46) o "Likwidacji Państwa Pruskiego" z 25 II 1947 r. oraz decyzje o pociągnięciu zbrodniarzy
wojennych do odpowiedzialności przez Międzynarodowy Trybunał w Norymberdze. Wobec
odejścia mocarstw zachodnich od tego programu i przyjęcia przez nie koncepcji podziału
Niemiec dyplomacja polska poparła siły demokratyczne tworzące pierwsze w dziejach demo-
kratyczne i pokojowe państwo niemieckie, tj. Niemiecką Republikę Demokratyczną. Pańs-
two to uznało skutki rozpętanej przez imperializm niemiecki, przegranej wojny, tak w aspek-
cie terytorialnym, jak i społeczno-politycznym.
Dnia 6 VII 1950 r. w Zgorzelcu rządy Polski i NRD podpisały układ o wytyczeniu
ustalonej i istniejącej już granicy polsko-niemieckiej. W dniu 27 I 1951 r. oba rządy podpisały
akt o wykonaniu wytyczenia państwowej granicy między Polską a Niemcami. Układ ten
zakończył prace związane z wytyczeniem ustalonej w Poczdamie granicy polsko-niemieckiej.
Oba państwa ustality stosunki dyplomatyczne i podjęły współpracę w ramach RWPG i
Układu Warszawskiego. Ludność niemiecka przesiedlona z ziem polskich na teren NRD
została w peini przejęta i zintegrowana z innymi mieszkańcami tego kraju. W dniu 15 III 1967
r. po raz pierwszy w historii stosunków polsko-niemieckich został zawarty między Polską a
NRD dwustronny układ sojuszniczy.
Zmierzając do unormowania stosunków i umocnienia NRD rząd polski w dniu 15 V 1950
r. wyrazii zgodę na zmniejszenie sum wpłacanych przez ten kraj na poczet reparacji wojen-
nych. W dniu 23 VIII 1953 r. rząd polski opublikowai oświadczenie o zrezygnowaniu przez
Polskę z dniem 1 I 1954 r. z pobierania wszelkich odszkodowań od NRD. Już 10 XI 1951 r.
podpisano z NRD pierwszą wieloletnią umowę o wspótpracy gospodarczej. W sierpniu 1961
r. rząd polski poparł stanowisko rządu NRD w sprawie wprowadzenia granicy państwowej w
obrębie Berlina.
Odmiennie kształtowała się sytuacja w zachodnich strefach okupacyjnych, a następnie w
Republice Federalnej Niemiec. Przesiedleńców z Polski utrzymywano tam w stanie tymcza-
sowości głosząc, że zostali oni przemocą przepędzeni ze wschodu. Utworzono specjalne
organizacje przesiedleńcze, które nie uznawały zmian granicznych dokonanych po II wojnie
światowej i głosiły program powrotu do swej "ojczyzny" na wschodzie. W ślad za tym rząd
RFN nie uznał decyzji konferencji poczdamskiej w sprawie przebiegu granic i prowadził
ostrą kampanię antypolską. W RFN nie przeprowadzono też ustalonego w Poczdamie pro-
gramu reform społecznych i gospodarczych. Szczególny niepokój w Polsce budzii fakt remi-
litaryzacji RFN, uchylanie się tego kraju od konsekwentnego ścigania i karania hitlerowskich
przestępców wojennych, głoszenie programu rewanżu i rewizji granic. W tej sytuacji rząd
polski broniąc interesów swego kraju krytykował koncepcje polityczne prezentowane przez
Republikę Federalną Niemiec. Decyzja o przyjęciu RFN do Paktu Północnoatlantyckiego w
1954 r. stała się bezpośrednią przyczyną zwołania w 1955 r. konferencji państw socjalistycz-
nych w Warszawie, na której podjęto uchwałę w sprawie utworzenia obronnego Ukiadu
Warszawskiego. Rząd polski przeciwstawiał się również zachodnioniemieckim koncepcjom
reprezentowania Niemiec w całości, zjednoczeniu Niemiec przez wchłonięcie NRD itp. Rząd
polski popierał natomiast radzieckie propozycje zawarcia układu pokojowego z Niemcami,
zjednoczenia Niemiec na zasadach demokratycznych, rozbrojenia, utworzenia strefy zbioro-
wego bezpieczeństwa w Europie itp.
Wobec rosnących trudności w ustalentu projektu traktatu pokojowego z podzielonymi na
dwa państwa Niemcami, poszczególne państwa opublikowały jednostronne akty o zakończe-
niu stanu wojny z Niemcami. Stany Zjednoczone akt taki ogłosiły już w 1951 r. Państwa


386


socjalistyczne opublikowały takie akty dopiero w roku 1955. Rada Państwa PRL 8 II 1955 r.
podjęła uchwałę o zakończeniu stanu wojny z Niemcami ze względu na dążenie do pokojo-
wego uregulowania problemu niemieckiego, popierania wysiłków zmierzających do zapew-
nienia pokojowej stabilizacji stosunków europejskich wykluczających odbudowę militaryzmu
niemieckiego oraz dążenie do "rozwoju pokojowych i dobrosąsiedzkich stosunków z całym
narodem niemieckim w oparciu o granice na Odrze i Nysie Łużyckiej". Uchwała wyraźnie
podkreślała wolę realizowania przez PRL pokojowych stosunków z Niemcami w całości, a
więc i z RFN, na podstawie uznania i poszanowania podstawowych postanowień umowy
poczdamskiej.
Rząd NRD akt ten ocenił pozytywnie, zapewniając o nietykalności terytorium Polski i
Czechosłowacji oraz o ostatecznym uznaniu granic obu państw.
Natomiast rząd RFN nie ustosunkował się do tej propozycji wprost i nie podjął próby
nawiązania z Polską stosunków dyplomatycznych. W okresie tym w RFN proklamowano tzw.
"doktrynę Hallsteina", która wykluczała możliwość nawiązania przez RFN stosunków
dyplomatycznych z jakimkolwiek państwem uznającym NRD (z wyjątkiem ZSRR).
W tej sytuacji stosunki pomiędzy Polską i RFN przez wiele lat sprowadzały się do regu-
lowania rocznymi umowami stosunkowo ograniczonej wymiany handlowej. Dopiero 7 III
1963 r. podpisano trzyletni protokót w sprawie obrotu handlowego i porozumienie w sprawie
otwarcia w Warszawie przedstawicielstwa handlowego RFN. Polska placówka handlowa
powstała w Kolonii. W 1965 r. podpisano nowy protokół regulujący obroty handlowe w latach
1966-1969. W toku rokowań pomiędzy organizacjami Czerwonego Krzyża w 1955 r. zawarto
również porozumienie w sprawie tzw. łączenia rodzin. Na mocy tego porozumienia w latach
1956-1968 z Polski wyjechało do RFN około 270 tys. osób. W 1959 r. Główna Komisja
Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce nawiązała kontakt z utworzonym w RFN w 1958 r.
Centralnym Urzędem do Badania Zbrodni Hitlerowskich z siedzibą w Ludwigsburgu.
Sztywna i nieustępliwa polityka RFN wobec Polski i innych krajów socjalistycznych nie
zdolata zahamować rozwoju obozu socjalistycznego. Polityka ta poniosła pełne fiasko. W tej
sytuacji w RFN do gtosu zaczęły dochodzić siły zmierzające do zerwania z tą linią polityczną.
Wyrazicielem tych tendencji byi przede wszystkim nowy minister spraw zagranicznych RFN
w rządzie tzw. wielkiej koalicji a następnie kanclerz, socjaldemokrata Willy Brandt.
W odpowiedzi na inicjatywę polską z 1969 r. rząd RFN podjąt rozmowy, które zakończyły
się formalnym sukcesem. Rozmowy te trwały ponad dwa lata. Ostatecznie 12 VIII 1970 r.
rząd RFN podpisał specjalny układ z ZSRR, a następnie 7 XII 1970 r. uktad z Polską o
podstawach normalizacji wzajemnych stosunków. W układzie tym rząd RFN uznał ustaloną w
Poczdamie granicę zachodnią Polski, potwierdził jej nienaruszalność i stwierdził, że nie ma
żadnych roszczeń terytorialnych wobec Polski. Oba rządy zobowiązały się do regulowania
wszystkich spornych kwestii w drodze pokojowej. Układ ratyfikowano dopiero 17 V 1972 r.
Na tej podstawie nastąpiło wzajemne uznanie obu państw i wymiana przedstawicielstw
dyplomatycznych. Ożywieniu uległy stosunki handlowe i wymiana kulturalna, jednak wiele
problemów pozostawało nadal nie rozwiązanych. W dalszym ciągu toczyła się ożywiona akcja
dyplomatyczna zmierzająca do uregulowania tych kwestii.
Na skutek tej działalności dyplomatycznej i ogólnych dążeń do odprężenia, w sierpniu
1975 r. w Helsinkach doszło do spotkania Edwarda Gierka z kanclerzem RFN Helmutem
Schmidtem. W wyniku wstępnych rozmów, w październiku tegoż roku, w czasie wizyty
ministra spraw zagranicznych RFN Hansa Dietricha Genschera w Polsce, podpisano poro-


387


zumienie w sprawie zaopatrzenia emerytalnego i wypadkowego, o wypiaceniu Polsce przez
RFN sumy 1,3 mln marek na uregulowanie rozliczeń w zakresie zaopatrzenia emerytalnego i
wypadkowego, o udzieleniu Polsce pożyczki w wysokości 1 mld marek oraz o wspóipracy
gospodarczej, przemysiowej i technicznej między obu krajami.
Naród polski należy do tych narodów, które w historii swej dużo wycierpialy i stracity na
skutek wojen. Szczególnie bolesne dla Polski były dwie ostatnie wojny światowe. W pierwszej
z nich Polacy podzieleni pomiędzy dwa wrogie obozy prowadzić musieli walkę bratobójczą.
W czasie II wojny światowej naród polski postawiony zostai w obliczu groźby biologicznej
zagłady. Doświadczenia te wywierają duży wpiyw na świadomość polityczną narodu i w
poważnym stopniu określają jego dążenia do utrwalenia pokoju. Dyplomacja polska w okresie
powojennym podejmowała liczne inicjatywy, zmierzające do zahamowania wyścigu zbrojeń,
rozbrojenia i utrwalenia zasad pokojowego współistnienia.
Polska należy do cztonków założycieli ONZ i bierze udziai w pracach wielu komitetów i
komisji afiliowanych przy tej organizacji. Przćdstawiciel Polski byi przewodniczącym Komi-
tetu Technicznego Kc.: isji Przygotowawczej do Spraw Rady Bezpieczeństwa. Polska brała
ganów pomocniczych Rady Bezpieczeństwa, tj. Komisji Zbrojeń Zwykiych i
Komisji Energii Atomowej, byta też wybrana na czionka Rady Bezpieczeństwa ONZ w 1946/
1947 r. i w 1960 r. Na VII Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w kwietniu 1952 r. delegacja
polska złożyła projekt rezolucji "O zapobieżeniu groźbie nowej wojny światowej i utrwaleniu
pokoju i przyjaznej wspóipracy między narodami". W styczniu 1952 r. Komisja Gospodarcza
Zgromadzenia Ogólnego ONZ uchwaliła projekt rezolucji polskiej w sprawie rozwoju krajów
zacofanych. W 10 lat później Zgromadzenie Ogólne NZ uchwaliło polski projekt rezolucji w
sprawie pomocy finansowej dla krajów rozwijających się oraz w sprawie kształtowania cen
światowych i regulowania obrotów towarowych z uwzględnieniem tych krajów. W latach
1948-1953 i 1957-1962 Polska była czionkiem Rady Społeczno-Gospodarczej ONZ. Od roku
1944 przedstawiciel Polski jest czionkiem Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.
Polska należała do I 1 spośród 15 wyspecjalizowanych organizacji ONZ.
Szczególną rolę odegrała Polska w walce o rozbrojenie. Już w 1957 r. delegacja polska
przedstawiła na forum ONZ polski plan utworzenia strefy bezatomowej w Europie (plan
Rapackiego). Na XV Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1960 r. ziożyła projekt rezolucji
w sprawie zahamowania wyścigu zbrojeń. Polska popierata też radziecki plan powszechnego i
caikowitego rozbrojenia. Wchodzita w skiad powolanego przez XIV Sesję Zgromadzen:a
Ogólnego ONZ w 1959 r. Komitetu Rozbrojeniowego 10 państw oraz w skiad powołanego w
1961 r. Komitetu Rozbrojeniowego 18 państw. W sierpniu 1963 r. rząd polski podpisai ukiad
moskiewski (z 5 VIII 1963 r.) o zakazie doświadczeń z bronią termojądrową w atmosferze,
przestrzeni kosmicznej i pod wodą.
Powszechnie znany jest udziai Polski w Międzynarodowych Komisjach Nadzoru i Kon-
troli w Korei i Wietnamie. Jednostka Wojska Polskiego bierze również udziai w pokojowych
Doraźnych Siłach Zbrojnych ONZ nadzorujących przestrzeganie zawieszenia broni na Bli-
skim Wschodzie.
W latach siedemdziesiątych dziatalność dyplomacji polskiej była szczególnie ożywiona.
Przywódcy polscy odbyli liczne wizyty i przeprowadzili wiele rozmów dwustronnych. Isto-
tnymi wydarzeniami byty m.in. wizyty I sekretarza KC PZPR E. Gierka w 1972 r. we Francji i
w 1974 r. w USA oraz prezydentów G. Forda i V. Giscarda d'Estainga w 1975 r. w Polsce.
Poważną rolę w umocnieniu tendencji do odprężenia w Europie odegrała normalizacja


388


stosunków pomiędzy PRL i RFN. W ślad za tym normalizacja objęła NRD i Czechostowację.
Osiawiona doktryna Hallsteina zakończyła się całkowitym fiaskiem. Akcja dyplomacji pol-
skiej jest ściśle korelowana z działalnością dyplomatyczną całego obozu socjalistycznego,
znajduje ona poparcie krajów socjalistycznych z ZSRR na czele.
Polska była aktywnym uczestnikiem Konferencji Bezpieczeństwa i Wspóipracy w Euro-
pie, której pierwsza faza rozpoczęta się 3 VII 1973 r. w Helsinkach, druga faza trwała od 18
IX 1973 r. do 21 VII 1975 r. w Genewie, a trzecia faza od 30 VII do 1 VIII 1975 r. w
Helsinkach - zakończyła się podpisaniem przez przywódców 35 państw (33 państwa euro-
pejskie oraz USA i Kanada) dokumentu, będącego kartą pokojowego współistnienia, bez-
pieczeństwa i współpracy wszystkich państw europejskich.
Uchwały Konferencji są ostatecznym potwierdzeniem pokojowego ładu polityczno-tery-
torialnego w Europie ukształtowanego przez historyczne decyzje Konferencji Poczdamskiej i
powojenny rozwój. Dotychczasowe rezultaty Konferencji wykazały, że podejmowanie wspól-
nych wysiłków dla umocnienia bezpieczeństwa i rozwoju pokojowej współpracy w Europie
jest możliwe, a nawet konieczne. Polska i inne kraje socjalistyczne konsekwentnie występują
na rzecz rozszerzenia sfery odprężenia, objęcia nią całego świata. Polska uczestniczyła w
rozmowach w Wiedniu w sprawie redukcji sił zbrojnych i zbrojeń w Europie Środkowej,
które mają na celu pogłębienie odprężenia politycznego przez odprężenie militarne. Polska
była również aktywnym rzecznikiem zwołania światowej konferencji rozbrojeniowej.
Polska Rzeczpospolita Ludowa wnosi poważny wkład w umacnianie jedności państw
socjalistycznych i utrwalenie pokojowego współistnienia państw o różnych ustrojach społecz-
no-politycznych. Konsekwentne oparcie polityki zagranicznej PRL na sojuszu z ZSRR oraz
podejmowane inicjatywy przyczyniają się do rzeczywistego, lepszego ułożenia stosunków w
świecie, a jednocześnie podnoszą znaczenie i autorytet Polski na forum międzynarodo-
wym.


