1500.1592 - POLSKA I TURCJA SCHRONIENIEM
ŻYDÓW
DZIEJE NOWOŻYTNE
Do końca XV wieku istniało 61 żydowskich gmin na ziemiach
polskich i ruskich.
W Europie Wschodniej coraz większy wpływ uzyskiwali
Aszkenazyjczycy, którzy zakładali nowe ważne jesziwy. Ich zasób
wiedzy świeckiej był mniejszy niż Sefardejczyków, a kontakty z
ludnością miejscową słabe. Język Żydów aszkenazyjskich był
biedną gwarą niemiecką, odciętą od rodzimego pnia. Nie brał
udziału ani w rozwoju języka niemieckiego, ani też w bogactwie
języka polskiego. Trudno było tutejszym rabinom tworzyć
piękne kazania. Dla nich najważniejsza była myśl religijna, która
sobą wszystko przesłaniała i wszystko w sobie pochłaniała. Ich
oczy skupiały się na Talmudzie w świecie myśli i wzniosłych
modlitw zaziemskich. Dużo się modlono, Talmud studiowano do
upojenia, i już mało czasu zostawało na głoszenie kazań pięknych
mową.
Do 1500 r. większość królestw i księstw chrześcijańskich
wygnało już Żydów. Tylko w Polsce i Królestwie Neapolu
panowały jeszcze warunki pozwalające im żyć. W Polsce
mieszkało około 18 tys. Żydów, a na Litwie 6 tys. (mniej niż 1%
ludności).
Obławy na Żydów zagnały do większych miast we Włoszech i Turcji
żydowskich zbiegów z Hiszpanii, Portugalii i Niemiec. Każda z tych grup
utrzymywała własną niezależność, starannie pielęgnując separatyzm. W
ten sposób w jednym mieście mogły istnieć obok siebie żydowskie gminy
włoska, romańska (grecka), hiszpańska, portugalska, niemiecka, a
czasami nawet magrebska (afrykańska). Konstantynopol, Adrianopol,
Saloniki i wiele innych miast tworzyły pstrą mozaikę korporacji
gminnych, z własnymi odrębnymi zarządami, rytuałami synagogalnymi,
rabinami, uczelniami itp. W takich warunkach upadły siły duchowe
żydostwa. Dominującym kierunkiem było objaśnianie starożytnych
komentarzy i pisanie komentarzy do komentarzy. Talmudyści wykładali
Talmud, a uczeni filozofowie wykładali nauki Majmonidesa.
W 1500 r. wyprawy portugalskie dotarły do Ameryki
Południowej i Środkowej. Pedro Cabral dotarł do Brazylii,
Vincente Pinzon odkrył ujście rzeki Amazonki.
W 1501 r. czeski król Władysław zatwierdził ustawę tolerującą
Żydów na terytorium Czech po wieczne czasy.
W 1501 r. król Aleksander Jagiellończyk (1501-1506) doszedł do
wniosku, że po wygnaniu Żydów z Litwy finanse podupadły,
dlatego zezwolił na ich powrót do kraju. Żydzi musieli jednak
wracając opłacać tzw. "powrotne".
W owym czasie kabaliści oświadczyli, że wyłącznie oni są w
posiadaniu tradycji mojżeszowych, a Talmud i rabini powinni uznać
swoją niższość. Kamieniem węgielnym wszystkich nauk
mistyków była nadzieja mesjańska. Za pomocą obliczeń
liczbowych próbowano ustalić czas nadejścia oczekiwanego
królestwa mesjańskiego.
Pobożny Izaak Abrabanel ogłosił trzy dzieła, w których na
podstawie Pisma Świętego (głównie księgi proroka Daniela)
obliczył, że początek doby mesjańskiej rozpocznie się w 1503 r., a
jej urzeczywistnienie nastąpi w 1531 r.
W 1502 r. wystąpił w północnych Włoszech Aszer Lamlein,
ogłaszając się jako zwiastun Mesjasza. Wzywał on Żydów do
pokuty, umartwień i dobrych uczynków, które sprawią, że
Mesjasz się objawi. Lamlein znalazł licznych zwolenników we
Włoszech i Niemczech. Przez rok czasu Żydzi pokutowali i
nieustannie się modlili, po czym ruch wraz ze śmiercią Lamleina
umarł śmiercią naturalną.
W 1503 r. Gerson Kohen założył w Pradze (Czechy) drukarnię
hebrajską, pierwszą w Niemczech. W owym czasie w Pradze
nauczał rabin Jakub Polak (1460-1535), najgruntowniejszy i
najbystrzejszy talmudysta tego czasu.
W latach 1505-1515 Portugalczycy podbili zachodnie i
częściowo wschodnie wybrzeże Indii. Rozwijał się handel złotem
i korzeniami indyjskimi. Portugalczycy zbudowali imperium
kolonialne (Indie, Indochiny, Indonezja i Brazylia).
W latach 1506-1548 w Polsce panował król Zygmunt I Stary.
Kapitał i handel żydowski umożliwiały eksploatację bogactw
naturalnych Polski i dostarczały niezbędnych finansów królowi
oraz szlachcie. Większa część handlu i rzemiosła znajdowały się
w rękach Żydów. Najmocniejszą ostoję mieli Żydzi polscy w
szlachcie, która żywiła uprzedzenie dla niemieckiego osadnictwa
i posługiwała się Żydami do zwalczania i ograniczania
niemieckiego mieszczaństwa. A ponieważ szlachta piastowała
urzędy wojewodów, kasztelanów, starostów i inne godności,
więc ustawy kanoniczne pozostawały względem Żydów
zapomniane. Rabini wielkich miast byli zatwierdzani przez króla.
Żydzi mieli pełne sądownictwo cywilne i kryminalne.
Wraz z przyjazdem do Polski królowej Bony, małżonki
Zygmunta I Starego, z Włoch przybyli żydowscy medycy. Obok
umiejętności medycznych przywiez
li także inne umiejętności
świeckie.
W 1507 r. polski król Zygmunt Stary wyznaczył radom
miejskim wysokie kary i kaucje zapobiegające powstawaniu
tumultów przeciwko Żydom. W przypadku zamieszek, połowę
pieniędzy dostawali poszkodowani Żydzi, a drugą połowę skarb
państwa. Zabroniono też oskarżania Żydów o mordy rytualne
czy profanację hostii.
W XVI wieku w Polsce rozwinął się wyjątkowy samorząd
żydowski. Każda gmina (kehila) posiadała swój własny organ
administracyjny (kahał). Członków kahału wybierano spośród
najbardziej poważanych i najczęściej najbogatszych członków
gminy. Czuwali oni nad spokojem i bezpieczeństwem.
Kontrolowali łaz
nie, przetwórstwo mięsa, szkolnictwo i usługi
pogrzebowe. Państwo nakładało na nich podatki, które oni
dzielili pomiędzy członków gminy i następnie nadzorowali ich
ściągniecie. W ściąganiu podatków, żydowski samorząd był
bardziej skuteczny niż urzędy państwowe.
W 1507 r. Dominikanie obwieścili wielki cud w Lizbonie
(Portugalia). W miejscowym kościele miała okazać się Maria.
