Wykonujący czynność lub pozostający w stanie. Jest nadrzędną
częścią zdania. Odpowiada na pytania kto?, co?
Podmiotem może być:
- rzeczownik (Kot śpi.);
- zaimek rzeczowny (Ktoś ukradł buty.);
- zaimek przymiotnikowy (Nasi zwyciężyli.);
- liczebnik (Dwunasta wybiła.);
- imiesłów przymiotnikowy (Przewodniczący zamknął zebranie);
- przysłówek (Wczoraj było przyjemnie).
Pod względem budowy podmiot może być wyrażony:
- jednym składnikiem (Konie zniknęły.),
- szeregiem (Rejent, Asesor otworzyli usta.);
- skupieniem nierozerwalnym (Trochę pieniędzy zostało.);
- podmiot domyślny (Cały czas pada <deszcz>.).
Orzeczenie jest podrzędną częścią zdania tylko wobec podmiotu. Oznacza czynność lub stan
tego, na co wskazuje podmiot, najczęściej czynność lub stan osoby albo rzeczy.
Ze względu na budowę orzeczenie może być:
- składnikiem (Janek odszedł.);
- szeregiem ( Janek jest pilny i zdolny.).
W zależności od formy osobowej rozróżniamy:
- czasownikowe ( Franek choruje.);
- imienne (Franek jest chory.).
W roli orzeczenia występuje zazwyczaj czasownik w formie osobowej w różnych czasach trybu orzekającego, a także w trybie rozkazującym i przypuszczającym (Chłopcy wybiorą się na wycieczkę, Jedźmy na wycieczkę). Takie orzeczenie nazywamy czasownikowym. W
zdaniach bezpodmiotowych w funkcji orzeczeń czasownikowych mogą też wystąpić
bezosobowe formy czasownika zakończone na –no lub –to (Przyniesiono mleko, Zbito
szybę)
Orzeczenie imienne składa się z łącznika i orzecznika. W funkcji łącznika mogą być użyte czasowniki: być, stać się, zostać, bywać, stawać się, zastawać. W funkcji orzecznika występują przymiotniki, rzeczowniki lub zaimki rzeczowne, liczebniki lub przysłówki.
Przykłady orzeczeń imiennych: jest pracowity, był chłodny, bądź sobą, jest przyjemnie, był
pochmurny, to pisarz.
Określnik związku oznaczający przedmiot, którego dotyczy czynność lub stan. Najczęściej jest określeniem czasownika (Spotkałem kolegę), ale także bywa określeniem
przymiotników i przysłówków, np.: Był to chłopiec chętny do nauki, On pracuje lepiej od ciebie. W funkcji dopełnień występują przeważnie rzeczowniki lub zaimki rzeczowne w przypadkach zależnych, tj. odpowiadające na pytania: kogo?, czego?, komu?, czemu?,
kogo?, co?, (z, w, na, o) kim?, (z, w, na, o) czym? Np.: Nie czytałem tej książki, Przyglądaliśmy się górom, Spacerowałem z przyjacielem. Dopełnieniami mogą być także
inne części mowy, jeśli mają znaczenie rzeczownika, np.: Wiódł ślepy kulawego, Lubię pływać.
PRZYDAWKA:
Określenie rzeczownika oraz zaimka rzeczownego i oznacza różne cechy osób, przedmiotów,
pojęć, których nazwami są rzeczowniki, np.: duży plac, niebieski ołówek, moja książka.
Przydawka odpowiada najczęściej na pytania: jaki?, który?, czyj?, ile?, czego? z czego?
Okoliczniki bywają najczęściej określeniami czasowników i oznaczają okoliczności, w jakich
zachodzą czynności lub stany wyrażone przez czasownik. Oznacza okoliczności czynności lub stanu. Niekiedy okoliczniki są określeniami przymiotników lub przysłówków i wtedy oznaczają stopień właściwości jakiegoś przedmiotu, czynności lub stanu, np.: bardzo wysoki
dom, dość ładnie piszesz. W funkcji okoliczników najczęściej występują wyrażenia
przyimkowe oraz przysłówki i zaimki przysłowne. Poza tym okoliczniki bywają też wyrażane
przez rzeczowniki w narzędniku, przez imiesłowy przysłówkowe i bezokoliczniki, np.:
Jechaliśmy lasem; Szedł kulejąc, Przyszedłem prosić cię o pomoc.
Rodzaje:
1. Okolicznik miejsca – oznacza miejsce odbywania się czynności lub stanu (gdzie?, którędy?, skąd?, dokąd?).
2. Okolicznik czasu – oznacza czas trwania czynności lub stanu (kiedy?, odkąd?, dokąd?).
3. Okolicznik sposobu – oznacza sposób wykonywania czynności lub cechę stanu (jak?, w
jaki sposób?).
4.Okolicznik względu – uściśla i uwydatnia granice, w których obrębie treść podstawy jest
ważna, aktualna, żywotna i właściwa (pod względem..., wedle..., ze stanowiska..., na podstawie..., z uwagi na..., co do...) - np. Najbogatszy jest Śląsk pod względem surowców.
5. Okolicznik miary (stopnia) - ogranicznik pod względem ilości, długości (ile? jak dużo? w
jakim stopniu?) itp.
6. Okolicznik przyczyny – oznacza przyczynę czynności lub stanu (dlaczego? Z jakiego powodu?): np.: Płakał z żalu po wielkiej stracie.
7. Okolicznik celu – oznacza cel czynności (w jakim celu?, po co?).
8. Okolicznik warunku - zawiera treść myślową uważaną przez mówiącego za konieczny poprzednik treści podstawy, np. Nie pójdę bez zezwolenia.
9. Okolicznik przyzwolenia - zawiera treść myślową, która zdaniem mówiącego powinna unicestwić treść podstawy, np. Śmialiśmy się na przekór wszystkiemu.
10. Okolicznik skutku - zawiera treść myślową, która jest przez mówiącego pojęta jako rezultat treści podstawy:
- przysłowny ( Do końca kocham - nadaremnie.);
- przyimkowy (Oni zatłuką mnie na śmierć.).