tajniki warsztatu
Symbol Zag"ady, materia cierpienia
Drzewo i Drewno
Tadeusza RóŻewicza
Dwa wiersze "ączy nie tylko temat drzewa/drewna. RóŻewicz pyta przede
wszystkim o cierpienie, pyta o sens powrotu do wyobraŻeł
arkadyjskich po
katastrofie. Poetycka desakralizacja nie jest gestem (tylko) bluęnierczym, za-
szokowany czytelnik dostrzega przecieÅ» Chrystusa przenoszÄ…cego to, co zwie
si´ godnoĘciÄ…, w"aĘnie w obrazie cz"owieka jako  zbitego psa .
KATARZYNA KUCZYÄ„SKA-KOSCHANY
Tadeusz RóŻewicz, Drzewo
Byli szcz´Ä˜liwi CóŻ ci powiesz´
dawniejsi poeci na ga"´zi drzewa
Âwiat by" jak drzewo które sp"on´"o
a oni jak dzieci które nie zaĘpiewa
CóŻ ci powiesz´
Byli szcz´Ä˜liwi
na ga"´zi drzewa
dawniejsi poeci
na które spad"a
pod liĘciem d´bu
Żelazna ulewa
Ępiewali jak dzieci
Byli szcz´Ä˜liwi
A nasze drzewo
dawniejsi poeci
w nocy zaskrzypia"o
doko"a drzewa
I zwis"o na nim
tał
czyli jak dzieci
pogardzone cia"o
(z tomu Srebrny k"os, 1955)
Tadeusz RóŻewicz, Drewno
Drewniany Chrystus
z Ęredniowiecznego misterium
idzie na czworakach
ca"y w czerwonych drzazgach
w cierniowej obroŻy
z opuszczonÄ… g"owÄ…
zbitego psa
jak to drewno "aknie
Foto: Emanuela Pachowicz
(z tomu Poemat otwarty, 1956)
36 612 polonistyka
tajniki warsztatu
Ukrytym zdarzeniem lirycznym poezji RóŻewicza jest
ci powtarza si´ w klauzuli (zamkni´ciu) trzech
to, co niewyraÅ»alne  Ęmierç. RóŻewicz zrodzi" si´ ja- strof  trzykrotnie i semantycznie dubluje atmos-
ko poeta Holocaustu  zjawiska wyjÄ…tkowego i ta- fer´ beztroskiej zabawy, pe"nej ufnoĘci postawy
1
kim pozosta"  wobec Ęwiata. Taniec i Ępiew w bezpiecznym, za-
mkni´tym Ęwiecie, nie zagroÅ»onym z zewnÄ…trz,
napisa"a o autorze Kartoteki Maria Janion.
jest teÅ» aluzjÄ… do melicznego (zwiÄ…zanego z mu-
Obydwa wiersze z sÄ…siadujÄ…cych powojennych
zyką) pochodzenia twórczoĘci poetyckiej. Wyra-
tomów poruszają  poprzez wyraziste odwo"a-
zistym kontrapunktem wobec strof nieparzy-
nia kulturowe  temat Zag"ady. Zag"ad´ moÅ»-
stych sÄ… strofy parzyste. StanowiÄ… zaprzeczenie
na tu rozumieç dos"ownie, jako unicestwienie
wizji ewokowanej w tamtych, wydajÄ… si´ wzi´te
kilku milionów europejskich Úydów podczas
jakby z innego Ęwiata, z innego wiersza. WiąŻe je
II wojny Ęwiatowej, ale równieŻ (i chyba taka
tylko motyw drzewa (semantycznie) i identyczne
myĘl nasuwa si´ przy pierwszej lekturze wier-
metrum, dajÄ…ce z"udzenie, Å»e nic si´ nie zmienia.