Rozdziai IV

Ewolucja stosunków
spoleczno-politycznych lat 1976-1983


1. Koncepcja dynamicznego rozwoju Polski


Rozwój gospodarczy Polski w latach 1966-1970 miai cechy wybitnie ekstensywne. Ówczesne
kierownictwo ze względu na napięcie panujące w stosunkach Wschód-Zachód nie miało
możliwości zaciągnięcia większych kredytów na Zachodzie i sprowadzenia nowych techno-
logii. Dominowało zresztą stanowisko Gomuiki, który nastawiał kraj na działalność samowy-
starczalną, oszczędnościową. Byi on przeciwnikiem zbyt szerokiego zaciągania kredytów
zagranicznych i wydatków na ceie nieproduktywne. Gomułka osobiście nadzorował realizację
budżetu państwa.
Ekipa Gierka prezentowata inną koncepcję. E. Gierek miai opinię cziowieka doskonale
znającego stosunki na Zachodzie i dobrego gospodarza. Jako I sekretarz KW PZPR w Kato-
wicach uzyskai ocenę dobrego menedżera. Cieszyi się także dobrą opinią prasy zachodnio-
europejskiej. Doszedi on do wiadzy w specy icznych warunkach stagnacji gospodarczej i
ostrych napięć społecznych. Ulegał naciskom kól przemysłowych, a szczególnie usytuowa-
nego na Górnym Śląsku przemysiu metalurgicznego i maszynowego. Istotną rolę w wytycza-
niu kierunku rozwoju miał Tadeusz Wrzaszczyk, który wywierai duży wpływ na premiera
Piotra Jaroszewicza.
Rozwój gospodarczy Polski lat siedemdziesiątych dokonywał się w sptzyjającej atmosfe-
rze na forum międzynarodowym. W okresie tym dominowały tendencje pokojowego współ=
istnienia. W 1975 r. podpisano Kartę Pokoju w Helsinkach, toczyły się rokowania na temat
ograniczenia zbrojeń, stopniowo wygasały ogniska zapalne w świecie.
Koncepcja przyjęta przez nowe kierownictwo partyjne i państwowe w 1971 r. zakiadała
przyspieszenie tempa rożwoju ekonomicznego z jednoczesnym wykorzystaniem piynących z
tego korzyści, celem wyrównania dysproporcji w rozwoju stopy życiowej ludności. Postano-
wiono szerzej niż do tego czasu sięgnąć po nowe technologie, dokonując modernizacji parku
maszynowego i procesu produkcji. W przeciwieństwie do poprzedniego okresu, kiedy gos-
podarka polska miała raczej samowystarczalmy charakter a jej powiązania międzynarodowe
ograniczały się w zasadzie do krajów RWPG, po 1970 r. śmielej sięgnięto do kredytów z
krajów strefy dolarowej. Sprzyjały temu procesy odprężeniowe w świecie. Rząd polski
zaciągnąi znaczne pożyczki w krajach zachodnioeuropejskich i w USA licząc, iż zostaną one
sptacone przy pomocy dewiz uzyskanych z rosnącego eksportu wytworów przemysiu pol-


390


skiego. W oparciu o pożyczki zagraniczne podjęto modernizację parku maszynowego, poszu-
kiwanie nowych surowców i budowę nowych zakładów produkcyjnych. Rozszerzono badania
geologiczne i wydobycie surowców kopalnych: węgla, miedzi, siarki, soli. Przyspieszono
proces elektryfikacji kraju i motoryzacji.
Nastąpił wzrost wydobycia węgla kamiennego ze 140 mln ton w 1970 r. do 200 mln ton w
1979 r. W 1978 r. rozpoczęto budowę nowego Lubelskiego Zagłębia Węglowego a następnie
też Wielkiego Zagiębia Węgla Brunatnego w Beichatowie.
Rozbudowano Legnicko-Giogowski Okręg Miedziowy obejmujący kopalnie Lubin, Pol-
kowice (1972), Rudna (1974). W 1975 r. rozpoczęto budowę kopalni "Sierszowice". Kopal-
nie te wydobywają około 23 mln ton rudy rocznie. Sierszowice miaty dać docelowo w 1990 r.
około 9,5 mln ton. Produkcja miedzi elektrolitycznej wzrosła z 72,5 tys. ton w 1970 r. do 332
tys. ton w 1978 r. Rozpoczęto budowę huty miedzi "Głogów II". Eksport miedzi kierowano
głównie do W. Brytanii, RFN, Holandii, Finlandii, Szwecji. Polska podjęła też przerób
miedzi we wspóipracy z Czechosłowacją i RFN.
W wydobyciu siarki Polska wysunęła się na 2 miejsce w świecie (po USA) i I miejsce w
Europie. Eksploatowano bogate złoża soli i soli potasowej.
Rozbudowano produkcję energii elektrycznej. Zbudowano wielkie elektrownie - Ja-
worzno III, Rybnik II, Kozienice, Potaniec, rozpoczęto budowę nowych dużych elektrowni
w rejonie Bełchatowa (Rogowiec i Osiny) oraz mniejszych w oparciu o siłę wody. Produkcja
energii elektrycznej wzrosła z 64,5 mld KWH w 1970 r. do 115,6 mld KWH w 1978 r., a więc
ulegia prawie podwojeniu. Mimo to byta ona niewystarczająca wobec rosnącego zapotrzebo-
wania na skutek rozwoju przemysłu, elektryfikacji kolei, peinej elektryfikacji wsi, uprzemy-
słowienia gospodarstw domowych itp.
Silnej rozbudowie uległ przemysi metalurgiczny. W kwietniu 1972 r. rozpoczęto budowę
Huty "Katowice" koto Dąbrowy Górniczej. W końcu 1976 r. rozpoczęła ona częściowo
produkcję; w 1977 r. wytopiła 2 mln ton stali a w 1978 r. podwoiła produkcję dając 4 mln ton.
Produkcja stali w Polsce wzrosia z I 1,8 mln ton w 1970 r. do 19,2 mln ton w 1978 r. W 1976 r.
w oparciu o Hutę "Katowice" utworzono duży kombinat metalurgiczny. I etap budowy Huty
"Katowice" zamknięto w 1979 r. kosztem 80 mld zł. Jest ona dziełem radzieckich i polskich
projektantów; 100% konstrukcji i około 60% urządzeń jest pochodzenia polskiego. Huta
produkuje 4,6 mln ton stali i 2 mln ton wyrobów walcowanych. Realizację II etapu budowy
planowano na lata 1980-1984 kosztem około 140 mld zi.
Wielkiej rozbudowie uległ przemysł budowy okrętów. Stocznia im. Komuny Paryskiej w
Gdyni może budować statki o nośności do 250 tys DWT. Stocznie produkowały rocznie 10-15
prototypów, przy czym jeśli w 1974 r. na jeden typ statku przypadało średnio pięć jednostek,
to w 1978 r. już tylko dwie. Produkcja miała coraz bardziej wyspecjalizowany charakter.
Eksport statków dawai gospodarce polskiej znaczne wpływy dewizowe. Część produkcji
przemystu stoczniowego pozostawała w kraju i wzmacniała tonaż polskiej floty handlowej.
To samo można powiedzieć o produkcji przemysiu lotniczego, który wytwarzał rodzimy
samolot odrzutowy "Iskra", śmigłowiec rolniczy PZL-106 "Kruk", śmigłowiec średniego
zasięgu i całą serię samolotów lekkich. Wiele typów wytwarzano w kooperacji z przemysiem
lotniczym ZSRR i innych krajów.
Dziesięciolecie lat siedemdziesiątych przyniosio też znaczny rozwój polskiego przemysłu
motoryzacyjnego. W 1966 r. podpisano umowę z "Fiatem" na budowę samochodu "fiat 125"
a w 1971 r. na budowę "fiata 126p". 6 VI 1972 r. w Bielsku-Białej ruszyła linia montażowa, z


391


której zjechał pierwszy, wykonany jeszcze z zespotów importowanych, samochód małolitra-
żowy "fiat 126p". W 1973 r. FSM opuściło 1500 pojazdów, w 1974 r.10 tys., a w 1978 r. już
180 tys. Do marca 1978 r. FSM wyprodukowała 500 tys. popularnych "maluchów". Rów-
nocześnie rozwijała się produkcja FSO na Żeraniu i innych zakładów. Jeśli w 1970 r. w Polsce
zarejestrowano 2,8 mln pojazdów silnikowych (w tym 479 tys. samochodów osobowych), to w
1979 r. 4,9 mln, w tym 1,8 mln samochodów osobowych, 544 tys. samochodów ciężarowych i
ciągników naczepnych, 61 tys. autobusów, 1,8 mln motocykli, przeszło 500 tys. ciągników
rolniczych. Polska znalazła się też wśród krajów eksportujących samochody osobowe, cięża-
rowe i ciągniki rolnicze.
Uczyniono też znaczne postępy w przygotowaniu do zastosowania energii atomowej.
Rozpoczęto budowę pierwszej polskiej elektrowni atomowej w Żarnowcu.
XII Plenum KC PZPR w czerwcu 1978 r. wysunęło koncepcję przygotowania i wcielenia
w życie kompleksowego planu uregulowania i zagospodarowania rzeki Wisty i zasobów
wodnych kraju. Poważne środki przeznaczono na intensyfikację produkcji w rolnictwie.
Postąpii znacznie proces mechanizacji pracy na wsi, zwiększono stosowanie nawozów sztucz-
nych, przystąpiono do tworzenia agrokompleksów. Produkcję rolną hamowaty jednak prze-
starzała struktura rolnictwa, siabo rozwinięta injrastruktura, odpływ miodzieży ze wsi itp.
Stopa wzrostu produkcji rolnej podniosia się średnio z 1,8% w latach 1969/1970 do 5,6 ó w
latach 1971-1973.
Średnio roczne tempo wzrostu dochodu narodowego w latach 1971-1975 podniosto się z
4,1 % do 9,8 %. Był to dwukrotny wzrost w stosunku do krytycznych lat 1969/1970. Nato-
miast tempo wzrostu płac realnych podniosło się z 1,8 ó w latach 1969/1970 do 7,2 % w latach
1971-1975. Był to przeszło 4-krotny wzrost. Dokonano regulacji piac i zaopatrzenia emery-
talnego. Podjęto czynności zmierzające do przyspieszenia rozwoju tzw. produkcji rynkowej, a
zwłaszcza żywności. Dużą uwagę przywiązywano do wzmożenia eksportu wytworów prze-
mysłowych w celu pozyskania dewiz, niezbędnych do spiaty pożyczek i zakupu nowych
maszyn i urządzeń. Mimo to zadłużenie Polski w świecie gwałtownie rosio.

Zadtużenie Polski w krajach zachodnich w mld dolarów
Rok 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981
Suma 1,1 1,6 2,8 4,8 8,0 11,5 14,0 17,8 21,1 23,0 24,5

Jak z powyższego zestawienia wynika, gwałtowny skok zadłużenia nastąpił w 1974 i 1975 r.
a potem narastało ono już lawinowo. Giównymi wierzycielami Polski w 1980 r. były (w mld
dol.):
1) RFN na sumę 4.05, w tym gwarantowane przez państwo 1,81
2) lJSA - - 3,05 - - 1,31
3) Francja - - 2,58 - - 1,32
4) Austria - - 1,82 - - 1,30
5) Anglia - - 1,75 - - I,11
6) Brazylia - - 1,53 - --
7) Wtochy - - 1,09 - - 0,67
8) Japonia - - 1,06 - --
9) Kanada - - 0,99 - --
10) Szwajcaria - - 0,60 - - 0,31

Razem: 18,52 7,83


392


W sierpniu 1981 r. Polska była zadłużona w krajach socjalistycznych (2,01 mld dolarów),
arabskich (0,45 mld) i innych (0,26 mld dolarów). W sumie stanowiło to około 27-28 mld dol.
Wg "The Economist" (13 II 1982 r.) zadłużenie krótkoterminowe sięgało 5 mld dolarów,
natomiast średnio- i długoterminowe 23 mld. Gwaitownie rosła obsługa zadłużenia. Spłata
procentu obejmowała rocznie coraz większe sumy. Nadzieja na to, że diugi te spłaci się
eksportem towarów wytworzonych przez nowe fabryki okazała się iluzją. Jednocześnie
bowiem pogłębiai się ujemny bilans w handlu zagranicznym. W dalszym ciągu coraz więcej
importowano. Fabryki i przetwórnie budowane wediug zachodniej technologii wymagały
zachodnich części zamiennych, tzw. komponentów a nawet surowca. Powstało biędne koło.
Pożyczki zostały zaciągnięte bez zgody sejmu. Społeczeństwa nie informowano o stanie
zadiużenia. Kwestię tę traktowano bardzo poufnie (by nie powiedzieć konspiracyjnie).


