Research, Analysis,
Knowledge, Technology
Bezpieczeństwo ekonomiczne Polski w kontekście akcesji
do Unii Europejskiej
Maciej Janiec
[e-mail]
tel. [phone]
2003-06-20 (v1.7)
Siódmego i ósmego czerwca br. Polacy zadecydowali w referendum o przystąpieniu na-
szego kraju do Unii Europejskiej. Dzięki temu, 1. maja 2004 roku staniemy się częścią
ogromnego organizmu gospodarczego, którego PKB po rozszerzeniu przekroczy 9 mld
euro, a liczba ludności  450 mln1. Operowanie na tak wielkim Wspólnym Rynku nie-
wątpliwie daje ogromne szanse polskim przedsiębiorcom. Akcesja powinna także spo-
wodować napływ unijnych funduszy i dodatkowych inwestycji zagranicznych, które
pomogą zmodernizować i wzmocnić polską gospodarkę. Równocześnie jednak, przystą-
pienie do Unii Europejskie oznacza przyjęcie wspólnotowego prawa, acquis communau-
taire, które głęboko ingeruje w regulacje gospodarcze krajów członkowskich, ogranicza-
jąc zdolność lokalnych rządów do kształtowania wewnętrznych relacji gospodarczych.
Sytuację komplikuje fakt, iż wynegocjowany przez Polskę i pozostałe kraje członkow-
skie traktat akcesyjny opiera się na dotychczasowym prawodawstwie Unii, podczas gdy
aktualnie dobiegają końca prace nad projektem konstytucji Unii Europejskiej, która ma
wprowadzać daleko idące zmiany w funkcjonowanie jej organów. Od zachowania pol-
skich polityków i dyplomatów uczestniczących w pracach nad nowym prawodawstwem
zależy zatem, do jakiej tak naprawdę Unii wejdziemy, i jakie to będzie miało konse-
kwencje dla polskiej gospodarki i bezpieczeństwa ekonomicznego naszego kraju.
Do głównych współczesnych uwarunkowań procesu kształtowania bezpieczeństwa ekono-
micznego Polski należy zaliczyć przede wszystkim proces liberalizacji i otwierania gospoda-
rek państw demokratycznych, zaangażowanie Polski w struktury organizacji międzynarodo-
wych, geograficzne położenie Polski, oraz stan wyjściowy krajowej gospodarki2.
Co najmniej od zakończenia II Wojny Światowej w skali globalnej można obserwować pro-
ces stopniowej liberalizacji i otwierania gospodarek państw demokratycznych. Efektem tego
procesu jest zmniejszanie barier dla przepływu informacji, kapitału, usług, dóbr i ludzi.
W rezultacie, prowadzi to do wzrostu presji na konkurencyjność poszczególnych gospodarek
krajowych. Skoro czynniki produkcji mogą coraz swobodniej przepływać, jest naturalnym,
iż przedsiębiorstwa wybierają na swoją siedzibę państwa, które oferują im najlepsze warunki
prowadzenia biznesu. Coraz częściej podobnymi możliwościami zmiany lokalizacji swoich
aktywów dysponują również osoby fizyczne. A skoro funkcjonowanie państw zależy od po-
datków i innych opłat zbieranych od przedsiębiorstw i obywateli przynależnych do jurysdyk-
cji danego państwa, zatrzymanie odpływu krajowych podmiotów i przyciąganie nowych nale-
ży do kluczowych interesów ekonomicznych państwa. Wobec obniżania barier dla przepły-
wów, państwa muszą więc oferować przedsiębiorstwom i obywatelom warunki co najmniej
nie gorsze od swoich konkurentów. Państwo takie jak Polska, które dopiero włącza się w sys-
1
na pdst. [Eurostat 2002-12-05]
2
por. [Wybrane problemy 2002, str. 26-29]
Maciej Janiec, [e-mail], [phone]
Research, Analysis,
Knowledge, Technology
tem gospodarki światowej i które dla wyrównywania różnić wymaga wzrostu gospodarczego
wyższego niż przeciętna dla krajów rozwiniętych, musi przy tym uwzględnić tzw. efekt
aglomeracji3, powodujący, iż oprócz konkurencji w zakresie warunków ekonomicznych musi
ono przezwyciężyć barierę koncentracji biznesu w pewnych obszarach geograficznych. Wy-
maga to zaoferowania warunków, które są znacząco korzystniejsze od dostępnych w dotych-
czasowym miejscu zlokalizowania biznesu. Możliwość swobodnego kształtowania we-
wnętrznej polityki ekonomicznej ma w takich warunkach kluczowe znaczenie dla bytu i roz-
woju państwa.