Przy tej sposobności fanatyczni Dominikanie podburzyli lud do
nienawiści dla nowonawróconych Żydów (marranów). Podczas
straszliwej rzezi okrutnie zamordowano ponad 2 tys. osób.
W 1509 r. oszczerstwa niemieckiego duchowieństwa pobudziły
cesarza Maksymiliana do nienawiści dla Żydów. Cesarz udzielił
mandat nowonawróconemu Żydowi Józefowi Pfefferkornowi.
Mandat dał mu moc nad niemieckimi Żydami. Mógł rewidować
w całym państwie książki żydowskie i niszczyć te, w których
wykryto by treści obraz
liwe dla chrześcijaństwa. Pfefferkorna
popierali Dominikanie, którzy wydawali publikacje
antyżydowskie pod jego nazwiskiem.
W 1509 r. Pfefferkorn rozpoczął w niemieckim mieście
Frankfurt konfiskatę żydowskich książek. Jednakże pod
wpływem protestów Żydów i wysokiego duchowieństwa
niemieckiego, akcja konfiskaty książek została przerwana i
skierowana pod sąd cesarski.
W 1509 r. cesarz Maksymilian nadał mandat arcybiskupowi
Uriel von Gemmingen, który był przychylny dla Żydów. Mandat
uprawniał do konfiskaty żydowskich książek i oceny ich treści.
W tym celu powołano profesorów akademii w Kolonii, Moguncji,
Erfurcie i Heidelburgu. W skład komisji weszli: sędzia trybunału
inkwizycyjnego w Kolonii Hochstraten, Wiktor von Karben i Jan
Reuchlin (1455-1522). Reuchlin tak mówił o języku hebrajskim:
"Język Hebrajczyków jest prosty, niezepsuty, święty, zwięzły i jędrny.
Za pomocą tej mowy obcuje Bóg z ludz
mi, a ludzie z aniołami
bezpośrednio i bez tłumacza, oko w oko, jak przyjaciel zwykł rozmawiać
z przyjacielem".
W 1510 r. w niemieckim mieście Brandenburg oskarżono
Żydów o kradzież hostii i dzieciobójstwo. Aresztowanych
Żydów torturowano i następnie spalono (38 osób) w Berlinie.
W 1510 r. powołana przez cesarza Maksymiliana komisja do
zbadania zawartości żydowskich ksiąg złożyła swój pierwszy
raport. Reuchlin argumentował aby nie konfiskować i nie palić
żydowskich książek, proponował utworzenie na wszystkich
niemieckich uniwersytetach dwóch nowych katedr, języka
hebrajskiego i rabinicznego. Peuchlin podkreślał, że Żydzi są
obywatelami państwa niemiecko-rzymskiego i korzystają z tych
samych, co inni, praw i opieki. Poza tym Żydzi znajdują się poza
obrębem Kościoła Rzymsko-Katolickiego i nie są zmuszani do
przyjęcia wiary chrześcijańskiej, nie można więc zastosować do
nich oskarżeń o kacerstwo i niewiarę.
Pozostały skład komisji oskarżył o kacerstwo i niewiarę
Talmud i pozostałe książki żydowskie. Proponował postawienie
Żydów niemieckich przed trybunałami inkwizycyjnymi, i jeśli się
nie wyprą swoich herezji i bluz
nierstw, należałoby ich spalić na
stosach.
Równocześnie Dominikanie wydali panflet "Zwierciadło ręczne"
(niem. "Handspiegel"), w którym ostro zaatakowali Reuchlina za
sprzyjanie żydowskiej sprawie.
W 1511 r. Reuchlin wydał słynną odpowiedz
"Zwierciadło oczne",
w którym objawił publiczności wszystkie tajemne knowania
Dominikanów podburzających do nienawiści dla Żydów. "A
wreszcie chrześcijanin powinien kochać Żyda, jako bliz
niego; to
wszystko zasadza się na prawach".
Spory w Niemczech trwały przez długie następne lata. Cały
zakon Dominikanów zjednoczył się przeciwko Reuchlinowi i starał
się zniszczyć niemieckie żydostwo.
W 1511 r. Królestwo Neapolu wypędziło Żydów.
W latach 1512-1520 w Turcji panował sułtan Selim I. Pokonując
Mameluków zdobył on Egipt, Palestynę i Mezopotamię.
Prowadził on politykę przychylną Żydom. Zezwolił on Żydom osiedlać
się we wszystkich tureckich miastach, zajmować się handlem i
rzemiosłem. Dlatego żydowscy wygnańcy z Europy (w szczególności z
Hiszpanii) osiedlali się w granicach Turcji. Przynosili ze sobą wysoką
kulturę, kapitał i przedsiębiorczość. Dzięki nowym przybyszom, Bliski
Wschód ożył gospodarczo i kulturowo.
Turcja na długi czas stał się oazą dla Żydów okrutnie prześladowanych
przez chrześcijan.
W 1516 r. kontrolę nad Palestyną rozpoczęli sprawować Turcy (sułtan Selim I). Od
tego momentu rozpoczęła się tam duża imigracja Żydów z Turcji i Europy.
W 1516 r. Portugalczycy (Tome Pirez) dotarli do Chin. Był to
początek portugalskiej ekspansji kolonialnej w Chinach.
W 1517 r. do niemieckiego miasta Wittemberg przybył
dominikański mnich Tetzel z zadaniem zbierania datków na
przebudowę kościoła Św. Piotra w Rzymie. Ofiarowujący datek
otrzymywał list odpustowy. Pieniądze były zbierane do banku
Fuggerów, który zbierał je dla papieży. Wywołało to w
Niemczech powszechne zgorszenie i oburzenie.
W 1517 r. Marcin Luter (1483-1526) przybił 95 tez na drzwiach
kościoła w Wittembergu. W ten sposób rozpoczął się okres
reformacji.
W latach 1518-1522 polski król Zygmunt Stary postanowił
rozciągnąć samorząd żydowski w Polsce poza obszar gminy.
Utworzono cztery żydowskie ziemstwa, które wybierały swoją
starszyznę i miały swoich poborców podatkowych. Żydzi
skupiali się w kahałach, czyli gminach, w których zgromadzenie
członków wybierało trzy lub czteroosobowe kolegium. Cztery
ziemstwa: (1) kahały wielkopolskie i mazowieckie, (2) kahały Ziemi
Krakowskiej, (3) kahały małopolskie i Rusi Czerwonej, (4) kahały
litewskie. Kwestie sporne pomiędzy ziemstwami rozstrzygał stały
trybunał rozjemczy w Lublinie (utworzony w 1530r.).
Przychylne Żydom prawa i życzliwość dwóch ostatnich
królów z dynastii Jagiellonów spowodowały rozwój gmin i
autonomii żydowskiej w Polsce w XVI wieku. Rzeczpospolita
stała się centrum nauk i literatury talmudycznej, tutaj żyli i
tworzyli wielcy rabini, myśliciele, autorzy dzieł filozoficznych i
kabalistycznych, tacy jak Mosze Isserles Remu, Salomon Luria.
Jednocześnie w dużych miastach narastała gospodarcza walka
konkurencyjna pomiędzy polskim mieszczaństwem a Żydami.
