LIST DO EFEZJAN
Pismo, określane tradycyjną nazwą Listu do Efezjan, nie mogło być skierowane przez św.
Pawła tylko do chrześcijan zamieszkałych w Efezie, metropolii Azji Mniejszej. Takie jest
zdanie specjalistów, powszechnie dziś uznawane. Opiera się ono głównie na dwóch
sprawdzianach, których dostarczają forma i treść tego listu. Już w jego adresie (1,1) nie
wykazują najstarsze rękopisy najważniejszych w tej sprawie słów: w Efezie, a Tradycja waha
się co do tego, kim byli adresaci listu. W jego treści uderza czytelnika brak jakichkolwiek
żywszych akcentów osobistych. A przecież nie do pomyślenia jest to, by Apostoł bezosobowo
potraktował członków tego Kościoła, który sam założył i pouczał w ciągu blisko trzech lat (por.
Dz 19,1.8.10; 20,1). Poszukując więc właściwych adresatów listu, część uczonych upatruje ich
w Laodycejczykach, do których miało być skierowane oddzielne pismo, niestety zaginione
(Kol 4,16). Bardziej jednak prawdopodobna wydaje się hipoteza, że list ten, może właśnie
identyczny ze wspomnianym w Kol 4,16, był listem okrężnym, skierowanym do kilku miast
doliny rzeki Likos, włącznie z Efezem jako metropolią. Stąd zachowane rękopisy bądz
nie
zawierają w ogóle nazwy geograficznej miasta, wymiennej w poszczególnych odpisach, bądz

tylko jedną: do Efezjan, która zapewne była pierwotnie umieszczona na zewnętrznej stronie
zwoju papirusowego, odpisanego specjalnie dla mieszkańców tej metropolii.
Stąd dla zrozumienia listu nie tyle ważne jest zagadnienie adresatów, bo byli nimi
chrześcijanie wielu różnych Kościołów, ile raczej okoliczności, w jakich on powstał. Aluzje w
nim zawarte (3,1; 4,1; 6,19n) wskazują na to, że św. Paweł napisał go w więzieniu.
Podobieństwo zaś pod względem stylu i tematyki do Listu do Kolosan skłania do tego, by
obydwa pisma datować mniej więcej jednakowo, mianowicie w latach 61 63, podczas
pierwszego uwięzienia św. Pawła w Rzymie (Dz 28,16n.30). Jednakże doktryna Ef o Kościele
jako o Ciele Chrystusa, bardziej rozwinięta niż w Kol, skłania do uznania Ef za nieco
póz
niejszy.
Nowa i ostateczna synteza teologiczna Ef wynikała z praktycznych potrzeb apostolstwa, a
wykorzystała refleksje, jakie Paweł miał czas snuć przebywając w więzieniu. Potrzeby
apostolstwa w Azji Mniejszej  to przeciwdziałanie zagrożeniu chrześcijaństwa początkową
formą gnozy. Wychodząc naprzeciw tego niebezpieczeństwa, Paweł posługuje się pojęciem
misterium Chrystusa, które Bóg Ojciec objawił ostatnio światu przez apostołów. Misterium
Chrystusa objawia się światu przez życie Kościoła  jako Jego Ciała, jako nieustannej epifanii.
Przy tym Chrystus zmartwychwstały jest dla tego Ciała Głową, tzn. władcą i z
ródłem życia
przez łaskę. Dalej, Kościół obmyty jako całość we Krwi Chrystusa, a w poszczególnych swych
członkach przez chrzest, złożony odtąd tak z nawróconych pogan, jak i z Żydów, duchowa
świątynia Boża i Oblubienica Chrystusa, jest narzędziem zbawczego planu Boga. Stąd Ef
można nazwać w skrócie eklezjologią soteriologiczną. Ta właśnie tematyka listu sprawia, że
stał on się szczególnie aktualny wraz ze wzmożonym dzisiaj w Kościele zainteresowaniem dla
prawdy o mistycznym Ciele Chrystusa. Stąd też i w dokumentach Soboru Watykańskiego II list
ten znalazł szczególnie częste zastosowanie, zwłaszcza w związku z naciskiem, jaki spoczywa
w nich na zbawczym planie Boga.
Część moralna (4,1 6,20) w sposób znamienny dla Pawła snuje wnioski praktyczne z faktu
Odkupienia i z przynależności do Kościoła: chodzi o życie zgodne z powołaniem. Pierwszym
wymogiem jest zachowanie jedności. Etos chrześcijański cechuje całkowita nowość życia,
która pozostaje w zasadniczym i bezkompromisowym kontraście z dotychczasowym,
pogańskim życiem, nacechowanym nieznajomością Boga i rozwiązłością. Jako dzieci
światłości, mają chrześcijanie świecić prawdą nowego życia. Przy sposobności praktycznych
pouczeń dla mężów i żon pada ważkie stwierdzenie, że małżeństwo wiernych to wielka
tajemnica, gdyż stanowi odzwierciedlenie stosunku Chrystusa-Głowy do swego Ciała i
zarazem swej Oblubienicy, tzn. do Kościoła (5,21 33). Część moralną kończy pełen ekspresji
obraz walki duchowej z mocami ciemności.
ADRES (1,1 2)
1 1 Paweł, z woli Bożej apostoł Chrystusa Jezusa  do świętych, którzy są w , i do
wiernych w Chrystusie Jezusie: 2 A
aska wam i pokój od Boga, Ojca naszego, i od Pana Jezusa
Chrystusa!
1 2. W liście tym adres składa się z elementów należących do stałego formularza (zob. Rz
1,1.7; por. 1 Kor 1,1). Jednakże dwa określenia w nim zawarte mówią więcej: z woli Bożej
oznacza tu stale zbawczą inicjatywę, a termin apostoł otrzyma w rozdz. 3 nowe cechy.
Adresatów określa tu Apostoł nie tylko stałym w NT tytułem święci, ale dorzuca nadto wierni,
tak iż pierwszy przymiotnik wskazuje na uprzedni wybór Boży  powołanie do świętości, a
drugi  na odpowiedz
ludzi na tę łaskę  wierność. O słowach  zob. Wstęp.
MISTERIUM CHRYSTUSA W KOÅšCIELE
TAJEMNICZY PLAN ZBAWIENIA (1,3 14)
Zamiast zwyczajowego u Pawła dziękczynienia za adresatów, które tu, w liście okrężnym
skierowanym do wielu różnych kościołów lokalnych (zob. Wstęp) nie ma zastosowania,
następuje od razu po adresie hymn dziękczynny na cześć zbawczego planu Boga. W hymnie
tym zawiera siÄ™ zapowiedz
głównego tematu listu, jakim będzie misterium Kościoła na tle
dziejów zbawienia.
3
Niech będzie błogosławiony Bóg i Ojciec Pana naszego Jezusa Chrystusa;
On napełnił nas wszelkim błogosławieństwem duchowym na wyżynach niebieskich  w
Chrystusie.
4
W Nim bowiem wybrał nas przed założeniem świata,
abyśmy byli święci i nieskalani przed Jego obliczem.
Z miłości 5 przeznaczył nas dla siebie jako przybranych synów poprzez Jezusa
Chrystusa,
według postanowienia swej woli,
6
ku chwale majestatu swej Å‚aski,
którą obdarzył nas w Umiłowanym.
7
W Nim mamy odkupienie przez Jego krew 
odpuszczenie występków,
według bogactwa Jego łaski.
8
Szczodrze ją na nas wylał
w postaci wszelkiej mądrości i zrozumienia,
9
przez to, że nam oznajmił tajemnicę swej woli
według swego postanowienia, które przedtem w Nim powziął
10
dla dokonania pełni czasów,
aby wszystko na nowo zjednoczyć w Chrystusie jako Głowie: to, co w niebiosach, i to, co
na ziemi.
11
W Nim dostąpiliśmy udziału my również,
z góry przeznaczeni zamiarem Tego,
który dokonuje wszystkiego zgodnie z zamysłem swej woli, 12 byśmy istnieli ku chwale
Jego majestatu  my, którzyśmy już przedtem nadzieję złożyli w Chrystusie.
13
W Nim także i wy, usłyszeliście słowo prawdy,
DobrÄ… NowinÄ™ o waszym zbawieniu,
w Nim również  uwierzyliście, zostaliście naznaczeni pieczęcią, Duchem Świętym, który
był obiecany.
14
On jest zadatkiem naszego dziedzictwa w oczekiwaniu na odkupienie, które nas uczyni
własnością [Boga], ku chwale Jego majestatu.
3. Hymn wprost wielbi Boga Ojca, Inicjatora zbawczego planu, a pośrednio  Jego Syna,
Jezusa Chrystusa, jako pośrednika, co podkreśla wielokrotnie powtarzany okolicznik w Nim.
Za punkt wyjścia Apostoł obiera naszą sytuację jako chrześcijan: wszelkie błogosławieństwo
duchowe spływa na nas teraz z wyżyn niebieskich, na których zasiada zmartwychwstały
Chrystus (por. 1,20) i dla nas je otwiera (2,6). Zwrot na wyżynach niebieskich zachodzi
pięciokrotnie tylko w tym liście. Jest to biblijne, obrazowe określenie świata nadzmysłowego,
duchowej strefy bytowania (3,10). Do niej aspiruje człowiek, a chcą mu ją odebrać demoniczne
 Potęgi wyliczone w 6,12 (por. Rz 8,38n; 1 Kor 15,24; Kol 2,15).
4 6. Po nakreśleniu obecnej sytuacji wiernych, myśl Pawła cofa się do prapoczątku
zbawczego planu. Zaczyna się on nie od naprawy rajskiego upadku, jak to często upraszczały
katechezy, lecz jeszcze przed założeniem świata, w wieczności Trójjedynego Boga. Jedyne i
niepowtarzalne synostwo Boże Chrystusa w sposób tajemniczy rozszerza się na wiernych jako
wybranych przez Boga Ojca właśnie w Nim: Bóg nas rodzi w Synu. Jesteśmy więc  synami w
Synu (E. Mersch), synami przybranymi dzięki jedynie i w pełni Umiłowanemu, którym jest
Syn. Świętość przeznaczona dla nas odwiecznym postanowieniem Bożym jest obiektywna i
rzeczywista, na co wskazuje określający ją okolicznik przed Jego obliczem. Znaczy on tyle, co
 zasługujący na Jego uznanie . Wszystko to jest nienależnym darem łaski, a zmierza do
ostatecznego celu wszechrzeczy  do chwały Boga.
7 8. Apostoł przechodzi do dzieła Odkupienia. Pośrednich etapów zbawczego planu
wprawdzie wyraz
nie nie wymienia, skoro mówi wprost o odkupieniu jako odpuszczeniu
występków, ale je suponuje. A więc liczy się z faktem rajskiej odpowiedzi człowieka na
uprzedni wybór Boży, liczy się z następstwami grzechu prarodziców. Krew Chrystusa jako
środek odkupienia tutaj ma doniosłość wyraz
nie ekspiacyjnÄ…  oczyszczenia z brudu
grzechowego (por. Rz 3,25; 5,8n; Kol 1,20; Hbr 9,14.22; 1 P 1,2; Ap 1,5; 7,14). Tym samym
pośrednio ukazuje się tu złość grzechu, który wymaga aż takiej ekspiacji. Nie zatrzymując się
dłużej nad negatywną stroną Odkupienia, hymn szerzej opiewa bogactwo łaski, szczodrze
wylanej na wiernych.
9. Trzymając się głównego tematu listu hymn wymienia najpierw łaskę szczególnego
objawienia, a mianowicie poznanie tajemnicy planu zbawienia dokonanego w Chrystusie. Takie
wtajemniczenie jest dowodem niesłychanego zbliżenia Boga do człowieka  kryterium
przyjaz
ni (por. J 15,15). Pośrednikiem tego dzieła i jego urzeczywistnieniem, postanowionym z
góry, będzie Chrystus (por. Mt 11,27).
10. Odkupienie nastąpiło z nastaniem pełni czasów (o tym pojęciu zob. kom. Ga 4,4), a
następstwem tej pełni jest nowy, na wskroś pozytywny aspekt owego dzieła Odkupienia 
szczególna odnowa wszechrzeczy. Wyraża ją jeden złożony czasownik, który z konieczności
po polsku wymaga kilku wyrazów: na nowo zjednoczyć w Chrystusie jako Głowie. Jest to idea
szczególnie droga św. Pawłowi: Chrystus jest zasadą wszechrzeczy i zarazem pośrednikiem
pojednania (Kol 1,15 20). Harmonia wszechświata naruszona przez grzech doznaje naprawy
dzięki Chrystusowi, który staje się Głową, co bliżej wyjaśni jeszcze 1,22nn (por. Kol 1,18).
Chrystus króluje nad całym światem tak materialnym, jak duchowym.
11 12. Mimo rozmiarów kosmicznych, dzieło zbawienia dotyczy przede wszystkim ludzi.
Chrystusowa pełnia czasów  to etap niezawodnego i suwerennego planu Bożego, który
zmierza do najściślejszego połączenia ludzkości z Bogiem. To połączenie na nowej zasadzie
jest dobrodziejstwem przede wszystkim dla Żydów, wówczas powołanych do Kościoła. Oni
bowiem dzięki głosom prorockim  mogli już przedtem nadzieję złożyć w Mesjaszu, którego
właśnie doczekali się w osobie Jezusa. Apostoł zalicza i siebie do Żydów, o czym świadczy w
tekście forma my.
13 14. Odpowiednio do tego wy w w. 13 oznacza powołanych do Kościoła pogan. Weszli
oni do niego dzięki wierze w głoszoną im Dobrą Nowinę, w prawdę o zbawieniu, a włączeni
zostali do tej wspólnoty przez chrzest. Aluzję do trwałych skutków tego sakramentu stanowi
użyta tu nazwa opisowa pieczęć. Pieczęcią jest zapowiedziany przez proroków (Jl 3,1 5; Ez
36,26n), a obiecany przez Jezusa (Mt 10,20; J 14,15nn. 26; 15,26n; 16,5 15) Duch Święty. Jak
bowiem pieczęć wskazuje na autentyczność dokumentu czy przynależność rzeczy do
właściciela, a także chroni własność czy tajemnicę  tak Duch Święty przez swą działalność w
wiernych od chwili ich chrztu jest zadatkiem dziedzictwa na odkupienie, rękojmią powodzenia
zbawczego planu, którego faza końcowa ukaże nowy aspekt, na wskroś pozytywny  nabycie
wyłącznej własności przez Boga. Chodzi tu o nieutracalną przynależność człowieka do Boga w
wieczności. To wiekuiste szczęście zbawionych zmierza ku chwale majestatu Boga, Inicjatora
planu, a więc Boga Ojca. Patrocentryzm u św. Pawła jest zawsze konsekwentny.
