ZOBOWIĄZANIA

1. Zobowiązania jednostronne i 2stronnie zobowiązujące.

- Jednostronnie zobowiązujące to takie gdzie jedna strona była tylko wierzycielem, a druga tylko dłużnikiem (pożyczka); istniała tu też prosta ochrona procesowa, gdyż było tylko jedno powództwo.

- 2stronnie zobowiązujące to takie gdzie każda ze stron była równocześnie i wierzycielem i dłużnikiem. Dzielimy je na zupełne i niezupełne. Zupełne powstają od razu przy zawiązywaniu niektórych stosunków obligacyjnych; przy niezupełnych powstaje zrazu jedno zobowiązanie, ale z przyczyn przypadkowych może powstać także roszczenie po stronie dłużnika.1

2. Zobowiązania cywilne i naturalne

Zobowiązania cywilne były to takie zobowiązania, które uregulowane były przez prawo tzn. były zaskarżalne i możliwe do egzekucji. Zobowiązania naturalne (osób alieni iuris) pozbawione były ochrony procesowej, ale jednak wywierały pewne skutki prawne: a - wykonanie zobowiązania naturalnego oznaczało spełnienie obowiązku prawnego; b - wykonanie zobowiązania naturalnego można było zagwarantować pośrednio przez ustanowienie zastawu lub poręczenia; c - zwierzchnik, który odpowiadał wobec osób 3 z tytułu peculium, a poprzednio udzielił kredytu prowadzącemu peculium synowi lub niewolnikowi, mógł tą swoją naturalną należność pokryć w pierwszej kolejności.

3. Przedmiot zobowiązania (świadczenie , odsetki)

--- świadczenie - 1) Dare (dać) - przeniesienie prawa własności; 2) facare (czynić) - przeniesienie posiadania lub w dzierżenie;3) praesare (świadczyć) - przeniesienie świadczenia w stricti iuris

--- świadczenie oznaczone indywidualnie lub gatunkowo - tzn. species lub genus; Przy kontrakcje z species w razie zniszczenia rzeczy świadczenie stawało się niemożliwe

--- odsetki - zapłata za korzystanie z cudzego kapitału obliczona wg określonej stopy %. Istniały zakazy co do pobierania odsetek: (1) wysokość odsetek nie mogła przekroczyć wysokości kapitału; (2) anatocyzm - nie można było ściągać odsetek od odsetek

--- zobowiązania przemienne - ustalone z góry 2 lub więcej świadczenia do wyboru (wystarczy 1 sp)

--- upoważnienie przemienne - jedno świadczenie, ale dłużnik otrzymuje z góry upoważnienie do zwolnienia się także przez spełnienie innego świadczenia.

4. Świadczenie

Świadczenie mogło być przedmiotem tylko, gdy: (1) było fizyczne i prawnie możliwe do spełnienia;

(2) było dozwolone z punktu widzenia zasad prawa i moralności; (3) było dostatecznie określone;

(4) musiało mieć dla wierzyciela wartość ekonomiczną.

5. Stopnie winy

Dolus (zły zamiar) -świadome i dobrowolne działanie/zaniechanie obliczone na wyrządzenie szkody

Culpa (wina) -wina umyślna, niedbalstwo

6. Zobowiązanie

Obligatio nazywamy stosunek prawny między 2 stronami, z których jedna zwana wierzycielem (cereditor), ma prawo domagania się pewnego świadczenia od strony drugiej, ta zaś zwana dłużnikiem (debitor), ma obowiązek świadczenie to spełnić.

7. Podział kontraktów:

Kontrakt to umowa, która ze względu na podstawę (causa) jest zaskarżalna. Dzieliły się na:

--- kontrakty realne - dochodziły do skutku w wyniku porozumienia między stronami, któremu musiało towarzyszyć wręczenie rzeczy

--- kontrakt werbalny - zawiązywał się przez porozumienie między stronami wyrażone przy użyciu ściśle określonych słów (verba)

--- kontrakt literalny - porozumienie między stronami, ugruntowane za pomocą pisma (litterae)

--- kontrakt konsensulany - zawierany przez samo porozumienie stron wyrażone w jakiejkolwiek f.

8. POŻYCZKA (muutum)

Pożyczka występowała w 2 formach historycznych, starszej i nowszej: nexum i mutuum. Do istoty pożyczki należy przede wszystkim jej przedmiot: rzeczy, które się waży liczy lub mierzy. Mutuum był to kontrakt, w którym dłużnik otrzymywał od wierzyciela określoną ilość rzeczy zamiennych na własność, z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości rzeczy tej samej jakości. Zobowiązanie te powstawało dopiero przez wręczenie przedmiotu pożyczki. Wręczenia rzeczy pożyczonych i ich zwrotu dokonywano nieformalnie przez zwykłą tradycję, a na przyjmującego przechodziła własność. Powstawało zobowiązanie jednostronne, bo tylko dłużnik był zobowiązany i nie mógł nawet dochodzić odszkodowania, gdy pożyczona rzecz była wadliwa lub wyrządziła mu szkodę. Z tytułu kontraktu pożyczki można było się tylko domagać zwrotu pożyczonej sumy, bez odsetek. Strony umawiały się zazwyczaj o termin zwrotu pożyczki.

9. UŻYCZENIE (commondatum)

Kontrakt realny polegający na daniu rzeczy przez komodanta w nieodpłatne użyczenie komodatariuszowi, w zakresie i na czas ustalony przez strony, bez prawa pobierania pożytków. Komodant był posiadaczem pomimo wydania rzeczy. Zobowiązanie to było dwustronne i niedoskonałe, opierało się one na zasadach dobrej wiary. Do ochrony komodanta służyła actio commodati directa, za pomocą której mógł się on domagać od komodatariusza pokrycia szkód w przypadku niezachowania przez niego szczególnej staranności. W przypadku używania rzeczy niezgodnie z jej przeznaczeniem komodatariusz odpowiadał z tytułu kradzieży.

--- precarium polegało na tym, iż na prośbę prekarzysty druga osoba zezwalała na używanie swojej rzeczy, ale tylko w granicach własnego upodobania.

10. PRZECHOWANIE (depositum)

Kontrakt realny dochodzący do skutku poprzez wręczenie przez deponenta rzeczy ruchomej na przechowanie depozytariuszowi. Przechowanie rodziło zobowiązanie dwustronne niedoskonałe i w dobrej wierze. Depozytariusz był zobowiązany do nieodpłatnego troszczenia się o oddaną mu na przechowanie rzecz. Odpowiadał jedynie za podstęp i ciężką winę. W razie używania rzeczy zdeponowanej ponosil odpowiedzialność za kradzież używania. Skarga deponenta, zwana actio depositi directa, prowadziła oprócz zasądzenia pieniężnego także do infamii. Depozytariusz mógł dochodzić poniesionych wydatków i ewentualnych szkód za pomocą actio depositi contraria. Oprócz normalnego depozytu znane były 3 jego odmiany:

--- depozyt konieczny - dochodził do skutku w przymusowych okolicznościach dla deponenta (np. pożar)

--- depozyt nieprawidłowy - przedmiotem były rzeczy zamienne (pieniądze), a depozytariusz musiał wydać deponentowi taką samą ilość przedmiotu określonego genus

--- depozyt sekwestrowy - oddanie rzeczy spornej na czas procesu osobie, która odda ją po wygranemu

11. PIGNUS - kontrakt zastawu ręcznego

Był to kontrakt bonae fidei, w którym zastawca wydawał zastawnikowi jakąś rzecz w posiadanie na zabezpieczenie istniejącego długu, a zastawnik zobowiązywał się zwrócić tę rzecz w razie spłaty długu lub też wydać zastawcy nadwyżkę ponad ten dług, uzyskaną ze sprzedaży rzeczy zastawionej. Do czasu oddania właścicielowi rzeczy władał nią tylko dzierżyciel, a pretor chronił go interdyktem. Oddanie przedmiotu w zastaw ręczny powodowało zawiązanie się węzła obligacyjnego z mocy kontraktu realnego. Z tego tytułu zastawnik był zobowiązany do zwrotu przedmiotu zastawu po zaspokojeniu jego wierzytelności zabezpieczonej zastawem.

12. STYPULACJA

To ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia, złożone w formie bezpośredniej wymiany pytania i odpowiedzi pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem. W akcie uczestniczyli: stipulator (przyjmujący przyrzeczenie), promissor (składający przyrzeczenie), mogła być też 3 osoba adistpulator (wierzyciel uboczny), solutionis causa adiectus (otrzymywał w akcie sty. Uprawnienie do przyjęcia świadczenia od dłużnika) i adpromisor (poręczyciel dłużnika). Stypulacja rodziła zobowiązanie ścisłego prawa oparte na ius civile. Dawała duże możliwości kształtowania przez strony stosunku wg ich życzenia. Mogła mieć 2 formy: potwierdzonej pisemnie i ustną (wymiana pytania i odpowiedzi). Ze stypulacji rodziło się zobowiązanie 1stronnie zobowiązujące, dlatego też powództwa przysługiwały tylko wierzycielowi. Zależały one od treści stypulacji: actio certae creditae pecuniae (pieniądze), actio certae rei (rzeczy). Powództwa oceniane były ze ścisłego prawa a więc dłużnik zobowiązany był tylko do treści przyrzeczna.

13. Kontrakty nienazwane

Kontrakt nienazwany dochodził d skutku w wyniku porozumienia między stronami, którego przedmiotem było przeważnie świadczenie dwustronne, przy czym jedna ze stron świadczenie swoje już spełniła, oczekując wzajemnego świadczenia od strony drugiej. 4 typowe schematy swiad:

--- do ut des - przenoszę własność rzeczy w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności innej r

--- do ut facias - przenoszę własność rzeczy w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś

--- facio ut des - czynię coś w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności

--- facio ut facias - czynię coś w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś dla mnie

Elementami tego kontraktu jest: porozumienie (dot obustronnego świadczenia) i wykonanie tego świadczenia przez jedną ze stron. Ten kto spełnił świadczenie miał prawo do skargi o zwrot świadczenia, prawo pretorskie przyznało możliwość domagania się wyrównania szkody, a później przyznano powództwo actio preascriptio verbis, które miało cel wymuszenie spełnienia swiadczenia

14. ZWŁOKA wierzyciela i dłużnika

ZWŁOKA WIERZYCIELA (mora debitoris) miała miejsce wówczas, gdy dłużnik z własnej winy nie wykonał zobowiązania, którego termin świadczenia już upłynął. Przy długach terminowych dłużnik popadał w zwłokę, z mocy prawa, gdy minął termin świadczenia. Przy długach bezterminowych potrzebne było wezwanie ze strony wierzyciela, by dłużnik spełnił świadczenie. Odpowiedzialność dłużnika, który popadł w zwłokę była obostrzona. Zobowiązany był on do wynagrodzenia powstałej szkody, odpowiadał także za niższe stopnie winy, a nawet za przypadkową uteratę rzeczy. Skutki zwłoki ustępowały po zaofiarowaniu świadczenia

ZWŁOKA DŁUŻNIKA (mora creditoris) zachodziła wówczas, gdy odmawiał on przyjęcia świadczenia zgodnego z treścią zobowiązania. Następowało sołabienie odpowiedzialności dłużnika, który odpowiadał tylko za dolus i coulpa lata. Wierzyciel musiał zwrócić koszty spowodowane zwłoką.

15. Kontrakty literalne

Zobowiązania dochodzące do skutku przy użyciu pisma (litteris),, były to przede wszystkim:

1. wpisy do ksiąg rachunkowych;

2. skrypty dłużne -dłużnik wystawiał akt pisemny (chirographum), w którym uznawał swój dług wobec dłużnika,

chociaż nie było stypulacji.

16. SPÓŁKA (societas)

Spółka była kontraktem konsensualnym, na którego podstawie 2 lub więcej osób, zwanych wspólnikami (socii), zobowiązywało się do wzajemnych świadczeń w zamiarze osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego. Spółka nie miała osobowości prawnej, a jej istotnymi elementami były: (1) porozumienie, (2) wspólne świadczenie wnoszone do spółki, wspólny cel gospodarczy wspl.

Wniesiony majątek stawał się własnością wspólników proporcjonalnie do ich wkładów; niedopuszczalna była tzw. lwia spółka, w której jeden ze wspólników uczestniczył tylko w zyskach, a drugi tylko w stratach. Był to stosunek prawny oparty osobistym zaufaniu wszystkich wspólników, stąd też wystąpienie lub śmierć jednego z nich powodowało rozwiązanie spółki. Wspólnikom przysługiwało powództwo actio pro socio o dokonywanie rozliczeń ze spraw spółki.

17. SPRZEDAŻ

Kontrakt konsensualny (kupno [emptio] - sprzedaż [venditio]) jest prawną formą wymiany rzeczy wszelkiego rodzaju na rzeczy szczególnego rodzaju. Rzymska emptio venditio rodziła jedynie skutek obligacyjny. Po jej zawarciu należało dokonać aktów rozporządzających: wydania rzeczy i pieniędzy. Kupującemu przysługiwała actio empti(wydanie rzeczy) a sprzedającemu actio venditii (zapłata ceny). Zobowiązanie kupna sprzedaży było 2stronnym doskonałym, wg zasad bonea fideis. Od momentu zawarcia umowy do czasu wydania rzeczy nabywca ponosił ryzyko przypadkowej utraty rzeczy. Sprzedawca odpowiadał za wady prawne rzeczy, gdyby okazało się, że nie był on właścicielem sprzedanej rzeczy. W przypadku wad fizycznych rzeczy, które były podstępnie zatajone przez sprzedawcę ponosił on odpowiedzialność, gdyż edykt edyla kurulnego przewidywał odpowiedzialność sprzedawcy za wady zatajone. Nabywca mógł wtedy żądać rozwiązania umowy za pomocą actio redhibitatora, lub zwrotu gotówki. Ewikcja - odpowiedzialność sprzedawcy za wady prawne rzeczy w przypadku sądowego pozbawienia nabywcy posiadania rzeczy przez jej rzeczywistego właściciela. Towarem mogła być rzecz dopuszczona do obrotu gosp, a cena musiała być oznaczona i wyznaczona w pewnej kwocie pieniędzy..

@@@ 4 formy sprzedaży:a)) zamiana - bezpośrednia wymiana rzeczy; b)) sprzedaż gotówkowa - wymiana towaru na określoną ilość pieniędzy; formą prawna - macypacja; c)) sprzedaż kredytowa - sprzedaż z odroczeniem świadczenia; albo w dobrej wierze albo stypulcja; d) kontrakt konsensualny

### obowiązki sprzedawcy to obowiązek wydania rzeczy wykonywał sprzedawca przez przeniesienie na kupującego posiadania spokojnego, niezakłóconego z zewnątrz.

### obowiązki kupującego to zapłacenie ceny, gdyż dopiero zapłata ceny powodowała przejście własności nabytej na kupującego

umowy dodatkowe: (1) in diem addictio (zastrzeżenie lepszej oferty - strony ustalały termin do którego sprzedawca bezie mógł odstąpić od umowy i sprzedać towar drożej osobie 3); (2) lex comissoria - sprzedawca zastrzegał sobie termin do zapłaty po którym umowa uważna za niebyłą; (3) pactum displicentiae (sprzedaż na próbę) - jeżeli rzecz nie będzie się podobała kupującemu to będzie mógł ją zwrócić w określonym terminie.

