Krótka charakterystyka Polski: Leży w samym środku Europy. Jest położona w środkowej części Niżu Europejskiego, między Bałtykiem, a Sudetami i Karpatami. Większa część jej terytorium znajduje się w dorzeczu Wisły i Odry. Polska ma klimat umiarkowany, przejściowy pomiędzy morskim a kontynentalnym. Na jej terenie przeważają gleby bielicowo-brunatne i lasy mieszane. Geograficzne i polityczne położenie Polski: na półkuli północnej i wschodniej, w środkowej Europie, w strefie umiarkowanej ciepłej, w strefie lasów liściastych i mieszanych, w strefie czasu środkowo i wschodnio europejskiego (czas urzędowy to czas środkowoeuropejski, a od marca do października obowiązuje czas letni wschodnioeuropejski), nas M. Bałtyckim; Skrajne punkty: Przylądek Rozewie: 54º50'N; Zakole rzeki Bug: 24º08'E; szczyt Opołonek: 49ºN; zakole Odry: 14º07'E; Rozciągłość południkowa (szerokość); 54º50'N - 49ºN = 5º50'; 5º50' x 111,2km= 649km; Polska leży w strefie czasu środkowoeuropejskiego, określanego wg miejscowego południka 15ºE; Strefa graniczna: strefa o obowiązujących w niej specjalnych przepisach administracyjnych; w Polsce ma szerokość 2-6km; terytorium państwa: lądowe; morskie- wody wewnętrzne (zatoki, zalewy), wody terytorialne (22,5km), wody strefy ekonomicznej (do 200ml); powietrzne; Obecny obszar Polski to: 312, 7 tys.km2; Wśród 197 państw świata Polska pod względem powierzchni zajmuje 69 miejsce, a w Europie 9; Obecnie Polska graniczy z 7 państwami: 1)Rosją 2)Ukrainą 3)Litwą 4)Białorusią 5)Słowacją 6)Czechami 7)Niemcami; Długość granicy morskiej wynosi: 528 km, a łączna długość granic 3582km; Cechy terytorium Polski: duży udział granic naturalnych; duża zawartość terytorium (Polska ma kształt zbliżony do koła z centralnym położeniem stolicy); Budowa geologiczna Polski: Wschodnio-północna część kraju leży na prekambryjskiej platformie. Zachodnia na platformie paleozoicznej. Przez środkową Polskę przebiega granica między tymi strukturami. Takie położenie sprawia, że na obszarze kraju nie występują groźne trzęsienia, ani czynne wulkany; Podczas orogenezy kaledońskiej w erze paleozoicznej w okresie sylur nastąpiło pierwsze wypiętrzenie Sudetów i Gór Świętokrzyskich; Podczas orogenezy hercyńskiej w erze kenozoicznej, w okresie karbon, miało miejsce sfałdowanie i wypiętrzenie Sudetów i Gór świętokrzyskich; Podczas fałdowania alpejskiego w erze kenozoicznej, w trzeciorzędzie nastąpiło sfałdowanie i wypiętrzenie Karpat, powstało również zapadlisko przedkarpackie, na obszarze którego są obecnie kotliny. Podczas zlodowacenia w erze kenozoicznej, w czwartorzędzie ukształtowała się rzeźba polodowcowa. Przebieg zlodowaceń: 1) południowopolskie (krakowskie) 2)środkowopolskie 3) północnopolskie (bałtyckie); Lądolód pozostawił po sobie formy rzeźby terenu, które powstały w wyniku erozji lub akumulacji; Najbardziej widoczne są wzgórza moren czołowych, pradoliny i podłużne zagłębienia- rynny; Moreny czołowe: mają wygląd wałów lub wzgórz. Wyznaczają one linie postoju czoła lądolodu; Wzgórza moren czołowych tworzą najwyższe wniesienia Niżu Polskiego, m.in. (Wieżyca 329m.n.p.m.) Morena denna- równina w zasięgu lodowca, falista znajduje się na północ od wałów moren czołowych. Tworzą ją pagórki. Na południe od moren czołowych znajdują się piaszczyste pola sandrowe. W zagłębieniach moreny dennej powstały rozległe jeziora, np. Śniardwy, Mamry; Pradoliny- szerokie doliny o płaskim