Z początkiem XVI wieku zobowiązano polskich Żydów do
wystawiania własnych oddziałów wojskowych. W praktyce
często ten obowiązek zastępowano świadczeniami pieniężnymi.
W 1519 r. wypędzono Żydów z niemieckiego miasta
Ragensburg. Stało się to za sprawą kaznodziei Baltazara
Hubmaiera.
W latach 1519-1556 w Niemczech panował cesarz Karol V. Był
jednym z najpotężniejszych władców w Europie. W jego
cesarstwie znalazły się: Hiszpania, Niemcy, Włochy, Niderlandy i
środkowa oraz północno-zachodnia część Ameryki Południowej.
W latach 1519-1522 Ferdynand Magelan (Hiszpan) odbył
pierwszą podróż dookoła świata. Przekonała ona wszystkich o
kulistości ziemi.
W latach 1520-1566 w Turcji panował sułtan Sulejman II Wspaniały. Był
to okres największej potęgi imperium osmańskiego. Turcja połączyła w
swoich granicach dawne posiadłości Cesarstwa Bizantyńskiego i Kalifatu
Arabskiego. W zasięgu jej panowania pozostawała znaczna część Morza
Śródziemnego, Morze Czerwone i Zatoka Perska.
Sułtan Sulejman nadał Żydowi, Józefowi Nassi, ziemię nad jeziorem Tyberiadzkim,
aby odbudował miasto Tyberiadę pod własnymi rządami, z wyraz
nym
zezwoleniem, że tylko Żydzi mają w nim mieszkać.
W latach 1522-1557 w Portugalii panował król Joao III. W owym
czasie marranie przynosili wielkie zyski Portugalii. Prowadzili
handel na wielką skalę, rozwijali interesy bankowe, rozwijali
rzemiosło i posiadali monopol w naukach medycznych oraz
przyrodniczych.
W 1525 r. ostatni książę mazowiecki (Polska) ponowił wygnanie
Żydów z Warszawy, a po jego śmierci, dwa lata póz
niej
potwierdził to król Zygmunt Stary.
W 1526 r. Węgry wypędziły Żydów.
W 1527r. Żydzi w Polsce zostali zrównani z kupcami
chrześcijańskimi w zakresie ceł.
W 1528 r. urząd Wielkiego Inkwizytora w Hiszpanii objął
Ksimenes de Cisneos. Był równie okrutny dla marranów jak
poprzednicy.
Cesarz Karol V postanowił za cenę 800.000 złotych koron
nadać hiszpańskim marranom prawo swobodnego wyznania
judaizmu.
Przeciwko cesarzowi otwarcie wystąpił Inkwizytor Cisneos,
wzywając władcą do prawowierności zabraniając tolerancji dla
Żydów.
W 1529 r. w Krakowie (w Polsce) doszło do spalenia na stosie za
herezję Żydówki, Barbary Weiglowej. Wcześniej przyjęła ona
wiarę chrześcijańską, a następnie powróciła do judaizmu. Za ten
czyn została spalona na stosie.
W 1529 r. w Boesing na Morawach oskarżono Żydów o
dzieciobójstwo. Wszystkich Żydów uwięziono, a następnie po
osądzeniu spalono na stosie 36 osoby.
W latach 1530-1584 w Rosji panował car Iwan IV Groz
ny. Za
jego rządów okrucieństwo prześladowań Żydów w Rosji
osiągnęło swój punkt kulminacyjny. Zakazano nawet handlu
żydowskiego. Car mówił: "Nie chcemy tych ludzi, którzy przynieśli
nam jad dla ciała i duszy i sprzedawali u nas zabójcze zioła i bluz
nili
naszemu Panu i Zbawicielowi". W Rosji nie tolerowano Żydów.
W 1531 r. zaprowadzono w Portugalii Inkwizycję na wzór
hiszpański. Wielkim Inkwizytorem został Franciszkanin, Dioga de
Silva. Ustanowiono trzy trybunały w Lizbonie, Evorze i
Coimbrze. Położenie marranów portugalskich stało się o wiele
gorsze niż marranów hiszpańskich.
W 1532 r. papież Klemens VII (1523-1534) ogłosił breve, którym
zawiesił działalność Inkwizycji w Portugalii, aż do nowego
rozporządzenia. Wszyscy portugalscy marroni zostali objęci
amnestią, jednakże w rzeczywistości wielu z nich pozostawała
nadal w więzieniach.
W 1532r. Żydzi w Polsce Żydzi uzyskali prawo wolnego handlu
w całym państwie.
W XVI wieku żydowscy kupcy z Polski regularnie
uczestniczyli w wielkich targach w Wenecji, Florencji, Lipsku,
Hamburgu, Wrocławiu i Gdańsku. Aby pozyskać wystarczające
fundusze, zakładali towarzystwa handlowe, które zaciągały
potrzebne kredyty. Żydowskie centra udzielania kredytów
znajdowały się w Krakowie, Poznaniu i Kaliszu. Z umiejętności
żydowskich bankierów często korzystali królowie i zamożna
szlachta polska. Bankierzy swoje zyski lokowali w dzierżawę
podatków, ceł, myt, zup solnych, młynów, gorzelni, browarów,
szynków i dóbr ziemskich. Zarządzali nimi biedniejsi Żydzi,
przez co nasilał się społeczny konflikt z polskimi chłopami.
W latach 1534-1549 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był
papież Paweł III. Był to papież-humanista angażujący się w
sprawy świeckie. Szczególnie sprzyjał Żydom. Jego
przybocznym medykiem był Jakub Mantina.
W 1534 r. polski król Zygmunt Stary zwolnił Żydów z
obowiązku noszenia specjalnych ubrań.
W 1534 r. założono w Krakowie w Polsce, pierwszą żydowską
drukarnię. Publikowano książki w hebrajskim i jidysz.
Jednym z największych uczonych ówczesnych czasów w
Polsce był Mojżesz Isserles (1520-1572). Prowadził on wyższą
szkołę talmudyczną (jesziwę) w Krakowie. Napisał ważny komentarz
"Obrus" (hebr. "Mapa") do talmudycznego dzieła "Nakryty stół"
(hebr. "Szulchan aruch") Józefa Karo.
Od XVI wieku Żydzi w Polsce mieli obowiązek posyłania
swoich synów w wieku od czterech do ośmiu lat do kahalnych
szkół. Dzieci uczyły się w nich języka hebrajskiego, czytały Torę i
poznawały podstawy rachunków. Szkoły drugiego stopnia
obejmowały chłopców w wieku od ośmiu do trzynastu lat. W
tych szkołach uczono Talmudu z komentarzami. Dziewczęta
trzymano z dala od szkół.
Poziom żydowskiej oświaty w Polsce XVI wieku był wysoki.
Wszystkie duże miasta miały własne jesziwy. Wielu młodzieńców
studiowało Talmud, uznając to za cel własnego życia. Rodziny lub
lokalne gminy były przy tym zobowiązane do utrzymywania ich.
W 1535 r. papież Paweł III ogłosił bullę, którą udzielił
portugalskim marranom amnestii i wziął ich w opiekę przeciwko
wszystkim karom kościelnym lub świeckim. Dopiero wówczas
wypuszczono z więzieni w Portugalii 1800 marranów.
