Wpływ zmian ustrojowych po 1989 roku na aspiracje młodzieży.

Aspiracje w rozumieniu charakterystycznym dla socjologów pojmowane są jako "zespół

dążeń wyznaczonych przez hierarchię celów, które jednostka akceptuje oraz definiuje je jako

ważne i które przesądzają o jej planach

życiowych(1). Aspiracje łączy się przeważnie z wartościami, które są czymś

istotnym w ich kształtowaniu. Pod wpływem różnych uwarunkowań wartości a zatem i

aspiracje zmieniają się. Obecnie w Polsce większość badaczy tej sprawy skłonna jest widzieć

problemy młodzieży w perspektywie tzw. transformacji, a więc zmian w systemie

społecznym, politycznym i gospodarczym po roku 1989. Problemy te związane są często z

"otwarciem" na Zachód.

Cechy wyróżniające młodzież to głównie różnice demograficzne, takie jak wiek, stan

cywilny i rodzinny, poza tym różnice prawne czyli uprawnienia i obowiązki oraz różnice

społeczno-ekonomiczne, do których należą poziom wykształcenia i aktywności zawodowej

oraz suma doświadczeń życiowych (2). Takie zjawiska jak procesy wynikające z

dojrzewania fizycznego i psychicznego, moda, wpływ mediów, kultura młodzieżowa, dyfuzja

subkultur czy wreszcie procesy i problemy społeczne powodują, że w wielu przypadkach

znaczne grupy młodzieży z różnych środowisk wyznają podobne bądź te same wartości lub

nawet całe ich układy, mają takie same aspiracje, a także w podobny sposób żyją.. Wiadomo,

że nie ma jednolitych dla wszystkich młodych ludzi wartości, poglądów i zachowań.

Wypowiadanie się o aspiracjach całej młodzieży z ogólnej perspektywy zawsze jest

związane z wieloma uproszczeniami. Przemiany, jakie dokonały się na przestrzeni minionych

jedenastu lat znacząco zmieniły całe polskie społeczeństwo, przyniosły również wiele zmian

wśród postaw prezentowanych przez młodzież. Młodzież ucząca się w szkołach średnich

różnego typu, takich jak licea ogólnokształcące, technika i licea zawodowe oraz zasadnicze

szkoły zawodowe, jest grupą pokoleniową różniąca się długością kształcenia, zasobem

posiadanej wiedzy, doświadczeniem życiowym, a także hierarchią wyznawanych przez nią

wartości i prezentowanymi postawami. Pod tym względem młodzież różni się przede

wszystkim preferowanymi sposobami realizacji i dążenia do celu. Obszerne badania

dotycząc zmian w hierarchii wartości i aspiracjach młodzieży licealnej począwszy od lat 70-

tych do końca lat 90-tych przeprowadziła Hanna Świda-Ziemba (3). Podobne badania

układów wartości, które wpływają na realizacje stylów życia młodzieży przeprowadziła

Barbara Fatyga (4). Powstało również kilka raportów opracowanych przez instytuty badawcze

ośrodków badania opinii publicznej, między innymi raport "Pokolenie końca wieku",

opracowany w maju 1998 roku przez Instytut Badań SMG/KRC Poland, specjalizujący się w

badaniach rynkowych i społecznych. Raport zbiera badania i artykuły na temat młodzieży z

ostatnich kilku lat, by na ich podstawie dokonać syntetycznego opisu postaw i celów

życiowych współczesnych młodych Polaków (5). Badania te

ujawniły, że ogromny wpływ na kształtowanie się postaw i światopoglądu

młodego pokolenia miały przemiany ustrojowe. Z badań tych również wynika, że znaczne

zróżnicowanie jakie można zaobserwować wśród nastolatków charakteryzujące się sposobem

realizacji obranych celów jest rezultatem pochodzenia społecznego, sytuacji materialnej

rodziców oraz rodzaju szkoły. Badania wskazują na brak stabilności preferowanych przez

młodzież wartości.