Z drugiej strony, włączanie się Polski w gospodarkę światową wymaga od niej uczestnictwa
w strukturach różnych organizacji międzynarodowych, stanowiących istotny element współ-
pracy między państwami, co wiąże się z koniecznością dostosowywania polityki gospodarczej
do wymagań stawianych przez te organizacje. I tak, od 1945 roku Polska jest członkiem ONZ,
od 1986  odzyskała członkostwo w Międzynarodowym Funduszu Walutowym (IMF) i Ban-
ku Światowym4, od 1995 jest członkiem Światowej Organizacji Handlu (WTO), a od 1997 
NATO. Z kolei w 2004 roku, Polska ma przystąpić do Unii Europejskiej (UE). Po 2007 roku
ma także zostać członkiem Europejskiej Unii Monetarnej (EMU). Każda z tych organizacji,
w mniejszym lub większym stopniu, wymaga od swoich członków wypełniania pewnych zo-
bowiązań o charakterze ekonomicznym, które wpływają na możliwość kształtowania przez
nich swoich polityk gospodarczych  ograniczają zatem w pewnym zakresie ekonomiczną
suwerenność państw członkowskich. Zmniejszenie suwerenności jest przy tym kosztem
za inne korzyści wynikające z członkostwa w organizacji, na przykład za wspólna realizacji
zadań, które wykraczają poza możliwości pojedynczego państwa, czy też możliwość uzyska-
nia pomocy od pozostałych jej członków, kiedy jest to potrzebne. Per saldo członkostwo
w takich organizacjach przyczynia się do zwiększania bezpieczeństwa ekonomicznego ich
uczestników. Z powodu nierównowagi podmiotów uczestniczących w danej organizacji, nie-
którzy z jej członków mogą jednak odnosić większe niż inni korzyści z uczestnictwa.
Na przykład promowane w liberalnej gospodarce rynkowej wyrównywanie warunków konku-
rencji w naturalny sposób preferuje podmioty silniejsze. Polska jako podmiot o mniejszym
od wielu zachodnich państw potencjale ekonomicznym, musi w takiej sytuacji wypracowy-
wać inne sposoby równoważenia różnic w potencjale, co powinno być podstawą procesu
kształtowania bezpieczeństwa ekonomicznego kraju w najbliższych latach.
W tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera proces przystępowania Polski do Unii Eu-
ropejskiej. Organizacja ta szczegółowo reguluje wiele obszarów polityki ekonomicznej swo-
ich członków  m.in. ich politykę celną, monetarną, budżetową i walutową. Ogromne znacze-
nie odgrywają także wspólna polityka rolna (CAP) oraz wspólne polityki przemysłowe.
Prowadzona przez Unię Europejską Wspólna Polityka Handlowa znosi cła wewnętrzne mię-
dzy państwami członkowskimi Unii, oraz nakłada wspólną taryfę na ich handel z krajami
trzecimi. W pierwszym przypadku oznacza to usunięcie większości barier celnych mogących
chronić szczególnie wrażliwe branże polskiego przemysłu, który zresztą jako całość znajduje
się wciąż w fazie transformacji gospodarczej, przed unijną konkurencją. Naturalnie, polscy
przedsiębiorcy skorzystają równocześnie na braku barier eksportowych do UE, jednak do-
tychczas nierozstrzygniętym zagadnieniem pozostaje, kto na takim otwarciu bardziej skorzy-
3
[Baldwin, Krugman 2002-10]
4
Polska była członkiem założycielem IMF i Banku Światowego, ale w 1950 roku wycofała się z nich. Powtórnie
wróciła do tych organizacji w 1986 roku.