W 1536 r. papież Paweł III pod silnym naciskiem
duchowieństwa oraz cesarza Karola, ponownie zaprowadził w
Portugalii trybunały inkwizycyjne.
W 1538 r. w Safed w Galilei powstał zawiązek nowego Sanhedrynu. Rabin Jakub
Berab zebrał 25 rabinów, którzy udzielili mu godności sędziego-rabina.
Powstaniu Sanhedrynu w Safedzie przeciwstawił się pierwszy rabin Jerozolimy,
Lewi Ben-Jakub Chabib. W wyniku gwałtownych sporów wewnętrznych Sanhedryn
upadł w 1541 r.
Rabin Jakub Berab przez cały czas szczególnie mocno wyróżniał Józefa Karo,
gorącego zwolennika mesjanizmu kabalistycznego. Józef Karo (1488-1575) w mieście
Cfat (Safed) założył jesziwę. Poświęcił się on badaniu tekstu Miszny, który znał na
pamięć. Podjął on olbrzymie dzieło, które po dwudziestu latach (1522-1542)
doprowadził do końca i którego powtórna rewizja zajęła mu dalsze dwanaście lat
(1542-1554). Był to komentarz "Dom Józefa" (hebr. "Bet Josef", komentarz do "Arba Turim")
i kodeks religijny "Nakryty stół" (hebr. "Szulchan Aruch"), który jest opatrzony licznymi
dowodami i sprostowaniami. Józef Karo pragnął swym kodeksem religijnym
zakończyć rozprężenie i wewnętrzne spory w judaizmie, spowodowane chaosem
panującym w licznych komentarzach i objaśnieniach do Talmudu. Będąc uchodz
cem z
Hiszpanii, nieświadomie przedkładał opinie rabinów sefardyjskich (hiszpańskich) nad
rabinów aszkenazyjskich (niemieckich, polskich i francuskich). Przejął również od
mistyków hiszpańskich elementy Kabały.
W 1539 r. polska szlachta na sejmie w Piotrkowie doprowadziła
do wyłączenia Żydów mieszkających w miastach prywatnych i
dobrach ziemskich spod jurysdykcji (opieki prawnej) króla, i do
podziału na Żydów królewskich i szlacheckich. Wynikało to z
walki o względy Żydów. Zygmunt Stary zrzekł się jurysdykcji
nad Żydami w miastach i wsiach prywatnych. Na dworze
królewskim znajdowało się wielu żydowskich bankierów,
kupców i lekarzy. Zwłaszcza cenieni byli bankierzy, gdyż
ratowali władców z opresji finansowych i dostarczali pieniędzy
skarbowi państwa, między innymi na prowadzenie działań
wojennych na rubieżach państwa. Szlachta również zabiegała o
życzliwość Żydów, gdyż znajdywała w tym zwiększone zyski z
handlu produktami rolnymi.
Jednocześnie sejm piotrkowski uchwalił zakaz dzierżawienia
przez Żydów publicznych dochodów. Sejm uczynił to pod presja
zadłużonej u Żydów szlachty.
Nadzwyczajny rozwój szkół talmudycznych w Polsce
ugruntowało trzech rabinów, Szachna, Lurja i Isserles. Ten
triumwirat rabiniczny utwierdził zwierzchnictwo Polski nad
całym niemal żydostwem europejskim, zwierzchnictwo przez
wszystkich chętnie uznawane.
Rabin Szalom Szachna działał w latach 1540-1558 i był
nadrabinem w Lublinie. Rabin Salomon Lurja (1510-1573) był
wybitnym uczonym talmudystą. Gruntownie i głęboko objaśniał
zasady praktyki religijnej judaizmu. Drobiazgowo zwracał uwagę
na poprawność gramatyczną i ścisłość w odróżnianiu form
językowych hebrajskiego. Jednakże nadającą ton w Polsce
powagą rabiniczną był rabin Mojżesz Ben-Izrael Isserles z
Krakowa (1520-1572).
W 1540 r. papież Paweł III zatwierdził Jezuitów pod nazwą
Zakonu Towarzystwa Jezusowego. Zakon ten rozwinął wielostronną
działalność misyjną, oświatową, skierowaną przeciw reformacji.
Jezuici przyczynili się do przywrócenia panowania katolicyzmu w
Polsce, południowo-wschodnich i południowych Niemczech,
Węgrach i innych. Zwalczali wszelkie ruchy postępowe. Zakon
został zniesiony w 1773 r., przywrócony do istnienia w 1814 r.
W 1541 r. w niemieckim mieście Eichstaett oskarżono Żydów o
skrytobójstwo chrześcijańskiego dziecka. Miejscowy biskup
nawoływał lud do nienawiści dla Żydów i w końcu doprowadził
do ich uwięzienia.
W owym czasie, nieznany duchowny luterański napisał w
obronie Żydów broszurkę "Książeczka o Żydach" (niem.
"Judenbuchlein"). Jej autor przedstawił całą kłamliwość i złość
oskarżeń o zabójstwa dzieci chrześcijańskich. Bajki takie
wymyślają ludzie chciwi i okrutni, żądni grabieży majątków
żydowskich i pragnący zabić czystą wiarę żydowską.
W odpowiedzi katolicki doktor Jan Eck wydał swoją
"Książeczkę o Żydach", w której przedstawił "co złego nabroili Żydzi
we wszystkich krajach niemieckich i innych królestwach". Zebrał w
niej wszystkie wcześniejsze oszczerstwa i kłamstwa o Żydach.
W 1542 r. Luter wydał rozprawę "O Żydach i ich kłamstwach",
którą na długie lata zatruł kręgi protestanckie chrześcijaństwa.
Przywódcy katolicyzmu wymagali od Żydów tylko
podporządkowania się pod prawa kanoniczne i pod tym
warunkiem mogli mieszkać w katolickich krajach niemieckich.
Natomiast Luter zażądał całkowitego ich wygnania. On to jako
pierwszy zrównał Żydów z cyganami. Pod wpływem Lutra,
większość książąt protestanckich wypędziła Żydów ze swoich
posiadłości.
W 1542 r. papież Paweł III zreorganizował Inkwizycję oraz
wprowadził trybunały inkwizycyjne do Włoch.
W 1542 r. Wilno wprowadziło przywilej o nietolerowaniu
Żydów, zwany "privilegia de non tolerandis Judacis". Żydzi nie
mogli osiedlać się w obrębie miasta, mogli mieszkać tylko poza
murami miejskimi, a w mieście bywać tylko w wyznaczonych
dniach na jarmarkach.
W XVI wieku przywileje antyżydowskie uzyskało dwadzieścia
miast w Prusach Królewskich - okolice Torunia, Elbląga i
Gdańska. W Prusach Królewskich mieszczaństwo szczególnie z
le
traktowało Żydów.
W 1542 r. w Czechach oskarżono Żydów o wywoływanie
licznych pożarów. W konsekwencji wypędzono wszystkich
Żydów z Czech, w Pradze mogły pozostać jedynie dziewięć
rodzin żydowskich. Czescy Żydzi wywędrowali do Polski i
Turcji. Te dwa kraje jako jedyne wówczas świeciły wszystkim
innym przykładem tolerancji.