18. NAJEM (locatio conductio)

Najem to prawna forma odpłatnego korzystania z cudzych rzeczy i usług. Locator (ten co daje), conductor (ten co będzie korzystał).

--- najem rzeczy (l.c. rei) - wynajmujący zobowiązywał się wydać najemcy określoną rzecz do czasowego używania i utrzymać tą rzecz zdatną do urzywania, a najemca zobowiązywał się wzajemnie do płacenia umówionego czynszu. W najem wchodziły rzeczy materialne (ruchomości i nieruch), nie zużywalne. Można było nająć tylko do używania, lub do używania i pobierania pożytków. Umowy najmu zawierane były na czas oznaczony. Wynajmujący (locator) miał wobec swojego kontrahenta prawo zastawu na rzeczach i pożytkach, a pretor chronił najemcę przed tym interdyktem migracyjnym. Najemca miał słabą pozycję prawną, gdyż przez to iż otrzymywał rzecz w dzierżenie pozbawiony był ochr. posesoryjnej

--- najem pracy (l.c.operarum) - najemnik (locator) zobowiązywał się do wykonania dla pracodawcy (conductor) określonej pracy (operae), a pracodawca zobowiązywał się wzajemnie do zapłacenia umówionego wynagrodzenia (pensio); najemnik wywiązywał się z kontraktu przez wykonanie pracy osobiście, pod nadzorem i wg wskazówek pracodawcy, a wynagrodzenie należało się nie tylko za wykonanie pracy ale także za stan gotowości do pracy. Przedmiotem tego najmu były tzw. operae liberates, czyli praca prosta niewymagająca kwalifikacji.

--- najem dzieła - wykonawca (conductor) zobowiązywał się wykonać dla zamawiającego (locator) określonego dzieło (opus), a zamawiający zobowiązał się wzajemnie do zapłacenia mu umówionego wynagrodzenia; chodziło tu nie o ilość pracy, lecz o jej końcowy efekt.

19. ZLECENIE (mandatum)

Kontrakt konsensualny na podstawie którego zleceniobiorca (mandatariusz) zobowiązywał się wobec zleceniodawcy (mandant) do bezpłatnego wykonywania określonych czynności w interesie zleceniodawcy lub osoby 3. Zlecone czynności miały tu charakter pracy przede wszystkim umysłowej, a w okresie dominatu otrzymuje on za wykonanie zleconej czynności honorarium. Poza wykonaniem, zlecenie wygasało przez śmierć jednej ze stron, przez cofnięcie zlecenia i wskutek zrzeczenia się przez mandatariusza jeśli nie naraziło to na szkodę zleceniodawcy. Mandant dochodził swoich praw za pomocą actio mandati wykonania zlecenia, obrachunku i wydania tego wszystkiego co mandatariusz

20. PACTA

Pacta to kontrakty które nie należały ani do kontraktów typowych ani do k. nienazwanych. Umowy zawierane skutkiem nieformalnego porozumienia 2 lub więcej osób. Każde pactum zmierzało albo do zwiększenia odpowiedzialności dłużnika, albo do jej zmniejszenia.

Pacta pretorskie - nieformalne umowy chronione na podstawie praw pretorskiego. Zawarcie p.p. dawało pretorowi możność udzielenia powództwa opartego na samym fakcie. Do najbardziej typowych paktów pretorskich należały: a)) constitutum debiti - nieformalne przyrzeczenie wykonania w ściśle określonym terminie zobowiązania już istniejącego; b) receptum argentarii - przyrzeczenie bankiera wobec osób trzecich, że pokryje cudzy dług istniejący albo mający powstać w przyszłości; c) receptum nautarum, cauponum, stabulariorum - przejęcie przez właścicieli statków, zajazdów, stajen zwiększonej odpowiedzialności za rzeczy umieszczone przez podróżnych.

Pacta legitima to nieformalne umowy uznane przez prawo i prawnie chronione. Zyskały zaskarżalność na mocy konstytucji okresu późnego cesarstwa. 3 najbardziej typowe to: a) pactum dotale - nieformalna umowa o ustanowieniu posagu; b) kompromis - umowa, w której strony powierzały prywatnemu sędziemu rozstrzygnięcie istniejącego między nimi sporu; c) darowizna - nieformalna umowa, na podstawie której jedna osoba (darczyńca) zobowiązywała się za zgodą drugiej strony kosztem swego majątku dokonać na jej rzecz przysporzenia pewnej korzyści majątkowej

21. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio)

Negatorium gestio zachodziła wtedy, gdy pewna osoba bez żadnego obowiązku podejmowała się z własnej inicjatywy prowadzenia 1 albo wielu spraw w interesie innej osoby. Powstawał stosunek obligacyjny między podejmującym działanie (gestor) a tym, w którego interesie działania podjęto (dominius negoti). Aby zaszedł ten stosunek konieczne były wymogi: (1) działanie gestora powinno być skierowane na prowadzenie cudzych spraw; (2) gestor winien mieć zamiar prowadzenia cudzych spraw; (3) działanie gestora winno zmierzać do osiągnięcia pozytywnego celu. Gestor powinien prowadzić sprawy do końca, zdać rachunek i przeniesienie na dominus negoti uzyskanych korzyści, a on powinien pokryć koszty gestora nawet gdy działanie jego nie przyniosło pozytywnych rezultatów. Obaj odpowiadali z tytułu omnis culpa.

22. Bezpodstawne wzbogacenie

W okresie epoki republikańskiej mawiano, iż: można domagać się od kogoś zwrotu tego, co znalazło się u niego z niesłusznej przyczyny. Można było dochodzić swoich spraw przy pomocy powództwa zwanego condictio. Bezpodstawne wzbogacenie jakiejś osoby musiało pierwotnie następować przez nieuzasadnione nabycie prawa własności; z biegiem czasu powództwa zaczęto udzielać w przypadkach, gdy wzbogacenie polegało na nabyciu jakiegoś innego prawa. Ochrona to:

Condictio indebiti była ona uzasadniona, gdy ktoś spełnił świadczenie w błędnym przekonaniu o istnieniu długu. Aby było skuteczne: (1) świadczenie polegające na dare musiało mieć na celu zaspokojenie wyimaginowanego długu; (2) spełniający świadczenie działał po wpływem błędu co do istnienia zobowiązania; (3) przyjmujący świadczeni musiał być w dobrej wierze do tego że mu przysługuje, gdyż świadome przyjęcie nienależnego świadczenia to kradzież.

Condictio causa data causa non secuta - zachodziła gdy ktoś przeniósł na 2 osobę własność jakiejś rzeczy w oczekiwaniu wzajemnego świadczenia albo zdarzenia, które jednak nie nastąpiło.

Condictio ob turpen causam - miała na celu zwrot przysporzenia dokonanego w celu powstrzymania kogoś od działania zakazanego przez prawo albo w celu skłonienia kogoś do wykonania jego obowiązku.

Condictio ob iniustam causam - wnoszono przeciw osobie, która uzyskała przysporzenie majątkowe w wyniku czynności przez prawo zakazanej, ale mimo to w pełni skutecznej.

Condictio sine causam - uzasadniona była wówczas, gdy zachodziły jakieś inne bezpodstawne wzbogacenia, a brak było podstawy do żądania ich restytucji.

23. Delikty - charakterystyka ogólna

Były 2 kategorie przestępstw:(1) przestępstwa publiczne - godziły w interesy ogółu i podlegały represji ze strony organów państwowych;(2) delikty prywatne - godziły w interesy jednostek i dochodzenie deliktów prywatnych państwo pozostawiło jednostkom, ograniczając tylko środki represji. Delikty prywatne należały do dziedziny prawa prywatnego.

Odpowiedzialność sprawcy deliktu prywatnego: państwo określiło odpowiedzialność sprawcy, która była zindywidualizowana. Na przełomie lat odchodzi się od prymitywnej zemsty prywatnej przez wyznaczenie stawek kary prywatnej (poena). Miały one prywatny charakter gdyż przypadały tylko poszkodowanemu, spełniając zarazem funkcję odszkodowawczą.

Procesowa ochrona poszkodowanego: można było dochodzić swoich należności za pomocą 3 powd:

karnych (a. Poenales - służyły dochodzeniu kar prywatnych);odszkodowawczych (a.reipersecutoriae - do uzyskania odszkodowania); mieszanych (a.mixtae - oba elementy). Najczęstsze było powództwo karne, które można było wytoczyć tylko przeciwko sprawcy deliktu. Jeżeli szkodę wyrządzono w majątku, ponosili odpowiedzialność także spadkobiercy, dlatego i oni byli legitymowani do wniesienia powództwa przeciwko sprawcy. Można było je wnosić kumulatywnie przeciwko współsprawcom.

24. Kradzież(furtum)

Jakiekolwiek zachowanie sprawcy, mające na celu pozbawienie właściciela możliwości władania rzeczą ruchomą. Występuje ona w dwóch odmianach: furtum manifestum (złodzieja schwytano na kradzieży in flagranti); furtum nec manifestum (nie złapano). Na kradzież składały się wg definicji 3 elementy: (1) element obiektywny zabór rzeczy (furtum rei) albo jej używania (furtum usus), lub jej posiadania (furtum possessinis); (2) element subiektywny to zły zamiar (fraus), który musiał towarzyszyć aktowi zaboru; (3) pobudka, polegała na tym że przestępstwo popełniono z chęci zysku

Przy f.manifestum przysługiwała okradzionemu actio furti manifesti, a przy f.nec manifesti przysługiwała actio furti nec manifesti, obie miały charakter penalny; natomiast odszkodowawczy charakter miał obowiązek zwrócenia poszkodowanemu samej rzeczy skradzionej.

Rabunek (rapina) to postać kradzieży kwalifikowanej, polegająca na zawładnięciu rzeczy przez zorganizowaną grupę, przy użyciu gwałtu.

25. Zniewaga (iniuria)

Jedno z przestępstw prawa cywilnego, wymienione już w Ustawie 12 tablic. Ustawa ta przewidywała następujące wypadki: membrum ruptum (ciężkie okaleczenie połączone z utratą części ciała - sprawca podlegał karze talionu); os fractum (złamanie kości - odszkodowanie 300 osób dla osoby wolnej, 150 dla niewolnika); czynne naruszenie nietykalności osobistej (kara 25 asów). U schyłku republiki zakres przestępstwa regulowały edykty pretorskie i wg nich in iuria to zamierzone i sprzeczne z prawem nieuszanowanie cudzej osobowości za pomocą czynów lub słów. W przypadkach ciężkich szkodę szacował pretor i stanowiła ona dla sądu górną granicę dla osądzenia sprawcy deliktu. Delikt rozpatrywany był przed kolegium sędziów rekuperatorów.

26. Bezprawne wyrządzenie szkody (damnum iniura datum)

Przestępstwo prywatnoprawne regulowane przez ustawę z 3 w pne lex Aquilia. Wprowadza ona generalną zasadę odpowiedzialności za szkody spowodowane zabiciem cudzego niewolnika lub zwierzęcia oraz zniszczeniem i uszkodzeniem wszelkich innych rzeczy. Przesłanką było działanie bezprawne. Ustawa określała sztywno sposób działania sprawcy i związek przyczynowy między działaniem a szkodą (zabicie, łamanie, rwanie). Wina akwiliańska obejmowała nie tylko działanie obiektywnie bezprawne, ale także nieumiejętność i wszelkie niedbalstwo sprawcy. Sprawca szkody był zobowiązany do zapłacenia poszkodowanemu najwyższej rynkowej wartości rzeczy w ciągu ostatniego roku. Skarga z tytułu d.i.m. nazywała się a.l. Aquilia i była zaliczana do a. penales. Jeżeli pozwany zaprzeczał żądaniu powoda i wdawał się w spór to ryzykował gdy przegra zwrotu duplum przedmiotu sporu.

27. Delikty prawa pretorskiego

---- Dolus - przestępstwo p.p., polegające na rozmyślnym wyrządzaniu szkody majątkowej innej osobie przez podstępne wprowadzanie w błąd (oszustwo); actio doli -dochodzenie odszkodowania w pojedynczej wysokości i infamia oskarżonego;

---- Meteus - delikt p.p., polegający na bezprawnym przymuszeniu innej osoby do niekorzystnej czynności prawnej; actio quod meteus causa

---- działanie na szkodę wierzycieli (fraus creditorum) umniejszanie majątków prze dłużnika na niekorzyść wierzycieli. Actio Pauliana - środek ochrony wierzycieli.

---- gorszenie niewolika (servi corruptio) podsycanie do oporu, do obniżania wydajności pracy, do lekceważenia panów. Przeciwko sprawcom tego rodzaju deliktu pretorowie pozostawili do dyspozycji właścicielom a. servi corupti o duplum strat.

28. Zobowiązanie jak gdyby z deliktów (Quasi ex delikto)

---- Iudex qui litem suam fecit - sądzia, który przy rozstrzyganiu sporu naruszyła swoje obowiązki, narażając w ten sposób jedną ze stron na szkodę majątkową, czynił niejako spór swoim własnym. Odpowiadała nie tylko wówczas, gdy udowodniono mu dolus (zły zamiar), lecz także wtedy, gdy w postępowaniu sądowym wykazał brak roztropności.

---- effusum vel deiectum - szkod polegała na wylaniu lub wyrzuceniu czegoś przez okno z budynku. Trudno było ustalić z którego okna wylano dlatego też pretor przyznał poszkodowanemu actio de effusis vel deiectis przeciwko osobie zajmującej mieszkanie. Kara wahała się od duplum wyrządzonej straty materialnej do 50 000 sestersów przy zabiciu.

---- positum aut suspensum - zagrożenie bezpieczeństwa ruchu na drogach publicznych spowodowane przez wystawienie lub wywieszenie czegoś na budynku; kara do 10000 sestersów

---- odpowiedzialność właścicieli statków, oberży i stajen - niezależnie od ryzyka jakie ponosił niezależnie za przypadkową utratę rzeczy, odpowiadał na podstawie actio in factum z tytułu uszkodzenia lub kradzieży rzeczy klienta dokonanej przez własnych pracowników; skarga na dupl.

29. Zobowiązanie z deliktów osób alieni iuris

--- Actiones adiedcticiae qualitias - na postawie prawa pretorskiego można było dochodzić zobowiązań zaciągniętych przez alieni iuris od pater familias.

--- odpowiedzialność noksalna - gdy osoba alieni iuris lub niewolnik dokonał deliktu to albo pater familias pokrywał delikt albo oddawał tą osobę do dyspozycji poszkodowanego do czasu naprawy. To powództwo szło „za głową” tzn. ciążyła ona na właścicielu aktualnym w czasie procesu albo też na sprawcy, jeżeli w tym czasie nie podlegał już władzy.

30. Zobowiązania ze szkód wyrządzonych przez zwierzęta

--- odpowiedzialność noksalna - tyle tylko że wydanie sprawcy zastępowała odszkodowanie

31. Umocnienie zobowiązań to:

--- zastaw

--- kara umowna

Osobnym sposobem było też - PORĘCZENIE za cudzy dług.

--- poręczenie stypulacyjne miało 3 formy:

a)) sponsjo - pomiędzy wierzycielem a 3, gdzie 3 poręczała spełnienie długu (tylko ob. rzymscy)

b)) fide promisio - dopuszczenie peregrynów

--- dla innych niż stypulacyjne było - fide iusio -któr przechodziło na spadkobierców wierzyciela.