Maciej Janiec, [e-mail], [phone]
Research, Analysis,
Knowledge, Technology
sta i w jaki sposób można minimalizować szok dla polskich podmiotów, wykorzystując nie-
wątpliwą szansę, jaką daje uczestnictwo we Wspólnym Rynku. Po drugie, o ile w wielu przy-
padkach warunki uzyskane przez UE w międzynarodowych umowach handlowych ze stro-
nami trzecimi (państwami spoza UE) są korzystniejsze od tych wynegocjowanych wcześniej
przez poszczególne państwa członkowskie, a połączone potencjały dają silniejszy głos
na forum WTO, o tyle w niektórych przypadkach kraje przystępujące do Unii mogą uzyskać
pogorszenie warunków wymiany handlowej z niektórymi partnerami poprzez wprowadzenie
wspólnej taryfy celnej. Polska przystępując do UE będzie musiała zmienić 99 międzynarodo-
wych umów gospodarczych. W przypadku relacji handlowych Polski ze Stanami Zjednoczo-
nymi wejście do Unii Europejskiej będzie wiązało się z wyjście z tzw. systemu GSP5, który
dawał polskim produktom pewne preferencje celne6. Pogorszenie warunków w tym zakresie
nie powinno być zbyt dotkliwe, a korzyści w innych obszarach zapewne zrównoważą ten uby-
tek. Niemniej jednak, wraz z wstąpienie do UE nastąpią zmiany w możliwościach i zasadach
kształtowania krajowej polityki celnej. Istotnym zagrożeniem dla Polski jest natomiast moż-
liwość rozpętania się pełnowymiarowej wojny handlowej między Unią Europejską i Stanami
Zjednoczonymi7, która poprzez konieczność uczestnictwa Polski we Wspólnej Polityce Han-
dlowej może negatywnie wpłynąć na jak dotychczas korzystnie rozwijające się (ostatnio m.in.
dzięki offsetowi związanemu z zakupem wielozadaniowych samolotów F-16, oraz współpra-
cą przemysłową w ramach projektów w Iraku) relacje handlowe ze Stanami Zjednoczonymi.
Przystąpienie do UE może dla Polski oznaczać także pogorszenie relacji handlowych z Rosją,
choć Unia prowadzi rozmowy mające na celu złagodzenie niezadowolenia Rosji z poszerze-
nia Unii8.
Z kolei przyjęty przez UE w 1996 roku Pakt Stabilizacji i Rozwoju, a następnie Traktat z Ma-
astricht z 1999 roku, nakładają na państwa członkowskie, zamierzające brać udział w unii
monetarnej, istotne ograniczenia w zakresie dopuszczalnego deficytu budżetowego (maks. 3%
PKB), zadłużenia publicznego (maks. 60% PKB), poziomu inflacji (maks. 1,5% powyżej
średniego poziomu inflacji w trzech krajach UE o najniższym jej poziomie), poziomu stóp
procentowych (średnia nominalna wysokość długookresowej stopy procentowej nie może
o więcej jak dwa punkty procentowe przewyższać średniej nominalnej długookresowej stopy
procentowej w trzech krajach UE o najniższym poziomie inflacji) oraz poziomu kursu walu-
towego (w ramach tzw. mechanizmu ERM-2, kurs waluty kraju kandydującego do unii walu-
towej przez co najmniej dwa lata musi się utrzymywać w przedziale +/-15% w stosunku
do poziomu referencyjnego9). W ten sposób, istotnym ograniczeniom podlegają prowadzone
przez państwa członkowskie polityki budżetowa, walutowa i monetarna. Zyskiem z wejścia
do unii monetarnej mają być m.in. większa efektywność ekonomiczna (eliminacja kosztów
wymiany walut), ograniczenie ryzyka walutowego a przez to obniżenie stóp procentowych,
oraz wspólna obrona waluty przed działaniami spekulacyjnymi. Cena którą trzeba zapłacić
za jednorodne podejście do zróżnicowanych uwarunkowań ekonomicznych poszczególnych
państw jest jednak stosunkowo wysoka, o czym przekonało się już wielu członków unii mo-
netarnej, łącznie z Niemcami i Francją10, największymi gospodarkami UE, mimo że ku tym
5
GSP = Generalized System of Preferences, więcej na ten temat zob. [GSP Guide 1999-03]
6
[Rzeczpospolita 2003-01-03]
7
por. [Bielecki 2003-05-12]
8
por. [Bielecki 2003-05-31]
9
w maju 2003 roku, komisarz ds. polityki monetarnej UE Pedro Solbes zasugerował, iż kraje kandydackie będą
mogły wejść do strefy euro, jeżeli zdołają utrzymać swój kurs w znacznie węższym przedziale  2,25% (por.
[Economist 2003-05-22])
10
por. [Alesina, Giavazzi 2002-11-02]
Maciej Janiec, [e-mail], [phone]
Research, Analysis,
Knowledge, Technology
ostatnim w naturalny sposób grawitują parametry systemu, ułatwiając im dostosowywanie się
do nich. Polska polityka ekonomiczna wymaga zatem wcześniejszego przystosowania,
nie tylko do realizacji kryteriów integracji, ale także, a nawet przede wszystkim, do zabezpie-
czania w nowych warunkach krajowych interesów gospodarczych.