DZI
KCZYNIENIE I MODLITWA O POZNANIE CHRYSTUSA
JAKO GA
OWY KOÅšCIOA
A (1,15 23)
15
Przeto i ja, usłyszawszy o waszej wierze w Pana Jezusa i o miłości względem wszystkich
świętych, 16 nie zaprzestaję dziękczynienia, wspominając was w moich modlitwach. 17 [Proszę w
nich], aby Bóg Pana naszego Jezusa Chrystusa, Ojciec chwały, dał wam ducha mądrości i
objawienia w głębszym poznawaniu Jego samego. 18 [Niech da] wam światłe oczy serca, byście
wiedzieli, czym jest nadzieja, do której On wzywa, czym bogactwo chwały Jego dziedzictwa wśród
świętych 19 i czym przeogromna Jego moc względem nas wierzących  na podstawie działania
Jego potęgi i siły. 20 Wykazał On je,
gdy wskrzesił Go z martwych
i posadził po swojej prawicy na wyżynach niebieskich,
21
ponad wszelką Zwierzchnością i Władzą, i Mocą, i Panowaniem (Ps 110[109],1)
i ponad wszelkim innym imieniem,
wzywanym nie tylko w tym wieku, ale i w przyszłym.
22
I wszystko poddał pod Jego stopy (Ps 8,7)
a Jego samego ustanowił nade wszystko
Głową dla Kościoła,
23
który jest Jego Ciałem,
Pełnią Tego, który napełnia wszystko wszelkimi sposobami.
15 16. Swoim zwyczajem Apostoł dziękuje Bogu za łaski udzielone adresatom i
zapewnia ich o pamięci w modlitwach (zob. Wstęp). Przedmiotem jego uznania jest ich wiara
w Pana Jezusa (inaczej w Kol 1,4) i czynna miłość względem współwyznawców, określonych
stałym w NT appellativum święci.
17. Modląc się za adresatów, Apostoł prosi dla nich o charyzmaty mądrości i objawienia
(zob. 1 Kor 12,8; 14,6.26), których zadaniem jest wprowadzić wiernych w głębszą znajomość
tego, kim jest Bóg. (Bóg Pana naszego&  zob. J 20,17. Ojciec chwały  zob. Dz 7,2, tu wiąże
siÄ™ z objawieniem).
18. Od istoty Bożej zaraz przechodzi Apostoł, zgodnie z głównym tematem listu, do
następnego przedmiotu poznania, którym jest nadzieja powołania. Skrótowe to wyrażenie
oznacza przedmiot nadziei  chwałę wieczną, do której powołuje Bóg. Bogactwo chwały  to
uczestnictwo w chwale zmartwychwstałego Chrystusa, którą On obdarzy swoich
współdziedziców (Rz 8,17; Ga 4,7). Dziedzictwo wśród świętych  to zapewne echo słów z Mdr
5,5, które mówią o szczęściu pozagrobowym sprawiedliwego. Wyrażenie to zachodzi jeszcze w
mowach Pawłowych (Dz 20,32; 26,18), a oznacza wiekuiste posiadanie wraz z aniołami i
zbawionymi tej prawdziwej Ziemi Obiecanej, jakÄ… jest niebo.
19 20. Najwyższy szczebel duchowego poznania, o które się modli Apostoł dla
adresatów listu, dotyczy zbawczej wszechmocy Boga. Okazała się ona zwłaszcza w
wywyższeniu ponad wszystko Chrystusa jako Odkupiciela, tzn. w Jego zmartwychwstaniu
wraz z następstwami owego faktu dla nas, mających przez wiarę i chrzest osobisty udział w tej
tajemnicy Chrystusa. Należy zwrócić uwagę na to, że u św. Pawła  z wyjątkiem 1 Tes 4,14 
stale Bóg Ojciec jako inicjator zbawienia wskrzesza Syna. Wyrazistość, z jaką pisze Paweł te
słowa, jest refleksem jego własnych przeżyć pod Damaszkiem, kiedy oko w oko spotkał się ze
zmartwychwstałym Chrystusem i uznał Go za Mesjasza (Dz 9,1 19). Dalszy etap wywyższenia
Chrystusa  Jego wniebowstąpienie  otrzymuje tu sformułowanie znamienne dla najstarszej
katechezy (por. Mt 22,44; 26,64; Mk 14,62; A
k 22,69; Dz 2,33n; 5,31). Chętnie posługiwała się
ona mesjańskim tekstem Ps 110[109],1, tekstem ST najczęściej stosowanym w Nowym
Testamencie, jako argumentem za tym, że wywyższenie Chrystusa jest spełnieniem Pism. Tutaj
zasiadanie Chrystusa po prawicy Bożej na wyżynach niebieskich jest równoznaczne z Jego
suwerennym władaniem całym kosmosem w jego biblijnym ujęciu, tzn. włącznie ze światem
wyliczonych w następnym wierszu  Potęg duchowych, światem dla człowieka
transcendentnym.
21. W Ef i w bliz
niaczym Kol szczególnie często mówi Apostoł o różnych kategoriach
bytów duchowych, anielskich czy demonicznych. Fakt ten pozostaje w związku z przesadnym
kultem aniołów, który fascynował nowo nawróconych Frygijczyków (zob. Wstęp do Kol).
Paweł stwierdza tu wyraz
nie bezwzględną wyższość Chrystusa, uwielbionego ponad wszystkie
byty duchowe, jakie tylko istnieją lub nawet mogłyby istnieć w przyszłym świecie. Mocne to
stwierdzenie Apostoła ma również i dla nas dziś życiowe zastosowanie: bezwzględny prymat
Chrystusa żąda od nas bezkompromisowego odsuwania od siebie wszystkich wartości, które by
mogły Go nam przesłonić lub wpływ Jego na nas osłabić.
22 23. Chrystus, Głowa całego biblijnego kosmosu, jest też na tej ziemi Głową Kościoła
nade wszystko  to znaczy suwerennym jego WÅ‚adcÄ… i zarazem z
ródłem całego życia łaski.
Odpowiednio do tego sformułowania, które jest wśród autorów NT własnością wyłącznie św.
Pawła, Kościół jest Ciałem Chrystusa (zob. Wstęp). Zastosowanie przy tym słów Psalmu o
człowieku, o Adamie jako typie Mesjasza (por. 1 Kor 15,26n; Hbr 2,8), akcentuje wywyższenie
Chrystusa jako człowieka do suwerennych Bożych rządów nad światem. Tutaj jednak obok
określenia Ciało pojawia się drugie, niemniej znamienne  Pełnia. Kościół jest Pełnią
Chrystusa, ponieważ Chrystus go po Bożemu  napełnia , tzn. włada nim i czyni go zdrojem
swoich zbawczych łask, które tą drogą rozchodzą się na wszystkich i na wszystko, tzn. na cały
wszechświat.
POWOA
ANIE GRZESZNEJ LUDZKOŚCI DO ŻYCIA W
CHRYSTUSIE (2,1 10)
2 1 I wy byliście umarłymi na skutek waszych występków i grzechów, 2 w których żyliście
niegdyś według doczesnego sposobu tego świata, według sposobu Władcy mocarstwa powietrza,
to jest ducha, który działa teraz w synach buntu. 3 Pośród nich także my wszyscy niegdyś
postępowaliśmy według żądz naszego ciała, spełniając zachcianki ciała i myśli zdrożnych. I byliśmy
potomstwem z natury zasługującym na gniew, jak i wszyscy inni. 4 A Bóg, będąc bogaty w
miłosierdzie, przez wielką swą miłość, jaką nas umiłował,
5
i to nas, umarłych na skutek występków, razem z Chrystusem przywrócił do życia  łaską
[bowiem] jesteście zbawieni 
6
razem też wskrzesił i razem posadził na wyżynach niebieskich  w Chrystusie Jezusie,
7
aby w nadchodzących wiekach przeogromne bogactwo swej łaski okazać przez dobroć
względem nas, w Chrystusie Jezusie. 8 A
aską bowiem jesteście zbawieni przez wiarę. A to
pochodzi nie od was, lecz jest darem Boga: 9 nie z uczynków, aby się nikt nie chlubił. 10 Jesteśmy
bowiem Jego dziełem stworzeni w Chrystusie Jezusie do dobrych czynów, które Bóg z góry
przygotował, abyśmy je pełnili.
Ta sama moc Boża, która w zbawczym dziele wywyższyła ponad wszystko Chrystusa,
przejawiła się najpierw w wyrwaniu grzesznej ludzkości ze stanu śmierci duchowej
spowodowanej grzechami. Powszechność grzechu i potrzebę odkupienia wszystkich ludzi
podkreślał Apostoł niejednokrotnie (por. Rz 3,9 23; 11,32; Ga 3,22). Tutaj ilustruje tę prawdę
przykładem najpierw pogan, potem Żydów, obecnie razem ożywionych w Chrystusie.
1 2. Dziesięć pierwszych wierszy rozdz. 2 żywo przypomina główne myśli pierwszych
siedmiu rozdziałów Listu do Rzymian, o powszechnej niewoli grzechu i wynikającej stąd
potrzebie odkupienia tak Żydów, jak pogan. Jak tam, tak i tutaj, ludzkość oglądana w
perspektywie teologicznej dotychczasowych dziejów zbawienia dzieli się na te dwie części.
Jednych i drugich z tej niewoli wykupuje dopiero Chrystus. Umarłymi na skutek grzechów są
poganie, o ile są nie odkupieni. Pojęcie śmierci duchowej pojawia się już na pierwszych
kartach Pisma Świętego. Wystarczy bowiem zestawić jedyne rajskie przykazanie wraz z jego
sankcją  na pewno umrzesz  i wykonanie wyroku na pierwszej parze, by zauważyć, jak
śmierć duchowa wyprzedziła o wiele lat ich śmierć fizyczną, jako swój ostateczny skutek. Inne
przykłady tego ujęcia to: Rz 7,5 24; Kol 2,13; Ap 3,1. Jak w Rz 5,19 mowa jest o
nieposłuszeństwie Adama, tak tutaj Apostoł nawiązuje do wciąż czynnego sprawcy buntu
rajskiego, do szatana. Jego to działalność rysuje się jako ostateczna przyczyna pogańskiego
stylu życia. Św. Paweł nazywa tu szatana władcą mocarstwa powietrza. To anachroniczne dziś
dla nas określenie starożytne, uzależnione od ówczesnych wyobrażeń o świecie, łatwo możemy
zaktualizować mówiąc o sprawcy zatrutej atmosfery duchowej tego świata, który wciąż buntuje
się przeciw prawom swego Stwórcy.
3. Spośród ludzkości objętej gniewem Bożym nie wyłącza Apostoł bynajmniej Żydów,
których oznacza tu zaimek my. Określenie żądze i zachcianki ciała nie muszą odnosić się tylko
do popełnianych przez nich nadużyć seksualnych, z którymi samorzutnie dziś kojarzymy takie
nazwy. Ciało w języku biblijnym, zwłaszcza u św. Pawła (zob. kom. do Ga 5,13), określa
często całego człowieka w jego znikomości fizycznej, a także w jego specyficznej sytuacji
moralnej, tj. istoty egocentrycznej, zbuntowanej przeciw Bogu. W tej sytuacji ludzkość, która
nie może o własnych siłach wyrwać się ze stanu grzechu, jest z natury potomstwem
zasługującym na gniew (dosł.:  dziećmi gniewu ). Jest to gniew Boży jako synonim karzącego
sÄ…du (por. 5,6; J 3,36; Rz 1,18; 2,5.8; Kol 3,6; 1 Tes 1,10; 5,9; Ap 6,16n). Oznacza on
ostateczne potępienie nie pokutujących grzeszników. Sama zaś niemożność wyrwania się z
tego stanu ma za przyczynę to, co rozwinięta teologia nazwie z czasem stanem grzechu
pierworodnego (zob. Rz 5).
4 6. Na ciemnym tle beznadziejnej sytuacji kontrastowo jaśnieje Boże miłosierdzie, które
ocala ludzkość. Odkupienie dokonało się dzięki niepojętej, bo skierowanej do umarłych na
duchu, miłości Bożej (por. Rz 5,8n). Odwieczny plan Boga (Ef 1,4 6) łączy nas węzłem
solidarności z Chrystusem, Synem Bożym. W Nim więc uprzedzająca łaska Boża zbawiła nas
od niechybnej zagłady. A stało się to przez nasz tajemniczy udział w wywyższeniu Chrystusa,
które zaczyna się z Jego zmartwychwstaniem, a dopełnia we wniebowstąpieniu. Pierwszy z
tych faktów nas, umarłych, przywrócił do życia w Chrystusie. Również i drugi jest tajemnicą
nie tylko Chrystusa, ale i naszą. Paweł posuwa się do tego, że nas ocenia jako już
umieszczonych z Chrystusem chwalebnym na wyżynach niebieskich (zob. 1,3.20). Tam, gdzie
jest Głowa, są już w pewien sposób także jej ziemskie członki, korzystające na razie tylko
przez łaskę z transcendentnej sfery bytowania. Mówiąc obrazowo, mamy już bilet wstępu do
nieba, bylebyśmy go samochcąc nie utracili.
7. Długi ciąg wieków w dziejach Kościoła i nieskończone trwanie wieczności będą
nieustannie ujawniać bogactwo łaski, udzielonej nam przez Bożą dobroć za pośrednictwem
Chrystusa.
8 9. Z mocą i zapewne nie bez akcentu polemicznego podkreśla Apostoł raz jeszcze
podstawową zasadę swojej soteriologii  darmowość łaski. Dostąpiliśmy jej za pośrednictwem
aktu wiary z naszej strony, ale i ta wiara  to też dar Boży, a nie wypełnianie Prawa za pomocą
uczynków (Ga 2,16; 3,2.5; por. Rz 4,13), którymi  chlubią się faryzeusze i zwolennicy
nawrotu do judaizmu, zwalczający Pawła. Chlubić się  to tyle, co szukać oparcia, nadziei
swego zbawienia. Stąd Paweł powie, że nam wolno chlubić się tylko w Panu, w Jego krzyżu (1
Kor 1,30n; 2 Kor 10,17; Ga 6,14).
10. Na takiej zasadzie oparte życie moralne chrześcijanina ukazuje się w zupełnie nowej
perspektywie: nasza solidarność z Chrystusem, zamierzona przez Boga od wieków, dotyczy
także naszych czynów dobrych jako owoców otrzymanej łaski. Mimo całej naszej wolności i
odpowiedzialności za czyny, co też zaznaczy Apostoł w tym liście (rozdz. 4 6), można je
określić jako przygotowane z góry przez Boga w myśl zbawczego planu.
ZJEDNOCZENIE POGAN I ŻYDÓW W BOŻ
ÅšWI
TYNI
(2,11
22)
11
Dlatego pamiętajcie, że niegdyś wy  poganie co do ciała, zwani  nieobrzezanymi przez
tych, którzy zowią się  obrzezanymi od znaku dokonanego ręką na ciele  12 w owym czasie
byliście poza Chrystusem, obcy względem społeczności Izraela i bez udziału w przymierzach
obietnicy, nie mający nadziei ani Boga na tym świecie. 13 Ale teraz w Chrystusie Jezusie wy, którzy
niegdyś byliście daleko, staliście się bliscy przez krew Chrystusa.
14
On bowiem jest naszym pokojem (por. Iz 9,5; Mi 5,4; Ag 2,9).
On, który obie części [ludzkości] uczynił jednością,
bo zburzył rozdzielający je mur  wrogość.