Ogólnie rzecz biorąc młodzież początku lat 90-tych nie była zainteresowana konkretnymi

problemami dnia dzisiejszego, ani społecznymi, ani ekonomicznymi, ani estetycznymi.

Konkretne wydarzenia nie przyciągały uwagi młodych ludzi. Interesowali się raczej

problemami natury globalnej, dotyczącymi porządku świata, spraw fundamentalnych dla

ludzkiej egzystencji. Uwaga młodzieży skupiała się przede wszystkim na egzystencji własnej,

szczególną uwagę

angażowała refleksja nad życiem osobistym.

Młodzież końca lat 90-tych żyje już w zupełnie innych warunkach niż jej rówieśnicy

z czasów PRL. Ma większe możliwości. Dawniej młodzi ludzie opóźniali swoje wchodzenie

w dorosłość, obecnie zauważalna jest odwrotna tendencja. Od kilku lat znaczna część uczącej

się młodzieży łączy pracę z nauką i uważa to za rzecz normalną. Młodzi ludzie

ustabilizowanej transformacji w momencie zmiany ustroju byli dziećmi. Komunizm przeżyli

w podstawówce - lub tylko w przedszkolu. Fakt ten wywarł kolosalny wpływ na przebieg

procesu ich socjalizacji. "Ich dojrzewanie przebiegało w nowych warunkach społecznych,

politycznych i gospodarczych. U poprzedników przełom był widoczny w tym, że zadawali

podstawowe pytania, zastanawiali się nad naturą świata. To była młodzież niespokojnych

pytań. Pytali się o świat i siebie samych. Już u tego pokolenia przełomu można było zobaczyć

zachowania, których nie miała młodzież żyjąca w systemie peerelowskim" (6). Pokolenie

początku lat 90-tych oczekiwało pracy raczej ciekawej niż dobrze płatnej. Nie byli jeszcze

nastawieni na sukces, choć nie oznaczało to życiowej bierności. Bezpieczna homeostaza

przestała być dla nich czołową wartością, natomiast istotną wartością stało się przeżywanie

silnych emocji. Aspiracją młodzieży początku lat 90-tych było życie pełne wyzwań

wymagające silnej woli oraz umiejętności dawania sobie rady z własnym losem. Młodzież ta

deklarowała podmiotowe nastawienie do życia. Mocniej odczuwała również takie wartości

jak godność człowieka, prawda i sprawiedliwość. "To indywidualiści - z poczuciem

odrębności od otoczenia, zdolni na własny rachunek kierować swym życiem - mogą

przeżywać intensywne emocje oraz w wewnętrznym rachunku ze sobą sprawdzać swą

życiową wartość" (7). Starali się znaleźć swoje miejsce w życiu oraz w miarę możliwości

dobrze zarabiać. Jednak mit wielkiej życiowej kariery, "od pucybuta do milionera", nie był

marzeniem ich życia.

Porównując stan obecny z sytuacją z początku lat 90-tych i wcześniejszych, można

dostrzec pewne względnie trwałe zmiany stosunku młodych ludzi do określonych wartości i

aspiracji. Przez tych zaledwie kilka lat, ale jakże

znaczących, sposób patrzenia na świat, oczekiwania wobec życia młodzieży ewoluowały

wraz z rozwojem demokracji i otwarciem na Zachód. Największa zmiana dotyczy

wykształcenia, które powszechnie przestało pełnić rolę wartości autotelicznej i występuje jako

wartość instrumentalna, środek do osiągania innych wartości-celów. Ważna zmiana nastąpiła

także w stosunku do pieniędzy: prawie powszechna "monetaryzacja świadomości" powoduje,

iż podziały i różnice są dziś postrzegane głównie poprzez pryzmat wartości ekonomicznych.