2. Kryzys paliwowy i finansowy w świecie
i jego wpiyw na gospodarkę polską

W 1973 r. nastąpiło światowe załamanie energetyczno-paliwowe a następnie walutowe. Wiele
krajów kapitalistycznych ogarnął kryzys ekonomiczny. Duży zasięg przybrały procesy infla-
cyjne. Poszczególne państwa wprowadzały politykę protekcyjną, ograniczając zasięg wy-
miany handlowej. Dostęp towarów polskich na rynki kapitalistyczne uległ zahamowaniu.
jednocześnie szybko rosły ceny na towary kupowane w sferze dolarowej, zwłaszcza paliwa.
Kryzys ten spowodował też ożywienie tendencji i dążeń antyodprężeniowych i zimnowojen-
nych. Pogorszenie sytuacji na forum międzynarodowym zbiegało się z kilkoma latami nie-
urodzajów w rolnictwie polskim (1974-1978). Duży wpływ na gospodarkę polską miała też
wyjątkowo ostra zima z przełomu lat 1978/1979. Czynniki te odbiły się ujemnie na cało-
kształcie życia gospodarczego w Polsce. Przyjęty w 1971 r. i rozwinięty w latach następnych
plan harmonijnego rozwoju nie mógł zostać zrealizowany. Przede wszystkim nie nastąpił
planowany wzrost produkcji w rolnictwie, co musiało się odbić negatywnie na rynku żyw-
nościowym; nie uzyskano zakiadanego wzrostu eksportu produktów przemysłowych, a zatem
brakło dewiz na spłaty pożyczek i na nowe zakupy zagraniczne. Polska zmuszona była nadal
eksportować surowce (węgiel, siarka) i produkty żywnościowe, co pogiębiało trudności w
zaopatrzeniu własnej ludności. Spadła też wydajność pracy w budownictwie; szczególnie
dotkliwe było niewykonanie planu budownictwa mieszkaniowego. Ze względu na wzrost
liczby ludności zdolnej do pracy w latach 1971-1980 trzeba było utworzyć ponad 2 mln
nowych stanowisk pracy. Był to poważny wysiłek ekonomiczny.
Kierownictwo partii i rządu próbowało przeciwdziałać tym trudnościom poprzez zasto-
sowanie tzw. "manewru gospodarczego" (V plenum KC PZPR w XII 1976 r., II konferencja
PZPR w 1978 r.). Zakładai on poczynienie oszczędności, przerzucenie sił i środków na naj-
bardziej zagrożone odcinki, zwiększenie wydajności i podniesienie jakości wyrobów. Manewr
zakiadał utrzymanie przyjętych w planie na lata 1976-1980 założeń w zakresie rozwoju
warunków życia ludności. Zwiększono więc naktady na rolnictwo, przemysł przetwórczy,
przemysł konfekcyjny i in. Postanowiono natomiast ograniczyć inwestycje w przemyśle cięż-
kim oraz podjęto kroki w celu skrócenia tzw. cykli inwestycyjnych i przyspieszenia procesu
włączania budowanych obiektów do produkcji. Dla zrozumienia skali problemu należy przy
tym pamiętać, że wielkość nakładów inwestycyjnych na 1 mieszkańca w Polsce w 1977 r. była


393


9,5 razy większa niż w 1950 r. i 22 razy większa niż w 1946 r. Inwestycje dokonane w Polsce w
latach 1944-1977 spowodowały 3-krotne zwiększenie majątku narodowego. Wartość tzw.
środków trwałych w gospodarce polskiej wzrosla z 2421 mld zi w 1946 r. do 7384 mld zt
(brutto) w 1977 r.
Obroty handlu zagranicznego Polski w latach 1947-1977 wzrosly 23-krotnie. Jednak w
latach 1971-1977 wzrost eksportu następowai rocznie o okolo 16,2% a importu o 19,3 ó.
Ujemne saldo handlowe ulegalo poglębieniu; rosło zadlużenie zagraniczne kraju. Wzrost
dochodu narodowego w całości dokonywal się również dość szybko. W 1977 r. byi on 9-
.
krotnie wyższy niż w 1938 r. i 15,5-krotnie wyższy niż w 1946 r.
Tzw. wskaźnik zagęszczenia osób na 1 izbę mieszkaniową zmalai z 2,02 w 1946 r. do 1,66
w 1960 r.,1,37 w 1970 r. i 1,16 w 1977 r. Przeciętny wiek mieszkańca Polski wzrósl z 61,5 lat
(w latach pięćdziesiątych) do 71,3 lat (w latach siedemdziesiątych).
Powstały nowe obiekty przemyslowe, dokonano rozwoju budownictwa mieszkaniowego,
nastąpila rozbudowa komunikacji lądowej, rzecznej i tonażu floty morskiej, dokonano znacz-
nego postępu w rozwoju rolnictwa, oświaty, kultury i nauki (rozszerzyl się zasięg czytelnic-
twa prasy i książek, zwiększyła liczba abonentów radia i telewizji). Wzrosiy naktady na
badania naukowe: w 1960 r. stanowity 1,1% dochodu narodowego, w 1965 r. -1,4%, w 1971 r.
- 2% i w 1978 r. - 2,4%. Był to więc wzrost dwukrotny. Polska mieściła się tutaj w grupie
krajów średnio rozwiniętych. Oceniając realizację ostatniego planu 5-letniego na VIII Zjeź-
dzie PZPR E. Gierek m.in. mówii: "W rezultacie czteroletnich działań osiągnięte zostaly
wyniki skladające się na dalszy postęp spoteczno-gospodarczy. Znacznie wzrósi potencjat
wytwórczy naszej gospodarki. W latach 1976-1979 wartość produkcyjnego majątku trwałego
wzrosia o 1,5 mld ziotych. Przybylo ponad 300 tys. nowych, znacznie lepiej technicznie
uzbrojonych stanowisk pracy w gospodarce uspolecznionej. Wzrosły kwalifikacje pracowni-
ków i wydajność ich pracy. Pozytywny wptyw tych czynników vytwórczych spowodowat
wymierny wzrost produkcji materialnej. Dochód narodnwy wytworzony osiągnąi w 1979 r.
wartość prawie 2 bilionów zi. Istotne zmiany zaszly w strukturze podzialu dochodu narodo-
wego. Udzial spożycia wzrósi z 66 ó w 1975 r. do 84% w 1979 r.; równocześnie znacznie
zmniejszyi się udzial inwestycji w dochodzie narodowym do podziału".
Mówca nie powiedział jednak, że efekty te osiągnięto w dużym stopniu za pieniądze
pożyczone, że olbrzymim ciężarem na gospodarce kladzie się spiata odsetek od pożyczonych
sum, wreszcie że coraz więcej potencjalnych kredytodawców odmawia dalszych kredytów,
oraz, że zbliża się termin spiacenia zaciągniętych pożyczek. Państwo stalo na skraju bank-
ructwa. Opinii publicznej nie informowano o tym, natomiast wygiaszano optymistyczne i
pokrzepiające przemówienia. Społeczeństwo jednak coraz mniej wierzylo w oficjalne donie-
sienia i szukalo innych źródeł informacji.


3. Stosunki społeczno-polityczne

W 1978 r. ludność PRL przekroczyła liczbę 35 mln osób; 20,2 mln mieszkalo w miastach, a
14,8 mln na wsi. Spośród 17 410 tys. osób czynnych zawodowo w gospodarce uspotecznionej
pracowalo 12 631 tys. (30,1% w przemyśle, 30,7% w rolnictwie i 8% w budownictwie). Udziai
przemyslu w ksztaltowaniu dochodu narodowego wynosii 52,4%, rolnictwa 14,5%, budow-
nictwa 11,6%.


394


W 1973 r. organizacje miodzieżowe utworzyły Federację Socjalistycznych Związków
Młodzieży Polskiej (FSZMP), a w 1976 r. potączyły się tworząc Związek Socjalistycznej
Młodzieży Polskiej (ZSMP). W skiad Federacji Socjalistycznych Związków Miodzieży Pol-
skiej weszły: ZSMP, Socjalistyczny Związek Studentów Polskich (SZSP) i ZHP. 30 IV 1976 r.
zorganizowano Kongres Młodzieży Polskiej z udziałem przedstawicieli najwyższych władz
partyjnych i państwowych; uchwalono Ape! do Mtodzieży Polskiej. Rozwijano działalność
samorządu robotniczego, związków zawodowych i ciał przedstawicielskich.
Ostatnia dekada cechowała się dużą aktywnością rad narodowych i sejmu. W sejmie VI
kadencji (1972-1976) na ogólną liczbę 460 posłów znalazło się tylko 171 posłów zasiadających
w sejmie poprzednim (V kadencji). Obok 255 czionków PZPR zasiadało w sejmie 117 człon-
ków ZSL, 39 - SD, 14 przedstawicieli organizacji młodzieżowych, 12 działaczy organizacji
katolickich i 23 bezpartyjnych; wyłoniono 22 komisje. Sejm VI kadencji uchwalii ponad 100
ustaw (sejm V kadencji - 36). Wśród nich znajdowały się m.in. takie akty jak: Karta Praw i
Obowiązków Nauczyciela (27 III 1972 r.), ustawy o radach narodowych (XI 1973 i V 1975
r.), ustawa o reformie administracji kraju (V 1975 r.) czy nowela do konstytucji z 1952 r. (10
II 1976 r.).
Sejm VII kadencji (1976-1980 r.) kontynuował działalność ustawodawczą. Komisje sej-
mowe przeprowadziły 1130 posiedzeń, rozpatrzyły 880 problemów i przeprowadziły kon-
trole realizacji 46 ustaw. W czasie kadencji odbyło się 28 plenarnych sesji sejmu, w tym dwie
uroczyste: dla upamiętnienia lotu pierwszego Polaka w kosmos (28 VII 1978) i z okazji
60-rocznicy odzyskania niepodlegtości (6 XI 1978). Uchwalono 42 ustawy i zatwierdzono 4
dekrety Rady Państwa. Część aktów stanowiły nowele do już wydanych ustaw. 31 I 1980 r.
uchwalono np. ustawę nowelizującą przepisy obowiązującego dotąd (od 1960 r.) Kodeksu
Postępowania Administracyjnego. Wprowadzono honorowe tytuły: Lotnik Kosmonauta
PRL, Zasiużony Pilot Wojskowy PRL oraz Zasłużony dla Zdrowia Narodu. Na ostatnim
posiedzeniu Sejmu VII kadencji uchwalono ustawę - O godle, barwach i hymnie PRL.
Do najważniejszych aktów przyjętych w ostatnim dziesięcioleciu pracy sejmu należy nie-
wątpliwie uchwalona 10 VI 1976 r. nowela do Konstytucji PRL z 1952 r. Zalecenia w tym
kierunku sprecyzowano już w uchwatach VI Zjazdu PZPR w 1971 r. Sejm VI kadencji
powołał w tym celu Komisję Nadzwyczajną do przygotowania p~ojektu ustawy o zmianie
Konstytucji PRL z prof. drem Henrykiem Jabłońskim na czele. Projekt dojrzewai w toku
kilkuletniej dyskusji. W ślad za uchwai VII Zjazdu PZPR z 1975 r. w art. 1 Konstytucji
stwierdzono, że: "Polska Rzeczpospolita Ludowa jest państwem socjalistycznym", że władza
w PRL "należy do ludu pracującego miast i wsi". Petry ikując istniejący w kraju faktyczny
stan rzeczy, w art. 3 Konstytucji umieszczono konstatację: "1. Przewodnią siłą polityczną
społeczeństwa w budowie socjalizmu jest Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. 2. Współ-
dziatanie PZPR, ZSL i SD stanowi podstawę Frontu Jedności Narodu. 3. Front Jedności
Narodu jest wspólną ptaszczyzną działania organizacji społecznych ludu pracującego i patrio-
tycznego zespolenia wszystkich oby vateli - członków partii, stronnictw politycznych i bez-
partyjnych, niezależnie od ich stosunku do religii - wokół żywotnych interesów Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej". Wediug art. 4 celem działania PRL jest "wszechstronny rozwój
społeczeństwa socjalistycznego, rozwój twórczych sił narodu i każdego człowieka, coraz lep-
sze zaspokajanie potrzeb obywateli". Zmianie uległo szereg innych artykułów konstytucji. H.
Jabłoński w uzasadnieniu wniosku w imieniu Komisji mówit m.in.: "Wszystkie proponowane
zmiany w obowiązującej konstytucji wynikają z faktu giębokich przemian, jakie zaszły w