W swym ciele 15 pozbawił On mocy Prawo przykazań, wyrażone w zarządzeniach,
aby z dwóch [rodzajów ludzi] stworzyć w sobie jednego nowego człowieka,
wprowadzając pokój,
16
i [w ten sposób] jednych, jak i drugich znów pojednać z Bogiem, w jednym Ciele przez
krzyż, w sobie zadawszy śmierć wrogości.
17
A przyszedłszy zwiastował pokój
wam, którzyście daleko, i pokój tym, którzy są blisko (Iz 57,19; Za 9,10),
18
bo przez Niego jedni i drudzy w jednym Duchu mamy przystęp do Ojca.
19
A więc nie jesteście już obcymi i przybyszami, ale jesteście współobywatelami świętych i
domownikami Boga  20 zbudowani na fundamencie apostołów i proroków, gdzie głowicą węgła (Iz
28,16) jest sam Chrystus Jezus. 21 W Nim zespalana cała budowla rośnie na świętą w Panu
świątynię, 22 w Nim i wy także wznosicie się we wspólnym budowaniu, by stanowić mieszkanie
Boga przez Ducha.
11. Niesłychaną nowością w dziejach zbawienia było dla Pawła, dawnego ucznia rabinów,
przy tym gorliwego faryzeusza, powołanie pogan do Kościoła jako współuczestników
duchowych dóbr epoki mesjańskiej, zapowiadanej wielokrotnie przez proroków. Zaczyna on
więc od przypomnienia nawróconym poganom tej właśnie zdumiewającej łaski. W tym celu 
na zasadzie prawa kontrastu  ukazuje im najpierw ich dawny stan godny pożałowania.
Poganie ciągle byli dyskryminowani przez Żydów, którzy cenili sobie cielesny znak
przymierza Izraela z Jahwe  obrzezanie (por. Rdz 17,9 14; Joz 5,2 9), mimo że prorocy
zwracali im już uwagę na duchową postawę, wymaganą przez ten zewnętrzny znak (Jr 4,4;
6,10; 9,24n; Ez 44,7.9). W Ef tylko mimochodem mówi św. Paweł o tym zewnętrznym znaku
przymierza, natomiast teologicznie uzasadnił jego tylko względne znaczenie w Rz 4,9 12; Ga
5,1 6; 6,15 (zob. kom.).
12 13. Od nieistotnej różnicy zewnętrznej przechodzi Apostoł od razu do istotnych
braków, jakie wykazywało całe dawne życie pogańskie adresatów. A więc byli oni poza
Chrystusem  to znaczy nie znali proroctw o Mesjaszu, krzepiących nadzieję społeczności
Izraela, ludu zaszczycanego parokrotnie ponawianym przymierzem. A każde z tych przymierzy
zawierało obietnice radosnej przyszłości mesjańskiej. Społeczność Izraela traktowała pogan jak
obcych, a więc pozbawionych praw obywatelskich Ludu Bożego. Nie znając obietnic Bożych
poganie nie mieli prawdziwej, uzasadnionej nadziei na przyszłość. Mimo że mieli wierzenia
religijne, przecież nie znali Boga prawdziwego na tej ziemi; a więc rzeczywiście Go nie mieli.
Ten jednak smutny stan należy już do przeszłości, a teraz nawróceni poganie mogą tym lepiej
docenić zmianę swej sytuacji. Dawna, smutna odległość ustąpiła miejsca nowej,
uszczęśliwiającej bliskości, którą zawdzięczają Krwi Chrystusa jako Odkupiciela.
14. Tutaj uniesienie dyktuje Apostołowi strofy nowego hymnu o jednoczących ludzkość
skutkach Odkupienia. Chrystus jest naszym pokojem  stwierdza Paweł realizację kilku
proroctw, które zapowiadały erę mesjańską jako czasy pokoju. Rozwija jednak Apostoł tylko
jeden aspekt tego pokoju  zjednoczenie dotąd wrogo do siebie usposobionych Żydów i pogan.
Żydzi pogardliwie nazywali pogan psami (por. Mt 15,26), poganie zaś odwzajemniali się
Żydom nie tylko pogardą z racji obrzezania, ale i oskarżeniem o nienawiść do rodzaju
ludzkiego (por. Cycero, De prov. cons., 5 [10], J. Flawiusz, Contra Ap., 1,310; Juwenalis, Sat.,
14,103n). Wspomniany tu rozdzielający mur jest zapewne aluzją do muru, który w świątyni
jerozolimskiej w I w. odgradzał dziedziniec pogan. Tablica kamienna na tym murze, znaleziona
przez archeologów, groziła śmiercią poganom za jego przekroczenie (por. Dz 21,28n).
15 16. Z całym realizmem, znamiennym dla swego ujęcia Odkupienia, stwierdza
Apostoł, że to właśnie w ciele Ukrzyżowanego dokonał się ów proces zjednoczenia (por. Rz
7,4.6; Ga 2,19; Kol 1,22). Etapami jego były: unieważnienie wszystkich tych zarządzeń Prawa
ST, które wykluczały pogan ze sprawowania kultu Jahwe (por. Kol 2,14), stworzenie w sobie
jednego nowego człowieka (por. 2 Kor 5,17; Ga 3,28; 6,15) w sensie bądz
zbiorowego Ciała,
Kościoła, o perspektywach wzrastania aż do doskonałego zjednoczenia zbawionej ludzkości
(por. 4,13), bÄ…dz
zupełnie, ontycznie, nowej natury ludzkiej w każdym chrześcijaninie,
wreszcie  usunięcie dotychczasowej wrogości względem Boga, w której trwali wszyscy, jako
grzesznicy, tak poganie, jak i Żydzi.
17. Jak rozumieć: zwiastował pokój o Chrystusie wszystkim, skoro wiadomo, że
historyczny Jezus osobiście nie głosił poganom Dobrej Nowiny (por. Mt 15,24; J 12,20 26)?
Tłumaczy się to wyrażenie znamiennym dla pokolenia apostolskiego realizmem w ujmowaniu
obecności chwalebnego Chrystusa w swoim Kościele, a zwłaszcza w kerygmacie (por. Dz
26,23; Rz 10,17; 2 Kor 5,20; 1 Tes 2,13). Dlatego i Paweł utkał tu wypowiedz
o Chrystusie z
cytatów Proroków, bo rzeczywiście zmartwychwstały Mesjasz dał nakaz misyjny głoszenia
Ewangelii wszystkim narodom (Mk 16,15; Mt 28,19n).
18. Pokój, który Chrystus w ten właśnie sposób zwiastuje przez nauczanie Kościoła,
polega na ścisłej jedności, jaką uzyskali nawróceni poganie i Żydzi z Bogiem Ojcem przez
Chrystusa w Duchu Świętym. Trójca i Jej życie oto najgłębsze z
ródło jedności wewnętrznej
Kościoła (por. J 17,21 23). Godne uwagi przy tym jest to, w jaki sposób Apostoł ukazuje
udział Trzech Osób w zbawczym działaniu względem człowieka, który idzie do Ojca przez
Syna, w Duchu Świętym.
19. Obecną więc sytuację pogan nawróconych cechuje pełnoprawność na równi z
dotychczasowymi członkami Ludu Bożego, z Żydami. Wyraża ją szereg terminów używanych
w ówczesnym życiu społecznym, i stąd zrozumiałych dla adresatów. Obcy był pozbawiony
ochrony prawnej, a często traktowany wręcz wrogo. Przybysza ledwie się tolerowało. To już
przeminęło: teraz nawróceni z pogan cieszą się pełnym współobywatelstwem ze świętymi.
Termin ten, stanowiący w NT zasadniczo potoczne appellativum chrześcijan, tutaj ze względu
na kontekst należy rozszerzyć na wszystkich obywateli  górnego Jeruzalem (Ga 4,26).
Obrazowo przedstawi ten Kościół rozszerzony na aniołów i zbawionych w niebie Hbr 12,22nn.
Nowo nawróceni są nadto domownikami Boga  odpowiednio do łaski przybrania za synów, o
której była mowa w 1,5. Ogarnia więc ich teraz atmosfera miłości w takiej rodzinie, której
Ojcem jest sam Bóg (por. 2 Kor 6,18), a oni Jego  domownikami .
20 22. Ten  Dom Boga jest zarazem Jego świątynią, co stanowi inny aspekt tajemnicy
Kościoła, drogi sercu św. Pawła (por. 1 Tm 3,15). Stosując tę nową przenośnię mówi on
najpierw o mocnym fundamencie (por. 2 Tm 2,19; Ap 21,19n) tej budowli, jakim sÄ…
apostołowie i prorocy, tzn. urzędowi i charyzmatyczni w Nowym Przymierzu gwaranci
przekazywania wiernym autentycznej nauki objawionej przez Chrystusa (por. Mt 16,18). Taki
fundament zapewnia ich wierze stałość, kontrastującą ze zmiennością ludzi niedojrzałych
(4,14). Cała zaś budowla odznacza się spoistością dzięki Chrystusowi, który jest jej głowicą
węgła (por. 1 Kor 3,11) czy też zwornikiem sklepienia. Spoistość ta nie jest tylko sprawą
nieruchomej stabilności: Jezus Chrystus zapewnia Kościołowi życie i świętość. Sam zaś
Kościół jest zdarzeniem, czymś, co się dzieje, bo nowo nawróceni stanowią wciąż nowe
elementy wznoszonej budowli. W niej to w sposób znacznie doskonalszy niż w świątyni
Starego Przymierza, bo za sprawą Ducha Świętego przekształcającego wiernych od wewnątrz,
zamieszka Bóg. Tutaj znów występują trzy Osoby Boskie w ich relacji do Kościoła: Bóg Ojciec
mieszka za sprawą Ducha Świętego w duchowej świątyni zespalanej przez Syna.
APOSTOA
PAWEA
GA
OSICIELEM MISTERIUM CHRYSTUSA
WŚRÓD POGAN (3,1 13)
3 1 Dlatego ja, Paweł, więzień Chrystusa Jezusa dla was pogan& 2 bo przecież słyszeliście o
udzieleniu przez Boga łaski danej mi dla was, 3 że mianowicie przez objawienie oznajmiona mi
została ta tajemnica, jaką pokrótce przedtem opisałem. 4 Dlatego czytając [te słowa] możecie się
przekonać o moim zrozumieniu tajemnicy Chrystusa. 5 Nie była ona oznajmiona synom ludzkim w
poprzednich pokoleniach, tak jak teraz została objawiona przez Ducha świętym Jego apostołom i
prorokom, 6 to znaczy, że poganie już są współdziedzicami i współczłonkami Ciała, i
współuczestnikami obietnicy w Chrystusie Jezusie przez Ewangelię. 7 Jej sługą stałem się z daru
łaski Boga udzielonej mi przez działanie Jego potęgi. 8 Mnie, zgoła najmniejszemu ze wszystkich
świętych, została dana ta łaska: ogłosić poganom jako Dobrą Nowinę niezgłębione bogactwo
Chrystusa 9 i wydobyć na światło, czym jest wykonanie tajemniczego planu, ukrytego przed
wiekami w Bogu, Stwórcy wszechrzeczy. 10 Przez to teraz wieloraka w przejawach mądrość Boga
poprzez Kościół stanie się jawna Zwierzchnościom i Władzom na wyżynach niebieskich  11
zgodnie z planem wieków, jaki powziął [Bóg] w Chrystusie Jezusie, Panu naszym. 12 W Nim mamy
śmiały przystęp [do Ojca] z ufnością, przez wiarę w Niego. 13 Dlatego proszę, abyście się nie
zniechęcali prześladowaniami, jakie znoszę dla was, bo to jest właśnie waszą chwałą.
1 3. Wielkie perspektywy Bożego planu zbawienia, jakie ukazał Apostoł adresatom,
skłaniają go do wyrażenia wdzięczności Bogu za otrzymaną misję. Pierwszy wiersz tego
rozdziału nie łączy się składniowo z następnym: powstaje anakolut przez to, że myśl Apostoła
urywa się na skutek wielu skojarzeń wywołanych słowem poganie. Myśl tak przerwaną
podejmie dopiero w. 1. Paweł nazywa siebie więz
niem, co jest zrozumiałe, ale więz
niem nie
Rzymian, którzy go strzegą, ani nie Żydów, którzy go schwytali i wydali Rzymianom, lecz  w
duchu wiary  Chrystusa Jezusa. On właśnie zrządził to uwięzienie ze względu na pogan.
Główny bowiem punkt oskarżenia ze strony Żydów, na skutek którego Apostoł znalazł się w
więzieniu, odnosił się właśnie do pogan (Dz 21,28nn; 24,6). Paweł uznał niejednokrotnie ten
fakt za opatrznościowy (3,13; 6,19n; Flp 1,10 21; 2,17n; Kol 1,24; Flm 10), bo jego misja
życiowa względem pogan tylko na tym zyskała.
Właśnie dla pogan otrzymał Apostoł od Boga łaskę wyjątkową, objawienie tylko jemu
udzielone. Dotyczyło ono tajemnicy dotąd z lekka naszkicowanej  włączenia pogan do Ludu
Bożego. Objawienie to jest nowe, jak całe przymierze Chrystusowe. Dopiero Duch Święty
zesłany przez chwalebnego Chrystusa na grono apostolskie odsłonił tę tajemnicę. Uczestnikami
jej stali się apostołowie i charyzmatyczni prorocy Nowego Przymierza. Nazywa on ich tu
świętymi w biblijnym sensie tego terminu, tzn. wyłączonymi dla służby Bożej. Wśród nich
Paweł zajmuje miejsce szczególne ze względu na odrębne objawienie tajemnicy i Boże
skierowanie głównie do pogan.
4 6. Skutkiem niewątpliwym tego objawienia jest u Pawła szczególne zrozumienie
tajemnicy Chrystusa, mianowicie Chrystusa zbiorowego, jakim jest Kościół. Zaskakującą i
trudną do przyjęcia dla każdego Żyda była ta nowa prawda o równouprawnieniu nowo
nawróconych pogan w Kościele. Paweł ją uzasadnia, przedstawiając swoją wizję Kościoła:
neofici pogańskiego pochodzenia na prawach współdziedziców należą do tego samego Ciała
Chrystusowego, i stąd są uczestnikami wszystkich obietnic Bożych, danych eschatologicznemu
Ludowi Bożemu. Dobra Nowina, którą przyjęli, jest dla nich poręką tego wyniesienia.
7. Być sługą Ewangelii  apostołem  jest łaską, co niejednokrotnie podkreśla Paweł.
Swoje jednak szczególne apostolstwo uważa on tu za objaw Bożej potęgi. Tylko bowiem ona
mogła sprawić, że dawny prześladowca stał się niezmordowanym apostołem.
8 9. Święty Paweł niejednokrotnie w swych listach pokornie wspomina tę swoją
przeszłość (1 Kor 15,8n; Ga 1,13; Flp 3,6; 1 Tm 1,13 16). Podobnie i tu nazywa siebie
najmniejszym ze świętych  tzn. wybranych przez Boga do wyłącznej służby. Szczególna łaska
jego apostolstwa  to misja głoszenia poganom skarbów Dobrej Nowiny o Chrystusie,
zwłaszcza zaś tej prawdy, o której ten list szczególnie traktuje. Jest nią tajemniczy, dotąd
ukryty, a teraz objawiony, zbawczy plan Boga. Bóg otrzymuje tu tytuł Stwórcy wszechrzeczy,
być może z akcentem polemicznym przeciw dążnościom gnostyckim w Azji Mniejszej.