sza) jako konsekwencj´ masowego w XX wie-
Rytm  arkadyjski staje si´ w przeplocie strof
ku ludobójstwa  zag"ad´ podstawowych dla
nieparzystych i parzystych pe"nym grozy pozo-
kultury europejskiej wartoĘci, nie podawa-
rem identycznoĘci. Ale przecieŻ drzewo, obda-
nych w wÄ…tpliwoĘç od co najmniej dwóch
rzone przez poet´ intymnym zaimkiem dzier-
tysi´cy lat. StÄ…d w dwu zestawianych tekstach
Żawczym  nasze , drzewo, na które spad"a /
dwa zabiegi poetyckie godzÄ…ce w samo serce
Żelazna ulewa, które umar"o / które nie zaĘpiewa,
grecko-rzymskiego i judeochrzeĘcijał
skiego
na którego ga"´ziach zawis"o (...) pogardzone
dziedzictwa (tak samo ugodzi"a w nie XX-wiecz-
cia"o, jest rewersem drzewa Życia, jest symbolem
na historia).
Ęwiata, który zosta" zabity, zg"adzony.
Arkadia, katastrofa
Drewno jest drewno  nawet gdy Ęwi´tÄ…
W wierszu pierwszym zderza RóŻewicz obraz
2
form´ krzyÅ»a przyjÄ…ç musi
Arkadii jako miejsca beztroski, szcz´Ä˜cia,
W drugim wierszu, b´dÄ…cym ekfrazÄ…3 rze-
swobody poetyckiego tworzenia (w strofach
nieparzystych) z antyarkadyjskÄ… wizjÄ… Kata- czywistego lub imaginacyjnego misterium
w drewnie, RóŻewicz poddaje desakralizacji
strofy (w strofach parzystych), tym samym
stawiajÄ…c r´kÄ…  ocalonego z Zag"ady znak
zapytania nad antycznym toposem. Strofy nie- 1
M. Janion, To co trwa,  TwórczoĘç 2000, nr 5, s. 151.
parzyste, prawie niezmienne w treĘci, jak 2
Zdanie z listu Cypriana Kamila Norwida do
ewokowany przez nie mityczny obraz Arkadii,
Bronis"awa Zaleskiego, napisanego jesieniÄ…
utrzymane są w tonacji niezmąconego, rado- 1875 roku w ParyŻu. Cyt. za: C. Norwid, Pisma
wszystkie, t. 10: Listy 1873 1883, oprac. J.W.
snego spokoju, podkreĘlanego dodatkowo
Gomulicki, PIW, Warszawa 1971, s. 57. Norwid,
prostym, powtarzalnym, piosenkowym ryt-
jeden z mistrzów RóŻewicza, wyrzeębi" kiedyĘ
mem (klasycznym 11-zg"oskowcem 5+6, roz-
szczególny krucyfiks z bukszpanu (wspomina
bitym na dwa wersy w miejscu Ęredniówki)
o tym w liĘcie do Marii Tr´bickiej, napisanym
oraz uk"adem rymów (abcb). Pierwsze dwa w Nowym Jorku, 21 23 lutego 1854). Dzie"o
to, wiszące póęniej przez lata w paryskim miesz-
wersy strof nieparzystych brzmiÄ… identycznie:
kaniu Norwida, wzbudzi"o zachwyt J.I. Kra-
Byli szcz´Ä˜liwi / dawniejsi poeci. Drugi dwu-
szewskiego, który tak je opisa": Nad "óŻkiem wi-
wers w strofach nieparzystych zmienia si´, ale
sia" bia"y krzyÅ» z drzewa, bez Chrystusowego wize-
nieznacznie. MoŻna by na ich podstawie stre-
runku, ale z bardzo starannie odmalowanymi,
Ęciç egzystencj´ poetów jako zoĘrodkowanÄ…
z pewnym obrachowaniem prawdy, znakami krwi,
wokó" drzewa, wiecznie zielonego drzewa Å»y- k´dy by"y r´ce, nogi i zraniona leÅ»a"a g"owa. Ni-
gdy podobnego nie widzia"em krucyfiksu, a ten
cia. To mityczne drzewo by"o Ęwiatem, harmonij-
zrobi" na mnie moÅ»e wi´ksze wraÅ»enie niÅ» naj-
nym, pe"nym "adu obrazem Ęwiata. I w tym ca"-
pi´kniejsza figura. Pomys" takiego krzyÅ»a naleÅ»y
kowicie oswojonym Ęwiecie (pod liĘciem d´bu,
Cyprianowi (tamŻe, t. 8, s. 520).