395


Polsce od 1952 r., z wkroczenia naszej Ojczyzny w nowy, wyższy etap rozwoju".
Obok rozwoju przemysiu, rolnictwa, handlu i usług społeczeństwo polskie osiągnęło też

wiele innych sukcesów tak na forum wewnętrznym jak i międzynarodowym. Polska brała
aktywny udział w pracy ONZ i wielu konferencji międzynarodowych.
Ważnym wydarzeniem było wybranie polskiego kardynała, Karola Wojtyły z Krakowa,
głową Kościoła rzymskokatolickiego. Fakt ten odbit się głośnym echem w całym świecie,
ponieważ jest to pierwszy od kilkuset lat papież spoza włoskiego kręgu narodowego. Przybrai
on imię Jana Pawia II. Głośnym echem w kraju i za granicą odbiła się też wizyta papieża w
Polsce w czerwcu 1979 r. Świadczyta ona o wejściu w nowy etap procesu normalizacji sto-
sunków pomiędzy państwem i Kościołem.
Duże znaczenie miał też pierwszy lot Polaka w kosmos. W lipcu 1978 r. pik Mirosław
ą
"
Hermaszewski wraz z kosmonaut radzieckim Piotrem Klimukiem, na statku "Wostok,
przebywai w kosmosie, realizując program naukowy zawarty w programie "Interko-
smos".
W 1973 r. kpt. Krzysztof Baranowski na jachcie "Polonez" opłynął samotnie świat. W
1978 r. czynu tego dokonała kpt. Krystyna Chojnowska-Liskiewicz na jachcie "Mazurek";
jest ona pierwszą kobietą, która samotnie opłynęła świat. W 1979 r. czynu tego dokonat kpt.
Jaskóła z Przemyśla. Sportowcy polscy na XX Olimpiadzie w Monachium w 1972 r. zdobyli 7
złotych, 5 srebrnych i 9 brązowych medali, zajmując 7 lokatę w skali ogólnej. Na XXI
Olimpiadzie w Montrealu w 1976 r. zdobyli oni 7 złotych, 6 srebrnych i 13 brązowych medali,
zajmując 6 miejsce w tabeli ogólnej. Na XXII Olimpiadzie w Moskwie w 1980 r. zdobyli 3
ziote, 11 srebrnych i 14 brązowych medali. Znaczny rozgios uzyskali też alpiniści polscy
szturmujący Mount Everest w 1979 r. i 1980 r. Pierwszą Polką, która zdobyła ten szczyt, jest
Wanda Rutkiewicz (1978). Imię polskiego sportu rozsiawiły osiągnięcia reprezentacji pol-
skiej w piłce nożnej w okresie olimpiad 1972 i 1976; w 1972 r. wywalczyła ona pierwsze
miejsce, w 1976 osiągnęła medal srebrny. W 1974 r. należała ona również do ścisiej czołówki
światowej (trzecie miejsce w mistrzostwach świata, powtórzone w 1982 r.). Stosunkowo słabo
prezentuje się polski sport zimowy.


4. Narastanie kryzysu ( 1976-1980)

Tak w całym okresie powojennym, jak szczególnie w latach 1971-1975, Polska osiągnęła
znaczne sukcesy ekonomiczne, społeczne i polityczne. Osiągnięciom tym towarzyszyły jed-
nak dające się coraz bardziej we znaki zjawiska negatywne. Hamowały one rozwój, pogłębiały
niezadowolenie, prowadziły do narastającego napięcia w spoteczeństwie. Sukcesy te osiągano
zbyt dużym kosztem. Na sytuacji ekonomicznej kraju ciążyło coraz bardziej rosnące zadtu-
żenie zagraniczne. Olbrzymie sumy pochłaniały sptaty procentów i kolejnych rocznych rat
zadłużenia. Jednocześnie odczuwano brak konsekwenćji w działaniu władz, lekceważący sto-
sunek do mienia, brak gospodarności itp. Już w latach 1975/I976 zaczęto stosować ograni-
czenia w imporcie surowców, maszyn, środków spożywczych. Wobec trudności ze zdobyciem
rynku zbytu na produkty przemysiowe nadal utrzymywano eksport przetworów mięsnych.
Fakt ten pogiębiał deficyt tych produktów na rynku krajowym.

Część importowanych maszyn i urządzeń nie została właściwie zagospodarowana. Cykle
inwestycyjne ulegały wydłużeniu. Mimo zwiększenia wydobycia węgla konsumenci polscy


396


odczuwali brak tego towaru na rynku krajowym. Choć rozbudowano elektrownie, odczuwano
braki w dostawie energii elektrycznej. Mimo rozwoju hodowli coraz mniej było na krajowym
rynku mięsa i przetworów mięsnych. Poważne trudności pojawiły się w rolnictwie. Mimo
rozbudowy przemysłu chemicznego i maszynowego rolnicy odczuwali deficyt nawozów
sztucznych i nie mogli zaopatrzyć się w maszyny. Poważne załamanie wystąpiło w budow-
nictwie mieszkaniowym; okres oczekiwania na mieszkanie spółdzielcze wydiużył się do kil-
kunastu lat. Narastały trudności w rozwoju kooperacji i organizacji produkcji. Działanie
PKPG nie stymulowało rozwoju gospoda:czego, lecz w pewnym sensie nadawało mu anar-
chiczny, bezplanowy charakter. Coraz większy rozmiar przybierała niekontrolowana, cicha
podwyżka cer na różne produkty i środki spożycia. Podwyżce cen nie towarzyszyi odpo-
wiedni wzrost piac. Ponadto pojawiła się tendencja do nadmiernego zróżnicowania płac. W
niektórych zawodach osiągano bardzo wysokie zarobki, a w innych były one bardzo niskie. W
związku z tym umacniało się zjawisko demoralizacji i lekceważącego stosunku do pracy.

Rosnący niedobór papieru pociągał za sobą poważne ograniczenia w produkcji gazet,
czasopism i książek; w ilości wydawanych książek w przeliczeniu na 1 mieszkańca i w zużyciu
papieru Polska stopniowo spadała na dół tabeli europejskiej. Dane na rok 1980 wykazały
wydrukowanie 4 książek na 1 mieszkańca, tj. tyle ile drukowano w roku 1950. Był to poważny
regres. Niepokoit on śzodowiska twórcze i wyższe uczelnie.
W ślad za tym postępował rozdźwięk pomiędzy teorią i praktyką. Kierownictwo poli-
tyczne nie chciało się przyznać do załamania się koncepcji dynamicznego rozwoju. Tak w
oficjalnych dokumentach jak i w środkach masowego przekazu (a szczególnie w telewizji)
kontynuowano propagowanie "wielkiego sukcesu"; o trudnych problemach nie chciano słu-
chać ani mówić.
Zbyt drastyczne przejawy niepowodzeń próbowano tłumaczyć przyczynami obiektyw-
nymi, jak np. zia koniunktura międzynarodowa, skutki klęsk żywiołowych itp.; skrzętnie
unikano natomiast przyzna ania się do własnych biędów i siabości. Stopniowo odchodzono
od założeń VI Zjazdu PZPR; zaniechano metody konsultowania ważniejszych decyzji z zało-
gami wielkich zakiadów produkcyjnych; zebrania i narady miały coraz bardziej wyreżysero-
wany c5arakter. Mówiono na nich to, co kierownictwo pragnęło usłyszeć. Wystąpienia nie
mieszczące się w tym schemacie spotykały się z negatywną oceną, a autorów oskarżano o



"
czarnowidztwo", uleganie wrogiej propagandzie, usuwano z zajmowanych stanowisk itp.
Obowiązywał oficjalny, urzędowy optymizm.
Rząd pozostawai poza kontrolą. Nowela konstytucji z 1976 r., tradycyjnie niezależną od
rządu, Najwyższą Izbę Kontroli (NIK) podporządkowała premierowi (art. 35). Ustawa o
NIK z 13 XII 1976 r. szczegółowo precyzowała formy i tryb działania tej instytucji. Z kon-
trolnego organu sejmu nad rządem instytucja ta zostata przekształcona w podległy premie-
rowi organ rządowy. Wobec zbiurokratyzowania partii i osiabienia roli sejmu rząd czui się w
peini niezależny. Rząd zbierał się zresztą rzadko, faktycznie decyzje zapadały w jego prezy-
dium. Członkami prezydium rządu byli najczęściej czionkowie Biura Politycznego KC PZPR.
Te same osoby ustalały zadania, kierowały ich realizacją i kontrolowały ich wykonanie.
Ksztaitowały się grupy nacisku nie podlegające kontroli społecznej. Zanikty powołane wcześ-
niej do życia komisje społeczne; decyzje podejmowano w sposób arbitralny, często wbrew
żywotnym interesom zainteresowanych grup społecznych. Panoszyi się schematyzm i dworski
ceremoniał. Wiele inicjatyw podejmowano nie w celu faktycznego uzdrowienia sytuacji, lecz
dla zachowania pozorów zainteresowania ze strony władz. Społeczeństwo odnosiło wrażenie,

397


że władze odpowiedzialne za funkcjonowanie państwa i gospodarki ograniczają się do wygła-
szania deklaracji i zaleceń, że nie interesują się realizacją często słusznych planów, haseł,
zaleceń itp. W związku z tym krzewiła się dwulicowość - co innego mówiono o icjalnie a co
innego prywatnie, między sobą. Stopniowo tracono zaufanie do oficjalnie gioszonych prawd,
do statystyki, prasy, telewizji, przywódców.
Niedobory mieszkań, środków spożywczych i wielu innych dóbr prowadziły do rozwoju
spekulacji i korupcji. Zwalczano je na dole; społeczeństwo oczekiwało natomiast bezskutecz-
nie informacji o tym, jak w tym zakresie działa się na szczytach hierarchii państwowej.
Rozdźwięk między teorią i praktyką budowy socjalizmu prowadził do stopniowego ode-
rwania się kierownictwa od mas. Narastało rozczarowanie spoteczeństwa do przywódców i
gioszonych przez nich haseł. 24 VI 1976 r. zapowiedziano bardzo wysoką podwyżkę cen na
mięso i cukier (z dniem 27 lipca) nie zapewniając ludności rekompensaty w podwyżce upo-
sażeń. Fakt ten spowodował masowe protesty robotników. W 10 województwach doszto do
przerw w pracy i strajków - szczególnie w Warszawie (Ursus), Radomiu i w Płocku. Część
bardziej aktywnych organizatorów wystąpień aresztowano, zwolniono z pracy itp. Jednakże
podwyżka cen została cofnięta; ogioszono, że na kilka lat ceny zośtaty zamrożone. Faktycznie
kontynuowano jednak tzw. cichą podwyżkę. Cukier sprzedawano oficjalnie po dwóch cenach
(bony i w wolnej sprzedaży). Z czasem wprowadzono też podwójne ceny na mięso i jego
przetwory. Nie zastosowano tu systemu kartkowego, lecz wprowadzono tzw. sklepy komer-
cyjne, gdzie przetwory mięsne lepszych gatunków sprzedawano po cenie wyższej niż nor-
malna. Poczynania te nie doprowadziły do unormowania sytuacji na rynku mięsnym.
Wystąpienia robotników z czerwca 1976 r. miały w pewnym sensie ostrzegawczy charak-
ter. Ostrzeżenia tego kierownictwo partii nie potraktowato poważnie; nie wyciągnięto z nich
wniosków ani merytorycznych, ani formalnych, personalnych.
Indolencja kierownictwa budziła niezadowolenie i krytykę. Z krytyką występowały różne
grupy aktywu partyjnego, kluby i grupy naukowe jak np. Doświadczenie i Przyszłość (DiP) i
inne.
Z krytyką występowała też coraz ostrzej hierarchia kościelna. Kościół stanowił znaczną
siłę społeczną i polityczną. Dzielił się on na 27 diecezji skupionych w 5 prowincjach: gnieź-
nieńskiej, warszawskiej, krakowskiej, poznańskiej i wroc?awskiej. Liczba parafii wzrosła z
5125 w 1937 r. do 6780 w 1977 r. Liczba księży wzrosła z około 14 tys. w 1937 r. do około 20
tys. w 1978 r.; 22 zakony męskie skupiały 7,7 tys. zakonników a 101 zakonów żeńskich 27,6
tys. zakonnic. Była to zwarta siła. W latach 1972-1978 nastąpiła znaczna poprawa w stosun-
kach pomiędzy państwem a Kościołem. W grudniu 1977 r. E. Gierek przebywał w Rzymie,
gdzie zostai przyję y na specjalnej audiencji przez papieża Pawła VI. Mimo to kościół podej-
mował krytykę poc -nań partii i rządu. We wrześniu 1979 r. biskupi ogłosili komunikat, w
którym oskarżali rz d o dyskryminację wierzących i Kościoła. Konferencja plenarna episko-
patu z 13 i 14 XII.979 r. krytykowała politykę kadrową, gospodarczą i społeczną państwa.
Krytyka ta miała często przesadny, demagogiczny charakter. Kler katolicki nie tylko kryty-
kował rząd i jego politykę, ale również udzielał wsparcia rodzącej się w Polsce opozycji
politycznej.
We wrześniu 1976 r. powstał Komitet Obrony Robotników (KOR), a następnie Ruch
Obrony Praw Cztowieka i Obywatela (ROPCziO). Nawiązywano do haseł propagandowych,
propagowanych przez prezydenta USA J. Cartera, który podjął szeroko zakrojoną kampanię
propagandową przeciw krajom socjalistycznym, wyzyskując w tym celu uchwały Konferencji