Podział na

"bogatych" i "biednych" rzutuje niemal na wszystkie inne, dostrzegane

zróżnicowania. Inne ważne wcześniej kryterium to prospołeczność i prywatność. Obecnie

podział ten, traci na znaczeniu, bowiem dominujące niemalże w całej populacji stają się

wartości "prywatne". Zmiana następuje także w stosunku młodych Polaków do religii - mniej

już jest to tradycyjna, obrzędowa polska religijność, a bardziej domena wewnętrznego

przeżycia. Rozluźnia się związek między wartościami patriotycznymi i religijnymi, między

innymi dlatego, iż te pierwsze w niebezpieczny sposób słabną w młodym pokoleniu Polaków.

Najbardziej trwałe pozostały wartości rodzinne. Rodzina ciągle należy

do naczelnych autotelicznych wartości młodych Polaków (8).

Badacze zajmujący się kwestią młodzieży wyróżniają szereg konkretnych grup wśród

ogółu młodzieży polskiej. Każda z grup posiada swoje wartości oraz cele życiowe. Jedne

aspiracje i wartości są bardziej rozpowszechnione od innych, dlatego jedynie tym poświęcę

większą uwagę. Licealistami, kategorią młodzieży, zwaną dawniej inteligencką, zajęła się

obszernie Hanna Świda-Ziemba. Młodzież ta pochodzi z rodzin, gdzie przynajmniej jedno z

rodziców ma wyższe wykształcenie, bądź z takich, w których nienajgorszej pozycji

ekonomicznej towarzyszyły aspiracje do kształcenia dzieci. Najczęściej wykształcenie było

elementem dziedziczonego etosu albo też było czynnikiem zdobywania i podwyższania

prestiżu rodziny. Obecnie licealiści mają poczucie przynależności do elity swego pokolenia,

czują się "skazani na sukces". W tej grupie młodzieży wahania w obrębie naczelnych wartości

są największe, ale też grupa ta jest najlepiej przygotowana do dokonujących się w Polsce

przemian. Wykształcenie traktują jako wartość instrumentalną, niezbędną do osiągania

wysokiej pozycji w nowo tworzącej się hierarchii społecznej oraz jako idealny środek szybko

pomnażający prawdziwy kapitał. Podobnie jak pokolenie przełomu nie boją się bezrobocia,

które traktują jako stan przejściowy. Są pewni, że znajdą pracę. Raczej nie obawiają się, że

nie dostaną się na studia. Nie lękają się żadnych niepowodzeń. Jedyne co ich przeraża to

przemoc na ulicach. Występuje u nich swego rodzaju moda na optymizm życiowy. Poruszają

się swobodnie po nowych przestrzeniach elektronicznych i stąd między innymi czerpią

przekonanie, że nadeszła nowa epoka, w której młodzież ma zasadnicze znaczenie i wielkie

możliwości. Uważają, że mają przed sobą przyszłość, bo są młodzieżą licealną, której

przeznaczeniem są studia wyższe. Wzorem dla nich jest taki młody, pogodny człowiek, który

zawsze daje sobie radę z każdą sytuacją. Za największą wadę uważają skłonność

do słabości. Twierdzą, że są odporni na stresy i nie boją się konkurencji.

Dążą do sukcesu materialnego i kariery zawodowej.

Motywacje młodzieży dotyczące nauki uległy przekształceniu. W latach 80-tych większość

młodzieży wybierających się na studia chciała w ten sposób przedłużyć sobie młodość,

odwlec decyzję o podjęciu pracy lub uważała studia za sposób na wewnętrzne doskonalenie

się. W końcu lat 90-tych takie motywacje bardzo osłabły na rzecz powodów praktycznych.

Wykształcenie przestało być celem, a stało się środkiem do celu. Dzięki studiom młodzi

ludzie chcą zdobyć dobrą, wysokopłatną pracę i mieć w przyszłości łatwiejsze życie.