Unia Europejska rości sobie również prawa do wpływu na przepisy podatkowe w państwach
członkowskich, a przez to na ich politykę fiskalną. Działania te odbywają się pod hasłem
harmonizacji przepisów podatkowych, co obejmuje zarówno zbliżanie mechanizmów wyzna-
czania podstaw podatkowych jak i stóp procentowych. Jak dotychczas, największy postęp
został dokonany w zakresie podatków pośrednich: VAT i akcyzy, jednak niektórzy członko-
wie Unii chętnie widzieliby także zharmonizowanie podatków od zysków kapitałowych oraz
podatków bezpośrednich. Celem harmonizacji podatkowej ma być zwiększenie efektywności
funkcjonowania przedsiębiorstw na Wspólnym Rynku oraz zmniejszenie możliwości nie-
uczciwej konkurencji między państwami członkowskimi za pomocą narzędzi podatkowych.
Ten drugi cel ogranicza jednak równocześnie możliwości przyciągania kapitału przez państwa
rozwijające się, które mogą czy wręcz muszą decydować się na dodatkowe zachęty dla inwe-
storów, choćby po to by przezwyciężyć wspomniany wcześniej efekt aglomeracji. Harmoni-
zacji w zakresie podatków od zysków kapitałowych sprzeciwiały się jednak także rządy roz-
winiętych gospodarczo członków Unii, takich jak Austria i Luksemburg,
dla których wprowadzenie ściślejszej kontroli przepływu oszczędności oznaczałoby ucieczkę
kapitału do państw spoza Unii Europejskiej, gdzie analogiczne przepisy nie obowiązują  np.
Szwajcarii, Lichtensteinu czy Stanów Zjednoczonych. Na tym tle doszło zresztą do istotnego
sporu między Unią Europejską a państwami trzecimi, podczas którego Unia starała się wy-
wierać ekonomiczną presję na te ostatnie państwa11. Przykład ten po raz kolejny pokazuje,
iż unijna jednolitość nie zawsze musi iść w parze z indywidualnym interesem narodowym.
Równocześnie demonstruje jednak i to, iż pozostawanie poza UE nie jest wystarczającą gwa-
rancją dla suwerenności krajowej polityki ekonomicznej. Trzeba zatem przyjąć, iż dzięki
uczestnictwu w organach i instytucjach Unii państwa członkowskie powinny mieć większą
możliwość dopasowywania unijnej polityki do swoich potrzeb, niż pozostając poza UE. W
tym zakresie, pojawiło się jednak ostanio potencjalne zagrożenie w postaci propozycji konsty-
tucji unijnej, w której proponuje się zmianę sposobu prac instytucji unijnej, w tym m.in. za-
stosowanie od 2009 roku zasady  podwójnej większości , która w stosunku do systemu nicej-
skiego prowadzi do zmniejszenia siły polskiego głosu na forum europejskiej Rady Ministrów.
Projekt unijnej konstytucji zawiera także propozycję ograniczenia z 20 obecnie do 13 w 2009
roku liczby unijnych komisarzy, co może sprawić, iż Polska nie będzie w niej miała swojego
stałego przedstawiciela. Polscy politycy zdecydowanie powinni rozważyć konsekwencje ta-
kiej zamiany dla możliwości kształtowania polityk ekonomicznych Unii, a tym samym pol-
skiego bezpieczeństwa ekonomicznego.
Podsumowując ten wątek, przystąpienie Polski do Unii Europejskiej niesie ze sobą zarówno
szanse jak i zagrożenia dla procesu kształtowania bezpieczeństwa ekonomicznego Polski.