398


Bezpieczeństwa i Współpracy Europejskiej. Organizacje te uzyskały wsparcie moralne Koś-
ciota katolickiego i niektórych pisarzy oraz pomoc finansową z Zachodu. Liczyły niewielu
członków, ale rozwijaty dość intensywną działalność propagandową. Powołano grupy stu-
denckie, założono tzw. Niezależną Oficynę Wydawniczą (Nowa). W 1978 r. z grup opozy-
cyjnych wyłonita się Konfederacja Polski Niepodległej (KPN) z Leszkiem Moczulskim na
czele. Nawiązywała ona do koncepcji J. Piłsudskiego i giosiła hasia skrajnie antyradzie-
ckie.
Wokół KOR-u skupiały się grupy uczestników protestów studenckich z 1968 r. z Jackiem
Kuroniem i Adamem Michnikiem na czele. Grupy te nawiązywały do haseł trockistowskich i
anarcho-syndykalistycznych. Szukały kontaktów ze środowiskiem robotniczym, przedstawia-
jąc się w roli obrońców i przywódców mas robotniczych. Na Wybrzeżu i na Śląsku podjęto
próby tworzenia konspiracyjnych, tzw. niezależnych związków zawodowych; zaczęto wyda-
wać konspiracyjne pisma (np. "Robotnik"). Na skutek reorganizacji 29 IX 1977 r. przyjęto
nazwę: Komitet Samoobrony Społecznej Komitetu Obrony Robotników (KSS KOR).
Władze próbowały hamować poczynania opozycji. Czyniły to jednak bez większego prze-
konania, niekonsekwentnie i mało skutecznie. Chciały one uchodzić za liberalne. Dawały tu o
sobie znać powiązania finansowe i polityczne z Zachodem. Na szczytach hierarchii partyjnej i
państwowej umacniały się tendencje liberalne, prozachodnie. Wyrażały się one m.in. w hoł-
dowaniu zachodniemu stylowi życia.
Gioszono, że nieliczne grupki opozycji pozbawione są wpływu oraz znaczenia i nie będą w
stanie odegrać w Polsce istotnej roli. PZPR nie dawata im wiaściwego odporu, ponieważ w
samej partii pojawiły się poważne różnice zdań. Kierownictwo zdawało się tego nie dostrze-
gać i kontynuowało propagandę "dynamicznego rozwoju" i "wielkiego sukcesu". W toku
przygotowań do kolejnego zjazdu partii w 1979 r. w Biurze Politycznym KC PZPR i w
niższych instancjach partyjnych pojawiły się różnice zdań na temat oceny sytuacji w kraju i
wniosków na przyszłość. W wielu podstawowych organizacjach partyjnych coraz mocniej
podnoszono konieczność podjęcia zdecydowanych kroków celem zweryfikowania planów i
metod działania. Nie znajdowało to jednak odzewu władz zwierzchnich. W referacie sprawo-
zdawczym KC PZPR pisano o trudnej sytuacji i zgłaszano propozycje jej uzdrowienia. Były to
jednak postulaty połowiczne. W dalszym ciągu dominowało samozadowolenie. Przyczyn
trudności nadal dopatrywano się tylko na zewnątrz; podkreślano konieczność kontynuowania
dotychczasowej "słusznej" linii rozwoju.
W dniach od 11 do 15 II 1980 r. obradował VIII Zjazd PZPR. Brało w nim udziai 1833
dełegatów i wielu gości z całego kraju. Na zjazd przybyło też 39 delegacji zagranicznych.
Wystuchano wygłoszonego przez E. Gierka referatu programowego Biura Politycznego KC
PZPR pt.: O dalszy rozwój socjalistycznej Polski, o pomyślność narodu polskiego; zatożenia
rozwoju spoteczno-gospodarczego na lata 1981-1985, podjęto uchwałę pt.: "Zadania partii w
dalszym rozwoju socjalistycznej Polski, w ksztattowaniu pomyślności narodu polskiego",
uchwaię "W sprawie kompleksowego zagospodarowania Wisły i wykorzystania zasobów
wodnych kraju" oraz rezolucję pt.: "O zachowanie pokoju, o przerwanie wyścigu zbrojeń i
kontynuację polityki odprężenia". Zjazd uchwalił też apel do całego społeczeństwa polskiego
- "O powszechne poparcie uchwał VIII Zjazdu PZPR jako podstawy platformy Frontu
Jedności Narodu w wyborach do Sejmu PRL i wojewódzkich rad narodowych". Zjazd doko-
nat wyboru nowego kierownictwa partii; I sekretarzem KC ponownie został E. Gierek.
Obrady zjazdu pozbawione były akcentów krytycznych; dominowała nuta samozadowo-


399


lenia z odniesionych sukcesów. Jednak premiera P. Jaroszewicza nie wybrano do nowych
viadz partii. Z poprzedniego skiadu Biura Politycznego KC PZPR nie zostali też ponownie
wybrani: Józef Kępa, Stefan Olszowski i Józef Tejchma. Bezpośrednio po zjeździe, 18 II
1980 r., odbyło się posiedzenie sejmu, na którym Piotr Jaroszewicz ziożył wniosek o zwol-
nienie go z obowiązków szefa Rady Ministrów. Sejm przyjąi tę rezygnację i na wniosek
E. Gierka na prezesa Rady Ministrów powołai czionka Biura Politycznego KC PZPR
Edwarda Babiucha.
Obradujące w tych dniach kierownictwa wspótpracujących z PZPR stronnictw politycz-
nych (ZSL i SD) podjęły uchwały udzielające poparcia uchwałom VIII Zjazdu PZPR. W ślad
za tym, 21 II 1980 r., odbyła się plenarna sesja Ogólnopolskiego Frontu Jedności Narodu,
która podjęła również uchwałę w pełni popierającą uchwały VIII Zjazdu PZPR. Uchwały te
przyjęto za podstawę do opracowania Deklaracji Wyborczej Frontu Jedności Narodu; prze-
ksztatciły się one w program wyborczy.
Wybory do sejmu wyznaczono na dzień 23 III 1980 r. Brało w nich udział 24 816 tys. osób,
tj. 98,87% uprawnionych; głosów nieważnych oddano tylko 13 693. Na listę kandydatów FJN
oddano 24 683 056 głosów, tj. 99,52% ważnych głosów. Wydawać się mogto, że społeczeństwo
polskie niemal jednogiośnie popario program VIII Zjazdu PZPR i Frontu Jedności Naro-
du.
Po wyborach podjęto różne działania celem naprawy sytuacji. Rząd przyjął program
zmierzający do uporządkowania gospodarki, poczynienia oszczędności i uporządkowania cen.
Była to jednak akcja spóźniona. Regulacji cen nie towarzyszyła też regulacja płac. Fakt ten
spowodował ponowne wystąpienie mas robotniczych.
W lipcu rozpoczęła się seria strajków w-dużych zakiadach przemysiowych Lublina,
Lodzi, Ostrowa Wlkp. i innych miast. W potowie sierpnia strajk przerzucił się na Wybrzeże,
gdzie przybrai charakter polityczny. W strajku brało udział około 750 tys. robotników zatrud-
nionych w 750 dużych zaktadach pracy. W przemyśle miai on niemal powszechny charakter.
Do komitetów strajkowych wtączyli się przywódcy KOR i zawodowych grup konspiracyj-
nych. Szczególną rolę spełniał strajk w Stoczni im. W. I. Lenina w Gdańsku. Na jego bazie
powstai Międzyzakładowy Komitet Strajkowy Trójmiasta z elektrykiem Lechem Watęsą (ur.
1943) na czele. Do Komitetu w charakterze doradców weszli przywódcy KOR z J. Kuroniem.
Komitet ten opracowai wielopunktową listę żądań obejmującą tak sferę problemów społecz-
no-ekonomicznych, jak i politycznych. Obok podwyżek uposażeń, przestrzegania bezpie-
czeństwa pracy, poprawy zaopatrzenia, żądano też ziagodzenia cenzury, zmiany tonu pro-
pagandy, prawa do strajku, utworzenia niezależnych od CRZZ tzw. wolnych związków
zawodowych itp. Po paru dniach do strajku przyłączyty się. pozostałe ośrodki robotnicze
Wybrzeża (Szczecin, Kołobrzeg, Elbląg), a następnie śląscy górnicy i hutnicy. Strajki były
dobrze zorganizowane; miały okupacyjny charakter. Komitety strajkowe zabezpieczały mie-
nie społeczne i pilnowały porządku.
15 sierpnia z apelem telewizyjnym do strajkujących wystąpił premier E. Babiuch, a 18
tegoż miesiąca I sekretarz KC PZPR E. Gierek. Do Gdańska w celu podjęcia bezpośrednich
rozmów z MKS pojechał wicepremier Tadeusz Pyka. Mimo to strajku nie przerwano; załogi
wielu innych zaktadów ogtosiły strajki solidarnościowe. W tej sytuacji 24 sierpnia zwołano IV
posiedzenie plenarne KC PZPR, które dokonało zmian kadrowych. Z Biura Połitycznego
odwołano: premiera E. Babiucha, sekretarza ds. ideologiczno-propagandowych Jerzego Łu-
kaszewicza, przewodniczącego CRZZ jana Szydlaka oraz przewodniczącego PKPG i wice-


400


premiera Tadeusza Wrzaszczyka. Do Biura Politycznego powołano natomiast Stefana Olszo-
wskiego i Emila Wojtaszka.
W tym samym dniu Rada Państwa odwołata E. Babiucha ze stanowiska premiera oraz T.
Pykę i T. Wrzaszczyka ze stanowisk wicepremierów i szefów odpowiednich resortów. Obo-
wiązki premiera powierzono Józefowi Pińkowskiemu; na wicepremierów powotano Tadeu-
sza Grabskiego i Henryka Kisiela. Zmieniono też obsadę w kilku ministerstwach.
26 sierpnia obradowała Centralna Rada Związków Zawodowych; J. Szydlaka odwołano ze
stanowiska przewodniczącego rady. Obowiązki te powierzono Romualdowi Jankowskiemu.
CRZZ podjęta uchwały zmierzające do odnowy ruchu związkowego.
Kroki te okazały się niewystarczające; strajkujący obstawali przy postulacie domagającym
się przyznania im prawa utworzenia niezależnych związków zawodowych. Rokowania pro-
wadzili z nimi wicepremierzy: Mieczysław jagielski w Gdańsku, Kazimierz Barcikowski w
Szczecinie i Antoni Kopeć w Jastrzębiu na Górnym Śląsku. Z apelem o powrót do pracy i
spetniania obowiązków wystąpii też kardynał Stefan Wyszyński w kazaniu wygioszonym w
Częstochowie w dniu 26 sierpnia.
30 sierpnia obradowało V Plenum KC PZPR. Przyjęto informację Stanisława Kani o
sytuacji w kraju oraz zatwierdzono sprawozdania komisji partyjno-rządowych prowadzących
rozmowy z komitetami strajkowymi. W tym samym dniu podpisano porozumienia z Między-
zakładowym Komitetem Strajkowym w Szczecinie; strajk został przerwany po 13 dniach. W
niedzielę, 31 sierpnia, podpisano też odpowiednie porozumienie w Gdańsku, gdzie strajk
trwał ponad dwa tygodnie; w poniedziałek, I września, dokerzy i stoczniowcy podjęli ponow-
nie pracę. W Jastrzębiu porozumienie podpisano 3 września. Strajki podejmowały jednak
zatogi innych zakładów pracy na terenie całego kraju; były to często krótkie strajki solidar-
nościowe - domagano się rozciągnięcia umów podpisanych w Szczecinie i Gdańsku na cały
kraj.
Wydarzenia z lipca i sierpnia w Polsce odbiły się giośnym echem za granicą; spowodowaty
też ożywioną dyskusję w kraju. Podkreślano dobrą organizację i determinację strajkujących
robotników oraz fakt, iż nie występowali oni przeciw socjalizmowi, lecz przeciw wypacze-
niom socjalizmu, że domagali się oni uzdrowienia stosunków w kraju. Zwracano też uwagę na
to, że konflikt społeczny o bardzo szerokim zasięgu rozwiązany został w drodze pokojowej
bez użycia siły ze strony aparatu państwowego. Była to wielka lekcja działalności politycznej
dla obu stron.
Strajki zakończyty się kompromisem; spowodowały one jednak olbrzymie straty material-
ne, które pogiębiły i tak już trudną sytuację ekonomiczną państwa. Odpowiedzialność za to
spada nie na strajkujących, lecz na tych, którzy doprowadzili do tak dużego rozdźwięku
między partią i rządem a masami pracującymi. Była to gorzka lekcja historii. Skutki konfliktu
będą jeszcze długo dawały o sobie znać, choć próba normalizacji stosunków rozpoczęła się
bezpośrednio w czasie strajków.
5 IX 1980 r. odbyło się posiedzenie sejmu PRL. Posłowie wysłuchali expose premiera J.
Pińkowskiego, przeprowadzili szczegółową dyskusję, w której zabrało głos 25 osób i zatwier-
dzili, dokonane przez Radę Państwa w dniu 24 sierpnia, zmiany w składzie rządu. Byto to
pierwsze w historii PRL tak burzliwe posiedzenie sejmu; uchwalono wniosek w sprawie
opracowania nowego projektu ustawy, określającej status i uprawnienia Najwyższej Izby
Kontroli (przed wojną podlegała ona bezpośrednio sejmowi; w ostatnim czasie była organem
rządu). Zgłoszono projekt uniezależnienia NIK od rządu i podporządkowania jej bezpośred-



26 - Najnciwsze dzieje Pcilski l9I4-I9R3 401


nio sejmowi. Postulowano przywrócić obowiązek pełnego publikowania w prasie przemówień
poselskich.
W t m samym dniu ogtoszono komunikat informujący o gwaitownym pogorszeniu się
y oważne zaburzenia czynności serca". W tej
stanu zdrowia E. Gierka, u którego wystąpiły "p

s tuacji w godzinach nocnych z 5 na 6 września otwarto obrady VI Plenum KC PZPR, które
ó wołało E. Gierka ze stanowiska I sekretarza KC PZPR i jednogłośnie wybrało na to sta-
nowisko Stanistawa Kanię. Plenum powołało też K. Barcikowskiego i Antoniego Żabińskiego
na członków Biura Politycznego, a T. Grabskiego i J. Wojteckiego na sekretarzy KC
PZPR.
Analizując sytuację w Polsce w tym krytycznym momencie S. Kania stwierdzii: "Poważne
bi d w olit ce ekonomicznej i deformacje w życiu spotecznym byty podstawowym źródłem
tej ielkiej fali strajków, jaka przetoczyła się prze ń ezladowó eń a robo2ń zego prot lejszy.
Traktujmy te strajki jako przejaw robotniczego estu w
swym giównym, czystym, właśnie robotniczym nurcie. soc alizmu, nie przeciwko naszym
Y p
Byi to protest skierowan nie rzeciwko zasadom wodniej roli naszej partii, którą
sojuszom, nie byi to protest skierowany przeciwko prze ę
uksztaitowała historia. Skierowany byt przeciwko wypaczeniom, przeciwko bi dom w nasze
polit ce. Dlatego wtaśnie podstawową metodą rozwiązywania konfliktów społecznych straj-
kow go charakteru byt dialog, były rozmowy, cierpliwie i wytrwale prowadzone przez
nasz ch towarzyszy. W ich wyniku uzyskaliśmy porozumienie... Będziemy dbać o to, by
Y "
wszystkie te porozumienia zostały wykonane.