Pokolenie to jest pierwszym, które tak otwarcie wypowiada potrzebę sukcesu i które definiuje

ten sukces "amerykańskimi" kategoriami bogactwa, pozycji zawodowej. Dążą do zachowania

wolności i niezależności, chcą dobrze się bawić i jednocześnie dużo zarabiać i jeździć

dobrymi samochodami. Cenią życie pełne przygód, barwne i w gruncie rzeczy samotne.

Jednakże oprócz licealistów z dużych miast jest całkiem liczne

grono młodzieży z innych środowisk, a także z małych

miasteczek czy wsi, którzy na kapitalizm nie

patrzą jak na zbawienie i którzy zmianę ustrojową poznali

na własnej skórze.Badacze nazywają ich "normalsi".

Pochodzą oni przede wszystkim z rodzin robotniczych i z rodzin "średniej inteligencji

technicznej". Kształcą się głównie w średnich szkołach technicznych, bądź w liceach, lecz

rzadko wybierają się na studia. Oni ani na początku lat 90-tych, ani obecnie nie mają takich

szans, jakie stwarza młodym ukończenie dobrego liceum. Są pokoleniem, które zaznało

frustrującego poczucia rozwarstwienia majątkowego. Nie chodzą do "lepszych" szkół, nie

mieszkają w "lepszych" dzielnicach. Mają znacznie mniejsze szanse na zdobycie dobrego

wykształcenia. Ich środowisko nie pobudza ani nie kształtuje ich aspiracji i nie zachęca do

nauki. Jeśli decydują się podjąć studia, głównie po to, by przedłużyć sobie młodość.

Najważniejsze są dla nich wartości rodzinne. Wartość pracy także lokowana jest wysoko,

ponieważ praca pozwala zapewnić godziwe życie rodzinie. Praca służy zawsze do zdobycia

pieniędzy na realizację

odpowiedniego stylu życia. Wzorców dostarczają amerykańskie filmy i seriale. Cenią spokój,

stabilizację, poczucie bezpieczeństwa, porządek oraz zdolność

"radzenia sobie". Większość widzi siebie jako pracowników najemnych wdobrych, to znaczy

dobrze płacących firmach. Licealiści i "normalsi", z początku jak i końca lat 90-tych

dystansują się wobec sfery życia politycznego. Ich stosunek do polityki jest negatywny,

wyklucza także swój aktywny udział w działalności samorządowej (9). Wartości religijne

również tracą na znaczeniu . Nie jest to z całą pewnością młodzież buntu. To jest pokolenie,

które chciałoby się przystosować do świata. Zmieniło się podejście młodzieży licealnej i

"normalsów" do szkoły i do rodziców. Niewielu uważa, że "szkoła nic nie daje". Dla

większości młodych ludzi to inwestycja we własną przyszłość. Szkoła stała się miejscem

osiągania sukcesów. Wyniki osiągane w szkole stanowią dla nich ważny krok do usytuowania

się w życiu. Nawet wagary tracą na popularności, bo przez nie "można zbyt wiele stracić w

przyszłości" . Swój rozwój młodzież poszerza również o zajęcia

pozaszkolne, takie jak nauka języka, komputery czy sport. Stosunki z rodzicami młodzież

końca wieku ocenia pozytywnie, określa je nawet mianem partnerskich. Jednakże większość

młodych ludzi nie chce być takimi jak ich rodzice i dla niewielu rodzice są autorytetami.

Najważniejszą wartością tej grupy młodzieży końca lat 90-tych jest miłość związana z silnym

przeżyciem, jest ona wyżejceniona od udanych związków i przyjaźni. Na drugim miejscu

plasuje się dobry, głęboki kontakt z ludźmi. Trzecie miejsce zajmuje posiadanie dziecka w

przyszłości i rodzina. Czwartą pod względem ważności wartością jest sukces. Młode

pokolenie jest emocjonalnie zaangażowane w życie społeczne. Świadczy o tym częsty i

aktywny udział w takich wydarzeniach jak "czarne marsze", podczas których

protestuje się przeciw przemocy czy akcje Jurka Owsiaka. Wiąże się to z pacyfistycznym