PORĘCZENIE istnieje obok zobowiązania głównego. Ma charakter substytucyjny tzn najpierw należy dochodzić roszczeń od dłużnika, później dopiero od poręczyciela (gdy było kilku to trzeba było rozłorzyć i domagać się od każdego części). Z poręczeniem związane było - prawo regresu - gdy było kilku poręczycieli ale w tym czasie nie było ich w mieści to mógł pokryć wierzytelność ale później mógł domagać się zwrotu części od reszty wierzycieli.

Poręczenie stypulacyjne

32. Zmiana wierzyciela

Zmiana wierzyciela w prawie rzymskim mogła nastąpić na 3 sposoby:

a)) surogaty (namiastki cesji) - przeniesienie wierzytelności na inną osobę przez czynność prawną

b)) nowacja - nowy wierzyciel przyjmował od dłużnika stypulacyjne przyrzeczenie spełnienia tego samego świadczenia, które należało się staremu wierzycielowi.

c)) in rem suam - dotychczasowy wierzyciel udzielał nowemu zlecenia do ściągnięcia należności od dłużnika i w tym celu ustanawiał go swoim zastępcą procesowym

33. Zmiana dłużnika

Następowała tylko w 1 sposób przez:

--- nowacja - wierzyciel przyjmował od nowego dłużnika stypulacyjne przyrzeczenie wypełnienia obowiązku dawnego dłużnika

34. Umorzenie (wygaśnięcie ).

Są 2 sposoby na to: wg ius civile i wg prawa pretorskiego. Zobowiązania cywilne gasły z mocy prawa ipso iure, a wg prawa pretorskiego trzeba było wystąpić o wygaśnięcie.

+++ Ipso iure: a) Prawidłowym wygaśnięciem jest wykonanie (SOLUCIO) zobowiązania w sposób właściwy (tzn. tak jak brzmiała jego treść i przez dłużnika osobiście, do rąk właściciela we właściwym miejscu i czasie); b) solutio per aes et libram - zwolnienie z zobowiązania poprzez formalny akt zwolnienia; c) NOWACJA - polegała na zastąpieniu jednego zobowiązania nowym stosunkiem obligacyjnym, który wstępował w miejsce poprzedniego; d) CONFUSIO - zlanie się zobowiązań tzn wierzyciel staje się swoim dłużnikiem; e) gasły przy niektórych także poprzez śmierć dłużnika

+++ wg prawa pretorskiego:- paqctum de non petendo - nieformalna umowa, w której wierzyciel przyrzekał dłużnikowi, że albo w ogóle, albo przez pewien czas nie będzie pozywał go do sądu o należne świadczenie.

---- kompensacja (potrącenie) - umorzenie wierzytelności w wyniku przeciwstawienia roszczeniu wierzyciela wzajemnej wierzytelności ze strony dłużnika. Mogła być:

a))) dobrowolna

b))) przymusowa - sędzia mógł dokonać kompensacji w bonea fidei; a w stricti iuris bankier lub nabywca masy upadłego dłużnika. Kompensacja za Justyniana występowała z mocy prawa. Do roszczeń nadawały się wierzytelności które były: wzajemne; wymagalne; jednorodzajowe; płynne (łatwe do udowodnienia)

PRAWO RZECZOWE

1. Pojęcie i podział rzeczy

Rzeczą jest materialna część przyrody, mająca byt samoistny i tworząca określone dobro.

I - res corporales - rzeczy materialne (można dotknąć, zobaczyć)

- res incorporales - rzeczy niematerialne (np. spadek - ogólnie)

II - res impatrimonio (comercio) - rzeczy, które mogą być w obrocie handlowym

- res extrapatrimonio - rzeczy wyłączone z obrotu. Mogą być wyłączone na podstawie:

divi iuris (BOSKIEGO): (1) res sacre - rzeczy służące kultowi religijnemu (świątynie);(2)) res sancte - rzeczy uświęcone (znaki graniczne); (3)) res religiose - rzeczy związane z religią (cmentarze)

humano iuris (LUDZKIEGO ): (1) ze względu na cechy rzeczy (wspólne - morze, rzeki); (2) rzeczy wyłączone z obrotu przez prawo (drogi publiczne)

III (1) res mancipi - ściśle określone przedmioty (grunty w Italii, niewolnicy, zwierzęta juczne, niektóre służebności, grunty wiejskie);(2) res nec mancipi - reszta przedmiotów

IV - nieruchomości - wycinek kuli ziemskiej wraz z tym co jest trwale z nim związane;

- rzeczy ruchome - pozostałe rzeczy

V - rzeczy oznaczone gatunkowo - są to rzeczy, które można zważyć, zmierzyć, policzyć, występujące w większej ilości w wielu miejscach (pszenica);- rzeczy oznaczone indywidualnie -ma swoje specyficzne cechy

VI - rzeczy podzielne - można je podzielić bez utraty wartości

- rzeczy niepodzielne -nie można ich podzielić bez utraty ich substancji, wartości.

VII- pożytki (owoce) - fructus - rzeczy powstałe z innej rzeczy

2. Pojęcie i znaczenie prawa rzeczowego

Prawo rzeczowe może istnieć tylko na rzeczy to: A) Własność - pełne prawo osoby do rzeczy, B) Prawa rzeczowe ograniczone (na rzeczy cudzej), to:

1) Służebność (SERVITUTES) - jest to ograniczony prawem rzeczowym, które upoważnia uprawnionego do korzystania z rzeczy cudzej w pewien określony sposób.

2) Zastaw - (dziś) jest to prawo rzeczowe, przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy ruchomej dla zaspokojenia jego wierzytelności, i to pierwszeństwem przed innymi wierzycielami.

3) Emfitueza - polegała na dziedziczeniu i zbywalnym prawie emfituety do exploatacji cudzego gruntu, z obowiązkiem płacenia rocznego czynszu.

3. Superficies - prawo do powierzchni, dziedziczne i zbywalne, polegające na możliwości pełnego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie.

4. Posiadanie i dzierżenie

• POSIADANIE - possessio - posiadanie nie jest prawem, jest stanemfaktycznym, na posiadanie składają się 2 rzeczy: (1) KORPUS - faktyczne władanie rzeczą;(2) ANIMUS - z zamiarem zachowania dla siebie

Posiadanie było wcześniejsze niż własność. Występują 3 rodzaje POSSESSIO: (1) POSSESSIO CIVILIS - (z zamiarem zachowaniem dla siebie) - w oparciu o podstawę uznaną przez prawo cywilne; (2) POSSESSIO NATURALIS - (z zamiarem zachowaniem dla siebie) - polega na zachowaniu przedmiotu dla kogoś innego; (3) POSSESSIO AT INTERDICTA - jest szersze od CIVILIS - z ochrony interdicta może korzystać, nie tylko właściciel, ale także posiadacz wadliwy; w złej wierze (złodziej).

Nabycie i utrata posiadania: aby nabyć posiadanie trzeba było nabyć równocześnie Korpus i Animus, w wyjątkowych przypadkach wystarczyło nabyć same Animus (gdy ktoś był już dzierżycielem i miał Korpus) było to traditio brevi manum (nabycie krótką ręką) i constitutum possessorium . Jeżeli zabrakło corpus albo animus następowała utrata posiadania.

Skutki prawne posiadania: każdy posiadacz ma uprzywilejowaną pozycję, nie ciąży na nim w wypadku procesu jako na pozwanym obowiązek dowodu. W ramach ochrony przed samowolą ze stroną osób 3 posiadacz może stosować ochronę konieczną dla utrzymania posiadania, albo pomoc własną dla jej uzyskania.

Ochrona posiadania: pretor chronił posiadania pomocą 3 klas interdyktów: (1) retinendae possesionis (likwidował przeszkody w spokojnym korzystaniu z rzeczy): uti posi detis [naruszenie posiadania nieruchomości] i utrubi [chronił ruchomości]; (2) recuperandae possesionis (przywrócenie posiadania utraconego): un devi (gdy ktoś utracił posiadanie siłą), de vi armata [ siłą zbrojną], de precacrio [ przeciw prekarzyście] ; (3) adipiscendae possesionis (uzyskanie posiadania rzeczy, która dotychczas znajdowała się w cudzym władaniu)

• DZIERŻENIE (detentio) - władztwo faktyczne, w którym występujejedynie corpus, a władca nie ma zamiaru zachowanie rzeczy dla siebie, lecz wykonuje władztwo w cudzym imieniu. Posiadanie to stan faktyczny, a nie prawo.

5. Rzymskie prawo własności

Było najważniejszym i najpełniejszym co do treści prawem rzeczowym. Własność byłą fundamentem ekonomicznej i społecznej struktury państwa rzymskiego. Cechy charakterystyczne prawa własności: a)) wąski krąg dopuszczalnych podmiotów - właścicieli, b)) szeroki krąg przedmiotów, dóbr ekonomicznych, c) duża swoboda właściciela w korzystaniu ze swojego prawa, d) dobrze ukształtowana ochrona właściciela.

---Podmioty prawa własności: własność państwowa, prywatna własność osób fizycznych (przede wszystkim jako własność indywidualna, a także jako współwłasność)

---przedmiot prawa własności: rozciągnięty był on możliwie jak najszerzej, gdyż własność rozciągała się na wszystkie rzeczy dopuszczone do obrotu. Do właściciela nieruchomości rozgraniczonej uświęconymi znakami granicznymi należała nie tylko sama powierzchnia nieruchomości ale także słup powietrza nad nią jak i wnętrze ziemi pod nią.

---zakres uprawnień właściciela: (1) prawo do posiadania rzeczy własnej, (2) prawo do używania rzeczy własnej, (3) prawo do pobierania pożytków, (4) prawo do rozporządzania.

---ograniczenia prawa własności: a) ograniczenia w sferze obyczajowej - dezaprobata dla niegospodarności przez notę cenzorską; b) ogr w sferze publicznej: wywłaszczenie dla dobra publicznego, a także ograniczenia publiczne o charakterze sanitarnym (bud cmentarzy), komunikacyjnym, budowlanym (wys budynków); c) ogr w sferze prawa prywatnego wynikały przede wszystkim z tzw. prawa sąsiedzkiego ( jeżeli owoce spadały na grunt sąsiedni właścicielem był właściciel drzewa, zakaz szkodliwych wyziewów na grunt sąsiedni); d) ograniczenia przyjęte przez samych właścicieli w drodze czynności prawnych.

6. Własność kwirytarna i bonitarna

--- Własność kwirytarna (cywilna) to własność uznana i chroniona wg prawa cywilnego; przysługiwała jedynie pełnoprawnym obywatelom rzymskim. Przedmiotem mogły być tylko grunty położone w Italii; ruchomości (szczególnie niewolnicy). Cywilne środki ochrony pretoryjnej przysługiwały tylko właścicielowi kwirytarnemu. Niektóre uprawnienia jak wyzwolenie niewolnika przysługiwały tylko właścicielowi kwirytarnemu.

--- Własność bonitarna to własność uznana i chroniona wg prawa pretorskiego; właściciel bonitarny korzystał z przedmiotu swojej własności pobierał z niego pożytki

7. Nabycie własności

• Pochodne nabycie własności:

1)) Macypacja - pierwotnie akt kupna-sprzedaży dokonywany uroczyście w obecności 5 świadków, pełnoprawnych obywateli rzymskich oraz wagowego, który odważał kruszec (głównie miedź), będący wówczas środkiem płatniczym, z chwilą pojawienia się pieniądza bitego wymiana towaru za pieniądze odbywała się poza aktem manc. Gdy przedmiotem wymiany było res manicipi to nabywca nie uzyskiwał na nich własności kwiyrytarnej, aby ją nabyć musiał przedsięwziąć macypację, która służyła wtedy jako akt prowadzący do nabycia prawa własności, a zapłata była symboliczna poprzez wrzucenie na szalkę monety.

2)) in iure cesio - pozorny proces windykacyjny, w którym zbywaca występował w roli pozwanego, a nabywca w roli powoda; odstąpienie od sporu w 1 fazie postępowania. Powód dotykając festucą przedmiotu sporu twierdził, że stanowi ona jego własność, a pozwany milczał lub zgadzał się z twierdzeniem powoda przez co przegrywał proce. W rezultacie powód-nabywca otrzymywał rzecz.

3)) tradycja (traditio) - zwykle wręczenie rzeczy. Aby wskutek tradycji nastąpiło przeniesienie prawa własności wymagano spełnienia 3 warunków: (1) rzeczywiste wręczenie rzeczy; (2) wola zbywcy do przeniesienia i nabywcy do przyjęcia własności rzeczy; (3) istnienie słusznej przyczyny prawnej, dla której użyto tradycji. Wyparła ona mancypacje i in iure cesio.

• Pierwotne nabycie własności:

1)) ZASIEDZENIE (usucapio) - było nabyciem własności w wyniku posiadania rzeczy, przy spełnieniu warunków wymaganych przez prawo. Na zasiedzenie mógł powołać się ten kto nabył rzecz ale wobec braku odpowiedniej formy nie uzyskał na niej własności, a także kto przy zachowaniu formy nie nabył własności gdyż zbywca nie był jej właścicielem. Dokonujący zasiedzenia musiał spełnić wymogi: (1) res habilis - rzeczy wyjęte z zasiedzenia (res inhabiles) to rzeczy niedostępne w obrocie gospodarczym, pochodzące z kradzieży, nabyte gwałtem, oraz należące do Kościoła i fiskusa; (2) Titulus - słuszny tytuł - czynność leżąca u podstaw wejścia w posiadanie, umowa; (3) fides - dobra wiara posiadacza; (4) possesio - tylko posiadanie prowadziło do zasiedzenia; (5) tempus - okres potzrbny do zasiedzenia to 1 rok dla ruchomości i 2 lata dla nier.; longi temporis preascripo - zarzut procesowy, którym można było odeprzeć powództwo o wydobycie, utzymując się przy spornym gruncie

2)) ZAWŁASZCZENIE (occupatio) polegało na objęciu w posiadanie rzeczy niczyjej: (1) dzikie zwierzęta, (2) insula in mari nata (wyspa), (3) res derelitae (rzeczy porzucone); (4) res hostiles - rzeczy na terenie Rzymu ale należace do obywatela z którego państwem Rzym toczy wojnę; (5) thesaurus - skarb, to przedmioty wartościowe ukryte tak dawno że zatraciła się pamięć o właści

3)) PRZETWORZENIE (specificatio)- sposób nabycia własności w wyniku gruntownego przetworzenia cudzej rzeczy i wytworezenia w ten sposób nowego przedmiotu (nova species);

4)) POŁĄCZENIE I ZMIESZANIE (accessi, confusio, commixtio)

Aceessio prowadziła do nabycia własności na rzeczy ubocznej, która w sposób trwały została złączona z rzeczą główną, stając się pod względem gospodarczym jej częścią składową. Accessio cedit principali - przyrost przypada właścicielowi rzeczy głównej. Połączyć się mogły: (1) dwie nieruchomości (powstawało na skutek działań przyrody; oderwisko, przymulisko, wyspa na rzece); (2) rzecz ruchoma z nieruchomością (cokolwiek połączyło się z gruntem w sposób trwały, stawało się jego częścią składową: nasiona, drzewa, a także budynki bez względu kto je wzniósł); (3) dwie rzeczy ruchome (np. przyspawanie ręki do statuy).

Mieszanina płynów (cofusio) i ciał stałych (commixtio) należących do różnych właścicieli - jeżeli nie było możliwe rozdzielenie, powstawała na mieszaninie współwłasność, a udziały zależ. od wkładów.