dnie obecnie pradolinami płyną rzeki i biegną szlaki komunikacyjne. Rynny polodowcowe: wydłużone formy erozyjne, wytworzone prze wody płynące pod lodem lub w jego szczelinach; Obecnie zachowały się rynny tworzące ciągi jezior rynnowych, charakteryzujących się znaczną głębokością i wydłużonym kształtem, np. Gopło, Hańcza. Jeziora lodowcowe przemodelowały V-kształtne doliny górskich rzek, nadając im kształt litery U. Ukształtowanie powierzchni jest wynikiem działalności wewnętrznych czynników zmienności powierzchni Ziemi (ruchy górotwórcze, lądotwórcze, wulkanizm, trzęsienia ziemi) i czynników zewnętrznych (wietrzenie, działalność wód, lodowców, wiatr): Współczesna rzeźba: niziny zajmują ok. 91% powierzchni; średnia wysokość wynosi 173m.n.p.m; najwyższy punkt: Rysy 2499m.n.p.m; najniższy punkt: depresja na Żuławach Wiślanych Raczki Elbląskie: 1,8m.p.p.m.; nachylenie obszaru z południowego wschodu ku północnemu zachodowi, ponieważ fałdowanie objęło głownie południkowo-wschodnie tereny kraju. Równoleżnikowy układ pasów rzeźby; Cechy klimatu Polski: Klimat Polski określa się jako umiarkowany, przejściowy między morskim a kontynentalnym. Przejściowość klimatu Polski przejawia się w dużej zmienności pogody i rosnącej w kierunku wschodnim amplitudzie temperatury. Średnia roczna temp. powietrza wynosi w Polsce zaledwie 7ºC, suma opadów 600mm, przeważają wiatry z sektora zachodniego. Biorąc pod uwagę wysokość temp. wyróżnia się w Polsce 6 termicznych pór roku: 1)Lato- powyżej 15ºC, 2)jesień- temp. od 15 ºC do 5 ºC; 3) Przedzimie- od 5 ºC do 0ºC, 4)Zima- poniżej 0 ºC 5) Przedwiośnie od 0ºC do 5 ºC 6)wiosna od 5 ºC do 15 ºC; Czynniki oddziaływujące na kształtowanie się klimatu Polski: #położenie w średnich szerokościach geog. umiarkowanej strefy oświetlenia Ziemi (skutek średnia temp. ok.7 ºC. # oddziaływanie O.Atlantyckiego i tworzących się w rejonie Islandii niżów barycznych (skutek wpływ na wielkość opadów, wzrastające wielkość amplitudy temp. ode oceanu) # Wpływ ciepłego Prądu Północnoatlantyckiego ( dodatnie anomalia termiczne); # Napływ powietrza kontynentalnego z znad Europy Wschodniej ( swobodny przepływ mas powietrza ze wschodu i zachodu, przewaga wiatrów z sektora zachodniego- 60%) # Równoleżnikowy układ gór w centralnej Europie ( ograniczenie dostępu mas powietrza zwrotnikowego) # Położenie nad Bałtykiem ( więcej opadów, obniżenie rocznej amplitudy temp) # Wysokość nad poziomem morza ( więcej opadów i obniżenie temp); W lecie izotermy układają się równoleżnikowo. Chłodniej jest w górach i na pojezierzach. Cieplejsze są obszary środkowe. W zimie izotermy układają się południkowo. Cieplejsza jest zachodnia Polska. Najchłodniej jest na północnym wschodzie i w wysokich górach. Roczne amplitudy powietrza w Polsce wynoszą od 19 ºC do 24 ºC; Okres wegetacyjny- ilość kolejnych dni w roku ze średnią temp. powietrza przekraczającą 5 ºC; Na okres wegetacyjny wpływają masy powietrza oceanicznego i kontynentalnego oraz wysokość nad poziomem morza. Jest on najkrótszy w górach ok. 100 dni i na pojezierzach- 180dni; a najdłuższy na Nizinie Śląskiej- 220dni; Do najczęściej występujących wiatrów lokalnych należą bryza morska i lądowa na wybrzeżach Bałtyku oraz halny w górach; W naszym kraju zdarzają się również klęski żywiołowe spowodowane anomaliami termicznymi; Wody śródlądowe i zasoby wodne Polski: Sieć rzeczna Polski: -Polska w zlewisku Bałtyku (99,7% obszaru) -Dorzecza