W 1543 r. zezwolono niektórym Żydom czeskim na powrót do
Czech, jednakże za tę łaskę musieli opłacać coroczną daninę
protekcyjną w wysokości 300 kop groszy i dodatkowo nosić na
odzieży żółtą łatę hańby.
Lata 1546-1555 to okres wojen religijnych w Niemczech
pomiędzy katolikami a protestantami. Był to czas ciągłych
prześladowań Żydów, których dręczono i męczono bezlitośnie.
Wykształceni Żydzi umieli zyskiwać sobie względy na
europejskich dworach królów i książąt. Często swoją wiedzę
musieli zdobywać na uczelniach pod zmienionymi nazwiskami.
Wielu spośród nich było nawrócnonymi na chrześcijaństwo
Żydami. W latach 1547-1619 w Padwie doktoryzowało się z
medycyny i filozofii 80 Żydów. Wielu nawróconych na
chrześcijaństwo Żydów było bankierami i kupcami. Wielu z nich,
pod wpływem prześladowań Inkwizycji, przenosiło się do Turcji.
Nowym centrum Kabały stał się Safed w Galilei. Osiedlił się tam Izaak Luria (1534-
1572), który starał się poznać tajemnicę stworzenia. Uważał on, że dzięki
radykalnemu zwróceniu się ku wewnątrz, dzięki modlitwie i przestrzeganiu
przykazań, człowiek może odtworzyć pierwotną harmonię.
Zbliżał się czas wielkich wstrząsów w świecie judaizmu. Ośrodki karaimów
przeniosły się na północ, na Krym i Litwę. Wstrząsy polityczne wywołały
odrodzenie mistycyzmu żydowskiego, którego głównym ośrodkiem stał się Safed
(Cfat) w Palestynie.
W 1548 r. papież Paweł III ponownie udzielił amnestii
portugalskim marranom. Z więzień wypuszczono 1800 marranów.
Kazano im wyrzec się wiary żydowskiej. Od tej chwili mieli być
uważani za prawdziwych chrześcijan i karani za ewentualne
przestępstwa religijne.
W latach 1548-1572 w Polsce panował król Zygmunt II August.
W owym czasie w Polsce żyło około 20 tys. Żydów. Gmina w
Poznaniu liczyła 3 tys. osób, w Kazimierzu pod Krakowem 3 tys.
osób. Trzecią pod względem wielkości była gmina w Lublinie.
W 1548 r. król Zygmunt August potwierdził przywileje
żydowskie w Polsce. Jednocześnie silnie zaznaczył się nowy
napływ Żydów do Polski z Niemiec, Czech, Włoch i Turcji.
W 1550 r. włoska Republika Genui wygnała Żydów.
Genuę opuścił wówczas znakomity żydowski dziejopisarz
Józef Ben-Jozua Kohen (1496-1575). Powstało także wówczas
wielkie dzieło historyczne rodziny Ibn-Verga pt. "Rózga Judy"
(hebr. "Szebet Jehuda").
W latach 1550-1555 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był
papież Juliusz III. Po jego wyborze na papieża, kardynałowie
udzielili mu następujących rad: "Ze wszystkich rad, jakich możemy
udzielić Waszej Świętobliwości, uważaliśmy wreszcie poniższe za
najważniejsze: Czytanie Ewangelii powinno być, na ile to tylko
możliwe, jak najmniej dozwolone, szczególnie w nowoczesnych językach
i w krajach, które podlegają Twej władzy. To trochę, które zwykle przy
mszy jest czytane, powinno wystarczyć i nikomu nie powinno być
dozwolone czytać więcej. Tak długo jak naród się zadowalał małem,
Twoim interesom będzie się powodzić, lecz z chwilą, gdy naród
zapragnie czytać więcej zaczną Twoje interesy cierpieć. Pismo Święte
jest tą księgą, która bardziej niż jakakolwiek inna wywołuje przeciwko
nam opór i przypływ burzy, przez co my prawie zgubieni jesteśmy.
Zaprawdę, gdy kto naukę Biblii pilnie bada i porównuje ją z tym, co się
dzieje w naszych Kościołach, znajduje wkrótce sprzeczności i ujrzy, że
nauka nasza bardzo często od Pisma Świętego się różni, a często
pozostaje z nim w wielkiej sprzeczności. A gdy naród to zrozumie,
będzie nas nieustannie krytykować, aż się wszystko wyjawi, a wtedy
będziemy przedmiotem wszechświatowego szyderstwa i nienawiści. Jest
przeto konieczne, aby Pismo Święte od oczu narodu zostało usunięte,
jednakże z wielką ostrożnością, ażeby nie wywołać wrzawy." Papież
Juliusz III przekazał władzę nad żydowskimi książkami w ręce
Inkwizycji.
W 1550 r. francuski król Henryk II zezwolił portugalskim
marranom osiedlać się w mieście portowym Bordeaux. Swymi
kapitałami i znajomością handlu przyczynili się do wzrostu
dobrobytu miasta, musieli jednak zachowywać pozory
chrześcijaństwa.
W 1551 r. przełożeni gmin żydowskich w Polsce uzyskali
szerokie prawa sądownicze i administracyjne.
W 1552 r. żydowski poeta Solomon Usque wydał dzieło
historyczne "Pocieszenie w skupieniu Izraela", będące pocieszeniem
dla żydowskich wygnańców portugalskich (marranów), którzy
powracali na łono judaizmu.
W 1553 r. generalny inkwizytor we Włoszech, fanatyczny Caraffy,
otrzymał od papieża Juliusza III dekret zezwalający na niszczenie
Talmudu. Rewizje i konfiskaty żydowskich książek objęły Rzym,
Ferrarę, Mantuię, Wenecję, Padwę i inne włoskie miasta. Talmud i
inne zakazane książki palono setkami na stosach.
W latach 1555-1559 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był
papież Paweł IV. Nienawidził on Żydów i protestantów.
12 lipca 1555 r. papież Paweł IV wydał bullę papieską "Cum
nimis absurdum", zawierającą 11 punktów. Pisał między innymi:
"Ponieważ jest głupim i niestosownym, by Żydzi, których Bóg skazał
na wieczną niewolę, mieszkali razem z chrześcijanami, (...)
rozkazujemy, że (...) ulica, względnie kwartał żydowski mają być
otoczone murem i winny mieć tylko jedno wejście." W Rzymie, na
koszt Żydów, w przeciągu dwu miesięcy odgrodzono od świata
wysokim murem niewielki obszar, stworzono pierwsze w historii
europejskiej getto. W ślad za tym przykładem poszły inne miasta
włoskie oraz państwa europejskie. Nazwa "getto" powstała w
Wenecji. Getta istniały w europejskich miastach aż do Wiosny
Ludów.
Papieska bulla nakazywała również, aby każda synagoga w
Państwie Kościelnym opłacała 10 dukatów na utrzymanie domu
katechumenów, w którym wychowywano dzieci żydowskie w
wierze chrześcijańskiej.