Akcesja ta wydaje się jednak wydarzeniem nieuchronnym i, ostatecznie  lepszym niż pozo-
stawanie poza strukturami UE. Polska powinna jednak już teraz szukać nowych możliwości
kształtowania swojego bezpieczeństwa ekonomicznego w zmieniających się w rezultacie
przystępowania warunkach. Jedną z takich możliwości może być wykorzystanie geograficz-
nego położenia Polski między największą gospodarką Unii Europejskiej  Niemcami, a Rosją
i balansującymi pomiędzy modelami politycznymi i ekonomicznymi byłymi republikami
11
zob. np. [Economist 2002-10-03]
Maciej Janiec, [e-mail], [phone]
Research, Analysis,
Knowledge, Technology
ZSRR  Białorusią i Ukrainą. Położenie to umożliwia Polsce spełnianie roli kraju tranzyto-
wego dla przepływów Wschód-Zachód i, przy okazji, politycznego katalizatora dla wschod-
nich sąsiadów. Tranzyt poprzez Polskę może dotyczyć zarówno towarów, surowców energe-
tycznych, energii, informacji, jak i kapitału, ludzi oraz usług. Doprowadzenie do skrzyżowa-
nia interesów stron na terenie Polski poprzez realizację tranzytu przez jej terytorium, pozwoli-
łoby zarówno zwiększyć dostępność aktywów (pewność dostaw) dla polskiego przemysłu
i społeczeństwa, jak i obniżyć ich ceny. W rezultacie, Polska mogłaby zyskać istotną przewa-
gę konkurencyjną nad zachodnimi członkami Unii, co umożliwiłoby przyspieszenie wyrów-
nywania różnic potencjałów ekonomicznych. Dodatkowo, stworzenie dogodnych warunków
dla wspomnianego krzyżowania się interesów, poprzez udostępnienie  neutralnego terenu
do prowadzenia biznesu przez konkurujących ze sobą partnerów, pozwoliłoby balansować ich
wpływy, a przez to powinno przyczynić się do zmniejszenia potencjalnego zagrożenia eko-
nomiczną agresją z ich strony.
Szczególną rolę w zakresie tranzytu powinien odgrywać transport surowców energetycznych
i energii z Rosji i byłych republik ZSRR do Europy Zachodniej. Już obecnie Rosja jest jed-
nym z największych producentów surowców energetycznych, który zaspokaja ok. 20% zapo-
trzebowania Unii Europejskiej na ropę i ok. 25% na gaz. Według ocen analityków, udział
dostaw surowców energetycznych z Rosji do UE powinien w najbliższych latach wzrastać.
Przez Polskę biegną dwie ważne magistrale transportowe dla rosyjskich surowców  północna
nitka ropociągu  Przyjaz
ń , oraz pierwsza nitka gazociągu  Jamał . Obecnie realizowana jest
rozbudowa  Przyjaz
ni , w ciągu trzech do pięciu lat możliwe jest wybudowanie drugiej nitki
 Jamału , a ostatnio wzrosły również szanse na budowę przedłużenia ukraińskiego ropociągu
 Odessa-Brody do Płocka. Nierozstrzygniętą kwestią pozostaje natomiast możliwość budo-
wy do Polski rurociągu łączącego nasz kraj z norweskimi złożami gazu. Norweski gaz stano-
wiłby alternatywę dla rosyjskich dostaw nie tylko dla Polski, ale także dla państw leżących
na południu i wschodzie. Jeżeli obecne i planowane projekty w zakresie tranzytu surowców
zostaną właściwie wykorzystane, Polska może uzyskać dostęp do wielu niezależnych z
ródeł
surowców, co obniży koszty ich zakupu i zwiększy pewność dostaw, pozwoli czerpać znaczą-
ce przychody z tytułu opłat tranzytowych i funkcjonowania przedsiębiorstw tranzytowych
w kraju, oraz zarabiać na obrocie surowcami12. Podobne działania mogą zostać podjęte
w obszarze tranzytu energii elektrycznej. Przystępowanie Polski do Unii Europejskiej stanowi
istotną szansę na realizację powyższej wizji. Wiele z niezbędnych dla rozwoju tranzytu pro-
jektów infrastrukturalnych może zostać sfinansowanych z funduszy unijnych oraz dzięki
wsparciu unijnych instytucji finansowych (Europejskiego Bank Inwestycyjnego czy Europej-
skiego Banku Odbudowy i Rozwoju). Położenie nacisku na rozwój infrastruktury transporto-
wej przez Polskę deklarują Włochy, które od lipca br. na pół roku przejmują unijną prezyden-
cję13. Wsparcie to jest możliwe, z uwagi na zgodność interesów pozostałych gospodarek Unii
Europejskiej i Polski w obszarze rozwoju tranzytu i dywersyfikacji dostaw.