Usiłowały one bowiem oddzielić dzieło stworzenia od dzieła zbawienia. Te same tendencje 
jak widać z Listu do Kolosan (zob. Wstęp do Kol)  niepomiernie powiększały kosztem czci
Chrystusa doniosłość świata duchowych  Potęg , wymienionych już w 1,21.
10 11. Nie przesądzając tego, czy mowa tu o  Potęgach dobrych czy demonicznych
(różne są opinie egzegetów), stwierdza o nich Apostoł, że mogą one dopiero teraz, na
podstawie obserwowania dziejów Kościoła na ziemi rozpoznawać w nich wieloraką w
przejawach mądrość Bożą, dotąd dla nich zupełnie ukrytą. Odsłania się ona jako dzieło
zbawienia w Chrystusie, zamierzone od wieków i wyznaczające sens historii świata.
12. Chrystus  przedmiot kontemplacji owego świata duchów (raczej dobrych)  tutaj jest
dla wiernych pośrednikiem, który pozwala im, na zasadzie wiary w Niego, z dziecięcą
szczerością i ufnością przystępować do niezmierzonego Stwórcy wszechrzeczy jako do
dobrego Ojca.
13. Więzień w Panu, zapatrzony w tę prawdę, zachęca adresatów do szlachetnej dumy z
tego faktu, że on sam teraz jest prześladowany. Myśl o duchowej korzyści, jaką mają wierni z
jego cierpień, parokrotnie zjawia się w jego listach, zwłaszcza pisanych z więzienia (por. teksty
przytoczone w kom. do 3,1 oraz 2 Tm 2,10).
O ZJEDNOCZENIE WIERNYCH Z CHRYSTUSEM (3,14 19)
14
Dlatego zginam kolana moje przed Ojcem, 15 od którego bierze nazwę wszelki ród na niebie i
na ziemi, 16 aby według bogactwa swej chwały sprawił w was przez Ducha swego, by potężnie
wzmocnił się wewnętrzny człowiek. 17 Niech Chrystus zamieszka przez wiarę w waszych sercach;
abyście w miłości zakorzenieni i ugruntowani, 18 wraz ze wszystkimi świętymi zdołali ogarnąć
duchem, czym jest Szerokość, Długość, Wysokość i Głębokość, 19 i poznać miłość Chrystusa,
przewyższającą wszelką wiedzę, abyście zostali napełnieni całą Pełnią Boga.
14 15. Zaczętą w 3,1, a nie dokończoną swą myśl kontynuuje Apostoł dopiero teraz, w
postaci uroczystej modlitwy. Wypływa ona dla niego jako wniosek z poprzednich rozważań, a
kojarzy się bezpośrednio ze wzmianką o pośredniku zbawienia  Chrystusie. Modlitwę swą
kieruje Paweł do Boga Ojca, który daje początek nie tylko wszystkim związkom rodzinnym
czy rodowym na ziemi, ale również i w tych sferach niebieskich, które chcieli czcić ponad
miarę adresaci ulegający dążnościom gnostyckim. Ród na niebie nie jest znów tak
paradoksalny, jeśli się zważy, że ST określał niekiedy aniołów mianem synów Bożych (np. Hi
1,6; 2,1; 38,7; Ps 29[28],1; 89[88],7). Dalekie było ono od precyzji, jaką ma dla nas dziś termin
 Syn Boży , skoro nawet Izrael jest tam w taki sposób nazwany (Wj 4,22; Jr 3,19). Tu chodzi o
ogólnikowe określenie, zgodne z ideą naczelną listu  wszystkim ludzkim rodom jedność
zapewnia jeden ich Rodzic niebieski.
16. Pierwsza prośba modlitewna dotyczy mocy duchowej wewnętrznego człowieka.
Określenie to, które zachodzi jeszcze w Rz 7,22; 2 Kor 4,16 (a podobne w 1 P 3,4), najlepiej
jest związać na zasadzie kontekstu z nowym człowiekiem (2,15; 4,24; Kol 3,9n)  odrodzonym
przez chrzest. Dokonuje się to przez Ducha Świętego, którego związek tak z mocą (A
k 1,35; Dz
1,8; Rz 15,13.19; 1 Kor 2,4n; 1 Tes 1,5; 2 Tm 1,7), jak i z udzielaniem chwały
zmartwychwstałego Chrystusa (Rz 6,4; 8,11.18; 1 Kor 15,43; 2 Kor 3,8 11.17n; Flp 3,21) jest
oczywisty.
17. Pogłębiona więz
z Chrystusem otrzymuje nazwÄ™ zamieszkania Chrystusa przez wiarÄ™
w sercach adresatów. Ma być ono trwałe (por. ten sam czasownik grecki w Dz 7,2). Apostoł ma
tu na myśli coś więcej niż chrześcijańską inicjację  pierwszy kontakt z Chrystusem, jaki ma
neofita. Modli się bowiem o pełnię zażyłości. Wiara u Pawła  jak zresztą w całym NT  to
pełne życiowe zaangażowanie (por. Kol 2,12), a serce  to nie samo uczucie, lecz cała
osobowość (por. Flp 1,7). Najlepszą ilustracją tego przebywania może być to samo słowo użyte
w J 14,23, gdzie również mowa o bliskości przez miłość. A zatem Apostoł modli się o to, by
adresaci potwierdzili swym życiem moralnym łaskę wybrania do wiary. Utrwalenie zaś w
miłości rozumianej szeroko jako w biosferze chrześcijańskiej, gdzie kochanie Boga i kochanie
bliz
niego są nierozdzielne, oddają tu sugestywne imiesłowy wkorzenieni i ugruntowani
zaczerpnięte z obserwacji przyrody i architektury, podobnie jak w 1 Kor 3,9. Pierwszy
podkreśla moc witalną, drugi  trwałość.
18. Zamieszkanie Chrystusa przez wiarÄ™ w sercach jest koniecznym warunkiem
otrzymania następnej łaski  ogarnięcia duchem, na równi ze świętymi  tzw. czterech
wymiarów. Szerokość, Długość, Wysokość i Głębokość, opatrzone w tekście greckim jednym
rodzajnikiem, tworzą razem jedno pojęcie jakiegoś ogromu. Święci tutaj ze względu na bliższy
kontekst, mówiący o objawieniu oznaczają raczej apostołów jako wybranych, nie zaś ogół
wiernych. Tajemniczy ogrom, oznaczany czterema wymiarami, z pewnością odnosi się w
pewien sposób do Chrystusa i Jego miłości, o której mówi następne zdanie. Zagadkowy zaś
obraz owych czterech kierunków może najsłuszniej jest za niektórymi Ojcami Kościoła odnieść
do krzyża kosmicznego, którego ramiona rozciągają się na wszystkie strony, obejmując cały
kosmos w przestrzeni i czasie, skutkami zbawczego działania.
19. Ogarnięcie duchem owych  czterech wymiarów doprowadzi do paradoksalnego
poznania tego, co nie jest do końca dla człowieka poznawalne, tj. miłości Chrystusa.
Lapidarnie wyraził to św. Tomasz z Akwinu: Nullus potest scire quantum Christus dilexit nos.
W skarbcu pojęć Pawłowych jest również przeciwstawienie: poznać Boga i być poznanym
przez Niego (1 Kor 8,3;13,12; Ga 4,9). To drugie jest dla nas donioślejsze w tym życiu wśród
mroków wiary.
Pointa prośby dotyczy już szczęścia wiekuistego: pełnia oznacza tu osiągnięte, poprzez
kosmos już  napełniony Bogiem, nieskończone życie samego Boga. Znamienna dynamika
poznawania, wyrażona w 2 Kor 3,18, będzie miała i tu zastosowanie  stały postęp rosnącej
pełni.
DOKSOLOGIA (3,20 21)
20
Temu zaś, który mocą działającą w nas może uczynić nieskończenie więcej niż to, o co my
prosimy czy rozumiemy, 21 Jemu chwała w Kościele i w Chrystusie Jezusie po wszystkie pokolenia
wieku wieków! Amen.
20 21. Niniejsza doksologia kończy poprzednią modlitwę błagalną, stanowiąc zarazem
zakończenie pierwszej, dogmatycznej części listu. Harmonizuje ono z samą prośbą:
uzasadnieniem jej śmiałości jest szczodrobliwość Boga, Inicjatora naszego zbawienia, który
daje więcej, niż oczekują nasze modlitwy błagalne. Dziwny szyk zdania  w Kościele
umieszczone przed w Chrystusie  odpowiada tematowi zakończonej części: wieloraka
mądrość Boża objawia się  Potęgom w Kościele dzięki Chrystusowi.
O ŻYCIE ZGODNE Z POWOA
ANIEM
O ZACHOWANIE JEDNOÅšCI (4,1 6)
4 1 Zachęcam was zatem ja, więzień w Panu, abyście postępowali w sposób godny wezwania,
jakim zostaliście obdarzeni, 2 z całą pokorą i cichością, z cierpliwością, znosząc siebie nawzajem w
miłości. 3 Usiłujcie zachować jedność Ducha dzięki więzi, jaką jest pokój. 4 Jedno jest Ciało i jeden
Duch, bo też zostaliście wezwani do jednej nadziei, jaką daje wasze powołanie. 5 Jeden jest Pan,
jedna wiara, jeden chrzest. 6 Jeden jest Bóg i Ojciec wszystkich, który [jest i działa] ponad
wszystkimi, przez wszystkich i we wszystkich.
1 2. Z rozdziałem 4 zaczyna się druga, moralna część tego listu, która  jak to jest stale w
listach Pawłowych  stanowi po prostu wniosek z poprzednich rozważań. Skoro Kościół
powszechny, jeden mimo złożoności, stanowił główny temat części pierwszej, to odpowiednio
w drugiej części wnioskiem będzie zachowanie tej jedności. Gdy pierwsza część ukazywała
nowość sytuacji pogan, druga zażąda od nich nowego stylu życia moralnego. Na początku
czytamy apel o zachowanie jedności. Więzień w Panu, a więc nie tylko w rzymskich kajdanach,
lecz związany wielorakimi obowiązkami Apostoła, powagą swego urzędu, ale też jako bogaty
w twarde życiowe doświadczenia, pobudza gorliwość ruchliwych i niespokojnych z
usposobienia mieszkańców doliny Likosu. Niech się zatroszczą o jedność między sobą,
wynikającą z ich powołania. Egoizm jest przyczyną rozbicia społecznego, a zatem trzeba go
trzymać w ryzach przez pokorę, cichość i cierpliwość, których syntezą praktyczną jest
znoszenie siebie nawzajem  ale nie ze stoicką obojętnością, lecz w miłości, a więc z pobudki
nadprzyrodzonej, na zasadzie otrzymanej od Boga teologicznej cnoty miłości (por. 1 Kor
13,5.7).
3. Zachować jedność  to sprawa solidnego wysiłku moralnego. Jedność ta jest nie tylko
psychologiczno-moralna. Tak widzą ją oczywiście adresaci, ale jej tajemnicza przyczyna jest
głębsza: jest nią Duch  Pan i Ożywiciel Ciała Chrystusowego, jakim jest Kościół. Więz
jakÄ…
jest pokój znów przypomina Pokój z 2,14  tzn. samego Chrystusa. A więc zachowanie
wzajemnego pokoju  to tylko ujawnienie na zewnątrz ukrytej w duszach rzeczywistości
pokoju ludzi Bożego upodobania (por. A
k 2,14), obdarowanych łaską należenia do Kościoła, co
uwydatnią lapidarnie trzy wiersze następne.
4. Skomponowane rytmicznie, bez orzeczenia (poza wtrąconym zdaniem względnym),
wiersze te stanowią zapewne ślad najstarszej liturgii. Symboliczna liczba siedmiu racji
uwydatnia ideę jedności, odziedziczoną po hebrajskim monoteizmie, a pogłębioną przez
misterium Chrystusa. Formuła wymienia trzy Osoby Boskie, lecz w porządku odwrotnym niż
przywykliśmy je wyliczać, a to ze względu na perspektywę eklezjologiczną. W niej
najbliższym jest właśnie Duch Święty, jako ożywiciel jednego Ciała, mającego dla wszystkich
poszczególnych swych członków jeden cel dążenia, wyznaczony przez powołanie do jednego
dziedzictwa (1,18).
5. Jeden Pan  to chwalebny Chrystus, jak zawsze w NT, a tu zwłaszcza jest On Panem
zgodnie z ideÄ… naczelnÄ… tego listu  zjednoczenia w Chrystusie i poddania Mu wszystkiego
(1,10.20nn). Jedna wiara ma tu sens obiektywny jednej prawdy wyznawanej przez wielu, jak w
Rz 10,8; Ga 1,23; 3,23; 6,10; 1 Tm 3,9; 4,6. Jeden chrzest ukazuje się jako jeden jedyny środek
złączenia z Chrystusem (Rz 6,5; Ga 3,27), a zarazem zespalający wszystkich ochrzczonych w
jedno Ciało (1 Kor 12,13). Wiara, chrzest, Duch  to jakby trzy bramy wejściowe do Kościoła.
Porządek wyliczania tych  bram odpowiada porządkowi faktów zbawczych przy chrzcie: po
wyznaniu wiary następuje obmycie wodą i udzielenie Ducha Świętego.
6. Na samo zakończenie pada argument syntetyzujący wszystkie dotychczasowe racje za
jednością: jeden Bóg i Ojciec wszystkich. Zdanie tak sformułowane przypomina codziennie
wówczas dwukrotnie odmawianą modlitwę, wyraz izraelskiego monoteizmu: Słuchaj, Izraelu,
Jahwe jest naszym Bogiem  Jahwe jedynie& (Pwt 6,4). W przydawce Ojciec wszystkich
odczuwamy ciepło chrześcijańskiej, eklezjologicznej transpozycji słów Ml 2,10, częstej w tym
liście (1,2.4; 3,14n; 5,1; por. Rz 3,30; Ga 4,5). O Bogu jedynym i Ojcu wszystkich orzeka
kolejno Apostoł, że posiada On suwerenną władzę, posługuje się ludzkimi narzędziami w
inicjatywie zbawczej i trwale zamieszkuje w ludziach. Prawdy te mają inspirować pokorę i
wzajemny szacunek  niezbędne warunki jedności.
ROZMAITOŚĆ DARÓW CHRYSTUSOWYCH W JEDNYM CIELE
(4,7 16)
7
Każdemu zaś z nas została dana łaska według miary daru Chrystusowego. 8 Dlatego mówi
Pismo:
Wstąpiwszy na wysokości, wziął do niewoli jeńców,
rozdał ludziom dary (Ps 68[67],19).