Wisły i Odry wykazują asymetrię - Ustrój rzek Polskich (zasilanie opadowe i śnieżne, wysokie stany wiosną i latem); Wykorzystanie gospodarcze rzek: elektrownie wodne, jako źródła zaopatrzenia wody; Jeziora w Polsce: a) polodowcowe +morenowe (Śniardwy, Mamry) +rynnowe (Gopło, Hańcza, Jeziorak) + oczka (na Pojezierzu Mazurskim) b) nadbrzeżne, np. Gardno, Jamno; c) starorzecza d) sztuczne ,np. Jeziora Solińskie, Koronowskie; e) krasowe, np. Stawy Tatrzańskie, Morskie Oko, Wielki Staw; f) deltowe: Dąbie, Druzno; Na wielkość zasobów wodnych mają wpływ: *klimat, roczna suma opadów *budowa geologiczna * ukształtowanie terenu (np. powierzchniowy spływ wód opadowych) *działalność człowieka (budowa zbiorników retencyjnych); Obszary deficytu wody: Górny Śląsk i Okręg Łódzki- zniszczeniu uległy zasoby wód podziemnych, ogromne ilości zużywa przemysł; Kujawy- deficyt jest wynikiem najmniejszej ilości opadów atmosferycznych; Wyżyna Kielecko-Sandomierska- zjawisko pochłaniania wód podziemnych przez skały wapienne; Obszary nadmiaru wody w Polsce: w górach i na Pojezierzu Mazurskim i Pomorskim; Jeziora polodowcowe to takie jeziora które powstały na skutek wypełnienia się wodą wgłębień po lądolodzie Skandynawskim. Była to ogromna rozległa pokrywa lodowa, która rozprzestrzeniając się od półwyspu Skandynawskiego okryła także Europę i w tym kilkukrotnie Polskę. Działo się to w czwartorzędzie w którym żyjemy po dziś dzień. Lądolód za ostatnim razem ogarnął całą Polskę. Jednak tereny Pomórz były pokryte lodem najdłużej i dlatego tam właśnie lądolód dokonał najpoważniejszych zmian w ukształtowaniu terenu i dlatego tam jest teraz najwięcej jezior. Lądolód tworzył wiele nowych form terenu. Posuwając się do przodu pozostawiał wiele materiału niesionego przez siebie, powstały sandry, teren stawał się pełen wgłębień i pagórków. Po wycofaniu się lądolodu wypełniły się one wodą i powstały jeziora. Jeziora tak powstałe dzielimy na morenowe i rynnowe; Jeziora Morenowe - powstały tak jak opisane jest powyżej. Są one regularne, czasem wręcz prawie idealnie okrągłe i niezbyt głębokie. Powstały gdy lodowiec naciskał na teren tworząc wgłębienia a w innych miejscach tworzył wzgórki. Przykładem takiego jeziora są jeziora Śniardwy i Mamry; Jeziora Rynnowe - Także powstały na skutek działalności lądolodu ale w inny sposób niż jeziora morenowe. Mianowicie kiedy nastąpiło ocieplenie temperatur lodowiec zaczął się topić. Woda wypływająca z pod lodowca rzeźbiła podłużne i głębokie rynny. Potem wypełniły się one i powstały jeziora rynnowe - długie i głębokie. Przykładem takich jezior są jeziora Gopło i Hańcza które jest najgłębsze w Polsce i w Niżu Europejskim. Ma aż 108 m głębokości; Jeziora Krasowe - Jeziora powstałe w zagłębieniach skał wapiennych np. Dratów, poza tym przybrzeżne krasowo-bagienne (Polesie Zachodnie); Jeziora Przybrzeżne - Nie ma pewności co do zgodności ich powstania. Możliwe że powstały gdy zatoki morskie zostały odcięte od morza mierzejami. Inna teoria mówi że zagłębienia powstałe w pobliżu morza napełniają się słoną wodą morską; Jeziora Deltowe - jezioro takie powstaje gdy zatoka morska zostanie zasypana materiałem niesionym przez wpływającą do morza rzekę. Tak jest u ujść Odry i Wisły gdzie powstały jeziora Dąbie i Druzno (patrz przy opisach tych rzek) Jeziora Górskie - powstają one poprzez wypełnienie się wodą polodowcowych cyrków; Jeziora sztuczne - Większość z nich wybudowano na rzekach sudeckich i karpackich. Mają one wiele celi. Gromadzą one wodę co często zapobiega powodzi i oddają ją potem gdy jest potrzebna (na przykład w razie suszy). Tak więc zaopatrują w wodę miasta i zakłady przemysłowe. Często buduje się je razem z elektrowniami wodnymi. Mają też znaczenie w turystyce; Wody podziemne - wody, zalegające pod powierzchnią Ziemi na różnych głębokościach, powstałe na skutek różnych procesów geologicznych; Wody zaskórne (wierzchówki) - wody podziemne, znajdujące się bardzo płytko pod powierzchnią ziemi. Wody te cechują się zmiennością temperatury i z reguły są zanieczyszczone. Z tego względu nie nadają się do celów spożywczych. Wody zaskórne powstają pod wpływem zmian temperatury i opadów atmosferycznych; Wody gruntowe - wody podziemne, zalegające na większych głębokościach niż wody zaskórne. Nie podlegają bezpośrednim wpływom czynników atmosferycznych, są przefiltrowane i z tego względu nadają się do użytkowania dla celów spożywczych. Wody te nie podlegają zmianom temperatury w ciągu doby, cechuje je równowaga termiczna. Temperatura ich zmienia się w zależności od pór roku. Występują poniżej wyraźnej i trwale utrzymującej się strefy napowietrzenia; Artezyjskie wody, wody gruntowe, znajdujące się między dwiema warstwami skał wodoszczelnych, podlegające działaniu ciśnienia hydrostatycznego. Przebicie warstwy nieprzepuszczalnej prowadzi do wypełnienia studni aż do osiągnięcia poziomu zwanego piezometrycznym. Występowanie wód artezyjskich związane jest z uskokami oraz z systemem szczelin skalnych; wody mineralne - zawierające ponad 1 g minerałów na litr wody.
Termy (cieplice) źródła wody o temperaturze wyraźnie wyższej od średniej rocznej temperatury danego obszaru. W Polsce wody mineralne występują w Karpatach (szczawy, solanki, wody siarkowe), Sudetach (szczawy, źródła radoczynne, siarkowe), Niecce nidziańskiej (wody siarczanowe, solanki) i na Kujawach (Solanki). Wody mineralne wykorzystywane są w Polsce w licznych uzdrowiskach; Bagna, mokradła, torfowiska tworzą się wówczas, gdy warstwa wodonośna sięga powierzchni ziemi i brak jest odpływu wód podziemnych i powierzchniowych. Największe ich obszary w Polsce występują na Pojezierzu Mazurskim, Polesiu Lubelskim, w dolinach rzek. Unikatowy obszar bagien nad Biebrzą został wpisany na listę UNESCO Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego; Morze Bałtyckie - najmłodsze, śródlądowe, średniej wielkości (415t. km2) morze europejskie. Jest płytki (leży na szelfie kontynentalnym). Cieśninami łączy się z morzem Północnym. Średnia głębokość 52 m. Największa głębia - Landsort 459 m.p.p.m. Temp. Latem w zatokach morskich sięga nawet 22`C. Zimą na otwartym morzu spada do 2`C. Powierzchnia przy wybrzeża zamarza. Bałtyk jest mało zasolony. (utrudniona wymiana wód z bardzo zasolonym Północnym, duży dopływ, małe parowanie). Średnie zasolenie przy pl wybrzeżu 7%. W pobliży cieśnin- 18-20%. W zatoce Botnickiej, Fińskiej -2,5%. Wody przydenne są bardziej zasolone. Woda słona jest cięższa; Występują w nim prądy morskie. Jeden płynie wzdłuż poł. wybrzeży morza i buduje mierzeje Helską. Zamyka nimi zatoki morskie. Dwa inne tworzą obieg zamknięty (od cieśnin Duńskich płynie prąd słonej wody, do Cieśnin D, prąd wody słonej. Raz na kilka lat M. Północne wylewa do Bałtyku silnie zasolone wody. Pływy morskie są niezauważalne, ponieważ wynoszą się do