5. Kryzys polityczny z przelomu lat 1980/1981


Zgodnie z orozumieniem sierpniow m w całej Polsce zaczęły powstawać ogniwa lokalne
p Y , ą

Niezależne o Samorządnego Związku Zawodowego (NSZZ) "Solidarność. Do zwi zku
wst owato wiele osób tak czynnych zawodowo jak i niepracujących, tak robotników jak i
inteligentów. Terenowe ogniwa związku stworzyły federację ogólnokrajową, na której czele
stanęła Krajowa Komisja Koordynacyjna (KKK).

W statucie NSZZ,Solidarność" zawarto stwierdzenie, iż jest on niezależn od or anów


,
administracji państwowej i organizacji politycznych (p. 4). Odmówiono natomiast uwzględ-
nienia, wynegocjowanego w porozumieniu gdańskim (p. 2), stwierdzenia głoszącego, że
nowe niezależne i samodzielne związki zawodowe będą "przestrzegać zasad określonych w
Konstytucji PRL" i uznawać "kierowniczą rolę PZPR w państwie". W ten sposób związek
zawodowy w praktyce zacząt się kształtować jako organizacja polityczna, opozycyjnie nasta-
wiona wobec istniejącego systemu. Masy pracujące zgtaszały swój akces do "Solidarności na
skutek rozczarowania do dotychczasowych związków zawodowych i polityki rządu, z myślą o
naprawieniu istniejącego systemu soc alistycznego. Natomiast przywódcy, a szczególnie
wywodzący się z KSS KOR doradcy poszczególnych ogniw "Solidarności", od,początku
traktowali związek jako siłę polityczną stużącą do rozbicia istniejącego systemu obalenia
władz ludowej i zbudowania w Polsce systemu liberalno-demokratycznego.




"
Solidarność" dysponowała olbrzymimi środkami flnansowymi płynącymi ze składek
czionkowskich i darowizn, szczególnie z darów zagranicznych. Zdobyto nowoczesną bazę
poligraficzn
ą. Występowało w niej wielu uzdolnionych propagandzistów i organizatorów.


402


Wykorzystywali oni każdą okazję nie dla łagodzenia napięć, szukania porozumienia i orga-
nizowania współpracy, lecz w celu zaostrzenia sytuacji, kompromitowania partii i rządu,
zyskania poklasku za wszelką cenę. Posuwano się do demagogii spotecznej i wysuwania haseł
nacjonalistycznych, organizowano nowe strajki i demonstracje, blokowano ulice, kompromi-
towano ludzi. Hasła te miaty dużą nośność polityczną, był to bowiem kolejny kryzys po
trudnych doświadczeniach z lat 1956, 1968, 1970 i 1976. Nastąpiło jednocześnie pewne
skumulowanie trudności. PZPR nie posiadała rezerw kadrowych; czołowi jej przywódcy byli
skompromitowani politycznie. Kryjący się za "Solidarnością" przywódcy KSS KOR konty-
nuowali akcję kompromitowania działaczy partyjnych i partii w całości; eskalacja poczynań
trwata do 13 XII 1981 r.; byi to program na "nie"; siabo prezentowai się natomiast program
perspektywiczny.
Pierwsza fala demagogii i zamieszek rozwinięta została na tle walki przywódców opozycji
o oficjalną rejestrację związku. Sąd żądai dostosowania statutu do wymogów konstytucji i
warunków uzgodnionych w Gdańsku. Przywódcy "Solidarności" zmierzali natomiast do
wymuszenia uznania swego statutu, organizując nowe strajki i demonstracje. Ostatecznie
statut zarejestrowano 10 XI 1980 r. dodając orzeczeniem sądu zapis o konstytucji. Następnie
rozwinięto działania o natychmiastowe wprowadzenie wolnych sobót, podwyżkę uposażeń,
różne kwestie lokalne. Trwały nie kończące się strajki. Gwałtownie spadła wydajność pracy.
Narastał ogólny chaos.
W toku tych wydarzeń toczyta się ostra walka ideologiczna. Opozycja na pierwszy plan
wysuwała dążenia do nowego ujęcia historii i nauk z niej płynących. Pod pretekstem usuwania
tzw. białych plam rozbudzano nastroje antykomunistyczne i antyradzieckie, lansowano kult
Piisudskiego a nawet hasła nacjonalistyczne. W dyskusjach dotyczących zagadnienia nowej
organizacji społeczeństwa usilnie propagowano idee anarcho-syndykalistyczne. Zmierzano
generalnie do ostabienia państwa i przekształcenia Polski w federację zakładów, regionów i
związków. Wzywano do zerwania sojuszu z ZSRR i związania się z kapitalistycznymi pańs-
twami Zachodu z USA na czele. Związek nie byt niezależny ani samorządny; sterowany był
szczegółowo z zewnątrz. Przywódcy ruchu nawiązali szerokie kontakty zagraniczne.
PZPR i rząd znajdowały się w defensywie. Wielu członków opuściło szeregi partii, wielu
pozostając w partii wstąpiło również do NSZZ "Solidarność". Panowały zamieszanie i dezo-
rientacja. VI Plenum KC 30 VIII 1980 r. dało na ogół właściwą ocenę sytuacji. Kierownictwo
partii było jednak zaskoczone dalszym rozwojem wydarzeń i nie umiało im skutecznie się
przeciwstawić.
Na wniosek VIII Plenum KC z 9 II 1981 r. funkcję szefa rządu (w miejsce J. Pińko-
wskiego) w dniu 11 II 1981 r. objąi gen. armii Wojciech Jaruzelski. Wystąpii on z apelem o
wstrzymanie się od strajków i demonstracji przynajmniej na 3 miesiące (90 dni) w celu upo-
rządkowania sytuacji, przemyślenia koncepcji rozwiązania spornych spraw, zwiększenia pro-
dukcji. Szef rządu przedstawił konkretny, składający się z 10 punktów program działania,
zmierzającego do uporządkowania gospodarki i państwa w celu opanowania kryzysu. Apel ten
jednak bardzo nie odpowiadai przywódcom KSS KOR. Postanowiono ponownie doprowadzić
do spięcia. 19 III 1981 r. kierownictwo regionu bydgoskiego "Solidarność" postanowiło
okupować gmach Urzędu Wojewódzkiego. Władze odwołały się do sii porządkowych. Doszło
do drastycznych zajść, które rzeczywiście spowodowały nowe zaognienie stosunków. Kie-
rownictwo "Solidarności" wprowadziło w całym kraju stan pogotowia strajkowego. W ślad za
tym przystąpiono do akcji tworzenia Niezależnego Samorządnego Związku Rolników i oku-


403


powania gmachów urzędowych na prowincji (Ustrzyki). Nadal organizowano strajki lokalne,
marsze głodowe, blokady ulic itp. Strajkowali studenci. Do strajków wzywano nawet mto-
dzież szkót średnich. Panoszyła się pajdokracja. Studenci i uczniowic szkół mieli decydować o
programach celach wychowania i nauczania. Za nimi stali jednak dyrygenci z KOR i KPN.
, "
10 V 1981 r. zarejestrowano NSZZ Rolników Indywidualnych "Solidarność.

Znaczną rolę w walce politycznej w Polsce odgrywai Kościół katolicki. Generalnie biorąc
popierat on dążenia do naprawy sytuacji i tzw. odnowy stosunków. Jednak część hierarchii
kościelnej popieraia koła skrajnie antysocjalistyczne. Natomiast prymas Stefan Wyszyński
(1901-1981) zajmowai stanowisko bardziej realistyczne. Zachowując krytyczny stosunek do
wielu sprzecznych z int;.resami Kościoła posunięć rządu, odmawiai poparcia dla ekstremis-
tów z KSS KOR.
Istotne znaczenie miaio też stanowisko papieża Polaka - Jana Pawta II. Papież interesowai
się sytuacją w Paisce i oficjalnie popierał ruch - "Solidarność". Tymczasem 13 V 1981 r. w
Rzvmie dokonano zamachu na papieża. Zostai on ciężko ranny. Fakt ten spowodował wielkie
poruszenie opinii publicznej w Polsce. Koła antysocjalistyczne na Zachodzie próbowały
wyzyskać ten fakt w walce z socjalizmem. Usiłowały one przerzucić odpowiedzialność za
zamach na siużby wywiadowcze państw socjalistycznych.
W parę tygodni po zamachu na papieża zmarł (28 V 1981 r.) prymas Polski, kardynai S.
Wyszyński. Śmierć prymasa znacznie skomplikowała sytuację w Kościele polskim. Nastąpiło
uaktywnienie grup skrajnie antysocjalistycznych i przytiumienie kół zajmujących postawę
bardziej realistyczną. Toczyła się walka o sukcesję po Wyszyńskim. Dość powszechnie sądzo-
no, że godność prymasa otrzyma metropolita krakowski, kardynał Franciszek Macharski;
tymczasem papież 7 iipca tego roku powierzył ją ordynariuszowi warmińskiemu, biskupowi
Józefowi Glempowi (ur. 1929 r.), powołując go równocześnie na stanowisko arcybiskupa i
metropolity archidiecezji gnieźnieńskiej i warszawskiej. Nowy prymas próbował kontynuo-
wać realistyczną politykę Wyszyńskiego. Nie dysponował on jednak autorytetem swego
poprzednika. Kapelusz kardynalski otrzymał dopiero w 1983 r.

Sytuacja w państwie i Kościele wywierała też duży wpiyw na stanowisko przywódców
katolickich organizacji świeckich. PAX, kierowany od 1979 r. przez Ryszarda Reiffa, podjąt
próbę przeksztaicenia się w partię polityczną o obliczu chadeckim. Uaktywniły się pozostałe
grupy i stowarzyszenia: Chrześcijańskie Stowarzyszenie Społeczne z posłem Janem Franko-
wskim na czele oraz Polski Związek Katolików Społecznych (PZKS) z J. Zabłockim na czele.
Przywódcy tych ugrupowań udzielili poparcia "Solidarności". Jeden z czołowych publicy-
stów katolickich Tadeusz Mazowiecki zostai redaktorem naczelnym czołowego organu NSZZ




"
Solidarność" - tygodnika "Solidarność". Wielu innych publicystów katolickich redagowało
prasę regionalną związku. Przedstawiciele ugrupowań katolickich w sejmie zgłaszali inter-
pelacje i wnioski idące w kierunku żądań opozycji.
W lipcu 1981 r. przeprowadzono IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR. Był to jeden z najbar-
dziej demokratycznie przygotowanych i przeprowadzonych zjazdów partii w całej jej historii,
tak gdy chodzi o wybór delegatów, jak przygotowanie wniosków, sposób prowadzenia obrad i
wybór wiadz. Zjazd w zasadzie rozwinął ocenę genezy wydarzeń wypracowaną przez VI
Plenum KC PZPR. Jednocześnie opracowano założenia reformy gospodarczej, nowej polityki
socjalnej i kulturalnej.
Przywódcy "Solidarności" podjęli kampanię propagandową zmierzającą do zdeprecjono-
wania i ośmieszenia zjazdu i jego uchwai. We wrześniu tegoż roku przeprowadzili oni w


404


Gdańsku obrady pierwszej części I Zjazdu "Solidarności". Przygotowania i przebieg zlazdu
szeroko reklamowano jako antidotum wobec IX Zjazdu PZPR. W zjeździe brało udziai 896
delegatów reprezentujących 38 regionów "Solidarności". Byi to zjazd etatowych funkcjona-
riuszy związku. Szeregowymi cztonkami związku było tylko 70 delegatów. Przy zjeździe
akredytowano wielu dziennikarzy zagranicznych. Nie dopuszczono natomiast ekip telewizji
polskiej. Zjazd przekształcono w wielką imprezę polityczno-propagandową o zdecydowanie
antysocjalistycznej treści. Podjęto szereg uchwał politycznych godzących swym ostrzem w
ustrój i sojusze polityczne PRL. Drugą część zjazdu przeprowadzono w początku paździer-
nika 1981 r. Wypowiedzi przywódców opozycji nabierały coraz bardziej jasnego, zdeklaro-
wanego, antysocjalistycznego charakteru. Prof. dr Edward Lipiński występując w imieniu
KSS KOR stwierdził, że organizacja ta rozwiązała się uznając, iż funkcje jej przejął NSZZ
"Solidarność". Zjazd podjąi uchwatę wyrażającą podziękowanie byłym czionkom i wspóipra-
cownikom KOR, ponieważ w rozumieniu jego uczestników zastużyli się oni przygotowując
grunt do działania "Solidarności". W ten sposób NSZZ "Solidarność" przyznał się do swej
KOR-owskiej genezy i uznai się za kontynuatora tej organizacji.
Delegaci uchwalili też specjalny apel do robotników innych krajów socjalistycznych prze-
ksztaicając się w swego rodzaju tubę propagandową państw imperialistycznych wobec bloku
państw socjalistycznych.
Przeciwdziaianie ze strony partii było dość słabe i nieskoordynowane. W tej sytuacji IV
Plenum KC PZPR (16-17 X 1981 r.) przyjęio rezygnację S. Kani z funkcji I sekretarza KC
PZPR i przekazało ją gen. W. Jaruzelskiemu, który byi jednocześnie premierem rządu i
ministrem obrony narodowej. Na V plenum (28 października) podjęto decyzję, by wystąpić
do sejmu z wnioskiem o ustawowe ograniczenie prawa do strajku. Rząd przedst2wit sejmowi
projekt ustawy o nadzwyczajnych środkach niezbędnych do zabezpieczenia porządku i bez-
pieczeństwa kraju. Projektu nie poddano jednak pod obrady. Z różnych stron wysuwano
natomiast postulat domagający się negocjacji, w celu osiągnięcia tzw. porozumienia narodo-
wego. Negocjacje mieli prowadzić: gen. W. Jaruzelski z ramienia partii i rządu, prymas J.
Glemp z camienia Kościoła i L. Waięsa z ramienia "Solidarności". 4 XI 1981 r. doszio do
spotkania tych osobistości. Porozumienie miato szansę dojść do skutku, gdyby wszyscy trzej
partnerzy stali na gruncie uznania socjalizmu i ukiadów sojuszniczych PRL. Tak jednak nie
było. Dla przywódców "Solidarności" był to tylko kolejny krok w eskalacji żądań i demon-
tażu socjalizmu w Polsce.
Sytuacja dojrzewała do konfrontacji z trudnymi do przewidzenia konsekwencjami. Rząd
mial do dyspozycji armię i sity począdkowe. Przywódcy "Solidarności" dysponowali wypró-
bowaną bronią strajku. Podjęli oni przygo2ow ania do utworzenia drużyn samoobrony, powo-
tali zastępcze struktury organizacyjne i podjęli przygotowania do strajku powszechnego.
Decyzje wstępne w tej kwestii podjęto na rozszerzonym posiedzeniu KKK "Solidarności" w
Radomiu 4 XII 1981 c. Uchwała poddana została tzw. konsultacji w ogniwach terenowych
związku; trwała ona tydzień. W dniach I1-12 XII 1981 r. odbyło się burzliwe posiedzenie
KKK w Gdańsku. Aprobowano uchwały radomskie, podejmując decyzję o konfrontacji.
Tymczasem społeczeństwo coraz bardziej rozczarowywało się do haseł "Solidarności".
L'porczywa totalna negacja wszystkiego, co w Polsce uczyniono w latach 1944-1980 traciła
mobilizującą rolę. Konkretny program perspektywiczny nie istniat, a więc niczego nie zapew-
niano. Wielu ludzi czuło się zmęczonych i pragnęło stabilizacji i spokoju. Zdolność mobili-
zacyjna "Solidarności" malała.