5)) NABYCIE OWOCÓW - Pożytki nabywał w sposób w sposób pierwotny na własność właściciel rzeczy macierzystej, jej posiadacz bonea fidei oraz emfitueta. Nabycie takie następowało w momencie separatio. Użytkownik nabywał własność pożytków również w sposób pierwotny, ale dopiero w momencie ich pobrania. Dzierżawca na podstawie najmu nabywał pożytki w momencie ich pobrania, ale w sposób pochodny tzn. za zgodą wydzierżawiającego.

8. Ochrona praw własności

Podstawowymi powództwami służącymi właścicielom do ochrony ich prawa własności były:

a)) POWÓDZTWO WINDYKACYJNE (rei vindicatio) - to powództwo nieposiadającego właściciela, przeciwko posiadającemu niewłaścicielowi o wydanie rzeczy. Czynnie legitymowanym był zawsze właściciel kwirytarny pozbawiony posiadania rzeczy. Powód winien udowodnić przysługujące mu prawo własności kwirytarnej. Jeśli miał w tym trudności mógł posłużyć się actio Publiciana. Pozwany, który przegrał sprawę, winien zwrócić rzecz wraz z pobranymi pożytkami. Posiadacz bonea fideis nie zwracał pożytków skonsumowanych. Obowiązek właściciela zrekompensowania posiadaczowi poczynionych przezeń nakładów zależała od tego czy był on posiadaczem w dobrej czy w złej wierze.

b)) powództwo negatoryjne (actio negatoria) - przysługiwała właścicielowi, który wprawdzie nie został pozbawiony posiadania, ale prawo jego uległo naruszeniu w inny sposób. Powód udowadniał swe prawo własności oraz fakt jego naruszenia: pozwany, który nie udowodnił, że przysługuje mu wykonane prawo zasądzany był na odszkodowanie.

---Do ochrony władztwa, które określa się jako własność bonitarną służyło: powództwo publicjańskie (ACTIO PUBLICIANA). Powód wnosząć a.P musiał udowodnić, iż sponą rzecz nabył przy zachowaniu wymogów prowadzących do jej zasiedzenia. Wzorowane było na windykacyjnym, a formułka zawierała fikcję, iż w odniesieniu do powoda upłynął czas potrzebny do zasiedzenia. Bierną legitymację miał posiadacz rzeczy. Odpowiedzialność pozwanego i powoda jak w windykacy

--- inne środki ochrony własności w stosunkach między sąsiedzkich:

1)) actio aquae pluviae arcendae -skarga z powodu zmiany naturalnego odpływu deszczówki

2)) cautio damni infecti-gwarancja chroniąca właściciela gruntu przed szkodą zagrażającą od sąsia

3)) operis novi nuntiatio - przeciwko wznoszeniu na sąsiednim gruncie konstrukcji naruszającyhc swobode korzystanie z prawa własności gruntu zagrożonego

4)) actio finium regundorum - skarga służąca rozstrzyganiu sporów granicznych

9. Służebości (servitutes)

Służebność jest ograniczonym prawem rzeczowym, które upoważnia uprawnionego do korzystania z rzeczy cudzej w pewien określony sposób i chronione jest za pomocą actio in rem. Powstawały najczęściej z woli osób zainteresowanych przez czynności prawne.

Służebności gruntowe wymagają do swego powstania 2 gruntów. Ze względu na przeznaczenie gruntu dzielili Rz związane z nimi służebności na służebności gruntów wiejskich (prawo do przekraczania cudzego gruntu; przeprowadzania przez cudzy grunt wody pitnej; wypasania bydła na cudzym gruncie) i miejskich (prawo: widoku; wpuszczenia belki w mur sąsiada; wejścia konstrukcją w słup powietrza na gruntem sąsiada; do odprowadzenia deszczówki do sąsiada).

Służebności osobiste przysługiwały jakiejś osobie, to przede wszystkim użytkowanie (ususfructus), używanie (usus), prawo zamieszkania w cudzym budynku (habitatio) oraz rzeczowe prawo do korzystania z usług cudzego niewolnika lub zwierzęcia (operae servorum vel animalium)

Zasady dotyczące wszystkich służebności: (1) nie ma służebności na służebności; (2) nie można mieć służebności na rzeczy własnej; (3) służebność należy wykonywać w najmniej uciążliwy sposób; (4) służ. nie może polegać na działaniu ale na znoszeniu działania.

10. Zastaw

Prawo rzeczowe, przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy ruchomej dla zaspokojenia jego wierzytelności, i to z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami. Były 3 główne elementy składowe: a)) dłużnik, który w celu zabezpieczenia wierzytelności ustanawia na rzeczy prawo zastawu; b)) wierzyciel, na rzecz którego prawo to jest ustanawiane; c)) przedmiot zastawu.

Zastaw ustanawiało się: w drodze umowy, na mocy ustawy, na zarządzenie sędziego. Zastaw występuje w trzech historycznych postaciach:

1)) Fiducia - dłużnik przenosił na wierzyciela własność przedmiotu zastawu

2)) Pignus - dłużnik przenosił na wierzyciela dzierżenie przedmiotu zastawu, a pretor chronił je przez interdykty. Klauzule wzmacniające pozycję prawną zastawnika:

Pactum de vendendo - uprawnienie wierzyciela do sprzedaży przedmiotu zastawu

Pactum antychreticum - dochód przynoszony przez przedmiot zastawu zabierał wierzyciel na poczet długu

Lex commissoria - klauzula przepadku; gdy dłużnik nie spłacił długu w terminie przedmiot stawał się własnością zastawnika

3) HIPOTECA - zastaw umowny, w którym dłużnik nie wręczał wierzycielowi przedmiotu zastawu, ale umawiał się, iż w wypadku niespłacenia długu wierzyciel zaspokoi swoją pretensję przez sprzedaż przedmiotu obciążonego hipoteką. Actio serviana - skarga skuteczna wobec wszystkich, którzy posiadali przedmiot zastawu. Przy wielości zastawników obowiązywała zasada „prior tempore, potior iure” (kto pierwszy co do czasu, ten lepszy co do prawa) -jako pierwszy swą pretensję zaspokajał pierwszy zastawnik, a później 2, 3,...

PRAWO SPADKOWE

• TESTAMENT

TREŚĆ: Testament był jednostronnym rozporządzeniem ostatniej woli na wypadek śmierci, ustanawiający dziedzica, jako sukcesor uniwersalny miał wejść w ogół stosunków prawno-majątkowych po spadkodawcy. Był odwołalny aż do śmierci testatora i skuteczny dopiero po jego śmierci.

SKUTECZN(osć)Y TESTAMENT'u był poprawny co do treści jak i formy ale są jeszcze dalsze wymogi:

a)) zdolność do sporządzenia test - była odmianą zdolności do czynności prawnych przypadającej początkowo obywatelom rzymskim sui iuris, a później na Latynów, peregrynów i osoby podległe władzy ojcowskiej, a nawet na niewolników państwowych (co do połowy peculium)

b)) zdolność dziedziczenia z testamentu - była odmianą zdolności prawną

FORMA TESTAMENTU - ważny testament można było sporządzić tylko w przepisanej formie. Najstarszy test rzymski miał charakter publiczny i ustny, sporządzany był w czasie pokoju przed zgromadzeniem lud a w czasie wojny przed gotowym do boju oddziałem. Wyszły z użycia przed końcem republiki. (2) Kolejną formą był testament mancypacyjny sporządzany w obecności 5 osób i trzymającego wagę testator mancypował swój majątek osobie zaufanej. (3) Testament prawa pretorskiego to taki w którym pretor udzielał bonorum possesio. (4) test holograficzny - własnoręczny

1. Stanowisko prawne dziedzica

--- KONTYNUACJA OSOBOWOŚCI SPADKODAWCY - przez nabycie spadku dziedzic wchodzil w miejsce spadkodawcy; wg Justyniana spadkodawca i spadkobierca są jedną osobą. Dziedzic miał obowiązek podtrzymywać kult familijny i dbać o zachowanie dobrego imienia zmarłego. Majątek testatora zlewał się w jeden z majątkiem dziedzica. Dziedzic odpowiada za długi spadkodawcy z wyłączeniem zobowiązań pochodzących z przestępstw - deliktów, oraz niektórych kontraktów tj. mandatum i societas. Mógł on dokonać cesji lub sprzedać majątek spadku w ręce innej osoby.

--- OCHRONA PRAWNA DO SPADKU - dziedzic stawał się właścicielem, ale niekoniecznie posiadaczem dlatego

a)) hereditatis petitio - dziedzic zmierzał nie do uzyskania pojedynczych rzeczy spadkowych, ale spadku jako całości; zakres restytucji uzależniony był od dobrej lub złej wiary pozwanego. Leg czynnie był heres

b)) interdictum quorum bonorum - służył on nie do ochrony istniejącego posiadania ale do nabycia całkiem nowe

--- WIELOŚĆ DZIEDZICÓW - często w miejsce spadkodawcy wchodził nie 1 a kilku współdziedziców. Problemy prawne to : a) wspólnota dziedziców - majątek pod wspólnym zarządem, każdy miał swój udział; b)) przyrost- każdemu powołany był do całości, ograniczała go tylko ilość współ dziedziców, jeżeli ktoś odpadł to jego część przyrastała do pozostałych, proporcjonalnie do ich wielkośćci; c)) zaliczenie na dział spadkowy (collatio) - collatio bonorum (dopuszczenie emancypowanego do dziedziczenia gdy wnosił własny majątek do podziału spadkowego); collatio dotis (córka, z posagiem)

--- ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA DŁUGI SPADKOWE - dla ochrony majątku dziedzica środki ochrony to:

a)) separatio bonorum - gdy dziedzic podejrzany był o niewypłacalność pretor udzielał „oddzielenia majątków”

b)) beneficium inventari - dobrodziejstwo inwentarza, spadkobierca który to sporządził odpowiadał tylko tym zinwentaryzowanym majątkiem

2. Powołanie do spadku

Samo powołanie do spadku, czyli delacja, jest tylko formą zaofiarowania spadku, z czego osoba powołana skorzystać może, ale nie musi (z wyjątkiem tzw. heredes necessarii). Prawo rzymskie znało 3 sposoby powołania do spadku: testamentowe (secundum tabulas), beztestamentowe ((ab intestato) i przeciwtestamentowe (contra tabulas). Pierwsze opierało się na woli spadkodawcy, a podstawą dwóch ostatnich były przepisy prawa.

3. Sukcesja uniwersalna; spadek

Dziedziczenie (successio): po spadkodawcy (defunctus - zmarły) następował dziedzic (heres, succesor), lub dziedzice. Było to następstwo o char. ogólnym; dziedzic nabywał po zmarłym rzeczy zmarłego per uniwersitatem (w całości) tzn. wchodził w ogół jego praw. Była to zasada, która nie obejmowała wszystkich uprawnień majątkowych zmarłego, nie przechodziły na dziedziców uprawnienia ściśle osobiste (służebności osobiste przysługujące zmarłemu czy jego dział w spółce). Spadek (hereditas, bona) - trzonem masy spadkowej były zazwyczaj rzeczy materialne, a w okresie U XII tab przechodziły na dziedziców wierzytelności zmarłego, spadkobiercy byli też związani odpowiedzialnością za długi spadkowe.

4. Fideikomisy i legaty

FIDEIKOMIS to nieformalne zwracanie się do dziedzica lub do legatartiusza z prośbą o spełnienie określonego świadczenia na rzecz danej osoby. Wyrażona zazwyczaj była w liście skierowanym przez spadkodawcę do dziedzica (codicilium). W okresie cesarstwa uzyskały one zaskarżalność, a Justynian zrównał fideikomisy z legatami. Niekoniecznie musiał być umieszczony w testamencie , można było nim obciążać nie tylko dziedzica ale też legatariusza oraz fideikomisariusza; mógł być ustny

Fieikomis uniwersalny polegał na poleceniu wydania całego spadku przez dziedzica fideikomsariuszowi.

Zapisem (LEGATEM) jest przysporzenie komuś z mocy rozporządzenia ostatniej woli pewnej korzyści majątkowej kosztem przychodów uzyskanych ze spadku. Legat obciążał tylko dziedzica testamntgo, musiał być zatem umieszczony w testamencie, a później w kodycylu potwierdzonym w testamencie.

Legat windykacyjny przenosił testator na zapisobiorcę własność kwirytarną zapisanej rzeczy. Zapisobiorca nabywał te własność w momencie nabycia spadku przez dziedzica i miał prawo domagania się wydania przedmiot zapisu za pomocą rei vindicatio od każdego, kto posiadał rzecz

Legat damacyjny nie powodował przejścia prawa rzeczowego na zapisobiorcę, a ten otrzymywał jedynie roszczenie do dziedzica o wypełnienie treści zapisu. Przedmiotem zapisu mogły być nie tylko rzeczy tetstatora, ale też dziedzica i osób3.

Lex Falcidia ogranicza zdolność testatora do obciążeń spadku legatami tylko do 3/4 jego wysokości, tzw. kwadra falcydjańska musiała być wolna od obciążeń.

5. Kodycyl

Był listowną prośbą skierowaną przez spadkodawcę do dziedzica beztestamentowego lub osoby obdarowanej w testamencie o wypełnienie jakichś rozporządzeń. Miał na celu uzupełnienie dziedziczenia testamentowego lub beztets. Mógł zawierać wszelkie rozporządzenia z wyjątkiem ustanowienia dziedzica i wydziedziczeń

6. Historyczny rozwój prawa spadkowego (Hereditas; bonorum posesio)

Spadkobranie rzymskie regulowały pierwotnie jedynie ius civile, a uzyskany w ten sposób spadek nazywał się hereditas. Ale Hereditas to nie tylko spadek, to także przejście spadku ze spadkodawcy na dziedzica, czyli dziedziczenie. Z biegiem czasu wykształca się w P.R. drugi sposób dziedziczenie oparty na prawie pretorskim i nazywa się bonorum possesio. Bonorum possesio wyrosła na tle ułomności dawnego prawa. W pierwotnym rozumieniu B.P. pretor musiał rozstrzygać komu przyznać posiadanie spadku na czas sporu. Pretor udzielała b.p. temu, kto z mocy ius civile nie miał w ogóle prawa do spadku, lub nie miał go w tylko danym przypadku, mógł też wprowadzać do spadku dziedzica cywilnego. W przeciwieństwie do spadku cywilnego, który otwierał się z mocy samego prawa, o b.p. trzeba było się zawsze ubiegać u pretora w ściśle określonym terminie po groźbą pominięcia. Sposoby powołania do b.p. były identyczne jak przy hereditas, a więc powołanie było testamentowe, bez i przeciw

7. NABYCIE SPADKU

Akwizacja spadku była przejawem woli dziedzica do nabycia spadku. W momencie śmierci spadkodawcy, powołani do spadku nie stawali się jeszcze dziedzicami. Spadek się jedynie dla nich otwierał.

--- nabycie „ipso iure”-sui heredes nabywali spadek z chwilą śmierci spadkodawcy i byli zarazem „dziedzicami koniecznymi” (którzy powinni dziedziczyć)

--- nabycie przez oświadczenie woli - extranei heredes (dziedzice zewnętrzni), w chwili śmierci charakteryzowało się tylko ich powołanie do spadku , do nabycia potrzebne było jeszcze oświadczenie o przyjęciu. Creatio - formalne oświadczeni dziedzica o przyjęciu spadku, składane ustnie wobec świadków. Jeżeli creatio nie była wymagana wolę przyjęcia spadku można było wyrazić przez jakiekolwiek nieformalne oświadczenie.