kilkunastu cm. Wysokość wiatr powstałych przez wiatr 3-9 m. Zalicza się go do mórz na których występują częste sztormy. Wybrzeża są zróżnicowane. Pół- wybrzeża skaliste, klifowe, szerowe. Poł - strome- klifowe, płaskie- niskie wydmowe. Klify - leżą na miejscach gdzie morze niszczy moreny zbudowane z glin zwałowych. Wybrzeża płaskie, mierzeje i wydmy- niskie tereny np. pradolina, dolina rzeczna. Zlewisko M. B (wody spływają do Bałtyku) - pow. 1,7 mln km2. Bo M. B spływa 250 rzek. W tym najwięcej wody rzeki New. Odra, Wisła, Dźwina, Niemen. Ich słodkie wody powodują tez małe zasolenie Bałtyku; Główne źródło zanieczyszczenia - kraje położone nad Bałtykiem odprowadzają do morza ścieki komunalne przemysłowe. Wody rzek z Europy Środ. w tym polski. Odpady wyrzucane przez statki. Wydobywanie ropy naftowej. Statki zatopione w czasie 3 wojny świat. Wypłukiwanie z pól związków chem. (chemizacja rolnictwa); Wszystko to prowadzi do: zanieczyszczeń na dnie - zanikanie życia na dnie morza. Deficyt tlenu. Nieznaczne głębokości i słaba wymiana wód z oceanem.; Na obszarze Zlewiska skupia się 15% światowego przemysłu i około 20% handlu.; Wpływ na klimat - łagodniejszy wpływ na klimat pobrz. Południowo-bałtyckich i Pojezierzy Polski, zmniejszając roczne amplitudy temp powietrza atmosf. (chłodniejsze lata, łagodniejsze zimy). Zwiększa ilość opadów atmosf. Jest miejscem rozwoju fauny i flory. Wpływa na kształtowanie form terenu obszarów nadmorskich (Klifu, mierzei, wydm). W Gospodarce - umożliwia rozwój transportu i portów morskich (ośrodki miejskie). Największy udział w przeładunkach ma zespół portowy Szczecin - Świnoujście i Gdańsk -Gdynia. Ważną rolę odgrywa port północny specjalizujący się w przeładunkach węg. Kamien. i ropy naftowej. W ostatnich latach nastąpił rozwój żeglugi promowej. W miastach nadmorskich rozwinął się przemysł stoczniowy. (budowa statków i ich remonty). Dostęp do Bałtyku umożliwia uprawianie rybołówstwa morskiego. Na morzu terytorialnym prowadzi się poszukiwanie surowców naturalnych. Platforma wiertnicza (Petrobaltic) wydobywa r. naftową. Wybrzeże morza jest obszarem o walorach leczniczych, turystycznych i wypoczynkowych. (piaszczyste plaże, wały wydmowe, lasy, powietrze zawierające jod); Zalewy : Wiślany, Szczeciński; Wyspy : Wolin, Uznam; Zatoki: Gdańska, Pucka, Pomorska; Mierzeje: Helska, Wiślana; Gleba -cienka warstwa sięgająca do głębokości 150 cm składając się z mieszaniny cząstek organicznych(próchnicy) i cząstek skalnych (pisku, żwiru, gliny). Na wykształcenie gleby wpływają czynniki glebotwórcze. (woda, warunki klimatyczne); Największy obszar w PL zajmują gleby bielicowe, brunatne i płowe. (gleby strefowe). Gleby brunatne i płowe - rozmieszczone w całym kraju. Tworzą się zwykle pod lasami mieszanymi i liściastymi. Mają brunatne zabarwienie ponieważ na powierzchni cząstek glebowych osadza się żelazo; Gleby bielicowe - tworzą się na podłożu piaszczystym pod lasami iglastymi. Występują w całej Polsce najwięcej w środkowej i północnej części. W Polsce zajmują 25% powierzchni; Czarnoziemy - najlepsze gleby na ziemi, zwłaszcza gdy tworzą się na skałach lessowych. Stanowią 1% naszych gleb. Większe obszary - południowy- wschód PL; Gleby astrefowe (mady, czarne ziemie, rędziny i gleby inicjalne) - nie są związane ze strefami klimat i roślin; Czarne ziemie - powstały na terenach zarośniętych jezior i bagien. Mają dużo próchnicy. Zajmują 