nastawieniem większości młodzieży i z wysokim stopniem wrażliwości, zwłaszcza młodzieży

licealnej. Mają oni sceptyczny stosunek do subkultur, postrzegają je nawet jako potencjalne

zagrożenie. Młodzież licealna potępia także przejawy agresji. Każda sytuacja wyzwalająca

agresję, bez względu na czas, miejsce i charakter, jest dla nich zła. Takie są wyniki badań,

natomiast faktem jest, że przemoc nieodłącznie towarzyszy zachowaniom młodzieży. W

wielu środowiskach stosowanie przemocy stoi na porządku dziennym, odreagowanie stresów

najczęściej idzie w parze z niedostatkiem pieniędzy.

Kolejny układ wartości i aspiracji reprezentują młodzi ludzie z

zawodowych szkół zasadniczych i częściowo techników. Są to na ogół dzieci drobnych

przedsiębiorców. Pieniądze odgrywają w ich przypadku rolę zasadniczą, żyją w

przeświadczeniu, że "wszystko da się kupić". śycie codzienne dzielą

między nie zawsze zgodne z prawem "interesy", a przyjemności. Pracę podejmują niechętnie.

Wykształcenia nie cenią ani jako wartości autotelicznej, ani

instrumentalnej. Środkiem do celów są dla nich zawsze pieniądze. W stosunkach z innymi

ludźmi ważna jest przewaga oparta na dochodach i/lub sile fizycznej. Polityka i życie

publiczne są traktowane jako "jedno wielkie oszustwo". Religia jest obojętna.

Następną kategorię stanowią tak zwani "blokersi" (10). Poznali gorzką świadomość

braku życiowych szans, ponieważ ich rodzice nie są ludźmi sukcesu, to najczęściej robotnicy

lub bezrobotni. Od "dzieci sukcesu" różni ich wiele. W większości przypadków ta grupa

młodzieży jest utożsamiana z młodymi przestępcami. Cele życiowe i marzenia większości

młodzieży "przegranej"niewiele różnią się od tych, jakie posiadają licealiści, aczkolwiek

wybierają zupełnie inną drogę i inne środki do ich osiągania. Zdarza się, że brak dobrze

usytuowanych rodziców rekompensują sobie oparciem w mniej lub bardziej zorganizowanych

strukturach przestępczych. Mają oni utrudnioną drogę do kariery, nie oznacza to jednak, że

mają zablokowaną drogę do pieniędzy. Muszą je niestety zarobić

inaczej niż dzieci sukcesu, często na bakier z prawem. Młodzież pochodząca z biednych

rodzin, często mniej zdolna, zdaje sobie sprawę z tego, że nie ma

możliwości osiągnięcia sukcesu i zdobycia dużych pieniędzy w sposób

akceptowalny społecznie. Sprawia to, że jest poddana ciągłej pokusie i

upokorzeniu, ponieważ podobnie jak nastolatki z liceów ulega wpływowi reklamy dóbr

konsumpcyjnych . Realnie patrząc na życie stawia sobie niższą

poprzeczkę niż wyżej opisani licealiści czy "normalsi". Także chce zostać "kimś", osiągnąć

sukces, lecz inaczej zdefiniowany niż w pozostałych przypadkach. Dla niej liczy się

przetrwanie i dlatego wielkiej wartości nabierają ograniczone, ale silne więzi z innymi. Nie

nie angażują się także w życie publiczne.

Młodzi ludzie wszystkich wymienionych grup oczekują intensywnego życia, również

towarzyskiego. Dla prowadzenia intensywnego życia niezbędne są im

pieniądze, traktowane jako środek dla osiągnięcia własnej niezależności. śycie bez pieniędzy

uważają za szare, przyziemne i smutne. Upowszechnienie się postaw konsumpcyjnych

wypiera jednakże takie wartości jak altruizm czy ofiarność. Młodzież jest zorientowana

przede wszystkim na udane życie osobiste i dostatni byt (11). Rówieśnicy, choć funkcjonują

w tej samej rzeczywistości, tak naprawdę żyją w zupełnie innych wymiarach, w zależności od

zasobności portfeli rodziców.