Następnie papież Paweł IV ogłosił bullę nakazującą
wprowadzenie z całą surowością wszystkich antyżydowskich
praw kanonicznych. Żydom zakazano posiadania majątku
nieruchomego. Żydowskim medykom zakazano leczenia
chrześcijan. Wielu Żydów zostało zmuszonych do opuszczenia
Rzymu.
W 1555 r. papież Paweł IV nakazał uwięzić wszystkich
marranów z Ankony. Żydowskie majątki zostały zarekwirowane.
Sąd oskarżył marranów o sprzyjanie judaizmowi. 60 marranów ze
skruchą złożyło ślub credo katolickiemu (1556 r.), a 26 opornych
marranów spalono na stosie.
W 1556 r. papież Paweł IV zamknął w Rzymie Żydów w getcie,
które ostatecznie zlikwidowano dopiero wraz ze zniesieniem
Państwa Kościelnego w 1870 r.
W 1556 r. Żydzi włoscy postanowili ukarać papieża Pawła IV i
odcięli Państwo Kościelne od dochodów z handlu ze Wschodem.
Kościelne miasto Ankona bardzo szybko podupadło.
W 1556 r. Wieliczka w Polsce wprowadziła przywilej o
nietolerowaniu Żydów, zwany "privilegia de non tolerandis
Judaeis".
W latach 1556-1564 w Austrii panował cesarz Ferdynand I. Za
jego panowania protestantyzm rozszerzył się w całych Niemczech
i w Austrii, w związku z czym wzmogła się reakcja katolicka.
Cesarz czuł nieprzezwyciężoną niechęć do Żydów. On to
pierwszy wprowadził dla nielicznych Żydów austriackich
"meldunek kartkowy", czyli "kartę żydowską" (niem. Judenzettel).
Każdy Żyd austriacki przybywający do Wiednia musiał
meldować się u marszałka krajowego. Kolejne edykty cesarskie
wyrugowały Żydów z Austrii Dolnej i Gorycji.
W 1558 r. włoskie miasto Pesaro wypędziło marranów.
Wygnańcy kierowali się do Turcji, lecz papieska policja okrętowa
urządzała na nich polowania, traktując ich jak niewolników.
W 1558 r. włoskie miasto Ferrara cofnęła opiekę dla marranów.
Abraham Usque musiał wówczas zamknąć swoją drukarnię, a
wielu Żydów opuściło Włochy i udała się do Turcji.
W owym czasie prześladowania marranów we Włoszech tak się
nasiliły, że wielu z nich w ucieczce przed napaściami wstępowało
do katolickich zakonów. Jednakże papież Paweł IV zakazał
przyjmować do zakonów nowych członków pochodzenia
żydowskiego.
Większość uczelni talmudycznych we Włoszech zamknięto, a
księgi Talmudu zostały spalone. W większej części Włoch nie
można było znalez
ć ani jednego egzemplarza Talmudu.
W Mediolanie działał wówczas pochodzący z Niemiec
talmudysta Józef Ottolenghi. Założył on uczelnię talmudyczną i
drukował dzieła rabiniczne. Nowe egzemplarze Talmudu były
gromadzone w składzie ksiąg w Cremonie, i następnie stamtąd
wysyłane na Wschód, do Polski i do Niemiec.
W 1559 r. fanatyczni Dominikanie podburzyli mieszkańców
włoskiego miasta Cremona do nienawiści dla Żydów. Podczas
zamieszek spalono na stosie wszystkie znalezione żydowskie
książki.
Zadziwiającym jest fakt, że na ruinach Talmudu dz
wignął się
gmach Kabały. W owym czasie większość wysokiego
duchowieństwa katolickiego uległa fascynacji żydowskim
mistycyzmem, uznając Kabałę za misterium wiary chrześcijańskiej.
Za papieża Pawła IV po raz pierwszy za zgodą Inkwizycji
wydrukowano księgę "Zohar". Uczynił to Emanuel de Benevent z
Mantui. Od chwili ukazania się drukiem, "Zohar" rósł w coraz
większą powagę jako księga kanoniczna i przez długi czas
stawiano go na równi z Pismem Świętym.
W 1559 r. doszło do pogromy w Pradze (Czechy), podczas
którego spalono żydowską dzielnicę. Skonfiskowano księgi
żydowskie i odesłano je do Wiednia.
W latach 1559-1565 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był
papież Pius IV.
W 1561 r. wygnano Żydów z Pragi (Czechy). Rozgrabiono przy
tym żydowskie majątki.
Papież Pius IV przejednał cesarza Ferdynanda I, aby cofnięto
dekret banicyjny. Zezwolono Żydom powrócić i zamieszkać w
Pradze i niektórych miastach czeskich. Wpuszczono ich także do
Austrii. Warunki ich życia były jednak bardzo ciężkie.
W 1562 r. papież Pius IV ogłosił bullę dla Żydów w Państwie
Kościelnym. Zniesiono haniebną odznakę żydostwa, zezwolono
na posiadanie posiadłości (do wartości 1.500 dukatów),
zezwolono na handel i kontakty ze chrześcijanami. Wszystkie
dawne procesy zostały umorzone.
W 1564 r. papież Pius IV ogłosił bullę zezwalającą na
wydrukowanie żydowskiego Talmudu (znajdował się na indeksie
ksiąg zakazanych) pod warunkiem, że nazwa "Talmud" zostanie
opuszczona i usunięte zostaną z tekstu ocenzurowane fragmenty.
W kilka lat póz
niej podjęto druk Talmudu w Bazylei.
W 1564 r. w Poznaniu (w Polsce) doszło do pogromu ludności
żydowskiej. Pretekstem wybuchu tumultów, było oskarżenie
Żydów o wywołanie pożaru miasta.
W latach 1566-1572 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był
papież Pius V. Nienawidził on Żydów. Natychmiast zatwierdził
dawne antyżydowskie prawo kanoniczne.
Żydzi w Państwie Kościelnym nie mogli posiadać majątku
nieruchomego, zakazano im handlu oraz prowadzenia interesów,
na odzieży musieli nosić odznakę piętna żydowskiego. Papież
Pius V ogłosił te rozporządzenia, jako obowiązujące w całym
świecie katolickim.
W 1566 r. wybuchło powstanie antyhiszpańskie w
Niderlandach. Szlachta Niderlandów domagała się zniesienia
Inkwizycji, w odpowiedzi za co katolicka armia hiszpańska
zaczęła krwawe rządy terroru (1567-1573).
W latach 1566-1574 w Turcji panował sułtan Selim II. Mianował on
Żyda, Józefa Nassi księciem Naksosu i dwunastu wysp cykladzkich na
Morzu Egejskim.
Józef Nassi był w owym czasie bardzo ważną postacią w polityce
międzynarodowej. Był bliskim doradcą sułtana. Dwór francuski był mu
winien 150.000 dukatów i ani myślał o spłacie długu. Dlatego Nassi
nakazał zająć francuskie statki handlowe wraz z ładunkiem w tureckich
portach (1569 r.). Prowadził także spory z Wenecją, która mściła się za to
na Żydach włoskich.
Pierwszym ministrem sułtana był Salomon Ben-Natan Aszkenazy,
zręczny dyplomata, który umiejętnie lawirował pomiędzy ówczesnymi
potęgami Europy, umacniając interesy Turcji.