--- spadek leżący - do chwili objęcia przez uprawnionego majątek zmarłego był bezpański

8. Dziedziczenie przeciwtestamentowe

Dziedziczenie przeciwtestamentowe polega na tym, że na mocy prawa ogólnie obowiązującego powoływano do spadku najbliższe osoby spadkodawcy, wbrew jego odmiennej woli wyrażonej w testamencie. Ochroną przeciwtest objęci zostali najbliżsi członkowie rodziny, agnacyjnej i kognicyjnej. Ochrona przed pominięciem chroniła sui, nie mógł P.F. nikogo z nich nie mógł pominąć, miał ich powołać do spadku lub wydziedziczyć. Syna można było wydziedziczyć tylko imiennie, pozostałych sui heredes bezimiennie.

QUREELLA INOFFICIOSI TESTAMENTI - skarga o unieważnienie testamentu sporządzonego niezgodnie z powinnością rodzinną. Mógł ją wytoczyć najbliższy dziedzic pominięty w spadku lub gdy nie otrzymał zachowku w wysokości co najmniej 1/4 należnej mu części spadku, gdyby nie było testamentu

ZACHOWEK (para legitima) - minimalny udział w spadku. Jest to 1/3 lub ½ tego co by ktoś otrzymał gdyby nie było testamentu

9. Dziedziczenie beztestamentowe

Dziedziczenie beztestamentowe miało miejsce tylko wtedy, gdy zmarły nie pozostawił testamentu albo testament jego został unieważniony.

• wg NOWEL JUSTYNIANA-Bazę systemu justyniańskeigo stanowiło pokrewieństwo kognacyjne i były 4 klasy: (1) descendenci - spadek dzielono in capita (równo) i in stripes (szczepowo); (2) ascendenci, rodzeni bracia i siostry zamarłego tudzież ich zstępni - ascendenci dziedziczyli po równo in lineas tzn. połowę wstępni ojca, połowę wstępni matki; przy rodzeństwie każdy po równo; (3) rodzeństwo przyrodnie i ich zstępni - tu miał miejsce podział głów i szczepów; (4) dalsi krewni kognicyjni - bliższy krewny wykluczał dalszego, a w stopniu równym dostawali po równo.

Wdowa dziedziczyła po mężu tylko gdy uchodziła za ubogą i gdy zmarły nie pozostawił więcej niż 3 dzieci dostawała 1/4 ; w przeciwnym razie po równo. Gdy brak dziedziców= wojskowy (legion), duchowny (kościół)

• wg PRAWA PRETORSKIEGO -Były 4 kategorie dziedziców: (1) unde liberi - powołane tu były dzieci spadkodawcy, niezależnie od tego czy znajdowały się pod władzą ojca w momencie śmierci; dziedziczenie następowało in capita i in stripes (szczepy); (2) unde legitimi - wszyscy, którzy byli wymienieni w Ustawie XII; (3) unde cognati - krewni kognacyjni do 6 stopnia w lini bocznej; krewni bliżsi wykluczali dalszych (in capita); (4) unde vir et uxor - dziedziczył mąż po żonie albo odwrotnie, jeśli w momencie śmierci istniało między nimi iustum matrimonium. Spadek nie objęty przez powołanego w pierwszej kolejności, pretor przekazywał dalszym krewnym.

• USTAWA XII TABLIC wykształciła system, w którym podstawą dziedziczenia było pokrewieństwo agnacyjne. Spadek odrzucony przez dziedzica nie przechodził na innych ale uchodziła za spadek leżący. Ustawa wymienia 3 klasy dziedziców: (1) sui heredes - to wszystkie osoby znajdujące się pod opieką zmarłego i w momencie jego śmierci stawały się sui iuris. Spadek dzielono równo między dziedziców, a po zmarłym synu dziedziczyli jego zstępni; (2) proximi agnati - tzw. krewni agnacyjni, dziedziczyli w częściach równych tylko, gdy brak było sui heredes; (3) - gentiles - gdy brak było 1 i 2 do spadku powoływano osoby noszące wspólne nazwisko ze zmarłym

PRAWO OSOBOWE I RODZINNE

1. Zdolność prawna

- możliwość zajęcia w stosunkach prawnych stanowiska podmiotu prawa lub obowiązku; pełną zdolność prawną warunkowały 3 czynniki (status): wolność (status liberatis); obywatelstwo (status civitatis); i stanowisko w rodzinie (status familia). Tylko ten był w pełni zdolny prawnie, kto był osobą wolną, miał obywatelstwo rzymskie, a w rodzinie nie podlegał niczyjej władzy.

OGRANICZENIA: oprócz status to jeszcze:

A) Infamia - umniejszenie czci obywatelskiej , czyli uszczerbek na pełnej wartości jednostki w społeczeństwie; przewidywały to ustawy i edykt pretorski; stróżem obyczajów był też cenzor, który mógł napiętnować obywateli notą cenzorską;

B)) Addictus - osoba przeciwko której wszczęto egzekucję osobistą;

C)) Redempti ab hostibus - obywatele rzymscy wykupieni z niewoli nieprzyjacielskiej

D)) pozycja społeczna; szczególnie kolonowie

E)) płeć - kobieta pozbawiona została władzy rodzicielskiej

2. Zdolność do czynności prawnych

- możliwość składania i przyjmowania takich oświadczeń woli, które wywołują skutek prawny

ograniczenia: (1) wiek (dzieci - do 7 r.ż nie mieli; niedojrzali - dziew od 7 do 12, a chł od 7 do 14 mieli ogrniczoną; dojrzali (14 - 25 - mieli pełną zdolność ale prawo chroniło ich przed wyzyskiem); (2) płeć (niewiasty pow 12 r.ż były ograniczone w zdol); (3) choroba umysłowa (pozbawiała całkowicie zdolności; (4) marnotrawstwo - osobnik uznany przez pretora za lekkomyślnie trwoniącego swój majątek, miał ograniczoną zdolność

3. Czynności prawne

To takie zdarzenia które podejmowane są celowo , przez oświadczenie woli w celu wywołania określonych skutków prawnych (powstanie, zmiana, wygaśnięcie obowiązków lub uprawnień). RODZAJE:

a)) jednostronne - przez działanie jednej osoby (np. wyzwolenie niewolnika); dwustronne (np. kontrakt)

b)) na wypadek śmierci; między żyjącymi

c)) rozporządzające (przeniesienie, obciążenie, zniesienie prawa majątkowego); zobowiązujące

d)) odpłatne (gdy korzyści ekonomiczne są 2stronne); nieodpłatne (jednostronne przesunięcia majątkowe)

TREŚĆ: a)) warunek - zdarzenie przyszłe i niepewne; b)) termin - zdarzenie przyszłe pewne; c)) polecenie

WADY CZYNNOŚCI PRAWNYCH:

a) wola a oświadczenie - często występowała rozbieżność między między wolą a zewnętrznym objawieniem

b)) oświadczenie złożone nie na serio - nie miało znaczenia, gdyż nie było woli wywołania skutków prawnych

c)) pozorność (symulacja) - gdy strony dokonują czynności prawnej w sposób zewnętrznie poprawny, ale umawiają się ze normalne skutki tej czynności nie wystąpią. W prawie poklas czynność pozorna jako sprzeczna z wolą była zawsze nieważna

d)) błąd (error) - polega na tym, że składający oświadczenie woli jest w błędzie co do jego treści albo co do wyobrażenia o istniejącej rzeczywistości. Rodzaje: a)) error in negatio - w czynnościach2stronnych, gdy każda ze stron swym oświadczeniem próbuje wywołać różne skutki; b)) error in persona - gdy składający oświadczenie wziął przyjmującego za kogoś innego; c)) error in corpore - gdy strony różniły się w zakresie wyobrażenia o przedmiocie czynności prawnej; d)) error in qualitate - tjw o jakości przedmiotu czynności prawnej

e)) DOLUS (podstęp)- czynność zmierzająca do wprowadzenia w błąd przez inną osobę. Czynność dokonana w ten sposób była ważna, ale pretorowie przyszli ofiarom z pomocą. Wprowadzony w błąd otzrymywał środek obronny w postaci exceptio doli

f)) METUS (bojaźń) - osoba mogła działać dokonując czynność prawną pod wpływem bojaźni (dolus), spowodowanej groźbą innej osoby. Czynność ta była ważna ale pretorowie chronili poszkodowanych przez exceptio meteus

4. Podział na osoby fizyczne i prawne:

Osobą fizyczną jest człowiek, natomiast osobą fizyczną jest podmiot nie fizyczny, wyposażony przez prawo w zdolność prawną niezbędną do realizacji celów

Osobowość fizyczna - rozpoczyna się w chwili jego narodzenia, a kończy w chwili śmierci. Rozróżniano jednak 3 rodzaje umniejszenia osobowości człowieka: (1) capitis deminutio maxima - gdy podmiot tracił wolność; (2) c.d. media - gdy tracił obywatelstwo rzymskie; (3) c.d. minima - gdy zmieniał stanowisko w rodzinie.

Osobą PRAWNĄ może być albo zespół osób (stowarzyszenia, korporacje) albo masa majątkowa (fundacje, zakłady), który prawo w pewnym zakresie nadaje osobowość prawną.

5. STATUS LIBERATIS

- stan osoby wolnej , w przeciwieństwie do servus - stanu niewolniczego. Wolność była w prawie rzymskim podstawowym wymogiem zdolności prawnej. Niewolnik nie był podmotem lecz przedmiotem prawa .

POWSTANIE NIEWOLI: 1) poprzez urodzenie;2) poprzez popadnięcie w niewolę: jeńcy wojenni; 3) na skutek niemożności spłacenia długów i sprzedania go poza obręb państwa rzymskiego(w okresie archaicznym), skazania na dożywotnią pracę w kopalni; w wyniku pojmania przez korsarzy

SYTUACJA PRAWNA NIEWOLNIKÓW :w prawie prywatnym n. nie miał żadnych uprawnień: nie mógł posiadać majątku; właściciele mogli powierzać n. majątek do swobodnego zarządzania - „peculium”; każda rzecz nabyta przez niewolnika stawała się własnością właściciela; niewolnik nie mógł narazić właściciela na straty - nie odpowiadał za długi kontraktowe niewolnika;

-edykt pretorski określający okoliczności przejęcia przez właściciela zobowiązań zaciągniętych przez niewolnika: a) actio de peculio: zobowiązanie do odpowiadania wł. Za n. do wysokości peculium, przywilej wł. do ściągnięcia najpierw własnych wierzytelności - prawo dedukcji;

b) actio tributoria: w przypadku zaciągnięcia zobowiązań przekraczających wartość ustanowionego peculium na cele handlowe wł. zobowiązany jest podzielić je proporcjonalnie pomiędzy wierzycieli - bez prawa dedukcji;c) actio quod iussu: jeżeli n. zaciągnął zobowiązania na polecenie wł. ;d) actionde in rem verso; e) actio exercitoria: za zobowiązania zaciągnięte przez n. ustanowionego kapitanem statku - w pełnej wysokości jeżeli zobowiązanie mieściło się w granicach praepositio - związane z powierzoną niewolnikowi działalnością;f) actio institoria: za zobowiązania zaciągnięte przez n. ustanowionego kierownikiem przedsiębiorstwa handlowego - w pełnej wysokości jeżeli zobowiązanie mieściło się w granicach praepositio - związane z powierzoną niewolnikowi działalnością

*w wypadku popełnienia deliktu przez niewolnika poszkodowany mógł występować o odszkodowanie lub wydanie niewolnika, do właściciela - tzw. „odpowiedzialność noksalna”; za niewolnika, kt. Popełnił delikt odpowiadał wł. w czasie litis contestatio

*za przestępstwa prawa publicznego n. odpowiadał samodzielnie

*niewolnik nie mógł posiadać rodziny

*właściciel posiadał w stosunku do niewolnika prawo życia i śmierci - ius vitae ac necis

SPOSOBY WYZWOLENIA NIEWOLNIKA: (1) „manumissio testamentaria directa - przez odpowiedni zapis w testamencie (niech x będzie wolny), lub poprzez ustanowienie niewolnika dziedzicem; (2) „mamussio censu - wł. prosił pretora o umieszczenie nazwiska niewolnika na liście obywateli; (3) „mamussio vindicta” - poprzez procedurę in iure cessio - pretor kładł rękę na niewolniku i stwierdzał że ten człowiek jest wolny; (4) „mamussio in ecclesia” - wyzwolenie w obecności biskupa i wiernych

SYTUACJA PRAWNA WYZWOLEŃCÓW: -- na wyzwoleńcach ciążyło prawo patronatu, nie mogli zawierać związków małżeńskich z osobami należącymi do stanu senatorskiego, ograniczano ich prawa w zakresie prawa publicznego; -- patronem niewolnika zostawał były właściciel wobec którego niewolnik był zobowiązany świadczyć określone przed wyzwoleniem usługi; -- ciążył na nich obowiązek alimentacyjny - utrzymania patrona gdy ten nie miał środków do życia; -- nie mogli powoływać patrona do sądu bez zgody pretora; -- patron dziedziczył po niewolniku jego majątek w wysokości majątku jaki przypadał każdemu z dzieci niewolnika; -- patronowi przysługiwało prawo karcenia wyzwoleńca i mógł odwołać wyzwolenia; -- prawo patronatu gasło na skutek dopuszczenia się patrona w stosunku do wyzwolenia przestępstwa zagrożonego karą śmierci, niewypełnienia obowiązku alimentacyjnego oraz uzyskania przez wyzwoleńca natalium (uznania go przez cesarza za osobę wolno urodzoną)

6. STATUS CIVITAS

Pełną zdolność prawną w zakresie ius civile mieli obywatele rzymscy; sytuacja prawna obcych różniła się w zależności czy byli oni zaliczani do Latynów (mieszkańcy gmin miejskich Latinum i dawni sprzymierzeńcy Rzymu) czy Peregrynów (pozostali mieszkańcy imperium rzymskiego, którym rzymianie po podbiciu pozostawili civitaes)

7. STATUS FAMILIAE:

Zdolność prawna wolnego obywatela rzymskiego zależała również od jego pozycji w ramach rzymskiej rodziny (familia). Kluczowym podziałem był podział na ludzi podlegających władzy naczelnika rodziny (alieni iuris) i nie podlegających jego władzy (sui iuris).

Familia -związek osób wolnych obejmujących zwierzchnika i osoby podległe jego władzy, ale także określano tak majątek na który mogły składać się zarówno przedmioty jak i osoby podlegające pan

AGNATIO - krewnymi agancyjnymi były osoby, które podlegały tej samej władzy ojcowskiej albo podlegały, by jej gdyby ów ojciec żył

COGNATIO -pokrewieństwo kognicyjne to oparte na więzach krwi.

Stopnie pokrewieństwa mierzono wg zasady „quot generationes, tot gradus” - o bliskości stopnia decydowała liczba urodzeń potrzebnych do tego, by dane pokrewieństwo powstało.