9
Słowo zaś  wstąpił cóż oznacza, jeśli nie to, że również zstąpił do niższych części ziemi? 10
Ten, który zstąpił, jest i Tym, który wstąpił ponad wszystkie niebiosa, aby wszystko napełnić. 11 On
też ustanowił jednych apostołami, innych prorokami, innych ewangelistami, innych pasterzami i
nauczycielami, 12 aby przysposobili świętych do wykonywania posługi dla budowania Ciała
Chrystusowego, 13 aż dojdziemy wszyscy razem do jedności wiary i pełnego poznania Syna
Bożego, do człowieka doskonałego, do miary wielkości według Pełni Chrystusa. 14 [Chodzi o to],
abyśmy już nie byli dziećmi, którymi miotają fale i porusza każdy powiew nauki, na skutek oszustwa
ze strony ludzi i przebiegłości w sprowadzaniu na manowce fałszu. 15 Natomiast żyjąc prawdziwie
w miłości sprawmy, by wszystko wzrastało ku Temu, który jest Głową  ku Chrystusowi. 16 Od Niego
[poczynając] całe Ciało  zespalane i utrzymywane w łączności więzią umacniającą każdy z
członków stosownie do jego miary  przyczynia sobie wzrostu dla budowania siebie w miłości.
7. W urywku niniejszym Apostoł rozwija poprzednią myśl o jedności Kościoła, ukazując w
tej jedności mnogość przejawów łaski ożywiającej Ciało Chrystusa, jakim jest Kościół (por. 1
Kor 12,4 31). Mnogością przejawów rządzi jedna zasada: każdy z poszczególnych członków
Ciała otrzymuje od Boga, począwszy od chwili chrztu, łaskę  dar również Chrystusa 
dostosowaną do potrzeb i zadań (por. 4,16; Rz 12,3; 2 Kor 10,13). Miara przypomina tu
działanie Mądrości Bożej w kosmosie (Mdr 11,20).
8. Następuje nie tyle ścisły dowód biblijny, ile raczej swoista ilustracja tej prawdy, podana
słowami psalmu, które jednak Apostoł nieco modyfikuje, zresztą zgodnie z interpretacją
rabinów, pisząc dał dary zamiast przyjąłeś oryginału.
9 10. Z przytoczonej ilustracji biblijnej Apostołowi potrzebne są rzeczywiście tylko dwa
pojęcia: wstąpiwszy i dary. Na sposób więc rabinistycznego midraszu stosuje jedno i drugie do
chwalebnego Chrystusa. A mianowicie  wstąpienie , oczywiście odnosi się do nieba, po
zmartwychwstaniu, a suponuje uprzednie zstąpił. Ogólnikowo nazwane niższe części ziemi są
obrazowym określeniem krainy zmarłych, biblijnego szeolu, który bierze we władanie
Zmartwychwstały (Rz 10,9; 14,9). Na marginesie można wysnuć również wniosek, że
Zstępujący, który tu zajmuje miejsce Jahwe z psalmu, preegzystuje jak Jahwe, po Bożemu w
niebiosach, do których potem powraca. Chrystus Triumfator, wciąż identyczny z tym, który po
ziemsku żył i umarł, wstąpił ponad wszystkie niebiosa, a więc ma władzę bezwzględną nad
wszystkim, co transcendentne (por. 1,20 22; Hbr 4,14; 7,26). Władza ta wyraża się tu w
boskiej czynności aby wszystko napełnić  a więc rozciągnąć na cały wszechświat skutki
Odkupienia, aż do osiągnięcia Pełni (3,19; 4,13). Ten tekst dopiero pozwala nam lepiej
zrozumieć, dlaczego Kościół otrzymał wyżej w 1,23 określenie Pełni: jest bowiem niejako
zbiornikiem łask dla całego kosmosu.
11. Mimo zawrotnych perspektyw myśl Apostoła nie gubi się w bezkresie kosmosu, lecz
bardzo realnie wraca na ziemię, by ukazać Kościół, empiryczny Kościół, złożony z
konkretnych ludzi, wyposażonych we władzę i charyzmaty potrzebne do sprawowania
rozmaitych czynności duchowych. Niezwykle cenne i znamienne dla Pawłowej eklezjologii
jest to bliskie zestawienie transcendencji Chrystusa Triumfatora z ziemskim Kościołem, który
właśnie jest Boży (por. 1 Kor 12,28; Dz 20,28, gdzie na zmianę występują Ojciec i Syn Boży
jako ustanawiający Kościół). Wyliczenie urzędów zaczyna się od Apostołów  od fundamentu
(2,20) i tamże wspomnianych i omówionych Proroków, charyzmatycznych kaznodziei
pierwotnego Kościoła. Ewangeliści  to nie owi czterej znani, lecz ogólniej  wszyscy po
Apostołach głoszący Dobrą Nowinę (por. Dz 21,8; 2 Tm 4,5). Pasterze i nauczyciele (pod
jednym rodzajnikiem)  to przełożeni Kościołów lokalnych, nauczający swoich wiernych (por.
Dz 20,28n; Tt 1,9; 1 P 5,2n). Wyliczenie to, zresztą niepełne (por. inne w Rz 12,6nn; 1 Kor
12,8nn.28nn) podkreśla, że różne funkcje w nowo powstałym Kościele sprowadzają się do
Chrystusa jako swej Alfy i Omegi: od Niego biorą początek i Jemu służą jako ostatecznemu
celowi.
12. Obdarzeni urzędami i charyzmatami mają za zadanie przysposabiać następców,
Bożych wybrańców  ich bowiem oznacza tu termin święci  do wykonywania posługi,
trwałego zlecenia, jak dziś powiedzielibyśmy  hierarchicznego urzędu. W tym duchu ostatni
Sobór zaakcentował służebny charakter kapłaństwa (KK 21.24.27) hierarchicznego. Zadaniem
wszystkich funkcji jest budowanie Ciała Chrystusowego. Nakładają się tu na siebie znów 
podobnie jak w 2,21  dwa obrazy Kościoła: żywy organizm i budowla. Budować  to ulubiona
przenośnia św. Pawła na oznaczenie czynności apostoła (Rz 15,20; 1 Kor 3,10 14; 14,4; 2 Kor
10,8; 12,19; 13,10), transpozycja czynności proroka ST wg Jr 1,10; 45,4. W Ludzie Bożym
więc Nowego Przymierza apostołowie kontynuują czynności proroków ST.
13. Rozwijająca się czynność budowania Ciała Chrystusowego dobiegnie kresu o trzech
aspektach: a) jedność wiary w jednego (4,5) Syna Bożego, dająca pełne Jego poznanie; b)
Człowiek lub: Mąż Doskonały, czyli Ciało eklezjalne w pełni rozwinięte; c) miara wielkości
tegoż Ciała odpowiednia do pełni, czyli bogactwa łask, jakimi On rozporządza  napełniając
wszystko. Rozwój więc Kościoła jest także środkiem ostatecznej przemiany kosmosu, co
jeszcze wyraz
niej powie w. 15.
14. Sprawdzianem już doczesnym prawidłowego spełniania tych zadań apostolskich jest
odporność wiernych na pokusy błędnych poglądów, ich duchowa dojrzałość wobec zakusów
ludzi, narzędzi szatana (6,10n).
15. Przeciwieństwem duchowego niedorozwoju wiernych, o którym była poprzednio
mowa, jest mocna prawda życia chrześcijańskiego. Wyraża się ona w miłości, która zapewnia
całościowy wzrost Ciała Chrystusowego  Kościoła ku Niemu jako Głowie. Ta miłość
chrześcijańska, dwukierunkowa, jest odpowiedzią autentycznego chrześcijanina na miłość
Boga (2,4; 5,1n). Wszystko, które ma wzrastać ku Głowie dzięki naszym wysiłkom, to kosmos,
podobnie jak było w 3,18n. Tak więc budowanie Kościoła jest zawsze jednoczesnym
budowaniem nowego kosmosu, a Chrystus  według potężnych intuicji P. Teilharda de Chardin
 jest Omegą wszechświata.
16. Tu otrzymujemy bardziej szczegółowe niż w Kol 2,19 uzasadnienie przenośni Głowy-
Chrystusa wobec Ciała, którym jest Kościół: Chrystus jest głównym sprawcą wewnętrznej
koordynacji i wzrostu, wspomnianej wyżej rozbudowy przez miłość. Chrystus zespala swe
Ciało eklezjalne jak budowlę (2,21), On je utrzymuje w łączności. Więzią jest Jego moc,
nieustannie czynna w wyliczonych poprzednio ludziach Kościoła, którzy mają urzędy i
charyzmaty. Spod tego wpływu nikt nie jest wyłączony: każdy z członków z niego korzysta.
CHRZEÅšCIJANIN  NOWYM CZA
OWIEKIEM (4,17 24)
17
To zatem mówię i zaklinam się na Pana, abyście już nie postępowali tak, jak postępują
poganie, z ich próżnym myśleniem, 18 umysłem pogrążeni w mroku, obcy dla życia Bożego, na
skutek tkwiącej w nich niewiedzy, na skutek zatwardziałości serca. 19 Oni to, doprowadziwszy siebie
do nieczułości [sumienia], oddali się rozpuście, popełniając zachłannie wszelkiego rodzaju grzechy
nieczyste. 20 Wy zaś nie tak nauczyliście się Chrystusa. 21 Słyszeliście przecież o Nim i zostaliście
pouczeni w Nim, zgodnie z prawdą, jaka jest w Jezusie, 22 że  co się tyczy poprzedniego sposobu
życia  trzeba porzucić dawnego człowieka, który ulega zepsuciu na skutek zwodniczych żądz, 23
odnawiać się duchem w waszym myśleniu 24 i przyoblec się w człowieka nowego, stworzonego na
obraz Boga, w sprawiedliwości i prawdziwej świętości.
17. Od dygresji dogmatycznej, wywołanej wezwaniem do jedności, powraca Apostoł w
formie uroczystej do wskazań moralnych w myśl zasady postępowania zgodnego z
powołaniem (4,1). Postępowanie to musi być kontrastowo różne od dawnego, pogańskiego
stylu życia, który wciąż może być pokusą dla neofitów, żyjących w diasporze wśród pogan. Ci
odznaczają się próżnym myśleniem (por. Rz 1,21n. 28; 2 P 2,18), zupełną dezorientacją
moralną, którą już w ST ostro scharakteryzował Mędrzec Pański: Głupi [już] z natury są
wszyscy ludzie, którzy nie poznali Boga (Mdr 13,1)& i nie dość, że zbłądzili co do poznania
Boga, ale ponadto żyjąc w wielkim zamęcie niewiedzy, to tak wielkie zło nazywają pokojem
(14,22).
18. Znamienna biblijna teza o zależności etosu od wiary otrzymuje tutaj ilustrację podobną
do szerokiego wywodu Mdr 13 15 lub Rz 1,18 32, tylko bardziej zwięzłą. Zawinione
składniki opłakanego stanu pogan to: mrok niewiedzy, z pewnością skutek działania szatańskiej
władzy ciemności (Kol 1,13), z niewiedzy płynąca zatwardziałość serca, a więc utrata
subtelnego zmysłu moralnego i wrażliwości na prawdziwe dobro. U pogan ostatecznym
następstwem tego wszystkiego jest to, iż są oni obcy dla życia Bożego. Mowa tu o życiu w
Chrystusie (Rz 6,11; 8,2), który mieszka w wiernych (Rz 8,10), co więcej, sam w nich żyje (2
Kor 4,10; Ga 2,20; Flp 1,21; Kol 3,4). Życie to nazywamy dziś łaską uświęcającą.
19. Następstwa moralne tego stanu  to nieczułość sumienia i rozprzężenie, przede
wszystkim w dziedzinie życia płciowego. Zamiast oddać się z miłości (por. 5,2) Bogu i
ludziom, poganie oddają się fałszywej namiastce miłości  rozpuście. Dopuszczają się jej
zachłannie, bez miary, z zapamiętaniem, bez skrupułów. Odpowiednie katalogi występków z
tej dziedziny podał Apostoł w Rz 1,24 27; 13,13; 1 Kor 6,9; Ga 5,19; 2 Tm 3,4.6.
20 22. Po ciemnym obrazie moralnym świata pogańskiego ukazuje się kontrastowe
światło  etos chrześcijański. Otrzymuje on zaskakującą nazwę: nauczyliście się Chrystusa.
Bardzo znamienne jest dla pierwotnego chrześcijaństwa zastępowanie prawd wiary czy zasad
moralnych konkretem osoby Chrystusa, czego wymownym wyrazem jest Pawłowe hasło: dla
mnie żyć  to Chrystus (Flp 1,21). Podobnie starożytność chrześcijańska częściej mówiła
 Duch Święty niż  łaska .
Nowy, chrześcijański styl życia domaga się bezwzględnie porzucenia dawnego człowieka.
To określenie, wyłącznie Pawłowe, w NT (Rz 6,6; Kol 3,9) oznacza naturę ludzką, jeszcze nie
odrodzoną przez chrzest. Chcąc nawróconym poganom ułatwić to zdecydowane rozstanie się z
pożądaniami dawnego człowieka, Apostoł wykazuje ich rzeczywiste zło. Psują one naturę
człowieka, bo polegają na złudzeniu szczęścia; a w rzeczywistości żadna prawdziwa wartość
ludzka nie ginie w chrześcijańskim stylu życia.
23. Jak dawny człowiek siłą ciężkości swej upadłej natury wciąż ulega dalszemu zepsuciu,
tak chrześcijanin siłą pierwiastka nadprzyrodzonego, który tu nosi nazwę ducha, ma się wciąż
odnawiać w sensie odświeżania zaczątkowej łaski  odrodzenia na chrzcie.
24. Przyoblec człowieka nowego  oto ideał chrześcijańskiego postępu w dziedzinie
moralnej. Wbrew dzisiejszemu poczuciu językowemu, które  szatę traktuje jako coś
zewnętrznego, nieistotnego, zupełnie inne jest biblijne znaczenie  szaty i  przyoblekania . W
ST wiążą się te terminy z duchowymi uzdolnieniami czy prawami (np. 2 Krn 6,41; Est 5,1; Hi
29,14). Toteż u św. Pawła spotkamy symbolikę szaty zastosowaną nie tylko do cnót, ale wręcz
do naszego połączenia z Chrystusem: Przyobleczcie się w Pana Jezusa Chrystusa (Rz 13,14,
por. Ga 3,27). Tutaj w Ef nowy człowiek w pewnej mierze nawiązuje do Pawłowej paraleli
Adam  Chrystus (Rz 5,12 19; 1 Kor 15,21n. 45 49), oznaczając człowieka odrodzonego na
chrzcie, co wynika z równoległego tekstu w Kol 3,10. Wtedy to chrześcijanin stał się nowym
stworzeniem (2 Kor 5,17; Ga 6,15). Obraz Boga  reminiscencja opisu z Rdz 1,27  tzn.
autentyczna sprawiedliwość i świętość stają się możliwe dzięki tajemniczej, poczynającej się
od chrztu łączności wiernych z Chrystusem jako obrazem Boga niewidzialnego (Kol 1,15; por.
Hbr 1,3). Prawdziwa świętość według objawionej moralności ostro tu kontrastuje ze
wspomnianymi wyżej zwodniczymi żądzami.