Analizy przeprowadzone przez krajowe ośrodki badawcze dotyczące ekonomicznych konse-
kwencji przystępowania Polski do Unii Europejskiej14 wskazują, iż nadrobienie powstałych
w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat zaległości gospodarczych będzie wymagać co najmniej
trzech dekad. Jeszcze dłuższy okres  59 lat w scenariuszu bazowym  można znalez
ć w ra-
porcie nt. rozszerzenia przygotowanym przez Economist Intelligence Unit15. Tymczasem we
12
więcej na temat bezpieczeństwa energetycznego Polski zob. np. w [Kłodziński 2001]
13
na pdst. [Bielecki 2003-06-17]
14
zob. [IBnGR 2003], [Natolin 2003], [UKIE 2003-04]
15
na pdst. [Rzeczpospolita 2003-06-17]
Maciej Janiec, [e-mail], [phone]
Research, Analysis,
Knowledge, Technology
współczesnym świecie, od potencjału ekonomicznego Polski w istotnym stopniu zależy jej
bezpieczeństwo, nie tylko ekonomiczne16. Z tego powodu, kształtowanie bezpieczeństwa
ekonomicznego kraju w rozumieniu przedstawionym w niniejszym artykule powinno stano-
wić priorytetowe zadanie polskiej polityki. Specjalizacja w zakresie tranzytu Wschód-Zachód,
wsparta unijnym finansowanie, może odegrać istotną rolę w tym procesie. Dzięki wzrostowi
potencjału ekonomicznego kraju uzyskanemu poprzez prowadzeniu rozsądnej polityki eko-
nomicznej możliwe będzie przyspieszenie naszego rozwoju i zmniejszania luki, dzielącej nas
od państw Europy Zachodniej, oraz finansowanie także i pozostałych elementów systemu
bezpieczeństwa.
y
ródło: http://www.reaKKt.com/analizy
Bibliografia
[Alesina, Giavazzi 2002-11-02] Alesina Alberto, Giavazzi Francesco  Pakt stabilizacji, który
destabilizuje Europę , Rzeczpospolita, 2002-11-02
[Baldwin, Krugman 2002-10] Baldwin Richard E., Krugman Paul  Agglomaration, Integra-
tion and Tax Harmonization , National Bureau of Economic Research, Working Paper 9290,
paz
dziernik 2002
[Bielecki 2003-05-03] Bielecki Jędrzej  Czy będzie wojna handlowa? , Rzeczpospolita,
2003-05-03
[Bielecki 2003-05-31] Bielecki Jędrzej  Rekompensat za poszerzenie nie będzie , Rzeczpo-
spolita, 2003-05-31
[Bielecki 2003-06-17] Bielecki Jędrzej  Cztery trasy przez Polskę , Rzeczpospolita, 2003-06-
17
[Economist 2002-10-03]  Squeezing the gnomes , The Economist, 2002-10-03
[Economist 2003-05-22]  Not so easy to join , The Economist, 2003-05-22
[Eurostat 2002-12-05]  Key structural data for the 10 Acceding Countries , Eurostat, 2002-
12-05
[GSP Guide 1999-03]  A Guide to the United States Generalized System of Preferences ,
Office of the United States Trade Representative, Executive Office of the President, Washing-
ton, D.C., marzec 1999, http://www.ustr.gov/reports/gsp/
16
por. [Wybrane problemy 2002, str. 23]
Maciej Janiec, [e-mail], [phone]
Research, Analysis,
Knowledge, Technology
[IBnGR 2003]  Finansowe skutki przystąpienia Polski do Unii Europejskiej , Instytut Badań
nad Gospodarką Rynkową, Warszawa 2003
[Kłodziński 2001] Kłodziński Ryszard  Bezpieczeństwo energetyczne Polski  stan i perspek-
tywy na przykładzie gazu ziemnego , Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2001
[Natolin 2003]  Korzyści i koszty członkostwa Polski w Unii Europejskiej , Centrum Euro-
pejskie Natolin, Warszawa 2002
[Rzeczpospolita 2003-01-03]  Przejmiemy dorobek UE , Rzeczpospolita, 2003-01-03
[Rzeczpospolita 2003-06-17]  Spojrzenie z tamtej strony , Rzeczpospolita, 2003-06-17
[UKIE 2003-04]  Bilans korzyści i kosztów przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Pre-
zentacja wyników prac polskich ośrodków badawczych , Urząd Komitetu Integracji Europej-
skiej, kwiecień 2003
[Wybrane problemy 2002]  Wybrane problemy ekonomiki bezpieczeństwa , praca zbiorowa
pod red. nauk. płk dr hab. Zenona Stachowiaka, płk dr hab. Janusza Płaczka, Akademia
Obrony Narodowej, Warszawa 2002
Maciej Janiec, [e-mail], [phone]