W owym czasie pozycja Żydów w Turcji była bardzo pomyślna.
Handal i cła znajdowały się przeważnie w ich rękach. Na wielką skalę
rywalizowali z Wenecją w handlu morskim. Zdobywali wielkie bogactwa,
które wówczas dawały moc i wpływy. W Konstantynopolu posiadali
największe i najpiękniejsze rezydencje z ogrodami.
Józef Nassi odbudował miasto Tyberiadę w Galilei. Zasadzono tam drzewa
morwowe dla hodowli jedwabnika i założono przędzalnie jedwabiu. Planowano
uczynić z Tyberiady miasto fabryczne, które mogłoby współzawodniczyć z Wenecją,
jednakże plany te upadły.
W 1567 r. w Polsce została założona pierwsza wyższa szkoła
judaistyczna (jesziwa). Wkrótce wszystkie gminy żydowskie
pragnęły założyć u siebie jesziwy. Pierwszym rektorem jesziwy
lubelskiej był Salomon Luria (1519-1573). Główną jego dewizą
była samodzielność, stąd też nie liczył się z autorytetami
największych żydowskich uczonych. W swym głównym dziele
"Jam szel Szlomoh" zbijał orzeczenia rabinów i kodyfikował prawo
religijne. Był to zarazem komentarz do dzieła Józefa Karo
"Szulcham aruch".
W 1568 r. zdesperowani nieustannymi prześladowaniami Żydzi
włoscy z Bolonii, opuścili miasto i udali się na emigrację.
W 1568 r. Żydzi w Kazimierzu (pod Krakowem, w Polsce)
uzyskali szczególny przywilej "de non tolerandis christianis".
Najwybitniejszym aszkenazyjskim kodyfikatorem prawa był
rabin Mojżesz Ben-Izrael Isserles - Remu (1520-1572). Mieszkał on
w Krakowie (Polska) i był rektorem miejscowej jesziwy. Napisał
on komentarze uzupełniające do dzieł rabina Józefa Karo - "Drogi
Mojżesza" (hebr. "Darche Mosze", komentarz do "Bet Josef") i "Obrus"
(hebr. "Mapa", komentarz do "Szulchan Aruch"). W ten sposób rabin
Mojżesz Isserles komentarzom rabinów sefardyskich (hiszpańskich)
przeciwstawił komentarze rabinów aszkenazyjskich (niemiecko-
polskich). Dzieła te ujednoliciły aszkenazyjskie zwyczaje i
praktyki, umożliwiając ukształtowanie się Żydów Aszkenazyjskich
jako grupy jednolitej pod względem religijnym i kulturowym.
Isserles opracował także komentarz do dzieła astronomicznego
Frohbacha ("Theorica").
Historią zajmował się wówczas Dawid Gons z Krakowa (1541-
1613). Zasłynął swoją kroniką historyczną "Cemach Dawid".
W owym czasie prawie wszyscy Żydzi polscy byli obeznani z
Talmudem. We wszystkich gminach istniały szkoły talmudyczne z
rabinem na czele. Studiująca młodzież (bachurim) była
utrzymywana z kasy gminnej i przez bogatych członków gminy.
Nauka odbywała się w semestrze letnim i zimowym, po
ukończeniu których wszyscy udawali się na wielkie jarmarki -
latem w Zasławiu i Jarosławiu, zimą we Lwowie i Lublinie.
Urządzano tam wielkie dysputy publiczne, w których mógł
każdy uczestniczyć.
W owym czasie we Włoszech pisał Azarja Ben-Mose dei Rossi
(1514-1578), który przyswoił sobie całe piśmiennictwo
żydowskie. Był to pierwszy uczony, który skonfrontował Talmud
z elementami świata żydowsko-greckiego, które znajdują się w
literaturze ojców Kościoła. Przełożył na język hebrajski "List
Arysteasza" o mądrości żydowskiej. Jego największym dziełem
była "Pochodnia oczu" (1575 r.), której treść stanowią paralele
relacji talmudycznych i świeckich w kwestiach historycznych i
archeologicznych.
W 1569 r. Polska i Litwa zawarły Unię Lubelską, na mocy której
ponownie podzielono wspólne ziemie. Koronie Polskiej
przypadła Białoruś, Ukraina, Podlasie, Wołyń i Podole. Polska
magnateria rozpoczęła szybką kolonizację nowych obszarów. Do
zarządzania nowymi majątkami użyto Żydów, którzy z tego
powodu w dużej ilości migrowali na wschód. Zwłaszcza na
Ukrainie, Żydzi stali się "narzędziem wielkopańskiego ucisku"
feudalnego chłopów.
W 1569 r. Biecz i Krosno w Polsce wprowadziły przywilej o
nietolerowaniu Żydów, zwany "privilegia de non tolerandis
Judaeis".
W 1569 r. papież Pius V ogłosił bullę nakazującą wszystkim
Żydom opuścić w przeciągu 3 miesięcy Państwo Kościelne.
Wyjątek stanowili nieliczni Żydzi mieszkający w Rzymie i
Ankonie.
Większość Żydów z włoskiego i francuskiego Państwa
Kościelnego wywędrowała do Turcji, gdzie doznali dobrego
przyjęcia wśród tamtejszych Żydów.
Po 1570 r. żydowska Kabała zdobyła niepodzielną władzę w Palestynie i rozszerzała
się stąd na Turcję, Włochy, Polskę i Niemcy.
Izaak Luria (1534-1572) najgłębiej szukał mądrości w kabalistycznym dziele "Zohar".
Próbował uporządkować system Kabały za pomocą istot liczbowych. Ale ta mocno
skomplikowana teoria była tylko wstępem do praktycznej części tajemnej wiedzy.
Środek ciężkości znajdował się wędrówce dusz. Wszędzie działały duchy i Luria
słyszał ich szept: w szmerze wody, szeleście drzew i traw, śpiewie ptaków, blasku
płomienia. Jego najbliższym towarzyszem był Chaim Vital Calobrese (1543-1620).
Przyłączyła się do nich grupa uczniów, z których Luria uczynił dwie klasy:
wtajemniczonych i nowicjuszy. Nazywali go "świętym i boskim" i uważali za
poprzednika Mesjasza.
Za sprawą Luri powstał judaizm zaharystyczno-kabalistyczny. Księga "Zohar" stanęła
na równi z Pismem Świętym i Talmudem, a nawet dla wielu stała się większą powagą.
Duży nacisk kładziono na szabat z jego nabożeństwem i ucztą. Ułożono przy tym
wiele pieśni, często z bezsensownymi formułami.
Równocześnie nastąpił upadek moralności Żydów zafascynowanych Kabałą. Z
łatwością dochodziło do rozwodów, a dzieci z różnych małżeństw wcale się nie
znały.
Po śmierci polskiego króla Zygmunta II Augusta (1572 r.),
ostatniego króla z domu Jagiellonów, nowy system elekcyjny był
bardzo korzystny dla Żydów. Każdy nowo wybrany król
elekcyjny potrzebował przede wszystkim pieniędzy, a tych mogli
mu dostarczyć tylko Żydzi.