czyli drzewa b´dÄ…cego Ä™ród"em si"y) dawniejsi 3
ekfraza (gr.)  poetycki opis dzie"a sztuki pla-
poeci tał
czyli i Ępiewali jak dzieci. Owo jak dzie- stycznej (obrazu, rzeęby, fotografii itp.).
10/2004
613 37
tajniki warsztatu
Foto: Matylda Pachowicz
najwaÅ»niejszÄ… ikon´ cierpienia w naszej kultu- w oczy. Umiera z kaÅ»dym "agiernikiem kona-
rze  Chrystusa niosÄ…cego krzyÅ» i pod jego ci´- jÄ…cym z g"odu i pracy ponad ludzkie si"y, ze
Żarem upadającego. Taka desakralizacja jest wszystkimi zakatowanymi przez oprawców
nie tylko bluÄ™niercza, ale teÅ» wymowna. Szok wi´Ä™niami. Przyjmuje rany i razy  to rzeczy-
czytelnika, który unaocznia sobie w lekturowej wiĘcie psia wiernoĘç. WiernoĘç z RóŻewiczow-
konkretyzacji obraz Chrystusa jako zbitego skim przeg"osem wiary.
psa, to nagle pojawiajÄ…ca si´ ĘwiadomoĘç, Å»e Ów szczególny przeg"os inspirujÄ…co zinter-
najwaŻniejszym warunkiem zadawania dotkli- pretowa"a BoŻena Chrząstowska, odwo"ując
wego cierpienia jest odebranie temu cierpieniu si´ polemicznie do wczeĘniejszego, estetyzu-
godnoĘci. Drewno, z którego Chrystus zosta" jącego odczytania Ryszarda Handkego:
wyrzeÄ™biony r´kÄ… snycerza, staje si´ metonimiÄ…
W wierszu najpierw tytu" sygnalizuje, Å»e mowa b´-
(zamienniÄ…) cierpienia Boga-cz"owieka jako
dzie o przedmiocie z drewna, a pierwszy wers okreĘla
tego, który wzią" na siebie cierpienia wszyst-
go jako rzeÄ™b´ Chrystusa (...) Kolejne wersy przywo-
kich ludzi. Drewno to nie tylko tworzywo opi-
"ujÄ… Ęredniowieczne misterium i konkretyzujÄ… postaç
sywanej w wierszu rzeęby misteryjnej, ale moŻe
Chrystusa w drodze na Golgot´. Obraz Chrystusa
jeszcze bardziej materia prima wszelkiego cier-
odbiega jednak od wyobraŻeł
utrwalonych w ikono-
pienia odradzajÄ…cego, zbawczego. Ono "aknie
grafii: z rzeęby odczytuje podmiot liryczny nie tylko
krwi, jak krzyÅ» drewniany jej "aknÄ…" od Chry-
cierpienie, ale i towarzyszÄ…ce mu upodlenie. Ca"oĘç
stusa. StÄ…d nasycenie krwawÄ… czerwieniÄ… w tym
 pisze Handke  moÅ»e odnosiç si´ do motywu
wierszu  od drewna, drzewa krzyŻa jako mate-
Ęmierci krzyÅ»owej, ale moÅ»e takÅ»e wskazywaç  na
rii z"aknionej, do przejmujÄ…cego obrazu cier-
kondycj´ ludzkiego cierpienia . KoÅ‚
cowy wers,
piÄ…cego ca"ego w czerwonych drzazgach (co zna-
w którym podmiot liryczny zmienia postaw´ z rela-
czy, Że ból dotyka kaŻdego miejsca cia"a  jest
cjonującego obserwatora na komentatora ca"oĘci,
wszechogarniajÄ…cy).
interpretuje Handke jako wyraz zdziwienia ( jak to
drewno "aknie ) nad moŻliwoĘciami sztuki, która
Przeg"os wiary
czyni wyrazistym przedmiot z drewna.(...)