Młodzież nie ma alternatywnych modeli samorealizacji, takich, które pozwoliłyby jej czuć się

szczęśliwym i akceptowanym mimo braku sukcesu. Dzisiejszy obraz elity młodego pokolenia

może okazać się dosyć dramatyczny, gdyż obecne pokolenie jest pokoleniem wyżu

demograficznego i z każdym rokiem licealistom kończącym szkoły coraz trudniej będzie

powtórzyć kariery, które teraz mogą obserwować i na których budują wiarę w siebie (12). Z

przeprowadzonych badań wyłania się obraz młodzieży posiadającej szczytne dążenia i

aspiracje, aczkolwiek droga jaką zmierzają do obranych celów nie zawsze jest aprobowana

przez społeczeństwo. Ostatnie lata odznaczyły się nasileniem agresji, brutalności i przemocy,

co pociągnęło za sobą przemiany w postępowaniu młodzieży. We współczesnych warunkach

społeczno-kulturowych młodzież traci zdolność precyzyjnego odróżnienia dobra i zła (13).

Najbardziej spektakularnym tego przejawem są narastające zachowania przestępcze i

prowadzące do

samowyniszczenia, jak alkoholizm czy zażywanie narkotyków.

BIBLIOGRAFIA:

1.T. Lewowicki, 1987,s. 40.

2. B. Hołyst, "Problemy młodego pokolenia. Studium z zakresu profilaktyki

społecznej", Warszawa 1991, s. 52.

3. Publikacje H.Świdy-Ziemby dotyczące tych badań to: "Wartości a

młodzież",Warszawa 1979; "Wartości egzystencjalne młodzieży lat

dziewięćdziesiątych, Warszawa 1995; G.Sieczkowski , "Ta dzisiejsza młodzież" ,

4. B.Fatyga, M.Szymańczak [red.], "Raport o młodzieży, Warszawa 1992;

B.Fatyga, K.Koseła, A.Frączek, A.Sułek, T.Bogucka, L.Maleszka, W.Staszewski, Normalsi,

odpadnięci, cwaniaczki, Gazeta Wyborcza nr 38, 1998/02/14

1998/02/15.

5. Omówienie tego raportu opublikowała "Gazeta Wyborcza" nr 164, 1998/07/15, str. 177.

H.Świda-Ziemba, Wartości egzystencjalne młodzieży lat dziewięćdziesiątych, Warszawa

1995, s.134.

6. B.Fatyga, M.Szymańczak [red.], Raport o młodzieży, Warszawa 1992.

7. P.Bratkowski, Znormalizowani aż do bólu, "Gazeta Wyborcza" nr 164, 1998/07/15.

8. J.Mariański "Młodzież między tradycją a ponowoczesnością", Lublin 1995.

9. P.Bratkowski, Znormalizowani aż do bólu, "Gazeta Wyborcza" nr 164, 1998/07/15.

10. W publikacjach na temat młodzieży często można się spotkać z podziałem młodzieży na

wygraną czyli dzieci sukcesu oraz przegraną czyli blokersów. Szczegółowo ten problem

porusza m.in. artykuł R.Leszczyński, " Język młodych

końca wieku, "Gazeta Wyborcza" nr 72,1999/03/26; 21. W.Orliński.

11. B.Hołyst, Problemy młodego pokolenia. Studium z zakresu profilaktyki społecznej,

Warszawa 1991.

12. P.Bratkowski, Stary hipis patrzy na ludzi sukcesu, "Magazyn" nr 46 dodatek do "Gazety

Wyborczej" nr 266, 1998/11/13-1998/11/14.

13. J.Mariański, Młodzież między tradycją a ponowoczesnością, Lublin 1995.

społecznej, Warszawa 1991, s. 85-91.