W latach 1572-1585 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był
papież Grzegorz XIII. Względem Żydów był konsekwentnym
kontynuatorem nieludzkiego postępowania swego poprzednika.
Polecił inkwizytorom i władzom duchowieństwa poszukiwać
wszelkich zakazanych ksiąg, w tym Talmudu i innych
żydowskich ksiąg.
W latach 1572-1584 trwała wojna o wyzwolenie Niderlandów
spod władzy ultrakatolickiej Hiszpanii.
W latach 1574-1595 w Turcji panował sułtan Murad III. Wzrost
podatków i powinności feudalnych wywołał w Turcji wiele powstań
chłopskich. W 1591 r. większość prowincji wypowiedziała posłuszeństwo
sułtanowi.
Stopniowo malały dowody łaski dla Żydów tureckich. Świetność
Żydów tureckich gasła.
W latach 1575-1586 w Polsce panował król Stefan Batory. Jego
rządy to pogodny okres w dziejach żydostwa polskiego.
W 1576 r. polski król Stefan Batory wydał specjalny dekret
przeciwko oskarżeniom Żydów o mordy rytualne. W specjalny
sposób król wziął w obronę Żydów litewskich i wyraził
przekonanie, że Żydzi skrupulatnie przestrzegają zasad judaizmu,
zakazujących przelewania krwi ludzkiej.
W 1576 r. polski król Stefan Batory zezwolił Żydom prowadzić
wszelki handel bez ograniczeń, nawet w święta chrześcijańskie.
Wszelkie rozruchy antyżydowskie były srogo karane.
W 1579 r. polski król Stefan Batory powołał walne
przedstawicielstwo ludności żydowskiej dla całej
Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Żydowski parlament
nazywał się Sejmem Czterech Ziem (hebr. "Waad arba aracot"). Po
raz pierwszy zebrał się w 1581 r. w Lublinie. Ze swojego grona
wybierano radę, zwaną generalnością, marszałka generalnego,
pisarza generalnego i wiernika generalnego.
Waad podejmował decyzje dotyczące wszystkich obszarów
żydowskiego życia. Regulował stosunki dzierżawy i płatności
podatków. Organizował zbiorki dobroczynne, nadzorował
opiekę nad żydowskimi sierotami - chłopców przydzielano do
gmin, w których uczyli się Tory i byli przeznaczeni do nauki
rzemiosła, natomiast panny po przekroczeniu 15 roku życia,
otrzymywały posag ułatwiający wyjście za mąż. Podobnie
troszczono się o żydowskich uciekinierów z innych krajów. Waad
reagował także na nastroje antyżydowskie, prowadząc
rokowania z władzami państwowymi.
W 1579 r. Niderlandy ogłosiły wolność religii, za wyjątkiem
Holandii i Zelandii, gdzie panował kalwinizm. Prowincje
niderlandzkie zawiązały unię tworząc Republikę Zjednoczonych
Prowincji Niderlandów. W ten sposób odcięto się od
bezwględnych poczynań katolickiego króla Filipa II wobec
religijnej i politycznej opozycji.
W 1581 r. w Polsce ukonstytuował się w Lublinie żydowski
zjazd generalny, zwany też Sejmem Czterech Ziem - Wielkopolski,
Małopolski, Wołynia i Rusi (dla Litwy powstało odrębne
przedstawicielstwo). Był on zwany Waad Arba Arcot. Sprawował
on zwierzchnictwo nad wszystkimi gminami żydowskimi w
Polsce i reprezentował Żydów przed władzą królewską.
Waad obradował podczas wielkich jarmarków - latem w
Zasławiu i Jarosławiu, zimą we Lwowie i Lublinie. W Lublinie
przewodniczył rabin Mardochaj Jafa (1530-1612), a we Lwowie
rabin Jozue Falk Kohen (1532-1616), rektor miejscowej uczelni.
W latach 1585-1590 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był
papież Sykstus V. Za jego panowania zmieniło się położenie
Żydów w Państwie Kościelnym. Względy papieża dla Żydów nie
wynikały jednak z poczucia sprawiedliwości, lecz z pragnienia
gromadzenia skarbów. Żydzi byli zobowiązani do wpłacania do
papieskiego skarbca niewiarygodnie wielkich sum.
W 1586 r. papież Sykstus V ogłosił bullę znoszącą niemal
wszystkie antyżydowskie ograniczenia swoich poprzedników.
Żydzi mogli mieszkać we wszystkich miastach Państwa
Kościelnego i swobodnie kontaktować się z chrześcijanami.
Papież udzielił Żydom amnestii, znosząc wyroki skazujące ich za
posiadanie zakazanych ksiąg. Żydowscy medycy ponownie
mogli leczyć chorych chrześcijan. Specjalne paragrafy
gwarantowały Żydom wolność religijną.
Stopniowo Żydzi powracali do Państwa Kościelnego. Gmina w
Rzymie liczyła 200 osób.
W 1587 r., według legendy, podczas podwójnej elekcji
Zygmunta III i Maksymiliana, z powodu braku porozumienia,
królem Polski na jedna noc w Lublinie został rabin Saul Wahl
(1545-1617).
W latach 1587-1632 w Polsce panował król Zygmunt III Wazy.
Był on wychowankiem Jezuitów i gorliwym katolikiem, i choć
prześladował innowierców chrześcijańskich, to polskim Żydom
powodziło się całkiem dobrze.
W 1588 r. król Polski Zygmunt III Waza potwierdził przywileje
Żydów i chronił ich przed prześladowaniami. Jednocześnie
zaostrzała się w Polsce walka przeciwko Żydom w dziedzinie
gospodarczej.
W 1588 r. Opoczno w Polsce wprowadziło przywilej o
nietolerowaniu Żydów, zwany "privilegia de non tolerandis
Judaeis".
W latach 1590-1631 w Polsce doszło do procesów o mord
rytualny między innymi w Szydłowie, Gostyninie, Sandomierzu,
Sochaczewie i Krakowie. Wynikało to z rosnącej rywalizacji
rzemieślników i kupców w zatłoczonych miastach i
miasteczkach. Roiło się od konfliktów, w których innowiercy
nigdy nie mieli racji. A gdy trzeba było rozstrzygnąć
jednoznacznie konflikt natury ogólniejszej, wybuchał proces
przeciw Żydom oskarżonym o mord rytualny.
W 1592 r. polski król Zygmunt III Waza na sejmie warszawskim
zatwierdził dawne żydowskie przywileje kazimierzowskie. Król
wydał przy tym jedną ustawę niekorzystną dla Żydów. Na
budowę synagogi wymagana była zgoda lokalnego
duchowieństwa katolickiego. W ten sposób uzależniano praktyki
religijne Żydów polskich od prześladowczego Kościoła
Rzymsko-Katolickiego.
W latach 1592-1605 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był
papież Klemens VIII. Odnowił on dekret banicyjny Żydów z
Państwa Kościelnego, pozwolił im jednak pozostać w Rzymie,
Ankonie i Awignonie. Wprowadzono dawne antyżydowskie
prawa kanoniczne.
--------------------------------------------------
Materiały opracowywane na podstawie: patrz Bibliografia.