Obraz zbitego psa, z opuszczonÄ… g"owÄ…, jest
wyt"umaczalny nie tylko jako szczególny rodzaj
Obraz Chrystusa upadającego pod krzyŻem, wykre-
upodlenia, lecz równieŻ jako wielka metafora
owany w wierszu, zbyt ostro odcina si´ od zwyk"ych
pokory i wiernoĘci. Chrystus cierpi i umiera jak
skojarzeł
(por. na kolanach   na czworakach ,
najbardziej bezbronni z bezbronnych. Umiera
w cierniowej koronie   w cierniowej obroŻy ,
z osieroconą Żydowską dziewczynką Ryfką
z opuszczonÄ… g"owÄ… cierpiÄ…cego Boga-Cz"owieka 
z wiersza W"adys"awa Broniewskiego Ballady
 ...zbitego psa , skrwawiony   w czerwonych drza-
i romanse. Umiera z bezbronnym obroł
cÄ…
zgach ), by moÅ»na nazwaç i okreĘliç sposób mówie-
dzieci Januszem Korczakiem, który wchodzi
nia o Ęwiecie przedstawionym jako  relacja . Chyba
do komory gazowej w Treblince ostatni, kiedy
Że taki zdesakralizowany, pomniejszony obraz cier-
juÅ» wszystkie dzieci tam sÄ… i ufnie patrzÄ… mu
piÄ…cego Chrystusa wpisany zosta" w owÄ… drewnianÄ…
38 614 polonistyka
tajniki warsztatu
rzeÄ™b´. W kaÅ»dym razie desakralizacja jest znaczÄ…ca, skoro tak plastycznie wyrazi" m´k´ Chrystusa. MoÅ»-
stanowi akt Ęwiadomy, wr´cz bluÄ™nierczy: cierpienie na by zatem mówiç o palimpsestowym nak"adaniu
wiÄ…Å»e si´ w tym obrazie nie z odkupieniem, zbawie- si´ tradycji w utworze  poprzez przywo"anÄ… rzeÄ™b´
niem cz"owieka, lecz z poniŻeniem, bezradnoĘcią,  drewnianego Chrystusa , poprzez teatr Ęrednio-
upodleniem. JednakÅ»e si"a wyrazu poetyckiego  g"´- wieczny, poprzez wspó"czesne s"owo poetyckie. Od-
bia upadku cz"owieka  jest rezultatem odwo"ania wo"ania do tradycji chrzeĘcijał
skiej zosta"y poddane
si´ do treĘci religijnych: pami´ç i ĘwiadomoĘç zbaw- zabiegom desakralizacji, ale w"aĘnie one przypomi-
czej roli m´ki Chrystusowej jest konieczna, aby od- najÄ…, Å»e aby zrozumieç ich artystyczny i ĘwiatopoglÄ…-
5
czytaç sens obrazu.  Chrystus upokorzony, na czwo- dowy efekt, trzeba najpierw pojÄ…ç sfer´ Sacrum .
rakach nie przestaje byç Ęwi´tym  napisa" jeden
Z porównania dwu wierszy RóŻewicza, osnu-
z czytelników wiersza.