POWINOWATY - krewny małżonka albo małżonek krewnego

---Osobą sui iuris był człowiek nie podlegający władzy zwierzchnika rodziny, jeżeli był to dojrzały mężczyzna określano go PATER FAMILIAS. Była to osoba, która sprawowała władzę zwierzchnią w domu nad majątkiem i osobami niezależnie od tego, czy był on ojcem podległych mu dzieci. Stanowisko P.F uzyskiwało się przez śmierć dotychczasowego P.F. lub z jego woli przez wyzwolenie podwładnego (emacipatio). W wypadku śmierci P.F. powstawało tyle F. ile było osób mu bezpośrednio podległych, a dojrzali mężczyźni sami stawali się naczelnikami rodzin.

Władzy P.F. podlegały następujące kategorie alieni iuris: (1) dzieci uznane przez ojca lub dziadka, jeżeli urodzone były w prawym małżeństwie; (2) osoby przysposobione przez adrogatio (poddanie jednego P.F. władzy drugiemu), lub adoptio ((służyła do przeniesienia patria posestas nad dziećmi z jednego P.F. na drugiego); (3) żona nad, którą mąż posiadał władzę mężowską manus; (4) osoby in mancipio do których zaliczano wolnych podwładnych, sprzedanych przez P.F. za pom mancipium

Zdolność prawna alieni iuris była ograniczona z uwagi na brak czynnej zdolności majątkowej, cokolwiek one nabywały stawało się to ipso iure własnością zwierzchnika rodziny. Alieni iuris mogł być jednak dłużnikiem i można było go za to postawić przed sądem.

8. Władza ojcowska nad majątkiem i osobami

Nad osobami: (1) prawo życia i śmierci ( początkowo P.F. mogł zabić dziecko, później decydował iudicium domestium [sąd domowy]); (2) możliwość sprzedaży dzieci (wyzwolenie spod władzy ojcapo 3X sprzedaży syna lub 1X córki, sprzedaż była czasowa, często w celu nauki zawodu, albo dla odpracowania długu P.F. ); (3) zgoda potrzebna dla zawarcia małżeństwa (utzrymywała się do kodyfikacji justyniańskej)

Nad majątkiem: tylko P.F miał zdolność prawną; wszystko co nabyły dzieci stanowiło własność PF; tylko PF mógł skutecznie dysponować majątkiem:

PECULIUM -wydzielona część majątku; PF wydzierżawiał synowi peculium aby nauczył się handl

Peculium castrense - w skład wchodziło to co otrzymywał syn idąc na wojnę; to stanowiło już jego własność a także własnością stawały się rzeczy zdobyte w czasie walki

Peculim quasi casterense (jak gdyby obozowe) - wartości majątkowe, które syn nabył pełniąc obowiązki państwowe albo godności kościelne

9. Opieka (tutela) i KURATELA (cura)

Sprawowano ją (1) nad niedojrzałymi (tutela impuberum) i (2) nad kobietami (tutela mulierum). Opieka to instytucja znana już od U12t, która służyć miała ochronie majątku osób jej podlegających.

1) Władza opiekuna zastępowała władzę ojca, była niejako surogatem władzy ojcowskiej (oprócz prawa życia i śmierci) nad majątkiem, nad osobami. Mógł kierować nauką, pomagać w karierze. 3 rodzaje:

Tutela legityma - opieka sprawowana przez najbliższych krewnych agnacyjnych, ewentualnie gentyli

Tutela testamentaria - spadkodawca ustalał w testamencie opiekuna

Tutela datiwa - gdy nie można2 ww. opiekuna wtedy wyznaczał pretor

Gdy pupil miał poniżej 7 lat opiekun robił wszystko za niego, gdy przekroczył ten wiek pupil mógł wykonywać czynności, które przysparzałyby mu majątku. Opiekun miał szeroką władzę i zawsze działał we własnym imieniu. Odpowiedzialność opiekuna:

--- Acusatio suspecti tutoris - powództwo popularne, mógł wnieść je każdy (np. kto widział krzywdę pupila). Następowało rozliczenie opiekuna z opieki nad pupilem

--- Actio racionibus distrahendis - pupil w wieku procesowym mógł występować przeciwko opiekunowi; opiekun odpowiadał na duplum

--- Actio tutele - pupil występował z żądaniem rozliczenia się opiekuna, który przeciwko a.tutele directa, mógł wnieść a.t. contrario, gdyż przegranie procesu przez opiekuna powodowało infamię.

2) opieka nad kobietami niektóre czynności musiały mieć zgodę opiekuna; funkcjonowała do 3 w pne.

Kuratela (cura)

Cura furiosi - nad umysłowo chorymi

Cura prodigi - nad marnotrawcami

Cura minorum - nad formalnie dojrzałymi, ale poniżej 25 roku życia

RÓŻNICE MIĘDZY OPIEKĄ, A KURATELĄ: (1) inne osoby; (2) opieka była nad osobą i majątkiem, kuratela nad majątkiem; (3) sposób sprawowania władzy (kurator zarządzał sam, opiekun wyrażał tylko zgodę); (4) odpowiedzialność (kurator odpowiadał na zasadach ogólnych, nie tak jak opiekun.

10. Małżeństwo - ogólna charakterystyka;

Małżeństwo to uznany przez prawo związek mężczyzny z kobietą zawierany w celu trwałego pożycia. Twórczym elementem małżeństwa rzymskiego był consensus, czyli wola wzajemnego pożycia w związku, przy którym brak jest przeszkód do tego, by mężczyzna występował w nim w roli męża, a kobieta w roli żony. Prawo rzymskie nie wymagała żadnej szczególnej formy zawarcia małżeństwa. Małżeństwo poprzedzały zaręczyny (sponsalia). Bardzo często miało miejsce uroczyste wprowadzanie żony do domu męża (deductio in domum mariti). Od zawarcia małżeństwa Rzymianie odróżniali wejście żony pod władzę męża, które następowało w wyniku jednego z 3 sposobów: 1- confarreatio -sakralna forma wejścia żony pod władzę męża (10 świad, 2 kap) ; 2 - coemptio - uroczyste „kupno” żony; 3 - usus - nabycie przez męża władzy nad żoną z mocy samego prawa, w wyniku 1 rocznego, nieprzerwanego pożycia małżeńskiego. Małżeństwo trwało tak długo jak długo utrzymywana była wspólnota małżeńska.

WYMOGI: 1) conubium-zdolność nupturientów do wstąpienia w związek małżeński; 2) dojrzałość fizyczna - mężczyzna 14, a kobieta 12 lat, 3)) consensus małżonków tudzież zwierzchnika familijnego jeśli ktoś mu podlegał; 4) brak adopcji; 5) brak powinowactwa; 6) brak pokrewieństwa do 6 stopnia

ROZWIĄZANIE mogło nastąpić w wyniku: śmierci, długotrw. zaginięcia, utraty obywatelstwa, rozwodu ( divortium - obopólne porozumienie; repudium - jednostronne zerwanie)

SKUTKI PRAWNE MAŁŻEŃSTWA:

• Osobiste: po zawarciu małżeństwa powstało powinowactwo

• Majątkowe: (wszystko co miała żona stawało się majątkiem męża) prawo do spadku, prawo męża do posagu, zakaz wzajemnych darowizn.

Posag (dos) - majątek wnoszony mężowi w związku z zawarciem małżeństwa. Jego celem było ułatwienie ponoszenia kosztów związanych z utrzymaniem małżeństwa. Mógł być on ustanowiony przez ojca niewiasty (dos profecticia) lub samą żonę (dos adventicia). Ustanowienie następowało przez przeniesienie prawa własności przedmiotów posagowych na męża, przez przyrzeczenie stypulacyjne, lub przez 1stronne przyrzecznie ustanawiającego. Posag stawał się własnością męża, ale był traktowany szczególnie. Początkowo z moralnego obowiązku mąż musiał zwrócić posag w wypadku rozwodu, później z mocy umowy, a później z mocy samego prawa.

Darowizny przed ślubem (donatio ante nuptias)

11. Konkubinat

To trwałe pożycie mężczyzny z kobietą bez zamiaru traktowania go jako małżeństwo. Został uznany przez Augusta jako związek prawny, a dzieci w nim zrodzone uchodziły za poza małżeńskie i dzieliły los matki; a w czasie dominatu uregulowano stosunek dzieci względem ojca. K. Wielki zakazał pożycia w konkubinacie obok małżeństwa, a za czasów Justyniana konkubinat uchodził już za niższą formę małżeństwa.

PROCES

1. Strony i ich zastępcy procesowi

Istnieją 2 strony w postępowaniu sądowym. Powód (actor) to osoba, która zmierza do urzeczywistnienia swego prawa podmiotowego i dlatego proces inicjuje. Pozwany (reus) to osoba, od której powód domaga się określonego zachowania. W fazie in iure stawić się musiały obie strony procesowe; w fazie apud iudicem, w razie niestawienia się jednej ze stron do południa, sędzia wydawał wyrok korzystny dla strony obecnej. W procesie legisakcyjnym strony musiały występować osobiście, gdyż zastępstwo procesowe było niedopuszczalne. W procesie formułkowym w obu fazach postępowania strony mogły posługiwać się zastępcami. Zastępca ustanowiony w sposób uroczysty i w obecności przeciwnika procesowego nazywał się kognitorem, a ustanowiony w sposób nieformalny, a także pod nieobecność strony przeciwnej nosił nazwę prokuratora. Mówcy sądowi to osoby, które nie zastępowały stronę w procesie, ale byli jedynie doradcami lub wygłaszali mowy sądowe, nazywali się oratores. Adwokaci nie byli obeznani z prawem, gdyż wiedza ta była domeną prawników, iuris periti. Zastępcy pośredni działali we własnym imieniu, a nie w imieniu osoby, którą reprezentowali.

2. OCHRONA POZAPROCESOWA

RESTITUTIO IN INTEGRUM (przywrócenie do stanu pierwotnego) - udzielał go pretor po zapoznaniu się z istotą sprawy, uznając za niebyły fakt, z którym prawo łączyło niekorzystne dla kogoś skutki prawne. Podstawami uzasadniającymi były: przymus, podstęp, błąd, niedojrzałość kontrahenta, umotywowana nieobecno

INTERDICTUM - wydawany był na żądanie strony procesowej przez pretora zawierający nakaz pod adresem drugiej strony aby coś uczyniła lub aby coś zaniechała. Celem było natychmiastowe przeciwdziałanie stanowi rzeczy, który naruszał obowiązujący porządek prawny.

STYPULACJE PRETORSKIE - słowne i uczynione w określonej formie przyrzeczenia stron, których treść określał pretor. Mają zapobiegać powstawaniu konfliktów i ułatwić dochodzenie roszczeń.

MISSIO IN POSSESSIONEM - wprowadzenie osoby zainteresowanej we władanie całym majątkiem 2 osoby. Była środkiem przymusu na właścicielu majątku aby nakłonić go do odpowiedniego zachowania.

3. Organy ochrony procesowej

- Pretor czuwał nad przebiegiem procesu w pierwszej fazie, udzielał także on ochrony pozaprocesowej, oraz dokonywał niektórych czynności prawnych.

- edyl kurulny - instruował spory w transakcjach handlowych w pierwszej fazie in iure.

- namiestnik prowincjonaly - wykonywał jurysdykcję na prowincji.

- druga faza postępowania toczyła się przeważnie przed iudexem (sędzia jednostkowy - osoba prywatna), nieraz przed arbitrem (wybierany przez strony procesowe).

- w procesie rzymskim miały miejsce także sądy kolegialne. Spory instruowane przez pretora dla peregrynów rozstrzygali rekuperatorzy w liczbie 3 lub 5, sądy decemwiralne (10 osób) rozstrzygały w sprawach o wolność, a centumwiralne (105 osób) spadki.

4. POZASĄDOWA OCHRONA ROSZCZEŃ PRYWATNYCH

POMOC WŁASNA - realizowana była siłami zainteresowanej jednostki lub grupy społecznej. Miała 2 postacie:

a)) Pomoc własna o charakterze zaczepnym (ofensywna) - zmierza do zmiany istniejącego stanu rzeczy, tzw. samopomoc. Była legalna do czasu Digestów w których stwierdzono: ochrona prawa należy do władzy, a nie poszczególnych osób, bo prez prywatne działanie powstaje tylko „okazja do większego zamieszania”

b)) Pomoc własna o charakterze obronnym (defensywna) - przejawem jej była tzw. obrona konieczna; wolno ją stosować dla ochrony a nie dla zemsty. Siła, której można ją przeciwstawić musi być poważna, bezpośrednia i bezprawna.

POLUBOWNE ROZWIĄZYWANIE SPORÓW - nieformalne porozumienie (kompromis) rozstrzygane przez osobę arbitra. Kompromis umożliwiał szybkie i łagodne rozwiązanie sporu ludziom dobrej woli.

5. ACTIO

To skarga (powództwo) wnoszone przez powoda w celu realizacji przysługującego mu prawa podmiotowego; to także zespół czynności procesowych dopuszczonych i sankcjonowanych przez przedstawiciela władzy państwowej.

6. POWÓDZTWO EGZEKUCYJNE

To powództwo prowadzące na podstawie wyroku (actio iudicati) do rozpoczęcia egzekucji. Proces na podstawie tego powództwa kończył się zazwyczaj w pierwszej fazie, gdzie pozwany uznawal wyro, a pretor upoważniał powoda do rozpoczęcia egzekucji. Pozwany mógł zakwestionować wyrok, zarzucić mu nieważność lub powodowi podstęp w działaniu. Bezpodstawne zakwestionowanie wyroku traktowano jako nadużycie wyroku i zagrożone było duplum wartości przedmiotu sporu

7. PROCES LEGISAKCYJNY

Nazwa pochodzi od tego, iż postępowanie toczyło się wyłącznie na podstawie ustawy (legis actio). Jest to najstarszy rodzaj procesu prywatnego. Zaczął funkcjonować przed Ustawą XII Tablic i funkcjonował do II w pne, kiedy to lex Aebutia wprowadziła proces formułkowy. W obu fazach postępowanie toczyło się ustnie, a w fazie pierwszej in iure strony musiały wygłaszać ściśle określone formuły. Jakakolwiek pomyłka prowadziła do przegranej tego kto się pomylił. Było 5 rodzajów procesu legisakcyjnego, z czego 3 służyły do przeprowadzenia postępowania sądowego, a dwie następne do przeprowadzenia egzekucji:

(1) legis actio sacramento; (2) l.a. per iudeis arbitre postulationem; (3) l.a.p. conditionem; (4) l.a.p. manus iniectionem; (5) l.a.p. pngioris capionem. W rozstrzyganiu sporów najczęściej posługiwano się l.a. sacramento, ponieważ służyła zarówno w dochodzeniu władztwa nad rzeczą lub osobą traktowaną jak rzecz (in rem), a także w procesach dotyczących zobowiązań (in personam). Sacramaentum było składane w fazie in iure i była to ofiara na rzecz bogów za krzywoprzysięstwo. W tym procesie sąd przeprowadzał postępowanie dowodowe, co miało na celu ustalenie właściciela rzeczy. Nie mówił sędzia kto wygrał, mówił jedynie komu należy zwrócić sacramentum.

Legis actio per manus iniectionem - przed pretorem musiał stawić się dłużnik i wierzyciel, który kładł ręke na dłużniku i w określony sposób wypowiadał swoje żądanie. Mogła się pojawić 3 osoba, która zakwestionowałaby zasadność ręki (ściągała ona na siebie 2X ciężar dłużnika). Gdy pojawiła się ta osoba następowała 2 faza procesu, a gdy nikt tej ręki nie odtrącił zabierano dłużnika do prywatnego więzienia (max 60 dni). Przed upływem końca odsiadki wierzyciel musiał wyprowadzić dłużnika na forum i tam ogłosić jego dług, a jeżeli długu tego po tym nie oddał stawał się własnością wierzyciela.