ZAMIAST WAD  CNOTY (4,25 5,2)
25
Dlatego odrzuciwszy kłamstwo, niech każdy z was mówi prawdę swemu bliz
niemu (Za 8,16),
bo jesteście nawzajem dla siebie członkami. 26 Gniewajcie się, a nie grzeszcie (Ps 4,5 LXX): niech
nad waszym gniewem nie zachodzi słońce. 27 Ani nie dawajcie miejsca diabłu! 28 Kto dotąd kradł,
niech już przestanie kraść, lecz raczej niech pracuje uczciwie własnymi rękami, by miał z czego
użyczać potrzebującemu. 29 Niech nie wychodzi z waszych ust żadna mowa szkodliwa, lecz tylko
budująca, zależnie od potrzeby, by wyświadczała dobro słuchającym. 30 I nie zasmucajcie Bożego
Ducha Świętego (por. Iz 63,10), którym zostaliście opieczętowani na dzień odkupienia. 31 Niech
zniknie spośród was wszelka gorycz, uniesienie, gniew, wrzaskliwość, znieważanie  wraz z
wszelką złością. 32 Bądz
cie dla siebie nawzajem dobrzy i miłosierni. Przebaczajcie sobie, tak jak i
Bóg wam przebaczył w Chrystusie.
5 1 BÄ…dz
cie więc naśladowcami Boga, jako dzieci umiłowane 2 i postępujcie drogą miłości, bo i
Chrystus was umiłował i samego siebie wydał za nas w ofierze i dani na woń miłą Bogu (Wj 29,18;
Ps 40[39],7; Ez 20,41).
25. Omówione w poprzednim urywku zasady życia moralnego chrześcijanina jako
nowego człowieka otrzymują z kolei zastosowanie szczegółowe. Następuje kontrastowy wykaz
wad i cnót, aktualny właśnie dla adresatów, przebiegający zgodnie z myślą przewodnią listu 
zasadą nowej jedności. Nakaz odrzucenia kłamstwa i mówienia prawdy zdaje się tu mieć zakres
szerszy niż zwykła zachęta do prawdomówności. Zgodnie z poprzedzającym kontekstem mowa
tu o zasadniczej prawdzie moralnej całego postępowania i o fałszu, jaki zawiera się w każdym
grzechu. Atmosfera fałszu cechowała ówczesne pogaństwo, o czym tak świadczył nawrócony
poganin:  Wobec wszystkich ludzi dowodziłem, że fałsz mój jest prawdą (Hermas Pasterz,
Mand. 3,3). Motywacja zaś u Pawła jest na wskroś oryginalna: prawda o eklezjalnym Ciele
Chrystusa wymaga traktowania bliz
nich jak Jego członków (por. 4,16; 5,30; Rz 12,4n; 1 Kor
12,20.25.27). Schodząc do konkretu: kłamstwo, przejaw jakiejś nieżyczliwości, rozbija jedność
chrześcijan, a wzmacnia ją prawdomówność, która służy miłości.
26. Drugą wadą rozbijającą jedność jest gniew. Jako motyw służy zdanie z Ps 4,5 według
LXX. Trzeba je interpretować:  gniewając się starajcie się nie grzeszyć , tzn. starajcie się nie
ujawniać gniewu na zewnątrz. Likwidacja niesnasek przed zachodem słońca, znana już
pitagorejczykom, uznawana niekiedy za Chrystusowy agrafon, ma tu sens dopingu: staraj siÄ™
nieporozumienia załatwiać jak najprędzej.
27. Z folgi dawanej uczuciom niechęci łatwo może skorzystać diabeł. Zły bowiem duch,
chętnie rozdmuchuje je do nienawiści. W Rz 12,19 mamy pozytywne uzupełnienie tego
zakazu: rzeczywistą krzywdę ukarze pomsta Boża.
28. Przeciwny jedności społecznej jest grzech kradzieży, tutaj uznany za nawyk z okresu
pogańskiego życia neofitów. Zdumiewający jest motyw, dla którego dawny zwolennik łatwego
życia z kradzieży ma odtąd pracować: w duchu pozytywnej ekspiacji ma on z zarobku udzielać
temu, kto jest w rzeczywistej potrzebie.
29. Najliczniejszy bodaj odsetek ludzkich grzechów  to grzechy mowy. Od nich stara się
tu św. Paweł powstrzymać adresatów, kładąc nacisk na dobry użytek daru mowy. Motywacja
zakazu i nakazu jest społeczna: mamy wybierać między szkodliwością a charakterem
budującym mowy. Uzależniona od rzeczywistej potrzeby (por. Mt 12,36) mowa nasza ma być
dobroczynna (por. Kol 4,6) dla otoczenia. Tu św. Paweł jest echem wielu pouczeń Mędrców
(Prz 15,1n.4.7.23; Syr 19,13 17; 20,2n. 5 8), z tym jednak, że wyczuć tu można aurę
chrześcijańską: przez dobrą mowę jedne członki drugim udzielają coś z łaski samej Głowy 
Chrystusa.
30. Zakaz zasmucania Ducha Świętego bądz
stanowi konkluzję poprzednich wskazań co
do mowy, bÄ…dz
niezależną zasadę. Zaskakujący wybór czasownika  zasmucać w stosunku do
Ducha Świętego tłumaczy się wzorem z Proroka. Duch Święty ukazuje się tu nie tylko jako
moc Boża, lecz jako Osoba, zainteresowana zbawieniem, skoro Ją zasmuca postępowanie
niezgodne z Jej misją względem nas (por. 1,13; Rz 5,5; 1 Kor 3,16n; 12,8.10.13; 14,2 13).
31. Następuje wykaz wad do usunięcia, podobny do podanego w Kol 3,8.  Gorycz  to
usposobienie gniewliwe, nieskore do przejednania, uniesienie  tutaj oczywiście gniewne, jak
wskazuje kontekst. Wrzaskliwość jest zewnętrznym przejawem uczuć nienawistnych,
niepohamowanych (por. Mt 12,19; Dz 22,23; 23,9), znieważanie słowne  ich zewnętrznym
przejawem (por. 1 Tm 6,4; Ap 2,9).
32. Po napiętnowaniu pospolitych wad Apostoł ukazuje podstawowe cnoty, regulujące
życie wspólne. Wierni mają być dla siebie dobrzy  użyty przymiotnik wskazuje na odblask
dobroci Ojca, widoczny w przybranych dzieciach  miłosierni, co ma się wyrazić także w
niewyczerpanej gotowości do wzajemnego przebaczania sobie. Najgłębszą racją tej trudnej
postawy moralnej jest fakt Odkupienia: było ono wielkim przebaczeniem przez Ojca
wszystkich grzechów dzięki ofierze Chrystusa. To nas zobowiązuje nieustannie, bo
nieskończoną i nieustanną wartością odznacza się dzieło Chrystusa, z którego każdy korzysta
od chwili chrztu.
5,1. A
aska dziecięctwa Bożego, wtedy darmo uzyskanego, zobowiązuje nas do stania się
naśladowcami Boga jako Ojca. Myśl ta snuje się przez oba Testamenty: Bóg święty żądał
świętości od Izraela (Kpł 19,2), Jezus powtórzy to samo wymaganie mówiąc o doskonałości i
miłosierdziu Ojca (Mt 5,45.48; A
k 6,36). O Å‚asce przybrania zob. kom. do 1,5.
2. Pewność, że jesteśmy umiłowanymi dziećmi, daje nam właśnie wspomniane dzieło
Odkupienia (por. Rz 1,7; 5,10; 1 Tm 6,2). Miłość jest zasadniczą drogą wiodącą chrześcijan do
celu, do domu Ojca, do którego mają się upodobnić przez miłość. Wzorem jest Umiłowany Syn
(1,6), pierworodny między wielu braćmi (Rz 8,29)  zarazem zbiorowy człowiek czy: mąż
doskonały (Ef 4,13). Chrystus, jak się okazuje z porównania z 2 Kor 5,14n, jest nie tylko
wzorem, lecz po prostu najgłębszą zasadą, umożliwiającą aż tak wielką miłość między braćmi
w wierze. Oddane przez Chrystusa życie (o formule wydał samego siebie, zob. kom. do Ga 1,4;
2,20) ukazuje się tu jako ofiara. Słyszymy tu echa Czwartej pieśni o Słudze Jahwe (Iz 53,7),
gdy chodzi o dobrowolność ofiary ekspiacyjnej oraz sformułowania właściwe dla liturgii
świątynnej, w cytowanym Psalmie. Apostoł więc ujmuje zbawcze dzieło Chrystusa w
kategoriach swoistej posługi kapłańskiej, w której żertwa i ofiarnik stanowią jedno.
PRZECIW NADUŻYCIOM POGAC
SKIM (5,3 7)
3
O nierządzie zaś i wszelkiej nieczystości albo chciwości niechaj nawet mowy nie będzie
wśród was, jak przystoi świętym, 4 ani o tym, co haniebne, ani niedorzecznego gadania lub
nieprzyzwoitych żartów, bo to wszystko jest niestosowne. Raczej winno być wdzięczne
usposobienie. 5 O tym bowiem bÄ…dz
cie przekonani, że żaden rozpustnik ani nieczysty, ani chciwiec
 to jest bałwochwalca  nie ma dziedzictwa w królestwie Chrystusa i Boga. 6 Niechaj was nikt nie
zwodzi próżnymi słowami, bo przez te [grzechy] nadchodzi gniew Boży na synów buntu. 7 Nie
miejcie więc z nimi nic wspólnego!
3. Po ogólnym apelu, który ukazał naczelną zasadę życia moralnego chrześcijan  tzn.
konsekwentne na wzór Chrystusa dziecięctwo Boże wraz z ofiarną, przebaczającą braciom
miłością  Apostoł powraca do szczegółowych przestróg. Dotyczą one najbardziej typowych
dla świata pogańskiego nadużyć w dziedzinie seksualnej. Są one niedopuszczalne u
chrześcijan, gdyż bezczeszczą sakralny charakter osobowości chrześcijanina (por. 1 Kor 6,12
20), zamykają drogę do królestwa Bożego i ściągają na siebie nieuchronny gniew Boży.
Nierząd oznacza tu wszelkie pozamałżeńskie stosunki płciowe, nieczystość wszelką rozpustę.
W sposób typowy dla Pawła (por. 4,19; Kol 3,5) obok nich występuje chciwość  analogiczna
zachłanność w dziedzinie posiadania, która też czyni człowieka niewolnikiem pożądania.
Apostoł energicznie stwierdza, że dla tych występków nie ma miejsca wśród chrześcijan. Są
oni święci, a ich świętość sakramentalna, uzyskana od chwili chrztu, musi się wyrazić w
postawie moralnej, egzystencjalnej.
4. Apostoł posuwa się dalej, zakazując nawet nieodpowiedniego posługiwania się
językiem w dziedzinie poprzednio omówionej. Skazuje więc na banicję z życia
chrześcijańskiego niestosowne mowy, nieodpowiednie żarty. Przeciwstawia im jako środek
zaradczy wdzięczne usposobienie, często zalecaną podstawową cechę chrześcijan (por. Kol 2,7;
3,15).
5. Poprzedni zakaz otrzymuje uroczyste uzasadnienie: jest nim groz
ba wyłączenia z
królestwa Bożego rozpustników, nieczystych i chciwców (por. 1 Kor 6,9n; Ga 5,21). Przy tym
ostatni termin, tu utożsamiony z bałwochwalstwem względem przedmiotu pożądania, wiele
razy towarzyszy określeniom nadużyć seksualnych (por. 4,19; 1 Kor 5,9 11; Kol 3,5).
Królestwo Chrystusa  to Kościół, prowadzący do eschatologicznego królestwa Boga Ojca
(por. 1 Kor 15,24). Czas teraz
niejszy: nie ma dziedzictwa, określa to, co przywykliśmy
nazywać brakiem łaski uświęcającej. Ten brak zamyka szczęśliwą wieczność.
6 7. Próżne słowa libertynów moralnych ze środowiska pogańskiego, czy może już
gnostyckiego (por. 1 Kor 6,12; 15,32; Flp 3,19; 2 P 2,14.19; Jud 8.11nn; Ap 2,14n. 20) mogły
łatwo zwieść nowo nawróconych pogan. Wart naśladowania jest dziś ten nieubłagany ton
Apostoła, gdy stoimy wobec rozpanoszonego panseksualizmu. Często przedstawiana teraz jako
tylko słabość, rozpusta jest rzeczywiście buntem, za który gniew Boży, tj. karcąca
sprawiedliwość, nie dopiero kiedyś nadejdzie, lecz już  nadchodzi . Stąd wniosek końcowy 
zdecydowane odcięcie się adresatów od nadużyć pogańskich w tej dziedzinie. Stali się oni
przecież współuczestnikami obietnicy w Chrystusie Jezusie przez Ewangelię (3,6). Te dwa
współuczestnictwa wzajemnie się wyłączają.
STRZEC NOWEJ ÅšWIATA
OÅšCI (5,8 14)
8
Niegdyś bowiem byliście ciemnością, lecz teraz jesteście światłością w Panu: postępujcie jak
dzieci światłości. 9 Owocem bowiem światłości jest wszelka prawość i sprawiedliwość, i prawda. 10
Badajcie, co jest miłe Panu. 11 I nie miejcie udziału w bezowocnych uczynkach ciemności, a raczej
piętnując [je], nawracajcie [tamtych]. 12 O tym bowiem, co się u nich dzieje po kryjomu, wstyd nawet
mówić. 13 Natomiast wszystkie te rzeczy, gdy są piętnowane, stają się jawne dzięki światłu, bo
wszystko, co staje się jawne, jest światłem. 14 Dlatego się mówi:
Zbudz
się, o śpiący,
i powstań z martwych,
a zajaśnieje ci Chrystus.
8. Po kategorycznych zakazach ukazuje Apostoł ideał pozytywny na zasadzie biblijnego
kontrastu  światłości i ciemności, rozumianych oczywiście przenośnie, w znaczeniu religijno-
moralnym. Jeżeli więc posługuje się tu Apostoł skrótem myślowym: byliście ciemnością, to
znaczy, że dawny pogański styl życia adresatów tak był z nimi zrośnięty, iż stanowił jakby ich
naturę. Odpowiednio do tego wspaniałym kontrastem jest nowe utożsamienie: jesteście
światłością w Panu, tzn. dzięki Chrystusowi, który zresztą sam nazwał uczniów światłem
świata (Mt 5,14). Oświeconymi (Hbr 6,4) stali się oni podczas swego chrztu: utrzymanie tej
światłości jest ich stałym zadaniem (por. Flp 2,15). Obowiązuje ich swoista zasada noblesse
oblige.
9. Światłość Boża w nas staje się znów jakby drugą naturą, jak to stwierdza Apostoł, gdy
mówi o jej owocach. Zbliżyć można te  owoce do  owoców Ducha z Ga 5,22.
10. Jakby poprawiając sugestię wywołaną poprzednim porównaniem do owoców, które
same rosną, Apostoł każe badać Boże upodobania. Cnota zatem chrześcijańska daleka jest od
egocentrycznej sztywności  jest dynamiczna, daleka też od bezdusznego legalizmu  jest
osobistym poszukiwaniem woli osobowego Boga (por. Rz 12,2; Flp 4,8).