tych wokó" pokrewnych tematów drzewa
Dointerpretowania wymaga takŻe wers koł
cowy: i drewna, wyciÄ…gnÄ…ç moÅ»na kilka wniosków
(...) RóŻewicz uŻy" s"owa  "aknie , które jest swoiĘcie istotnych dla jego twórczoĘci. Po pierwsze, iŻ
nacechowane we frazeologii biblijnej. Utwór przywo- autor Ocalonego konsekwentnie, od pierwszego
tomu (1947) jest poetÄ…  Europy po deszczu
"uje ewangeliczny opis m´ki Chrystusa, trzeba zatem
aktualizowaç znaczenia takÅ»e i te, które sÄ… sugero- (uÅ»ywam metaforycznego okreĘlenia sytuacji
wane delikatną aluzją. W Ewangelii Ęw. Jana Chry- powojennej  aluzji do s"ynnego obrazu Maxa
Ernsta), upartym diagnostÄ… najwi´kszego w hi-
stus ukrzyÅ»owany wypowiada s"owo  pragn´ (J 19,
storii Zachodu kryzysu kultury europejskiej. Po
28), po czym zostaje napojony octem (podobnie
drugie, by opisaç pototalitarnÄ… chorob´, pejzaÅ»
u synoptyków). To s"owo wypowiedziane zosta"o,
po Zag"adzie, si´ga poeta po zaprzeczone obra-
 aby si´ wype"ni"o Pismo (jw.). (...) S"owo  pragn´
zy tego, co silnie zapisane w ĘwiadomoĘci prze-
jest synonimem wyrazu  "akn´ , o czym mówi tekst
ci´tnego Europejczyka: obraz Arkadii zderza
Kazania na Górze:
z obrazem wojennej  apokalipsy spe"nionej ,
 B"ogos"awieni, którzy "akną i pragną sprawiedliwoĘci,
cierpiącego Chrystusa przyrównuje do zbitego
albowiem oni b´dÄ… nasyceni .
psa. Po trzecie wreszcie, Ęmia"oĘç RóŻewiczow-
(Mt 5, 6)
skich wizji z po"owy lat 50. jest równowaŻona
Znaczące jest takŻe uŻycie wyrazu  drewno ; w polu
tym, co nazwano  poetykÄ… ĘciĘni´tego gard"a ,
semantycznym drewna znajduje si´ s"owo  drzewo .
szczególną powĘciągliwoĘcią w stosowaniu
Obydwa te wyrazy tworzÄ… opozycj´ martwoty i Å»ycia.
Ęrodków poetyckiego wyrazu  granica Zag"ady
W wierszu RóŻewicza akcentowane jest martwe
sta"a si´ u RóŻewicza granicÄ… ekspresji. Po-
drewno oÅ»ywione wizjÄ… artysty. W tradycji chrzeĘci- wĘciÄ…gliwoĘç to chyba nie najlepsze s"owo. Rze-
jał
skiej m´ka Chrystusa kojarzy si´ z krzyÅ»em,
k"abym raczej: niemoÅ»noĘç, Ęmierç decorum.
 drzewem Życia (...)
Egzekucja pozbawiona ceremonia"u
W Ęwietle wprowadzonych kontekstów koł
cowy wers:
 Jak to drewno "aknie
W trzecim wierszu RóŻewicza, którego tema-
opalizuje róŻnymi znaczeniami: moŻe jest istotnie
tem jest drzewo, a w"aĘciwie Ęmierç drzewa,
tylko wykrzyknikiem, wyrazem podziwu dla sztuki?
ujawnia si´ spoiwo interpretacyjne dwu wyÅ»ej
A moŻe jest kolejnym bluęnierstwem akcentującym
czytanych wierszy. To utwór Na Ęci´cie drzewa
martwot´  drewna , które jednak  "aknie , chce byç
z lutego 1981.