8. Proces KOGNICYJNY

Postępowanie to traktowane było w okresie pryncypatu jako nadzwyczajne wobec formułkowego. Wyszedł z życia w III w. Najbardziej charakterystycznymi cechami odróżniającymi go od innych procesów były:

Jedna faza postępowania, która toczyła się przed sędzią jako urzędikiem cesarskim.

In ius vocatio: w procesie formułkowym była ustnym i prywatnym wezwaniem w kognicyjnym stała się aktem pisemnym i rzędowym. Powód składał w sądzie pismo procesowe, a sąd decydował czy dopuścić powództwo i wysłać pismo przeciwnikowi czy je odrzucić. Doręczenia dokonywał executor. Pozwany gdy nie spełniał żądania od razu zobowiązany był do złożenia w określonym terminie odpowiedzi na pismo powoda (LIBELLUS CONTRADICTIONIS) i zagwarantować że stawi się w terminie i będzie do dyspozycji sądu do końca.

Zaoczność: w procesie formulkowym postępowanie zaoczne było niemożliwe, natomiast w kognicyjnym było możliwe już od samego początku, gdy nie było jednej ze stron sąd badał tylko dostępne dowody.

Litis cotenstatio: w formułkowym wywierała bardzo doniosłe skutki, w kognicyjnym pozostała tylko nazwa. Litis con. nie mogła zakończyć sporu gdyż był on tylko 1fazowy. Dokonuje się na początku postęp po przedstawieniu sprawy przez powoda i po przeciwstawnym głosie pozwanego. Nie było konsumpcji procesowej, ale część ta została nadal pkt orientacyjnym co należy sądzić.

Dowody: dowód ze świadków traktowany był nieufnie w myśl zasady „jeden świadek, żaden świadek”; dowód z dokumentów - poświadczały fakty prawne z opinii biegłych, z oględzin. Wzrasta rola notariatu; tabellio to osoba prywatna, która zawodowo sporządza dokumenty na zlecenie. W pewnych przypadkach przysięga stron miała decydujące znaczenie. Pojawiają się także domniemania.

Swoboda orzeczenia sędziowskiego: sędzia to urzędnik państwowy i reprezentant władzy. Kierował postępowaniem z urzędu, na zasadzie autorytetu. Odpadły w tym procesie ograniczenia wynikające z formułki, sędzia podlegał tylko ustawom, więc mógł rozstrzygać w sposób praktyczny i celowy. W procesie tym możliwe było także zasądzenie powoda. Odpadła condemnatio pecuniara na rzecz wydania rzeczy lub świadczenia w naturze.

Egzekucja: decyzja sądowa o dopuszczalności egzekucji, którą prowadził sądowy organ wykonawczy. Regułą stała się egzekucja syngularna, a osobista była ostatecznym środkiem nacisku.

APELACJA - na żądanie co najmniej jednej ze stron procesowych sąd wyższej instancji rozpatrywał od nowa całą sprawę i rozstrzygał ją nowym wyrokiem

PROCES RESKRYPTOWY - cesarze zajmowali się tylko prawną oceną nadesłanych petycji i wydawali rozstrzygnięcie hipotetyczne. Odbiorca korzystnego reskryptu mógł go okazać przeciwnikowi i jeśli nie uzyskał zaspokojenia swoich roszczeń, wytaczał mu normalny proces, przedkładając dla swego poparcia reskrypt. Sędzia sprawdzał stan faktyczny sprawy i gdy zgadzał się z reskryptem to wydawał wyrok na podstawie wyroku cesarskiego, w innym wypadku sędzia odzyskiwał swobodę wyrokowania.

9. PROCES FORMUŁKOWY

Wprowadzony ok. 130 p.n.e. przez lex Aebutia. Nazwa tego procesu pochodzi od formułki, która była instrukcją dla sędziego sporządzanej na piśmie. Pretor w tym procesie miał dużą swobodę w konstruowaniu formułki, dzięki czemu mógł udzielić ochrony prawnej we wszystkich, słusznych w jego przekonaniu przypadkach.

1. In iure

In ius vocation - Postępowanie rozpoczynało się od prywatnego wezwania pozwanego przez powoda do stawienia się przed pretora (można doprowadzić siłą). Pozwany był zobowiązany wezwaniu temu uczynić zadość, wg U12T: „si in ius, ito”. Było ono ustne i musiało być dokonane w miejscu publicznym. Tym, którzy złośliwie uchylali się przed pozwaniem, groził zajęcie przez zainteresowanego (za zgodą pretora) całego majaku pozwanego.

Vadimonium - to przyrzeczenie stawienia się w określonym terminie przed sądem pod rygorem zapłaty przeciwnikowi oznaczonej z góry sumy pieniężnej; max suma to 100 000 sestersów.

Editio actionis - obowiązek pozasądowego uprzedzenia kandydata na pozwanego o zamiarze wytoczenia mu procesu. Mogła być dokonana w dowolnej formie.

Pretor w fazie in iure dokonywał albo POSTULATIO DE ACTIONIS (dopuszczenie do procesu), albo DENEGATIO de actionis (niedopuszczenie do procesu). Pozwany mógł uznać przed pretorem roszczenia powoda - confessio in iure (postępowanie kończyło się wtedy w in iure, a confessio zastępowała wyrok i stanowiła tytuł egzekucyjny). Dalszemu postępowaniu kres kładła też przysięga złożona w obecności pretora - IUSIURANDUM in iure, albo TRANSACTIO - ugoda między stronami. Rezultatem czynności w fazie in iure było ustalenie budowy formułki procesowej, którą pretor przekazywał pozwanemu. Uwieńczeniem tej fazy było wręczenie jej pozwanemu i przyjęcie jej przez niego. Faza ta kończyła się zawiązaniem sporu (litis contestatio).

Budowa formułki procesowej: Rezultatem in iure było stworzenie formułki, która stanowiła dla sędziego program działania w fazie apud iudicem i określała w zwięzły sposób warunki pod jakimi miał on sądzić lub uwolnić pozwanego.

**) Zwyczajne 4 części formułki:--- DEMOSTRATIO - opis stanu faktycznego sprawy

--- INTENTIO - podawano żądania powoda;--- CONDEMNATIO - upoważnienie dla sędziego do osądzenia lub uwolnienia pozwanego;--- ADIUDICATIO - w procesach działowych występowała zamiast condemnatio i była upoważnieniem dla sędziego do zniesienia współwłasności:

(a - ACTIO FAMILIE ERIS CUNDE - spadek; b - A. FINIUM REFUNDORUM - ustalenie granic

c - ACTIO COMUNIWINDUNDO - podział majątku)

**) Nadzwyczajne 2 części formułki:--- PREASCRIPTIO - umieszczana na żądanie powoda, który domagał się części świadczenia, a nie całości;--- EXCEPTIO - umieszczana na korzyść pozwanego.

Obrona pozwanego w procesie:

1) Proces mógł się toczyć gdy pozwany przynajmniej zaprzeczył zarzutom powoda (negacja)

2)) exceptio - zarzut procesowy, podnoszony w celu obrony przez pozwanego. W exceptio pozwany nie zaprzeczał twierdzeniom powoda ale przeciwstawiał im inne okoliczności faktyczne lub odmienną postawę prawną, które miały na celu zapobiec wyrokowi zasądzającemu. Udowodnienie prawdziwości exceptio przed sądem prowadziło do sparaliżowania roszczeń powoda.

RODZAJE ACTIONES:

@@- actiones in rem - powództwa rzeczowe, służące do ochrony praw podmiotowych bezwzględnych

- actiones in personam - powództwa osobowe, które można było wnieść tylko przeciwko oznaczonej osobie, a był nią dłużnik , z którym powód znajdował się w stosunku obligacyjnym (zobowiązaniowym)

@@ Powództwom opartym na ius civile przeciwstawiano POWÓDZTWA OPARTE NA PRAWIE PRETORS:

a) powództwa oparte na FAKCIE - pretor udzielał ochrony procesowej w sytuacjach, których nie przewidywał o ius civile, uzależniał ją od opisanego w formułce faktu

b)) powództwa oparte na FIKCJI - pretor fikcyjnie przyjmował jakiś element w rzeczywistości nie istniejący, a potrzebny dla actio i kazał sędziemu traktować go za prawdziwy

c)) powództwo z przestawionymi podmiotami - gdy kto inny był podmiotem prawa i obowiązku, a kto inny robił lub przeciwko komu innemu robiono z actio użytek.

POWÓDZTWA KONKURUJĄCE: gdy zainteresowani stawali wobec nadmiaru możliwych powództw

--- Eliminacja powództw konkurujących - jeżeli przedmiot sporu był identyczny a cel powództw konkurujących jednakowy to dopuszczalna była jedna actio z wyłączeniem dalszych.

--- Kumulacja powództw konkurencyjnych - przy różnorodnych powództwach i przy jednakowych o charakterze karnym zasadą była kumulacja. Chodziło o wzmożona represję przeciw bezprawiom.

----APUD IUDICEM ----Postępowanie przed sędzią musiało zakończyć się z upływem pewnego okresu od momentu zawiązania sporu. Zadaniem sędziego było ustalenie stanu faktycznego na podstawie dostarczonych przez strony dowodów i wydanie na jej podstawie wyroku stosownie do treści formułki. Do sędziego należała decyzja, na którą ze stron nałożyć onus probandi. Najbardziej popularnym dowodem byli świadkowie. Dowodem był także biegły a nawet dokument. Wyrok był prawomocny od chwili ogłoszenia.

GRANICE WŁADZY SĘDZIEGO:

--- upoważnienie w condemnatio - zamykało się na alternatywie zasądzenia lub uwolnienia powoda; przy powództwach o przedmiocie nie określonym z góry oszacowanie należności należało do sędziego, ale pretor ograniczał jego swobodę przez zakreślenie górnej granicy.

--- iudica stricti iuris - w powództwach ścisłego prawa sędzia mógł tylko zasądzić pozwanego w całości albo uwolnić go w całości choćby nie było to zgodne z wymogami słuszności czy z jego własnym przekonaniem

--- pluris pettitio - w przypadku „nadmiernego żądania” (re - co do rzeczy; tempore - czasu; causa - przyczyny prawa; loco - miejsca) sędzia nie mógł zredukować po prostu żądań powoda, ale musiał uwolnić pozwanego i to ze skutkiem definitywnym.

--- iudica bonae fidei - w powództwach opartych na „dobrej wierze” sędzia mógł albo uwolnić pozwanego, albo zasądzić go na to „cokolwiek będzie się należało na podstawie dobrej wiary” wg uczciwości. Sędzia mógł przyjmować że zaistniał podstęp.

CONDEMNATIO PECUNIARA - w procesie form sędzia mógł skazać pozwanego tylko na zapłacenie kwoty pieniędzy; tzn. gdy przedmiotem sporu była rzecz powód musiał zadowolić si równowartością pieniędzy za nią

WYKONANIE WYROKU (EGZEKUCJA)

--- Egzekucję OSOBISTA tj. prowadzoną na osobie dłużnika stosowano wyjątkowo, a polegała na zabraniu dłużnika do więzienia prywatnego w celu odpracowaniu długu.

--- Egzekucja MAJĄTKOWA uniwersalna - rozpoczynała się od decyzji pretora o wprowadzeniu wierzyciela w posiadanie majątku dłużnika (MISSIO IN BONA). Towarzyszyło jej publiczne ogłoszenie egzekucji. Miała ona charakter uniwersalny gdyż miała doprowadzić do równomiernego zaspokojenia wszystkich wierzycieli. Żeby dłużnik zapłacił dług pozostawiono mu ściśle wyznaczony czas po którym na dłużnika spadała infamia, tzn stawał się bankrutem. Następowała sprzedaż całego majątku dłużnika (VENDITO BONORUM), temu kto zaoferował najwyższy % zaspokojenia wierzycieli. Nabywca majątku dłużnika (BONORUM EMPTOR) wchodził w miejśce dłużnika, ale za długi odpowiadał w proporcji ustalonej na licytacji i tylko wobec wierzycieli postę egzekucyjnego.

OGRANICZENIA EGZEKUCJI MAJĄTKOWEJ: 1)) Cessio bonorum - dobrowolne odstąpienie wierzycielom majątku przez upadłego dłużnika, bez konieczności jego sprzedaży jako całości w wyniku venditio bonorum. C.b mógł dokonać dłużnik, który stał się niewypłacalny nie z własnej winy. W ten sposób unika infamii i nie podlega egzekucji osobistej; 2)) Beneficium competientiae - pozostawiano dłużnikowi konieczne środki do życia

3)) Egz. majątkowa syngularna - prowadzono stopniową sprzedaż majątku do czasu zaspokojenia wierzycieli

ŹRÓDŁA

1. Prawo publiczne - prawo prywatne

Prawo publiczne to prawo, które normuje ustrój organów władzy publicznej, aby przynosiło korzyść społeczeństwu jako całości. Prawo prywatne to prawo regulujące stosunki społeczne między jednostkami, co przynosiło korzyści przede wszystkim klasie panującej ludzi wolnych.

2. IUS - FAS

Ius - prawo ludzkie (świeckie) - to zespół norm prawnych porządkujących jakąś dziedzinę życia dotyczącą sfery działania ludzkiego dozwolonej i chronionej przez państwo. Ius to tzw prawo przedmiotowe i podmiotowe. Wg Celsusa: „isu est ars boni et aequi”. Normy religijne były uzupełnieniem częściowym ius.

Fas - prawo boskie - sfera działań dozwolonej I chronionej przez religię.

3. IUS CIVILE - IUS HONORARIUM

Ius civile to podstawowy zespół norm obowiązujących w państwie rzymskim, dotyczyło obywateli rzymskich, i nawet sprzymierzeńcy Rz nie mieli do niego dostępu, poza wyjątkiem w którym do comercium z rzymianami dopuszcano niektórych Latynów i Peregrynów. Oznaczało ono całe prawo obywateli rzymskich, prywatne i publiczne. Od ius civile jako podstawowego i najstarszego zespołu norm rzymskiego prawa prywatnego, które było formalne i surowe odróżnia się IUS HONORARIUM. Było to prawo pochodzące od pretorów. Różniło się od ius civile pochodzeniem i podstawą obowiązywania, natomiast styczna była treść. Wg Juliana - pretorskim jest to prawo, które pretorowie wprowadzili dla wspomagania lub uzupełniania, lub poprawiania prawa cywilnego.