11. Tymczasem pogańskie uczynki (nie owoce!) ciemności są rzeczywiście bezowocne.
Postawa chrześcijańska wobec nich nie ogranicza się do izolacji, lecz  prawem kontrastu 
wymaga jeszcze oddziaływania w odwrotnym kierunku  wykazania błędu celem nawrócenia
błądzących.
12. Delikatne sumienie chrześcijańskie surowo ocenia rozwiązłość pogan: nadużyć tych
nie chce tu Apostoł nawet nazwać po imieniu (por. 5,3). Gdzie indziej jednak wymienia je
szczegółowo (Rz 1.26n; 2,22; 1 Kor 5,1.9 11; 6,9.13 19; 2 Kor 12,21; Ga 5,19; Kol 3,5; 1 Tes
4,3). Być może okolicznik po kryjomu wskazuje na rozwiązłych gnostyków lub uczestników
pogańskich misteriów.
13. Lapidarna zasada tego wiersza nawiązuje do nakazu końcowego z w. 11: piętnując,
nawracajcie. Grzech należycie napiętnowany ma wystąpić we właściwym świetle, tzn. ukazać
się jawnie jako zło, nie zaś jako pozorne dobro. A wówczas i on staje się światłem  oczywiście
ostrzegawczym lub pobudzającym do nawrócenia.
14. Mimo formuły, zazwyczaj wprowadzającej cytaty biblijne, następuje tutaj cytat
jakiegoś starochrześcijańskiego hymnu, stosowanego zapewne przy liturgii chrzcielnej. Jest to
apostrofa do katechumena, oczywiście  jak było w owych czasach  dorosłego, który musiał
uprzednio swoją własną decyzją porzucić stan śmierci grzechowej, by znalez
ć się w pełnym
świetle łaski Chrystusa zmartwychwstałego. Chrzest bowiem  to  oświecenie , jak chętnie
mówili Ojcowie Kościoła, opierając się na wielu wypowiedziach Pawłowych (2 Kor 4,6; Ef
1,18; 3,9; 2 Tm 1,10; por. też Hbr 6,4).
ZA
E I DOBRE UPOJENIE (5,15 20)
15
Baczcie więc pilnie, jak postępujecie: nie jak niemądrzy, ale jak mądrzy. 16 Wyzyskujcie
chwilę sposobną, bo dni są złe. 17 Nie bądz
cie przeto nierozsądni, lecz usiłujcie zrozumieć, co jest
wolą Pana. 18 I nie upijajcie się winem (Prz 23,31 LXX), bo to jest [przyczyną] rozwiązłości, ale
napełniajcie się Duchem, 19 przemawiając do siebie wzajemnie psalmami i hymnami, i pieśniami
pełnymi ducha, śpiewając i wysławiając Pana w waszych sercach. 20 Dziękujcie zawsze za
wszystko Bogu Ojcu w imiÄ™ Pana naszego Jezusa Chrystusa.
15. Apostoł snuje wnioski, na razie ogólne, o życiu moralnym chrześcijan, które winno
być całe pod wpływem Ducha Świętego, czynnego zwłaszcza podczas liturgii. Przeciwieństwo
mądrzy  niemądrzy należy rozumieć w duchu biblijnym: zachodzi ono między tymi, którzy
umieją lub nie umieją pokierować swym życiem do celu ostatecznego.
16. Chwila sposobna do wyzyskania tutaj oznacza doczesność, życie ziemskie, oceniane z
punktu widzenia religijnego jako zaofiarowana z Bożej inicjatywy szansa zbawienia.
Spożytkowanie tego czasu Apostoł przyrównuje tu i w Kol 4,5 do skwapliwości, z jaką się
wykupuje rzadko pojawiający się cenny towar. Tak cenne z punktu widzenia osiągnięcia
wieczności dni tego życia są jednocześnie złe, gdyż są okresem ponawianych ataków ze strony
ZÅ‚ego, tj. szatana (por. 6,13.16; 1 Kor 2,8; 2 Kor 4,4; Ga 1,4), sÄ… okresem wielu bolesnych
doświadczeń, które się nasilają w miarę nadchodzenia  ostatnich dni (2 Tm 3,1 9).
17. Mądrość życiowa polega na rozpoznawaniu woli Pana, tj. Chrystusa, gdyż Jego prawo
miłości zajęło miejsce dawnej Tory, którą chlubili się Żydzi jako z
ródłem swojej mądrości (por.
Ba 4,4; Rz 2,17 20). Poza tym Paweł wzywa do poznawania woli Bożej: 6,6; Rz 12,2; Flp 1,9;
Kol 1,9. Tu chodzi o program Chrystusa dla jednostek, rozpoznawany w osobistym dialogu
modlitewnym.
18 20. NawiÄ…zujÄ…c do jakiejÅ› konkretnej i trwajÄ…cej podczas pisania listu sytuacji
adresatów (może podobnej do napiętnowanej w 1 Kor 11,17 22), Apostoł słowami Mędrca
zakazuje grzechu pijaństwa, zaleca zaś dobre upojenie  skutek działania Ducha Świętego.
Związek pijaństwa z rozpustą wykazuje cytat z Księgi Przysłów, natomiast sobria ebrietas
wiernych  to otwarcie się na działanie Ducha, jak widać z kontekstu, przede wszystkim
podczas liturgii. Wtedy bowiem działają charyzmaty  podczas chóralnego, wzajemnego
pouczania się przez psalmy, hymny i pieśni natchnione, które wielbią zmartwychwstałego
Chrystusa prawidłowo: nie tylko ustami, ale i w sercach. Cała liturgia życia ma się dokonywać
pod znakiem nieustannego dziękczynienia Bogu przez i w imieniu Chrystusa-Arcykapłana,
 zawsze i wszędzie  jak głosi każda prefacja.
ZASADY ŻYCIA DOMOWEGO  WZNIOSA
Y WZÓR DLA
M
ŻÓW I ŻON (5,21 33)
21
BÄ…dz
cie sobie wzajemnie poddani w bojaz
ni Chrystusowej. 22 Żony niechaj będą poddane
swym mężom, jak Panu 23 bo mąż jest głową żony, jak i Chrystus  Głową Kościoła: On  Zbawca
Ciała. 24 Lecz jak Kościół poddany jest Chrystusowi, tak i żony mężom  we wszystkim. 25 Mężowie,
miłujcie żony, bo i Chrystus umiłował Kościół i wydał za niego samego siebie, 26 aby go uświęcić,
oczyściwszy obmyciem wodą, któremu towarzyszy słowo, 27 aby samemu sobie przedstawić
Kościół jako chwalebny, nie mający skazy czy zmarszczki, czy czegoś podobnego, lecz aby był
święty i nieskalany. 28 Mężowie powinni miłować swoje żony, tak jak własne ciało. Kto miłuje swoją
żonę, siebie samego miłuje. 29 Przecież nigdy nikt nie odnosił się z nienawiścią do własnego ciała,
lecz [każdy] je żywi i pielęgnuje, jak i Chrystus  Kościół, 30 bo jesteśmy członkami Jego Ciała. 31
Dlatego opuści człowiek ojca i matkę, a połączy się z żoną swoją, i będą dwoje jednym ciałem (Rdz
2,24). 32 Tajemnica to wielka, a ja mówię: w odniesieniu do Chrystusa i do Kościoła. 33 W końcu
więc niechaj również każdy z was tak miłuje swą żonę jak siebie samego. A żona niechaj ze czcią
się odnosi do swojego męża.
Następuje nowy dział części moralnej listu  zasady życia środowiska, które starożytność
obejmowała nazwą familia, tzn. rodziny rozszerzonej o niewolników. Podobne zestawy
obowiązków, jakie od spopularyzowanego stoicyzmu przejęli Żydzi helleniści, spotykamy w
NT jeszcze w Kol 3,18 4,1; 1 Tm 2,8 3,13; 6,1n; Tt 2,1 10; 1 P 2,13 3,7. Mimo podobieństw
formalnych są one zupełnie oryginalne, bo ściśle uzależnione od prawdy o Odkupieniu. Tak
jest i w urywku niniejszym, gdzie wskazania moralne dla małżonków otrzymują możliwie
najgłębszą podbudowę teologiczną  wzór tajemniczego związku, jaki łączy Chrystusa-Głowę
z Jego Ciałem-Kościołem.
21. Od liturgii życia przechodząc do zasad życia w rodzinie, Apostoł w roli jakby napisu
umieszcza lapidarne zdanie. Nakazuje ono tej najmniejszej społeczności zasadę
podporządkowania wzajemnego opartą na świętej bojaz
ni, której z
ródłem i przedmiotem
zarazem jest Chrystus  Odkupiciel i Sędzia.
22. Podporządkowanie żon mężom, tak bardzo znamienne dla stosunków społecznych w
starożytności, tutaj otrzymuje nową religijną rację, która radykalnie zmienia istotę tej
zależności chrześcijanek. Racją posłuszeństwa i granicą obowiązków jest Pan, a więc
Chrystus. Słuchając mężów, żony słuchają w rzeczywistości Chrystusa, ale też wymagania
mężów muszą być zgodne z Jego prawem. Z chwilą gdy poza nie wykraczają, kończy się
posłuszeństwo żon.
23. Następuje przeplatane wnioskami moralnymi pouczenie dogmatyczne. Zasada
wygłoszona już w 1 Kor 11,3: mąż jest głową żony, otrzymuje tu nowe i nieco inne
uzasadnienie. Już nie chodzi o sam porządek zależności: Bóg, Chrystus, mężczyzna, kobieta,
lecz o odwzorowanie idealnego stosunku zachodzącego między Chrystusem jako Głową a
Kościołem jako Jego Ciałem. Pojęcie przewodniczenia inspirowane terminem głowa, właściwe
dla myśli hebrajskiej, otrzymuje tu cenne uzupełnienie: On  Zbawca Ciała. Chrystus bowiem
nie tylko przewodzi Kościołowi, On go zbawia. Jak tego dokonuje, powiedzą ww. 25 27.
24. Tymczasem jednak wysnuwa Apostoł wniosek z poprzednio podanej zasady
dogmatycznej, wniosek zresztÄ… powtarzajÄ…cy nakaz w. 22, poszerzony jedynie o okolicznik we
wszystkim i o dodatkowe uzasadnienie, oparte na relacji Chrystus  Kościół. Wymieniony
okolicznik  na pierwszy rzut oka  ma bardzo szeroki zakres znaczeniowy. Pamiętać jednak
trzeba, że wciąż ważna jest właśnie podstawowa relacja Chrystus  Kościół, a władza
Chrystusa nad Kościołem nie ma nic z tyranii. Cała bowiem opiera się na miłości ofiarnej do
końca, jak to wykażą następne wiersze. Sam sposób sformułowania zasady zależności żon od
mężów wykazuje oczywiście ślady epoki i rabinicznej formacji Pawła. Niemniej motywacja
nadprzyrodzona miłości małżonków i ich wzajemnej zależności jest zawsze aktualna  i dziś
bardziej niż kiedykolwiek warta przypomnienia, gdy małżeństwo przeżywa wyjątkowy kryzys.
25. Nakaz miłujcie żony  to nie sprawa popędu czy sentymentu: użyty czasownik
(Ä…Å‚Ä…Ä„Ä…½) oraz uzasadnienie (jak i Chrystus) wskazujÄ… wyraz
nie na nadprzyrodzoną miłość,
ofiarną do końca, będącą na antypodach egocentryzmu. Pełna poświęcenia miłość Chrystusa do
KoÅ›cioÅ‚a, pojÄ™tego tu na wzór zbiorowej jednej osoby (żeÅ„ska forma µºº·ÃŻą lepiej to
uzmysławia niż nasz  Kościół jako rzeczownik rodzaju męskiego), jest czymś więcej niż
idealnym wzorem  jest racją miłości małżeńskiej. O formule wydał samego siebie  zob. kom.
do Ga 1,4. To pojęcie zbiorowej oblubienicy nie jest zupełnie nowe ani na gruncie biblijnym,
ani u św. Pawła. Oblubieńczy bowiem był związek między Jahwe a Izraelem według wielu
proroków (Iz 50,1; 54,1 10; 61,10; 62,4n; Jr 2,2; 3,1.7nn; Ez 16,8; 23,4; Oz 1 3) i Pieśni nad
pieśniami. Tu więc zachodzi chrześcijańska transpozycja: Oblubieńcem jest Chrystus, co
zresztą już zna tradycja synoptyczna (Mt 22,1 14; 25,1.6; Mk 2,19n) i św. Jan (J 3,29),
Oblubienicą zaś staje się Kościół  Lud Boży Nowego Przymierza, jako Izrael Boży (Ga 6,16),
żyjący według Ducha (Rz 8,5) w miejsce Izraela według ciała (1 Kor 10,18). U św. Pawła
najszerzej rozwinięta jest ta alegoria w Ga 4,21 5,1, a zastosowana w 2 Kor 11,2n do
korynckiego kościoła lokalnego, zawiera podobnie jak tu aluzję do rajskiej sytuacji pierwszej
pary według Rdz 2,24; 3,4 13. Tak więc typologia Adam  Chrystus otrzymuje tu godne
uzupełnienie w postaci: Ewa  Kościół. Określenie wydał samego siebie pozwala na to, by
chwilę narodzin Kościoła utożsamić ze śmiercią krzyżową Zbawiciela. Rozwinęli to póz
niej
Ojcowie Kościoła: jak Ewa z boku śpiącego Adama (Rdz 2,21n), tak Kościół powstaje z boku
przebitego Chrystusa. Obraz ten podejmuje też magisterium Kościoła (Pius XII). Zgodnie
jednak z teologią Pawłową, dopiero zmartwychwstanie czyni Chrystusa Panem, Zbawcą,
Głową Kościoła.
26. Celem zbawczej miłości Chrystusa, posuniętej aż do ofiary ze swego życia, jest
uświęcenie Kościoła-Oblubienicy. Pierwszą zaś w tym dziele czynnością jest obmycie wodą z
grzechów. Dokonuje się ono na chrzcie (por. Rz 6,1 6; 1 Kor 6,11). W języku biblijnym tylko
Bóg może uświęcać, tzn. oddzielać od spraw ziemskich, przenosić do swojej strefy działania i
czynić swoją własnością. W NT uświęcenie wiernych ma trzy aspekty: a) oblubieńczy (2 Kor
11,2); b) eschatologiczny (1 Tes 5,23); c) zwiÄ…zany z ofiarÄ… (Rz 12,1) a pozostaje w zwiÄ…zku z
Duchem Świętym (2 Tes 2,13; 1 P. 1,2). Tutaj mamy syntezę wszystkich tych trzech aspektów:
Chrystus miłuje Oblubienicę, za nią się poświęca w ofierze, a przez to czyni ją  u kresu
zbawczego planu  doskonale piękną, co wyrazi wiersz następny. Umowne określenie chrztu
ukazuje tu dwa jego składniki: czynność obmycia i słowo jej towarzyszące tzn. formułę
sakramentu (por. Mt 28,19; J 3,5; Tt 3,5). Sam zaś obraz kąpieli Oblubienicy ma wzór w ST
(Ez 16,9 14) oraz w zwyczajach starożytnych (obrzędowa kąpiel oblubienicy w przeddzień
zaślubin).