drzewem Å»ycia? MoÅ»e jest wyrazem t´sknoty pod- Âmierç pojedynczego drzewa staje si´ swe-
miotu do wartoĘci wyÅ»szych niÅ» estetyczne? Úalu za go rodzaju centrum kulturowych odniesieÅ‚
,
zagubionymi wartoĘciami wiary?(...) zapisanych jednak ze ĘwiadomoĘciÄ… g"´bokie-
Gdyby wi´c uchyliç wszystkie wprowadzone kontek- go tejÅ»e kultury kryzysu. JuÅ» na poczÄ…tku
sty i odczytaç wiersz zgodnie z laickÄ… postawÄ… poety wiersza poeta pokazuje bezbronnoĘç skazane-
wy"Ä…cznie w pierwszym znaczeniu, jako podziw dla go na Ęmierç (jako s"owo-klucz pojawia si´ tu
sztuki, dla kawa"ka drewna, nie sposób zapomnieç,
5
B. ChrzÄ…stowska, K"opot z cieniem,  W dro-
Że to drewno ukszta"towa" artystycznie jakiĘ rzeę-
dze 1985, nr 11/12.
biarz, dla którego nieobce by"y treĘci ewangeliczne,
10/2004
615 39
tajniki warsztatu
ugodzone w bok
zwali"o si´
run´"o w runo
gniotÄ…c martwym ci´Å»arem
trawy zio"a
wiotkie jasne odziomki
drŻące paj´czyny
Powiada RóŻewicz, Że razem z drzewem stra-
cono jego cieł
, Że zabito
jedyne obok ludzi i zwierzÄ…t
istoty Żywe czujące
stworzone na obraz
i podobieł
stwo bogów
Poeta pisze o drzewach, bo ludzie stali si´ nie-
ludzcy:
dzieci urodzone
bezboleĘnie w klinikach
dojrzewajÄ…ce
Foto: Matylda Pachowicz
w dyskotekach
rozdzierane sztucznym Ęwiat"em
zag"ada, antropomorfizacja Ęwiadczy zaĘ
i dÄ™wi´kiem
o symbolicznym charakterze skazał
ca):
wpatrzone w ekran telewizora
drzewo naznaczone
nie rozmawiajÄ…
na Ęci´cie
z drzewami
bia"ym znakiem zag"ady
Pomi´dzy wierszami o umieraniu drzew a tym,
jeszcze oddycha"o
który jest studium Ęmierci Boga (i drewna ja-
konary i ga"´zie
ko materii tej Ęmierci), pomi´dzy drzewem
wczepia"y si´
a Bogiem  rodzi si´ jakaĘ niewielka nadzieja
6
w odp"ywajÄ…ce chmury
na innego, bardziej ludzkiego, cz"owieka. Bo
W opisie aktu uĘmiercania drzewa pojawiają
pami´ç o drzewach jest osiÄ… kaÅ»dego pojedyn-
si´ czytelne aluzje do Ęmierci Chrystusa (drze-
czego Ęwiata, to kr´gos"up pami´ci.
wo ugodzone w bok), ale w"aĘnie tego Chry-
Ęci´te spalone
stusa, który  po Treblince i Ko"ymie  przyj-
zatrute martwe
muje Ęmierç pozbawionÄ… ceremonia"u,
drzewa dziecił
stwa
i z najwi´kszym juÅ» trudem, ostatkiem si"
zieleniejÄ… nad naszymi g"owami
zmartwychwstaje:
w maju
Ęci´cie drzewa to egzekucja
zrzucają liĘcie na groby
pozbawiona ceremonia"u
w listopadzie
rosnÄ… w nas
mechaniczna pi"a
do Ęmierci
parskajÄ…c trocinami
b"yskawicznie wchodzi
w kor´ miÄ…Å»sz rdzeÅ‚

6
T. RóŻewicz, Na Ęci´cie drzewa, w: Poezje wy-
KATARZYNA KUCZYÄ„SKA-KOSCHANY
brane. Selected poems, t"um. A. Czerniawski,
dr, pracownik naukowy Uniwersytetu
pos"owie T. Paulin J. Pieszczachowicz,
im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
WL, Kraków 1991, s. 242.
40 616 polonistyka