4. IUS GENITUM

To zespół norm formowanych i stosowanych w praktyce pretora peregrynów. W celu ułatwienia kontaktów handlowych peregrynów z rzymianami. Było to prawo całkowicie świecki, daleko swobodniejsze co do formy niż ius civile, w treści ograniczone do sfery stosunków majątkowych, przeznaczonym do regulowania obrotu handlowego

5. Typ i formy państwa

Państwo rzymskie to państwo o charakterze niewolniczym, które na przełomie 13 wieków przeszło głębokie zmiany, od założenia Rzymu w 753 r pne do śmierci cesarza Justyniana I w 565 ne w historii Rzymu są 4 okresy:

I - okres królestwa (753 - 509 pne)

II - okres republiki (509 - 27 pne)

III - okres pryncypatu - (27 pne - 284 ne)

IV - okres dominatu - (284 - 476 w zachodniej części państwa, a w części wschodniej do 565 r ne)

6. Historia prawa rzymskiego:

1)) okres prawa starorzymskiego (archaicznego) od założenia Rzymu do połowy III w pne tj mniej więcej do początku okresu wojen punickich ( 264 -146 pne)

2)) okres rozwoju i prawa klasycznego: (od połowy III w pne do 235 ne czyli do konca panowania cesarzy z dynastii sewerów). Dzieli się na 2 podokresy: prawa przedklasycznego (do koń republiki) i klasycznego (w pryncy)

3)) okres schyłkowy (prawa poklasycznego) od końca panowania Sewerów do śmierci Justyniana I (565 ne)

7. Źródła okresu rozwoju i prawa KLASYCZNEGO

A)) PRAWO ZWYCZAJOWE I USTAWODAWSTWO

PRAWO ZWYCZAJOWE: W czasach najdawniejszych w Rzymie źródłem prawa był zwyczaj, a ukształtowane na jego podstawie prawo nazywano prawem zwyczajowym (consuetudo). Zwyczaj kształtował się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania. Stosowany w społeczności zorganizowanej, podniesiony zostaje do rangi normy prawnej wówczas, gdy uznany jest dobrowolnie przez większość jako konieczny i stosowany bywa przez dłuższy czas.

USTAWA XII TABLIC: Ustawą regulującą szeroki zakres zagadnień była U12T z 451 p.n.e.. Została spisana po długich sporach patrycjuszy z plebejuszami o spisanie prawa przez komisję 10 osobową, która początkowo na wzór grecki spisała 10 tablic, ale rok później spisano jeszcze 2 tablice. Zajmowała się prawem rzeczowym, własnością, procesem, prawem spadkowym, władzą ojca rodziny. Była aktem normatywnym stosunkowo niewielkim a przepisy sformułowane były dość nieporadnie. Jej txt dostępny był na forum dla wszystkich i zawsze była otoczona wielkim szacunkiem.

LEGES: Prawo wydawania ustaw ludowych miały działające w okresie republiki zgromadzenia ludowe (Commitia). Uchwalanie ustawy odbywało się na wniosek urzędnika - magistratus, który miał prawo stawiania wniosków przed zgrom. ludowym, a wydaną ustawę oznaczano jego imieniem. Uchwalona na zgromadzeniu i zatwierdzona przez Senat lex była wiążąca dla wszystkich obywateli. Ustawa składała się z 3 części: preascriptio (nazwisko wnioskodawcy, data głosowania); rogatio (tekst ustawy); sanctio (dyspozycje gwarantujące jej przestrzeganie). Ze względu na sanctio mogły być perfecta (nieprzestrzeganie rogatio powoduje nieważność takiej czynności i konsekwencje karne), minus quam perfecta (czynność wbrew ustawie jest ważna ale pociąga sankcje), imperfecta (bez sankcji).

PLEBISCITA (UCHWAŁY PLEBSU): Plebejusze mieli swe własne zgromadzenia, zwane concilia plebis, obradujące pod przewodnictwem trybuna plebejskiego. Uchwały tu podejmowane początkowo wiązały tylko plebs. Od r. 287 p.n.e. (LEX HORTENSIA) zaczęły też obowiązywać wszystkich obywateli formę plebiscytów miało wiele bardzo istotnych dla prawa rzymskiego aktów ustawodawczych. Aby ustawa zgr. lud. obowiązywała wymagane było zatwierdzenie przez senat. Liczne plebiscita były wydawane jeszcze w okresie wczesnego pryncypatu, w tym okresie princeps był cenzorem i mógł wprowadzać swoich ludzi, aby uchwalić to co chciał cesarz. Następnie, podobnie jak ustawy wydawane na zgromadzeniach ludowych, przestały one odgrywać jakąkolwiek rolę. Plebiscita stanowiły, tak jak uchwały zgr. lud., źródło ius civilis.

UCHWAŁY SENATU: uchwałą senatu jest to co seant nakazuje i ustanawia. Ma ona moc ustawy, cho było to kwestionowane - def wg Gaiusa. Po zaniku zgromadzeń ludowych senat przejmuje ich rolę i dla ważności ustawa musi uzyskać jego zatwierdzenie - auctoritas patrum; uchwały senatu zaczęły przyjmować rangi ustaw (choć nie nazywano sc leges);

KONSTYTUCJE CESARSKIE to: edykt - prawo wydawania miał cesarz na podstawie ius edicendi; miały one moc normy obowiązującej albo w całym państwie albo na ograniczonym terenie; mandaty - instrukcje dla namiestników w prowincjach cesarskich, senackich lub innych urzędników; chociaż adresatem był urzędnik wiązały mieszkańców, którzy temu urzędnikowi podlegali; dekret - wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego sędziego; cesarz w ten sposób dokonywał wykładni prawa; reskrypt - odpowiedź cesarza na zapytania urzędników, sędziów, bądź osób prywatnych w kwestiach prawnych

B)) PRAWOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ MAGISTRATURY:

Wymiar sprawiedliwości (iurisditio) w okresie republiki początkowo był w rękach konsula od 367 pne w ręku pretora. Początkowo pretor był jeden lecz w 242 pne powołano drugiego dla peregrynów, natomiast pierwszy zmienił nazwę na pretora miejskiego. Obok pretorów władze sprawowali edylowie kurulni (na targowiskach); namiestnicy (na prowincjach) i kwestorowie (odpowiednik edyla na prowincji). Nie mieli oni wprawdzie władzy ustawodawczej ale wydawali EDYKTY, w których zawarte były zasady jakich magistratura zamierza się 3mać w czasie jednorocznego urzędowania. EDYKT PRETORSKI składał się z 2 części: normatywnej (zapowiedzią zakresu ochrony spraw prywatnych w procesie i poza nim) i formularnej (konkretne formuły procesowe).

W 130 r ne Julian uporządkował redakcje edyktu pretora miejskiego i edylów kurulnych. W tej formie został zatwierdzony przez senat i jako „edykt wieczysty” mógł być ogłaszany już formalnie dla zachowania tradycji.

8. IURYSPRUDENCJA RZYMSKA

To działalność prawników dokonujących wykładni prawa. Uczeni juryści uczestniczyli bezpośrednio w tworzeniu prawa obowiązującego i to za oficjalną aprobatą cesarza. Pod wpływem działalności prawników prawo rzymskie szybko stało się „prawem uczonym”, bogatym w treść, ścisłym w terminologii i w konstrukcjach pojęciowych.

W OKRESIE REPUBLIKI: w okresie wczesnej republiki wiedza prawnicza zmonopolizowana była przez kolegium kapłańskie tzw. pontyfików, na czele z pontifex maximus. Kapłani prowadzili kalendarz dni sądowych oraz ujawniali zainteresowanym formuły czynności prawnych i formuły wypowiadane w postępowaniu. Pierwszy plebejski pontifex maximus Tiberius rozpoczął publiczne nauczanie prawa. Juryści rzymscy zwani veteres, zajmowali się przede wszystkim wydawaniem opinii w konkretnych przypadkach prawnych, układaniem nowych formularzy aktów prawnych w zakresie prawa materialnego czy też procesowego. Nauczanie prawa miało charakter czysto praktystyczny i prywatny. Prawa uczono się przez zapoznawanie się z działalność jurystów udzielających opinii , przysłuchiwanie się im i prowadzenie z nimi dyskusji. Na naukę wpływ miały kontakty z greką.

W OKRESIE PRYNCYPATU: był to klasyczny okres prawa rzymskiego na który przypada szczytowy rozwój jurysprudencji. W tym okresie działali najwybitniejsi prawnicy. Począwszy od Augusta pochodzi zwyczaj nadawania jurystom przez cesarzy prawa udzielania wiążących opinii „pod autorytetem cesarza”. Rozwinęło się też instytucjonalne nauczanie prawa w szkołach Sabinianów i Prokulianów. Pojawiają się elementarne podręczniki i monografie dot różnych tematów.

W OKRESIE DOMINATU: charakteryzuje zanik samodzielnej twórczości prawników. Działający w tym okresie prawnicy zajmują się przede wszystkim twórczością kompilacyjną i sporządzaniem skrótów z dziel pisarzy. Pojawiają się w miejsce iurisprudentes anonimowi prawnicy, związani z kancelarią cesarską i będący jedynie wykonawcami woli cesarza.

9. Nauczanie prawa w państwie rzymskim

Istniało wiele szkół w różnych częściach państwa. Program nauczania w szkołach wschodnich oparty był na cyklu 5 letnim. Studium dawnego prawa przeważało nad leges. Na I roku studiowano głównie Instytucje Gajusa, a studentów nazywano rekrutami. II rok to studiowanie komentarzy do edyktów, studenci to edictales. III rok to studiowanie responsów Papiniana, IV rok to nie nauka kursowa lecz prywatne studiowanie responsów Papiniana. na V roku odchodziło się od studiowania starego prawa i przychodziła kolej na konstytucje cesarskie.

10. „Dawne prawo” jego opracowania i zbiory.

Ius było tzw „dawnym prawem” obok nowego którym były ustawodawstwa cesarskiego. Stosowanie ius w realiach nowego systemu było dość uciążliwe, dlatego podjęto się odnowienia dzieł klasycznych .

PAULI SENTENTIAE - zbiór zwięzłych zasad prawnych, jest dziełem poklasycznym, a nie Paulusa. Opracowana treść obraca się wokół prawa prywatnego, malo obok karnego. Autor ogranicza się do podawania jedynie zasad prawnych bez kazuistyki ikwestii spornych. Kompedium w 5 księgach elementarnej wiedzy prawniczej, tanie i przystępne. REGULAE ULPIANI - podobny do ww. ma charakter elementarnego opracowania. FRAGMENTAE VATICANA - prywatny zbiór o nowatorskim charakterze połączono wszystko co potrzebne

11. Juryści okresu klasycznego

LABEO (Marcus Antysitus Labeo) - zmarł między 10-22r ne. Był konserwatystą, zwolennikiem republikańskiego ustroju, a do pryncypatu był niechętny. Miał szerokie wykształcenie. Pozostawił po sobie ok. 400 ksiąg.

SABINUS (Massarius Sabinus) - I w ne. Pochodził z ubogiej rodziny ale dzięki swej prawniczej pracy uzyskał ok 50 r. życia awans do stanu ekwitów. Jego dzieło o prawie cywilnym zyskało z czasem rangę bliską ustawie. Pisano do niego liczne komentarze, które stały się tzw. „masą sabiniańską” i były podstawą Digestów.

CELSUS - schyłek I i początek II w ne. należał do Prokulianów, doszedł do wysokich godności państwowych i do udziału w radzie cesarza Hadriana. Autor wielu maksym prawniczych

JULIAN (Salvius Julianus) - jego głównym dziełem były „Digesta” w 90 księgach. Sprawował on za czasów 3 cesarzy funkcje od wysokich państwowych po konsulat i namiestnictwo prowincji. W swoich pracach rozstrzygnął wiele poprzednich sporów i wątpliwości.

PAPINIAN (Aemelius Papinianus) - w okresie poklasycznym został uznany za najwybitniejszego jurystę rzymskiego. Zginął w 212 ne, został stracony na rozkaz cesarza Karakalli, gdyż nie chciał usprawiedliwić przed senatem morderstwo dokonane przez cesarza.

PAULUS ( Iulius Paulis) - pisał dóżo i różnorodnie. Opracował zbiory przypadków praktycznych, zmierzając do skompilowania prac poprzedników w komentarzach z zakresu prawa cywilnego i pretorskiego.

ULPIAN (Domitius Ulpianus) - zginął w 223 jako dowódca gwardi pretoriańskiej , zamordowany przez podwładnych. Pisał kompilacje: głównie podręczniki i liczne monografie. Autorzy Digestów zaczerpnęli z jego twórczości i stworzyli dzięki niemu 1/3 całości.

GAIUS - żył i działał w 2 w n, jest postacią tajemniczą. Nie sprawował funkcji publicznych, ale zajmował się przede wszystkim nauczaniem prawa. Napisał dzieło pod nazwą INSTITUTIONES gdzie w 4 księgach zawarł elementarny wykład rzymskiego prawa prywatnego wg schematu: personae, res, actiones.

12. WULGARYZACJA PRAWA RZYMSKIEGO

Wulgarne to prawo pospolite, które zostało spospolitowione, czyli wtargnął do niego pierwiastek ludowy, oderwany od finezyjnych rozważań teoretycznych epoki klasycznej. Było to prawo proste. Jako podstawa obowiązywania jest prawo zwyczajowe. Aby je zastosować musiały być 4 warunki: dawność zwyczajów; ogólna zgoda; racjonalny charakter prawa; brak sprzeczności z ustawami. Wulgaryzacja oznaczała uproszczenie, jego siłą napędową była praktyka na najniższym szczeblu. Przejawiała się zarówno formie jak i w treści aktów prawnych, ustaw i literatury prawniczej.

13. USTAWODAWSTWO JUSTYNIAŃSKIE

Justynian obejmują władzę dostrzegł niedomagania stanu prawnego, co skłoniło go do natychmiastowego uporządkowania zarówno leges jak i ius. Owocem tych wysiłków było dzieło, które od roku 1583 nazywa się CORPUS IURIS CIVILIS. Obejmuje ono 4 części: CODEX, DIGESTA, INSTITUTIONES i NOVELLAE. 3 pierwsze składają się na właściwe dzieło Justyniana, 4 zaś obejmuje akty norm. Justyniana i jego następców.

INSTYTUCJE (533) stworzyła 3 osobowa komisja. Oparto się na Instytucjach Gaiusa. Justyniańskie dzielą się na 4 księgi, 98 tytułów, ale na 3 części merytoryczne (osoby, powództwa, rzeczy). Podręcznik ten był ustawą, źródłem obowiązującego prawa. Dzieło ma stylizację autorytatywną i jest wykładem obowiązującego prawa.

DIGESTA (533 r) - jest to największa część kodyfikacji stworzona przez 17 osobową komisję pod przewodnictwem Tryboniana. Stworzono ją z całego materiału prawnego oprócz konstytucji cesarskich. Z 2000 ksiąg 38 prawników wybrało 5% z czego 2/3 pochodzi od pięciu uprzywilejowanych z Konstytucji raweńskiej. Przy pracy brały udział 4 4osobowe komisie: sabiniańska, papiniańska, edyktalna, luźna. Digesta podzielono na 50 ksiąg i 429 tytułów. Każdy wybrany fragment poprzedzony był inskrypcją. Digesta to obszerny wybór z dawnego prawa dokonany urzędowo i podniesiony do rangi ustawy.

KODEKS - zbiór konstytucji cesarskich. Były dwa wydania pierwsze z 529 roku to Kodeks Vetus, a drugie z 534 to Kodeks Ponowionego Wyboru. Głównym zagadnieniem było prawo publiczne. Podzielone na 12 ksiąg, te na 765 tytułów, te zaś na ok. 4600 konstytucji, które poprzedzone są inskrypcjami.

NOWELE - po zakończeniu prac kodyfikacyjnych Justynian wydał nowe akty normatywne, którymi wyjaśniał, uzupełniał lub zmieniał prawo zawarte w samej kodyfikacji. Niektóre zmiany były bardzo istotne. Mimo zapowiedzi nowego zbioru nowel, nigdy do tego nie doszło. Dokonali tego prywatni kompilatorzy. Zbiór nowel tzw. grecki (535-565) zawiera 168 nowel, rozdziały i paragrafy.

PRAWO RZYMSKIE Strona 4 z 25

---