, także w

przedmiocie

poradnictwa

zawodowego.

Współczesne

poradnictwo

zawodowe

rozwija

się

w

rzeczywistości

dalece

niejednoznacznej, nieklarownej. Zmiany, jakie obecnie zachodzą zarówno w środowiskach

lokalnych jak i poszczególnych poradniach, mają charakter nieprzewidywalny, przypadkowy i

wcale nie muszą być wyrazem dążenia do osiągnięcia przez nie lepszej organizacji czy

wyższego stopnia rozwoju. Zmiany są odpowiedzią na potrzeby rynku i niewiele mają

wspólnego z planowaniem przyszłości. Nieaktualna więc stała się obowiązująca dotychczas

zasada

przestrzegana

przy

udzielaniu

pomocy

wybierającym

zawód:

"poznaj rynek pracy, poznaj swoje możliwości, dopasuj się do zawodu, który ma

przyszłość w twoim środowisku".

Dzisiaj nikt nie jest w stanie dokładnie wskazać, jakie zawody mogą mieć przyszłość w

danym środowisku, a nawet jakie czynności będą się mieściły pod nazwą zawodów już

znanych.

W opozycji do powyższych pytań powstają w Polsce instytucje i poradnie próbujące

dopasować tryb swojej działalności do szybko zmieniającego się rynku pracy. W Gdańsku

powstało m.in. Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej.

Do zakresu zadań Centrum, która jest wyspecjalizowaną jednostką organizacyjną

Wojewódzkiego

Urzędu

Pracy

na

prawach

wydziału

należy:

1. Organizowanie i koordynowanie rozwoju usług poradnictwa zawodowego oraz informacji

zawodowej na terenie województwa, a także wspierania działalności klubów

pracy:

planowanie rozwoju poradnictwa zawodowego w województwie, popularyzacja poradnictwa

zawodowego

wśród społeczności województwa, prowadzenia usług w

zakresie poradnictwa zawodowego, indywidualnego i grupowego poprzez świadczenie

wyspecjalizowanych usług w zakresie planowania kariery zawodowej, z wykorzystaniem

metod psychologicznych, zasobów informacji zawodowej oraz technik komputerowych,

zbieranie, gromadzenie, aktualizowanie informacji o zawodach, możliwościach kształcenia,

doskonalenia kwalifikacji zawodowych oraz przekwalifikowania na lokalnym rynku pracy,

upowszechnianie informacji zawodowych ułatwiających wybór zawodu, zmianę kwalifikacji,

pozyskanie lub zmianę pracy, prowadzenie usług dla pracodawców w zakresie naboru

kandydatów do pracy wymagających szczególnych predyspozycji psychofizycznych,

udzielanie

pomocy

przy

tworzeniu

i

funkcjonowaniu

Klubów

Pracy,

sporządzanie okresowych informacji i analiz z zakresu poradnictwa zawodowego.

2. Współudział w organizowaniu, inicjowaniu i współfinansowaniu lokalnych programów

mających na celu tworzenie nowych miejsc pracy i likwidację negatywnych skutków

5

bezrobocia

lub

wspieranie

rządowych

programów

restrukturyzacyjnych.

3. Współudział w inicjowaniu przedsięwzięć w zakresie udzielania pomocy i udzielanie

pomocy przewidzianym do zwolnienia pracownikom, również za pośrednictwem

pracodawców, w przypadku gdy zwolnienia te mają wpływ na lokalny rynek

pracy.

4. Planowanie wydatków i gospodarowanie środkami finansowymi przeznaczonymi na

realizację

zadań wydziału.

Pomimo

powstawania

poradni

zawodowych

na

terenie

kraju

to

jednak

nieprzewidywalność

sytuacji

w

tym

zakresie

tym

bardziej

pogłębia

się,

że

odpowiedzialności za rozwój poszczególnych środowisk i instytucji nie chcą wziąć ani

lokalne władze, ani państwo, którego zresztą rola zmniejsza się wraz z kurczeniem się

ofiarowywanych zasobów. Przestając finansować przedsiębiorstwa, a także poradnie

zawodowe, państwo rezygnuje z kontroli ich pracy, nie interesuje się, czy ilość ich jest

wystarczająca, nie ingeruje w metody stosowanych w nich działań, ani nie dba o ich rezultaty

finalne. Poradnictwo zawodowe nie służy obecnie integracji państwa, nie jest narzędziem

sterowania społecznego w zakresie tworzenia grup zawodowych czy społecznego awansu.

Powstające dzięki oddolnym inicjatywom osób prywatnych, grup, stowarzyszeń, organizacji

świeckich czy wyznaniowych poradnie zawodowe są autonomiczne, co znaczy, że nikomu nie

są

podporządkowane

i

same

stawiają

sobie

wąskie

cele.

Są

również

przygotowane na to, że cele te mają ulec zmianie, gdyby poradnia straciła klientów.