405


6. Stan wojenny ( 13 XII 1981-22 VII 1983)

Nastroje te wyczuwało kierownictwo partii, które otwarcie stawiało sprawę, że odpowie-
dzialność za pogiębianie się kryzysu w latach 1980/1981 spada już nie na partię i rząd, lecz na
przywódców "Solidarności", którzy torpedowali wszelkie antykryzysowe poczynania wiadz.
Dalsze tolerowanie tego stanu rzeczy groziło nieobliczalnymi konsekwencjami.
W nocy z 12 na 13 XII 1981 r. Rada Państwa uchwaliła dekret o wprowadzeniu w Polsce
stanu wojennego. Ukonstytuowała się Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego (WRON) z
gen. W. Jaruzelskim na czele, który wygłosii przemówienie uzasadniające ten krok oraz
prezentujące cele działania. Powołano komisarzy i pełnomocników WRON na poszczególne
województwa, gminy, zaktady pracy i ważniejsze instytucje. Zawieszono łączność telefonicz-
ną, prasę, pisma społeczno-polityczne, wprowadzono zakaz poruszania się nocą (22oo - óoo),
Proklamowano abolicję wobec niektórych przestępstw popełnionych do 13 XII 1981 r. Jed-
nocześnie internowano tak niektóre osoby z byłego kierownictwa partii sprzed sierpnia
1980 r. (jako odpowiedzialne za kryzys), jak i najbardziej nieprzejednanych i agresywnych
przywódców KSS KOR i NSZZ "Solidarność". Łącznie zatrzymano około 6 tys. osób. Dzia-
łalność wszystkich organizacji społecznych i politycznych a także samorządów robotniczych
została zawieszona. Swobodnie funkcjonować mogła tylko PZPR i jej sojusznicy - tj. ZSL i
SD.
Dużo nieporozumień powstało w związku z pojęciem "stan wojenny". W istocie rzeczy
chodziło tutaj o wprowadzenie stanu wyjątkowego, bowiem ustawodawstwo PRL nie prze-
widywało wprowadzenia takowego. Stąd wypiynęła konieczność wykorzystania przepisów o
stanie wojennym. Fakt ten spowodował dodatkową krytykę władz polskich na forum mię-
dzynarodowym i przez opozycję w kraju.
Poprzez stan wojenny zmierzano do obezwładnienia ekstremistów z "Solidarności". Nie
był to natomiast zamach stanu. Partie polityczne, sejm i rząd kontynuowały swoją działalność,
zmierzającą do ograniczenia skutków kryzysu, wprowadzenia w życie reformy gospodarczej,
pociągnięcia do odpowiedzialności osób oskarżonych o nadużycia, spekulacje itp. Część
przywódców "Solidarności" zdołała uchronić się przed internowaniem i przeszia do działal-
ności konspiracyjnej. Na czele nowego konspiracyjnego KKK stanął dotychczasowy prze-
wodniczący KK Regionu "Mazowsze" Zbigniew Bujak. Jednak wezwania podziemnych
struktur "Solidarności" do strajku nie znalaziy szerszego oddźwięku w opinii publicznej.
Organizowane co miesiąc (13) strajki i demonstracje potępiające stan wojenny nie objęły
większej liczby osób. Z konspiracją sympatyzowała część inteligencji - literatów i naukow-
ców. Natomiast robotnicy w swojej masie podjęli pracę. Opozycja tłumaczyła swą klęskę zimą
i sformułowała hasło: "Zima wasza - wiosna nasza". Jednak jej wysiłki wiosną także nie
przyniosły większych efektów. Postawę lojalną wobec rządu deklarowało coraz więcej osób,
w tym część hierarchii kościelnej z prymasem Glempem na czele.

24 I 1982 r. odbyło się pierwsze po wprowadzeniu stanu wojennego posiedzenie KC
PZPR (VII plenum) a 25 stycznia pierwsze w stanie wojennym posiedzenie sejmu.
Sejm kontynuował pracę.16 III 1982 r. uchwalono ustawy o Trybunale Stanu i Trybunale
Konstytucyjnym; powołano do życia Radę Społeczno-Gospodarezą przy sejmie; uchwalono
ustawę o szkolnictwie wyższym (4 V); powołano do życia Narodową Radę Kultury (4 V).
Przystąpiono do realizacji reformy gospodarczej, wyrównywania płac, odbudowy związków
zawodowych, pracy z młodzieżą.


406


Ludzi nieodpowiedzialnych usuwano ze stanowisk. W ciągu kilku miesięcy wymieniono
wielu ministrów, wojewodów, naczelników miast i gmin.
Postępowat proces samooczyszczenia się partii i umacniania jej struktur organizacyjnych.
Okoto 13 ó cz)onków (352 tys. osób) w 1981-1982 opuścito szeregi PZPR. Po partii przyjęto
natomiast tylko 7,6 tys. nowych czionków. W końcu rvku 1982 PZPR liczyła 2340 tys.
czionków, z czego 40 ó stanowili robotnicy i 9 ó chlopi. Odbudowano szkolenie partyjne i
dyskusje ideologiczne. Działata komisja badająca przyczyny kryzysu. Organizowano konfe-
rencje tevretyczne na ten temat. W dniach 2-3 IV 1982 r. KC PZPR zorganizowai Ogólno-
polską Konf erencję Ideologiczno-Teoretyczną. Odbudowano informację wewnątrzpartyjną.
Podejmowano pracę z mlodzieżą. Pos)ugiwano się metodą szerokiej konsultacji z aktywem.
Największy zasięg przyjęta dyskusja nad projektem deklaracji ideowo-politycznej O co wal-
cz amy?
Na nowych zasadach utożono wspóipracę z bratnimi stronnictwami politycznymi (ZSL,
SD) oraz z Ko)ami Inteligencji Katolickiej. W tonie PAX-u do glosu dosz)a grupa przywód-
ców z Zenonem Komenderem na czele, która odcięta się od programu rozwijanego przez R.
Reit f a i nawiązata do za)ożeń wypracowanych w przeszlości przez zatożyciela ruchu - B.
Piaseckiego. Zmiany nastąpiły w ZSL, gdzie wiodącą rolę objąi Roman Malinowski oraz w
SD, w którym uksztattowa)o się nowe kierownictwo z prof. dr. Edwardem Kowalczykiem na
czele. Wspólpracę partii i stronnictw oparto na równoprawnych stosunkach i pe)nym posza-
nowaniu samodzielności partnera. Przewodnia rola PZPR wynika z rzerzywistej jej sily i
znaczenia. PZPR jest nadal partią masową, wyrażającą dążenia giównej si)y spolecznej w
Polsce, tj. klasy robotniczej.
Wiosną 1982 r. zrodzita się inicjatywa tworzenia Patrivtycznegc Ruchu Udrodzenia :Varci-
dowego (PRUN). Powsta)y terenowe ogniwa ruchu. 3 V 1982 r. sejm uchwalii specjalne
vświadczenie w spraw.ie ksztattowania idei odrodzenia i porozumienia narodowego. Zalożenia
idevw we wspólnej deklaracji (20 VIII 1982 r.) KC PZPR, NKW ZSL
,
(:K SD i kierownictw stowarzyszeń katolickich: PAX-u, :hrześcijańskiego Stowarzyszenia
Spvlecznego i PZKS. We wrześniu 1982 r. powolano do życia Kvmisję Inicjującą PRUI '. 1 i
grudnia wy)onila ona Tymczasową Radę Krajową PRON z Janem Dobraczyńskim na cze-
le.
Jednocześnie stopniowo zwalnianv vsvby internowane. Tworzvnv nvw
we; do końca roku 1982 powo)ano 20 470 komitetów za)ożycielskich i grup inaugurujących
nowe. Stabilizacja stosunków prowadzila też do stopnivwego ożywienia
zamierającej do niedawna gospodarki. Wydajność pracy w przemyśle w ó
wyższa niż w 1981 r. Rosta produkcja w rolnictwie. Osiągnięcia te byty hamowane przez
vgraniczenia narzucvne pczez państwa zachodnie a szczególnie dyskryminacyjną politykę
,
ekvnvmiczną USA.
Stvpniowo normalizowato się życie kraju, zatrzymano regres, powoli zapetniaty się pótki
sklepowe. X' tej sytuacji sejm pndją) 18 XII 1982 r. decyzję o zawieszeniu stanu wojennegv w
PRI.. Petne jego zniesienie nastąpito dopiero 22 VII 1983 r., na mvcy uchwaty Rady Państwa
z dnia 20 VII 1983 r. Stato się to po trudnym egzaminie, jakim - z pv )itycznegv punktu
widzenia - byta druga wizyta papieża w Polsce w czerwcu 1983 r.
Antypolskie ośrodki propagandowe na Zachodzie i opozycja w kraju nawo)ywały, by
pobyt gtowy Kościoła rzymskokatolickiego wyzyskać w celach destruxcyjnych. Tygodniowa
pielgrzymka papieża w Polsce (16-23 VI 1983) spowodowała znuczne ożywienie polityczne.


407


Jan Pawei II dwukrotnie spotkai się z W. Jaruzelskim. Przeprowadzii z nim dtugą rozmowę w
cztery oczy. Byto to oficjalne uznanie przez Watykan poczynań premiera. Papież wzywał
rodaków do życia w pracy i w pokoju. Przyjąi on również L. Wałęsę na krótkiej, prywatnej
audiencji w czasie wycieczki w Dolinie Chochołowskiej. Rachuby opozycji zostały pokrzy-
żowane. Pobyt papieża w Polsce przyczynii się do częściowego przełamania bojkotu, zasto-
sowanego wobec rządu polskiego ze strony państw kapitalistycznych. Normalizacja stosun-
ków na forum międzynarodowym przebiegała jednak powoli i z dużymi oporami. Wiodącą
rolę w represjach wobec Polski objęta amerykańska administracja R. Reagana.
Sejm podjął uchwałę 21 VII 1983 r., w której m.in. stwierdzono, iż: "Wprowadzenie stanu
wojennego było koniecznością. Najwyższe potrzeby kazały poświęcić wiele, aby ocalić
wszystko. W rezultacie wprowadzenia stanu wojennego zażegnano groźbę wojny domowej,
położono kres anarchii i podjęto trudne dzieło uzdrowienia zdezorganizowanej i pogrążonej w
gtębokim kryzysie gospodarki". Wraz ze zniesieniem stanu wojennego sejm uchwalii ustawę
o amnestii. W ciągu miesiąca skorzystało z niej o.koło 6 tys. osób, zrywając z działalnością
konspiracyjną. Odradzający się ruch związkowy obejmowai już ponad 3 mln członków.