2% powierzchni. (gł. Pojezierze Kujawskie, Nizina Szczecińska); Mady - występują w dolinach rzecznych, powstały z osadów nanoszących przez rzeki. Najlepsze występują w dolnym biegu rzeki, szczególnie przy jej ujściu. Zajmują 5% gleb PL. (Żuławy Wiślane); Rędziny -na zwietrzałych skałach wapiennych i gipsowych. Mają dużo wapnia. W PL występują głównie na wapiennych wyżynach. Gleby bagienne - (gleby torfowe i mułowo-torfowe). Występują na obszarach bagien, zarastających jeziori w dolinach rzecznych. (Kotlina Biebrzańska i Polesie Lubelskie). Gleby inicjalne - gleby początkowego stadium rozwojowego. Mają słabo wykształcony profil glebowy. (Góry i obszary rekultywowane); Największe obszary zdegradowanych gleb występują na Wyżynie Śląskiej.; Wprowadzono podział na 6 grup bonitacyjnych. 1 i2 gleby najlepsze. 3-dobre. 4- średnie. 5- słabe. 6-złe. Degradacja gleby - pogarszanie się stanu gleby; Rekultywacja gleby- przywrócenie ponownej wartości użytkowej gruntom i leśnym zdegradowanym. Np. przez produkcję przemysłową; Najpospolitsze w PL - bielicowe, brunatne, płowe; Najżyźniejsze - Czarnoziemy, mady; Dobrej jakości: czarne ziemie, rędziny; Najsłabsze - górskie i bagienne; Rozmieszczenie gleb w PL ma charakter mozaikowy. Roślinność Polski: Klimat ma decydujący wpływ na rozmieszczenie roślinności, która w PL ma charakter przejściowy; Lasy w PL zajmują największy obszar ze wszystkich formacji roślinnych; Lesistość w PL wynosi około 29%. W składzie gatunkowym lasu dominuje drzewostan iglasty. Bory- (lasy iglaste- sosna, świerk, jodła); Na pojezierzach rosną na piaskach sandrowych. W Karpatach i Sudetach rosną ze względu na niską średnią roczną temp. W pozostałej części PL zostały zasadzone sztucznie. Bory mieszane (oprócz drzew iglastych 0 dąb, brzoza, topola, lipa i inne liściaste) Występują powierzchnie na pojezierzach, nizinach środkowopolskich, wyżynach i w strefie regla dolnego gór. Grądy - (wielogatunkowe z przewagą grabu i dębu) - teren całej polski. Przed ingerencją człowieka zajmowały największy obszar PL. Obecnie stanowią 10% powierzchni leśnej. Łęgi - (wierzby, topole i jesiony) Rosną głównie w dolinach rzek. Głównie na Nizinie mazowieckiej. Olsy ( czarna olsza, wierzba, brzoza, jesion) Rosną na obszarach bagiennych głównie na Polesiu Lubelskim i Nizinie Podlaskiej; Buczyny - (lasy liściaste i mieszane z przewagą buka) Rosną na żyznych glebach PL zachodniej; Lasy pochłaniają dwutlenek węgla i wydzielają tlen. Dlatego nazywane są zielonymi płucami ponieważ regulują w ten sposób skład chemiczny powietrza. Pochłaniają również i ograniczają hałas, są dobrym regulatorem obiegu wody w przyrodzie, ponieważ długo utrzymują wilgoć. Są siedliskiem życia zwierząt leśnych. Dostarczają drewna, grzybów itp.; Obecnie w Polsce 78% powierzchni leśnej zajmują lasy iglaste. Wśród drzew iglastych dominuje: sosna, świerk, jodła, modrzew i cis. Łąki i pastwiska- zajmują ok. 13% powierzchni Polski, są to naturalne zespoły roślinne, występujące na terenach zalewowych rzek, obszarach bagiennych. Naturalne zespoły roślinne Polski tworzy również roślinność: wydmowa- trawy, wydmuchrzyca, piaskownica, mikołajek nadmorski; wodna- lilie wodne, grzybień biały, moczarka, rogatek, pałka wodna, tatarak; torfowiska- wełnianka, turzyca, mchy torfowce; stepowa- ostnice, miłek wiosenny, kostrzewy; Środowisko przyrodnicze PL stwarza dogodne warunki rozwoju działalności człowieka. Budowa