Nowe poradnie zawodowe, jak i poradnie innego typu, są dowodem przyzwolenia władz na

wolną grę sił społecznych. Tak więc zarówno podejmowane w nich działania, jak i

samootwieranie ich i zamykanie, staje się naturalnym, niekontrolowanym procesem.

Podobne obserwacje można poczynić również w odniesieniu do różnych przedsiębiorstw i

innych

podmiotów

gospodarczych,

czyli

ogólnie

mówiąc

-

rynku

pracy.

Sytuacja ta jest również wyrazem zmian, jakie zaszły w zakresie etyki. Niektórzy

badacze życia społecznego twierdzą, iż nastąpiło rozbicie systemów wartości i norm oraz

wytworzyła się swoista próżnia moralna. Etosowi przedsiębiorczości, wyrafinowanej

konsumpcji dóbr materialnych, nie towarzyszą społeczna solidarność, zaufanie, wzajemność.

śadna szkoła średnia czy wyższa nie uczy jak być zaradnym czy przedsiębiorczym, choć

wyżej wymienione cechy czy umiejętności są uznawane za podstawę osiągania wysokiego

społecznego statusu. Coraz częściej nie stanowi to przedmiotu społecznych osądów czy

zdobywanie takiego statusu odbywa się przez własny wysiłek, czy przez umiejętność

wykorzystania luk prawnych, czy gry sił politycznych, czy wreszcie przez połączenie tych

wszystkich

elementów.

W tej sytuacji nie można powiedzieć, że poradnictwo zawodowe realizuje dobór

zawodowy, czyli lokuje ludzi na właściwych miejscach, jak było to początkowo, czy

partycypuje, choćby częściowo, w dobieraniu miejsc dla właściwych ludzi, jak starano

się to robić w gospodarce planowej. Dzisiaj zarówno liczba miejsc w społecznej

strukturze, czy w podziale pracy jest nieprecyzyjna i nieprzewidywalna, jak i

ich "właściwość" nie jest precyzyjnie określona. Trudno jest dzisiaj opracować sylwetkę

absolwenta, choć tego w dalszym ciągu wymaga się od szkół zawodowych lub wyższych.

Szkoły przestają wypuszczać "specjalistów" w danych dziedzinach. Ludzie stają się

specjalistami w trakcie wykonywania pracy na obejmowanych stanowiskach lub tworząc

własne, czasem zupełnie dotychczas nieznane stanowiska lub warsztaty pracy.

Dzisiejsza uczelnia najczęściej ogranicza się do odnotowania w jakich zakresach przekazała

wiedzę, ale już jak i do czego wykorzysta ją absolwent, pozostaje poza zasięgiem jej

kontroli.

Bardzo trudno jest więc być dzisiaj doradcą zawodu, bowiem wiele zawodów nie ma

tak jasnego kształtu, jak miały go zawody w przeszłości, gdy w wielu zawodach, poza

6

nielicznymi (lekarza, inżyniera, nauczyciela itp.) nie stawia się wymagań w zakresie

profesjonalnego przygotowania, a więc dyplomu określonego kierunku studiów. Doradca

zawodu częściej podejmuje zadania doradcy personalnego lub informatora o miejscach pracy

niż tradycyjnie rozumianego doradcy w zakresie wyboru szkoły i zawodu. Nie sprawdza się

w życiu

maksyma:

"poznaj siebie, poznaj zawód, zobacz, jakie szkoły przygotowują do tego zawodu",

na rzecz innej "pomyśl jak najlepiej możesz wykorzystać swoją wiedzę i umiejętności w

warunkach, jakie stwarza ci środowisko, jakiej wiedzy i umiejętności ci brakuje i jakimi

drogami

możesz

je

posiąść,

aby

robić

to,

co

zamierzasz".

Czyli samopoznanie i samoocena mają pomóc jednostce nie, jak dotychczas w dopasowaniu

się do zastanej rzeczywistości, ale w jej kreowaniu. Przy tym wybór kierunku i sposobu

kreowania

rzeczywistości,

będzie

zawsze

jej

wyborem

moralnym.

W konstruowaniu swoich działań współczesne poradnictwo zawodowe nie może także liczyć

na zaplecze naukowe, które stanowiłyby udowodnione wskazówki jak pomagać w wyborze

zawodu, szkoły, pracy; jak uczyć się zawodów lub jakie zawody wybierać przede wszystkim.

Zmieniła się bowiem społeczna rola nauki i nastąpiło odejście od badań naukowych mających

na celu jednoznaczne rozstrzygnięcia w zakresie, co jest słuszne, a co niesłuszne, co

prawdziwe, a co fałszywe, a więc jak jest

naprawdę.

Należałoby zatem przede wszystkim zrozumieć zachodzące procesy i zadać sobie pytanie, w

jaki sposób ludzie dochodzą do zawodów, stanowisk, rozwiązań, nie starać się natomiast

dawać gotowych wskazówek jak to osiągnąć.