7. Kierunki i pierwsze efekty
przezwyciężania kryzysu

Kryzys z lat 1980/1981 miai wielostronny charakter i szeroki zasięg. Obejmowat on problemy
gospodarcze, społeczne, ideologiczne i polityczne. Wprowadzenie stanu wojennego ograni-
czyło dywersyjną działalność ekstremalnych sił opozycji. Do akcji wiączyły się jednak zagra--
niczne ośrodki nacisku a szczególnie USA, RFN i Francja. Polskę jednostronnie pozbawiono
prawa korzystania z klauzuli najwyższego uprzywilejowania w handlu, przerwano (uzgod-
nione wcześniej) dostawy surowców i komponentów przemysłowych, zablokowano możli-
wość wstąpienia do Międzynarodowego Funduszu Walutowego, utrudniano rokowania w
sprawie odtożenia spłat zaciągniętych kredytów. W dalszym ciągu wspierano natomiast kons-
piracyjne grupy byłej "Solidarności" przesyłając im środki finansowe, maszyny powielające,
papier itp. Ośrodki dywersyjne podjęły też nieprzebierającą w środkach wojnę propagandową
przeciw Polsce. Wedlug wstępnych obliczeń straty finansowe Polski spowodowane restryk-
cjami ekonomicznymi USA do kon ca 1983 r. sięgały 10,5 mld dolarów.
Wyjście z kryzysu napotykato w tych warunkach poważne utrudnienia. Kryzys ekono-
miczny pogłębiat się do końca 1981 r. Tymczasem rosia szybko liczba mieszkańców Polski. W
końcu roku 1983 było ich 36,8 mln, z czego na miasta przypadało 59,7% (51,3% ogółu lud-
ności stanowiły kobiety). Przeciętna diugość życia obniżyta się jednak z 67,3 lat w 1975/1976
r. do 66,9 lat w 1980/1981. Odsetek ludności w wieku produkcyjnym zmniejszyi się z 59,2%
do 58,9 ó. Przy wzroście liczby ludności notowano spadek nakiadów inwestycyjnych z 487,9
punktu w 1978 r. (1960 r. =100 punktów) do 300,2 punktu w 1981 r. Produkcja globalna
przemysiu ulegia zmniejszeniu z 460,9 punktu w 1969 r. do 411,1 punktu w 1981 r. Dochód
narodowy wytworzony spadł w stosunku do roku poprzedniego: w 1979 r. o 2,3%, w 1980 r. o
6%, w 1981 r. o 12% i w 1982 r. o 5,5%. Łączny spadek wytworzonego dochodu narodowego w
latach 1979-1981 obliczano więc na 26%. Dopiero w 1983 r. wytworzony dochód narodowy w
porównaniu z rokiem 1982 wzrósi o 4-5%. W porównaniu z przedkryzysowym rokiem 1978
byt on jednak nadal niższy o około 20%. Tzw. dochód narodowy podzielony w 1983 r. był w


408


stosunku do 1978 r. nadal niższy o około 25%. Spadła w nim wielkość środków przeznaczo-
nych na akumulację.
Nastąpii duży spadek wydajności pracy (17% w stosunku do 1978 r.) i spadek produkcji
czystej. Zmalaty obroty handlu zagranicznego i zmniejszyt się doptyw dewiz. iadtużenie
zagraniczne państwa w państwach socjalistycznych wzrosto z 3,7 mld rubli w 1982 r. do 3,8
mld w 1983 r. Natomiast zadtużenie w krajach kapitalistycznych (tzw. II obszar ptatniczy)
spadto z 24,8 mld dolarów w 1982 r. do 23,7 mld dolarów; dochodzity do tego zobowiązania z
tytutu nie zaptaconych odsetek w 1983 r. w wysokości 2,7 mld dolarów. Byto to tącznie 26,4
mld dolarów.
W tych trudnych warunkach podjęto kroki zmierzające do przywrócenia stabilizacji sto-
sunków, naprawienia błędów w polityce ekonomicznej i społecznej, uzdrowienia stosunków
politycznych. Nastąpita szeroko zakrojona wymiana kadr. Pociągnięto do odpowiedzialności
osoby oskarżone o nadużycia. Kontynuowano proces odnowy stosunków międzypartyjnych.
PZPR zachowata rólę przywódcy ideowo-politycznego w spoteczeństwie. Obok niej większą
niż dotąd rolę poczęli spełniać jej sojusznicy: ZSL i SD, a także Stowarzyszenie Katolików
Świeckich PAX, ChSS i inne.
Przywrócono wtaściwą colg wtadzy ustawodawczej i kontrolnej w postaci sejmu. Przy
sejmie powotano do życia Radę Spoteczno-Gospodarczą z prof. dr. janem Szczepańskim na
i;zele, a przy rządzie utwoczono Konsultacyjną Radę Gospodarczą z prof. dr. Czestawem
Bobrowskim. Powstata Narodowa Rada Kultury, której przewodniczy pcof. dc Bogdan
Suchodolski. Dyskusje sejmowe i ważniejsze postanowienia rządu publikowane są w pcasie.
l X ' 1982 r. zalożono nowe pismo "Rzeczpospolita" jako organ rządu. Przystąpiono do wyda-
wania Diariusza Sejmowego. Spoteczeństwo jest szerzej informowane o pracy rządu ocaz
sejmu i ma większe niż przed 1980 r. możliwości wspótudziatu w ksztaftowaniu ustaw i
decyzji. Dużą rolę speiniają bezpośrednie spotkania szefa cządu lub poszczególnych mini-
strciw z różnymi grupami zawodowymi i spotecznymi. Przyzwyczajono się do systematycz-
nych konferenćji prasowych organizowanych przez rzecznika prasowego rządu. Sejm opra-
cowat i uchwalit szereg ustaw precyzujących zakres czynności i kompetencje poszczególnych
resortów i instytucji. W lipcu 1983 r. uchwalono ustawę o kontroli publikacji i widowisk
,cenzura); wydano także ustawę o prawie prasowym.
C:aly pakiet ustaw sejmowych reguluje koncepcje, zasięg i sposób realizacji cefocmy gos-
podarczej. Generalnie przyjęto w niej założenia tzw. trzech "S" (samorządność, samowy-
starczalność i samofinansowanie). Lącznie uchwalono około 20 ustaw gospodacczych. Okre-
ślają one rolę i zasady funkcjonowania państwowych zaktadów przemystowych, zakładów
spóldzielczych, ajencyjnych, regulują rolę samorządu, związków zawodowych i dycekcji;
ustalono nowe zasady opodatkowania i reguty ustalania cen, prawo wtasności gospodarstw
colnych, prawo budowlane, prawo lokalowe itp.
Wobec występujących braków towarów dopuszczono możliwość tworzenia matych zakta-
clciw wytwórczych z kapitatem obcym przez osoby przebywające za granicą firmy polonijne;.
Osobna grupa ustaw objęta gospodarkę rolną, handel i ustugi.
Rząd i sejm zajęty się też szczególnie dotkliwymi w czasie kryzysu problemami patologii
spolecznej. Uchwalono ustawę ograniczającą spożycie alkoholu, ustawę o obowiązku pracy,
zaostrzono sankcje karne za tamanie zasad współżycia społecznego.
Zorganizowano system kontroli funkcjonowania administracji gólną
rolę spetnialy w tym zakresie Wojskowe Grupy Operacyjne.


409


Działanie na rzecz odrodzenia moralnego społeczeństwa podjęły poszczególne ogniwa
PRON. W 1983 r. zorganizowano krajowy zjazd przedstawicieli tej organizacji. Uchwalono
program działania. PRON wydaje wiasne czasopismo pod nazwą "Odrodzenie".
Działalność ustawodawcza, porządkująca i moralno-polityczna stworzyla ramy niezbędne
do bardziej skutecznego działania na rzecz wyjścia z kryzysu. Sukcesy na tym polu byly
powolne ze względu na liczne przeszkody. Szczególną rolę spelniata w tym zakcesie dywec-
syjna działalność państw imperialistycznych, a szczególnie USA. Pewne sukcesy w ożywieniu
przemystu można byto osiągnąć tylko dzięki dostawom surowca z ZSRR (copa, gaz, bawelna)
i innych krajów socjalistycznych. Fakt ten spowodowai reorientację handlu zagcanicznego
PRL w latach 1982/1983. Wzmocniono kontakty z krajami socjalistycznymi i krajami Tcze-
ciego Świata. Wiele inwestycji podjętych ptzed 1980 r. nie zostato zakończonych. Specjalna
komisja opracowata indeks tych inwestycji określając kolejność ponownego ich podejmowania
w zależności od tego, jakie mialy znaczenie dla gospodarki narodowej i możliwości inwesty-
cyjnych państwa. Zmieniano profil produkcyjny zakiadów już ukończonych. Byty to operacje
drogie i czasochłonne.
Poczynania rządu hamowała również rodzima opozycja, która kontynuując politykę pei-
nego zaślepienia, dzialała zgodnie z hasłem "im gorzej tym lepiej" - im większe trudności ma
rząd, tym lepiej dla opozycji. Wroga działalność grupy "nieprzejednanych" zyskiwała opar-
cie części kleru Kościoła katolickiego. Wielu publicystów i działaczy opozycyjnych straci-
wszy wiasne organy prasowe i trybuny przeniosio się na łamy prasy katolickiej ("Tygodnik
Powszechny" i in.) oraz do kościołów. Kler udzielii im swego wsparcia, mimo iż w przesziości
wielu z nich zajmowało stanowisko wrogie Kościołowi.
Fakty te umacniały dezorientację ideowo-polityczną i hamowały proces odrodzenia mo-
ralnego i politycznego. W dalszym ciągu występowaty przejawy uchylania się części spole-
czeństwa od pracy, spekulacji, chęci łatwego bogacenia się drogą przechwytywania pczez
małe grupy i gangi dochodu, wypracowanego przez innych. Rząd nie dopracowal się konse-
kwentnie przemyślanego systemu ptac i bodźców zachęcających do pracy. W dalszym ciągu
zbyt wielką wagę przywiązywano do haset moralnych i wezwań etycznych, a zbyt matą do
dobrej organizacji i motywacji pracy.
Mimo to już w 1983 r. rząd mógł poszczycić się sukcesami. Najważniejszym z nich był
nieznaczny wzrost wydajności pracy, podniesienie produkcji i ożywienie handlu zagranicz-
nego, zwiększenie wytworzonego dochodu narodowego. Rozwijały się nowe związki zawo-
dowe, organizacje miodzieżowe i ogólnospołeczne.


Zakończenie



Przedstawiony w pracy wycinek historii Polski obejmuje zaledwie 70 lat; pcaktycznie biorąc
są to dzieje dwóch - trzech pokoleń. Z punktu widzenia dziejów narodu i państwa jest to okres
niewątpliwie bardzo krótki. Ma on jednak trudne do przecenienia znaczenie. Odrodzenie
państwowości po 123 latach niewoli zapoczątkowało przewrót w dalszym rozwoju Polski.
Naród odrodzit się, a ziemie polskie ponownie zjednoczyty się. Nastąpit proces integracji.
Państwo napotkato jednak bardzo niekorzystny uktad sii w stosunkach międzynarodowych;
przeżywato również poważne trudności wewnętrzne na tle podziałów klasowych, narodo-
wych i politycznych. Siły demokratyczne pozbawione zostaty wpiywu na losy państwa.
Znaczna część obywateli gtośno wyrażata swoje rozczarowanie i dezaprobatę. W tonie
poszczególnych nurtów politycznych powstaty programy przeksztatcenia i naprawy państwo-
wości polskiej.
Programów tych nie zdotano wcielić w życie. Agresja faszyzmu hitlerowskiego spowodo-
wata ponowną okupację państwa. Mimo to naród nie upadi na duchu. Najazd hitlerowski i
terror okupanta ujawnity ogromne przywiązanie narodu polskiego do wtasnego niepodleglego
państwa narodowego, wyzwolity olbrzymi patriotyzm we wszystkich warstwach oraz boha-
terstwo nie tylko żoinierza i partyzanta, ale również ludności cywilnej. Wojna i okupacja
należą do najbardziej tragicznych, ale też chlubnych zbiorowych doświadczeń narodu pol-
skiego. Okres ten wywart olbrzymie piętno na psychice narodu, uksztattowat nowe wzorce
moralne i stereotypy. Po wojnie dokonaty się istotne zmiany w strukturze spolecznej, w
skiadzie narodowościowym i uktadzie sit politycznych w Polsce. Pojęcie państwa polskiego
nabrato nowej treści - tak w sensie terytorialnym, jak i spoteczno-politycznym. Odradzające
się po raz drugi państwo wytoniło się z pożogi i zniszczeń II wojny światowej jako państwo
ludowo-demokratyczne o znacznie zmienionych granicach w nowej, bardziej ustabilizowanej,
pozycji na forum międzynarodowym.
Wszystkie te zmiany dokonały się w niesiychanie krótkim czasie, "na oczach" jednego
pokolenia. Ci sami ludzie, którzy z bronią w ręku walczyli o granice państwa w końcowej fazie
I wojny światowej, bronili tych granic we wrześniu 1939 r. oraz walczyli w partyzantce lub na
frontach II wojny światowej o nowe "miejsce Polski w Europie".
Dynamika rozwoju oraz dramat i tragizm tych wydarzeń zadecydowały o doniosłości i
wielkości tych dni; świadczą one o biologicznej i psychicznej odporności narodu, o jego
zdolności do życia. Bohaterstwo szarych bojowników - żoinierzy i cywilów - wyrastało ponad
wahanie i słabości dowódców; mądrość zbiorowa narodu naprawiała biędy przywódców.
Z doświadczeń II Rzeczypospolitej wyrosio trzecie wydanie państwowości polskiej - w


411


postaci Polski Ludowej. Geneza jej sięga gtęboko wstecz - do walk o odbudowę i charakter
II Rzeczypospolitej. Nurt demokratyczno-postępowy czerpat z doświadczeń historycznych
całego narodu, nawiązywai do tragicznych zmagań mas pracujących miast i wsi o postęp,
jednocząc różne kierunki wokói programu rewolucji polskiej. Ztożyly się nań ostatecznie
doświadczenia komunistów, lewicowych nurtów w ruchu socjalistycznym i ludowym oraz
postępowych grup inteligencji polskiej. Program ten korygowato życie. Rozwijat się on tak
pod wpiywem wydarzeń wewnętrznych, jak i międzynarodowych.
Polska Rzeczpospolita Ludowa istnieje już 40 lat. Jest to już 19 lat diużej niż II Rzecz-
pospolita. Doświadczenia okresu ludowego nabierają już również historycznego wymiaru.
Polska Ludowa dokonała olbrzymiego skoku w rozwoju gospodarczym i społecznym; zyskała
uznanie na forum międzynarodowym. Rozwój ten dokonywał się również nie bez trudności,
napięć i konfliktów społecznych. Istota ludowego państwa powoduje, że konflikty te rozwią-
zuje się w interesie mas pracujących, w interesie narodu. Kryzys ekonomiczny i polityczny lat
1980-1981 ma szczególne znaczenie i pozwala na wyciągnięcie wielu nauk, odnoszących się
tak do polityki wewnętrznej, jak i zewnętrznej państwa. Burzliwe dyskusje lat 1980-1981
wejdą na trwałe do historii polskiej myśli politycznej.