geologiczna, klimat, wody, gleby stanowią potencjał przyrodniczy, który trzeba wykorzystywać zgodnie z rozwojem zrównoważonym; Rozwój zrównoważony - r. gosp, społeczny i kult społeczeństw nie doprowadzający do degradacji środ. przyr.; Degradacja - niszczenie środowiska naturalnego (skutek ingerencji człowieka w środowisko); Zahamowanie degradacji jest bardzo kosztowne zaś odtworzenie jego stanu niezwykle trudne; Zanieczyszczenia - Spalanie węgla i procesy technologiczne nad Europą powodują znaczne zanieczyszczenie atmosfery nad E. Środkową. (występowanie kwaśnych deszczy) - zagrożenie nie tylko dla roślin i zwierząt ale i człowieka. Najbardziej zanieczyszczone w Pl są południowe regiony przemysłowe spowodowane przemysłem rodzimy i zanieczyszczeniami transgranicznymi; Formy ochrony przyrody zajmują w PL 31% powierzchni ale tylko 8% to P Nar. P. Kraj i R. Przyr. Jest to niewiele. W Dani zajmują one 32% w Austrii i Niemczech 28%, w Czechach 16%; Parki Narodowe - obszary o powierz. Nie mniejszej niż 1000 ha. Chronione ze względu na szczególne wartości przyr. Nauk, kult i wych. Może ingerować człowiek ale tylko do stosowanie zabiegów pielęgnacyjnych, ochronnych. W PL istnieją 23 PN. Woliński, Słowiński (Pobrzeża), Tucholski, Drawieński, Wielkopolski, Mazurski, Wigierski (Pojezierza), Wigierski, Biebrzański, Narwiański, Białowieski, Kampinoski, Świętokrzyski, Poleski (Niziny), Ojcowski, Jurajski, Roztoczański (Wyżyny), Karkonoski, Gór Stołowych, Gorczański, Babiogórski, Tatrzański, Pieniński, Magurski, Bieszczadzki(góry), „Ujście Warty”; Jurajski, Mazurski - Parki Projektowane; Gór Stołowych, Białowieski, Słowiński, Bieszczadzki - mają status Rezerwatów Biosfery UNESCO; Park Krajobrazowy - poddany ochronie ze względu na wartości naturalne jak i historyczne i kulturowe. Dozwolona jest racjonalna działalności człowieka, nie naruszająca równowagi środowiska. W 98r. istniało w PL 120 PK. Wokół PN i PK tworzy się strefy ochronne (otuliny - obszary chronionego krajobrazu), które chronią od zanieczyszczeń; Rezerwat Przyrody - mniejszy od PN, obszar przyrody ożywionej lub nieożywionej. Wyróżnia się faunistyczne, florystyczne, leśne, krajobrazowe, p. nieożywionej. W ścisłych wyklucza się ingerencję człowieka, w częściowych jest dopuszczalna; Pomnik Przyrody - wyróżniający się obiekt przyr. Ożywionej lub nieożywionej, o szczególnej wartości. Może nim być źródło, wodospad, jaskinia drzewo. W PL istniało 33 243 Pomniki P i 1269 Rezerwatów; Świadomość ekologiczna - świadomość tego że procesy gosp. Nie powinny naruszać naturalnej równowagi środowiska naturalnego; Oczyszczalnia ścieków - urządzenie służące do neutralizacji ścieków (pozbawienia ich substancji szkodliwych) (mechaniczne, fizykochemiczne, biologiczne) Posiada je nieco ponad połowa PL miast; Obszary ekologicznego zagrożenia w PL Górno Śląski(przemysł wydobywczy i przetwórczy), Sudecki ( zanieczyszczenia transgraniczne), Tarnobrzeski ( wydobycie i przetwórstwo siarki) Krakowski(przemysł hutniczy i chemiczny) Bełchatowski(wydobycie węgla kamiennego); Powtórka: sylur fałdowanie kaledońskie, karbon fałdowanie hercyńskie, juna zalewy mórz; trzeciorzęd powstanie Karpat; czwartorzęd lodowce w Tatrach, zlodowacenia, powstanie Bałtyku; Izotermy- przedstawiają temp, linie służące do przedstawiania rozkładu składników klimatu na Ziemi; Izohiety- do przedstawiania opadów; Amplituda: najwyższa minus najniższa;