27. Apostoł kontynuuje obraz starań Chrystusa jako Oblubieńca Kościoła, dokonując przy
tym znamiennych poprawek. Samemu sobie Chrystus przedstawia Oblubienicę, a więc bez
pośrednictwa drużby (por. J 3,29), który według zwyczajów starożytnych miał to czynić.
Wspaniały wygląd Oblubienicy-Kościoła jeszcze dotąd nie został w pełni urzeczywistniony.
Chwalebnym będzie Kościół ściśle eschatologiczny, gotowy do Godów Baranka (Ap 19,7nn;
21,9), wolny od skazy grzechowej, już nieskalany, bez zmarszczki  cechy starzenia się. Będzie
to młodzieńczo świeża Oblubienica z Ps 45[44],11 16, czy też z Pnp 2; 13n; 4,1 15; 6,4 10;
7,7 10. Dziś to piękno jest jeszcze ukryte w misterium, czasem tylko widoczne w
poszczególnych wyjątkowych ludziach  w życiu świętych. Przechodząc od wzoru do jego
realizacji w małżeństwie wiernych: miłość wzajemna męża i żony ma zmierzać ku
doskonałości moralnej.
28 30. Powtórzywszy nakaz miłowania żon z w. 25, Apostoł z kolei omawia przejawy tej
miłości, której nie waha się ująć w aspekcie obowiązku (powinni). To zdanie i następne z
pozoru apeluje do dobrze zrozumianego własnego interesu. Taki też sens mają zapewne
rabiniczne i stoickie paralele, nazywające żony własnym ciałem (por 1 Tes 4,4). Tu jednak jest
inaczej: żona jako alter ego ma być nie tylko na mocy instynktu, lecz w sposób
nadprzyrodzony miłowana. Z płaszczyzny natury zaraz w swym porównaniu przechodzi Paweł
na poziom życia łaski: naturalna troska o utrzymanie i czułe zapobieganie potrzebom ma się
wzorować na tej trosce, jaką Chrystus-Głowa okazuje wszystkim członkom swego eklezjalnego
Ciała. Najwyraz
niej to występuje w Eucharystii (por. 1 Kor 10,17; 12,13). Zasada udziału w
Chrystusie nas jako członków występowała już przedtem u Pawła (Rz 12,4n; 1 Kor 6,15;
12,27), ale tu otrzymuje pełną formę: jesteśmy członkami Jego Ciała.
31 32. Bez formuły wprowadzającej przytacza Apostoł zdanie z Genezy nie jako
argument za jednością związku małżeńskiego, lecz po to, by dojrzeć w nim wielką tajemnicę.
ZwiÄ…zek bowiem pierwszej pary ludzkiej otrzymuje tu sens typologiczny. Na pierwszy rzut oka
tekst Genezy mówi o samej tylko instytucji małżeństwa. Tymczasem Apostoł dostrzega w nim
tajemniczÄ… zapowiedz
przyszłego Odkupienia i podkreśla to jako własną interpretację: typ
Adam  Ewa doskonale realizuje siÄ™ dopiero w antytypie Chrystus   Eºº·ÃŻą. NastÄ™puje
oczywiście transpozycja: jedność fizyczna przechodzi w nadprzyrodzoną więz
Å‚aski. Wzajemne
oddanie się sobie małżonków odnajduje swój ostateczny i pełny sens dopiero w nierozerwalnej
jedności związku, który zachodzi między Chrystusem a Kościołem. Tym samym życie płciowe
w małżeństwie jest czymś więcej niż sprawą instynktu czy jego sublimacji, gdyż wplata się
wyraz
nie w Boży plan zbawienia. Małżeństwo staje się widzialną i ponawianą manifestacją
misterium Ciała Chrystusowego, jego jakby szczególnym odgałęzieniem i organem. Na
sakramentalny charakter małżeństwa wiernych słowa te wskazują tylko pośrednio: sam wzór tu
ukazany jest święty i uświęcający, a sprostanie tak wielkim wymaganiom stawianym
małżonkom nie jest możliwe bez łaski. Sam więc związek ich musi być jej znakiem
skutecznym.
33. Lapidarny wniosek, jakby podsumowanie całego wywodu, wskazuje na pewną
asymetrię obowiązków męża i żony. Trzeba ją dobrze rozumieć, tzn. nie kwestionując
wzajemności, o której gdzie indziej Paweł mówi wyraz
nie (1 Kor 7,2 5), podkreślić różnice
charyzmatyczne i psychologiczne, skoro mąż naśladuje Chrystusa, a żona  zależny w pełni od
Chrystusa Kościół. Na samo zaś sformułowanie słowne końcowego wniosku wpłynęła nie
tylko obrana perspektywa dogmatyczna, ale zapewne też i ówczesny społeczny profil
małżeństwa.
DZIECI A RODZICE (6,1 4)
6 1 Dzieci, bÄ…dz
cie posłuszne w Panu waszym rodzicom, bo to jest sprawiedliwe. 2 Czcij ojca
twego i matkę  jest to pierwsze przykazanie z obietnicą  3 aby ci było dobrze i abyś długo żył na
ziemi (Wj 20,12). 4 A [wy], ojcowie, nie pobudzajcie do gniewu waszych dzieci, lecz wychowujcie je
w karności, napominając, jak [chce] Pan.
1 3. Nakaz posłuszeństwa względem rodziców, posłuszeństwa w Panu, tzn. na sposób
chrześcijański, Apostoł dwojako uzasadnia. Jest ono sprawiedliwe, tzn. zgodne z powszechnie
przez wszystkich uznawanym prawem natury. Nadto tego siÄ™ domaga pozytywne, objawione
prawo Boże  przykazanie czwarte dekalogu. Ale i zarazem, co podkreśla Paweł, jest to
pierwszy nakaz z obietnicą nagrody za jego przestrzeganie. Tej obietnicy jednakże nie
przytacza tu on w całości (por. także Pwt 5,16), jakby dla zaznaczenia, że ani ziemi, ani
długowieczności nie chce tłumaczyć dosłownie, lecz transponuje duchowo, jak to czyni wiele
razy z cytatami ze ST (por. np. 1,14.22; Rz 4,13 16; Ga 3,13n). Ziemia więc tutaj  to
niebieska nagroda z jej trwaniem bez kresu. Naiwnie liczyć tylko na szczęście w tym życiu
Apostoł nie pozwala (1 Kor 15,19), spokojnie czeka na eschatologiczne (1 Tm 4,8).
4. W napomnieniu udzielonym mocniejszej stronie, ojcom, dochodzi do głosu nowy ideał
wychowawczy, bardzo różny od tej karności, w jakiej radzili utrzymywać dzieci mędrcy ST
(por. np. Prz 23,13n; Syr 7,23n; 30,1.7.9n. 12; 42,9 14). Cechuje go umiarkowanie w
stosowaniu środków surowych, a to z obawy złych skutków psychologicznych (por. Kol 3,21).
Karność w napominaniu ma być Pańska, tzn. winna liczyć się z Chrystusem  prawdziwym
Panem i Mistrzem małego chrześcijanina. Matkom oszczędził Apostoł tego napomnienia.
NIEWOLNICY A PANOWIE (6,5 9)
5
Niewolnicy, ze czciÄ… i bojaz
niÄ…, w prostocie serca bÄ…dz
cie posłuszni waszym doczesnym
panom jak Chrystusowi, 6 nie służąc tylko dla oka, by ludziom się podobać, lecz jako niewolnicy
Chrystusa, którzy z duszy pełnią wolę Bożą. 7 Z ochotą służcie, jak gdybyście [służyli] Panu, a nie
ludziom, 8 świadomi tego, że każdy, jeśli uczyni coś dobrego, otrzyma to z powrotem od Pana  czy
to niewolnik, czy wolny. 9 A wy, panowie, tak samo wobec nich postępujcie: zaniechajcie groz
by,
świadomi tego, że w niebie jest Pan zarówno ich, jak wasz, a u Niego nie ma względu na osoby.
5 7. Następują wskazania dla ostatniej pary relacji zachodzących w starożytnej familia.
Znów na czoło wysuwa się strona słabsza  niewolnicy. Te napomnienia częściowo tylko są
anachroniczne. Choć już prawie nie ma na świecie instytucji niewolnictwa, zasady tu podane
dadzą się zastosować do wielorakich ludzkich zależności, wciąż aktualnych. Apostoł domaga
się posłuszeństwa o motywacji nowej, chrześcijańskiej, opartej na czystej intencji. Służba tym
samym przestaje być służbą świecką, staje się aktem jednej liturgii całego życia, której centrum
stanowi Chrystus, prawdziwy Pan, znający tajniki sumień, Sędzia ostateczny. Wyłączone są
zatem jako niegodne pobudki nieszczere, podyktowane egoizmem, względem ludzkim,
interesownością doczesną. Wbrew niejako naturalnej odruchowej reakcji ma niewolników
chrześcijan cechować życzliwość dla panów, w których niech widzą samego Chrystusa.
8. Całkowicie nowe, pocieszające dla tych, których uważano za rzecz (mancipium w
prawie rzymskim) lub  żywy kapitał (Arystoteles), jest pełne surowej powagi zapewnienie, że
wszyscy są równi wobec nieuchronnej sprawiedliwości Stwórcy, który hojnie nagradza.
9. Podobnie niesłychanie mocno, jak na ówczesne stosunki, brzmi przypomnienie o
wspólnym dla obu kategorii Panu  Sędzi bezstronnym (por. Ga 2,6). Religijna motywacja w
odnoszeniu się wzajemnym obowiązuje także panów chrześcijańskich. Stąd jako wniosek
praktyczny wypływa konieczność zaniechania stałego karcenia.
ZACH
TA DO WALKI DUCHOWEJ (6,10 20)
10
Na koniec bÄ…dz
cie mocni w Panu  siłą Jego potęgi. 11 Przyobleczcie pełną zbroję Bożą,
byście mogli się ostać wobec podstępnych zakusów diabła. 12 Nie toczymy bowiem walki przeciw
krwi i ciału, lecz przeciw Zwierzchnościom, przeciw Władzom, przeciw rządcom świata tych
ciemności, przeciw duchowym pierwiastkom zła na wyżynach niebieskich. 13 Dlatego przywdziejcie
pełną zbroję Bożą, abyście się zdołali przeciwstawić w dzień zły i ostać, zwalczywszy wszystko. 14
Stańcie więc [do walki], przepasawszy biodra wasze prawdą i przyoblókłszy pancerz, którym jest
sprawiedliwość (Iz 11,5; 59,17; Mdr 5,18), 15 a obuwszy nogi w gotowość [głoszenia] dobrej nowiny
o pokoju (Iz 52,7 LXX). 16 W każdym położeniu bierzcie wiarę jako tarczę, dzięki której zdołacie
zgasić wszystkie rozżarzone pociski Złego. 17 Wez
cie też hełm zbawienia i miecz Ducha, to jest
słowo Boże (Iz 11,4; 49,2; 59,17)  18 wśród wszelakiej modlitwy i błagania. Przy każdej
sposobności módlcie się w Duchu! Nad tym właśnie czuwajcie najusilniej i proście za wszystkich
świętych 19 i za mnie, aby dane mi było słowo, gdy usta moje otworzę, by jawnie i swobodnie głosić
tajemnicę Ewangelii, 20 dla której sprawuję poselstwo jako więzień  ażebym jawnie ją
wypowiedział, tak jak winienem.
10. Po zarysowaniu misterium Chrystusa i Kościoła, po wysnuciu stąd odpowiednich
wniosków życiowych, pod koniec listu Apostoł uzbraja adresatów do nieuchronnej walki
duchowej z mocami ciemności. Choć wiernie wzorowany na ówczesnym rynsztunku
wojskowym, cały oręż tej walki  odpowiedni do płaszczyzny, na której się rozgrywa  jest
nadprzyrodzony. Stanowią go wiara, słowo Boże i modlitwa. y
ródłem zaś mocy duchowej i
gwarantem zwycięstwa jest Pan, zmartwychwstały Chrystus, a nie sam osobisty wysiłek.
11. Pełna zbroja Boża już jest do dyspozycji, trzeba jednak ją przyoblec i walczyć przy jej
pomocy, gdyż podstępy kusiciela  szatana  są nieustanną rzeczywistością tego świata
 złego . Sam obraz  pełnej zbroi powstał zapewne jako wynik obserwowania rzymskich
pretorianów, którzy pilnowali Apostoła w jego więzieniu rzymskim (custodia militaris).
12 13. Konieczność przyobleczenia pełnej zbroi Bożej uzasadnia Apostoł faktem
nieuniknionej walki z duchowymi mocami zła (zob. kom. do 4,14.27). Chrześcijanin nigdy nie
uważa za wroga ciała i krwi, tzn. znikomego człowieka, gdyż jego wrogowie są nadludzcy 
 Potęgi świata duchów, oczywiście zbuntowane przeciw Bogu i stąd wrogie człowiekowi (por.
1,21; 3,10). Ich uroszczeniem jest być rządcami świata tych ciemności (por. 2,2; 5,8.11; A
k 4,6;
J 12,31; 14,30; 16,11; Kol 1,13; Ap 13,2 8; 16,13n; 20,2n. 7 10). ZÅ‚e duchy sÄ… tu czynne na
wyżynach niebieskich nie tyle w sensie miejsca przebywania (zob. 1,3), ile raczej tego jakby
 wymiaru , który usiłują opanować kusząc ludzi. O tę stawkę toczy się walka między
chrześcijaninem a nimi. Dzień zły  zob. 5,16.
Pod względem zaś literackim wiele tu reminiscencji biblijnych ze ST (Mdr 5,17 20; Iz
11,4; 49,2; 52,7; 59,17), a może i wpływów pism stoickich, które chętnie posługiwały się
przenośniami z zakresu wojskowości. Paweł czyni to również wielokrotnie (np. Rz 6,13.23;
13,12; 1 Kor 9,7; 14,8; 2 Kor 2,14; 6,7; 10,3n; Kol 2,15; 2 Tm 2,3n).
14. Szczegóły przenośnej zbroi  to Boże pomoce do prowadzenia walki duchowej. Nie są
to ani wyłącznie charyzmaty, ani wyłącznie cnoty, lecz postawy moralne. Przepasane biodra
(por. A
k 12,35), musiały być w starożytności przy pracy lub marszu; tu jakoś wiążą się z
prawdą. Chodzi o prawdę życia, o egzystencję godną imienia chrześcijanina. O ile w Mdr 5,19;
Iz 59,16n sprawiedliwość jest Bożym pancerzem i oznacza słuszną karę, to tutaj oznacza
biblijny synonim doskonałości człowieka.
15. Nowy składnik uzbrojenia, nie przytaczany poza tym tekstem u Pawła, obuwie na
nogach, jest symbolem gotowości głoszenia Ewangelii pokoju. Obraz symboliczny nóg,
zwiastunów szczęścia występował już u proroków (por. także Na 2,1), został też wyraz
nie
podjęty przez Apostoła w Rz 10,15 (por. też Ef 2,17). W swej walce obronnej, jeśli ma być ona
wygrana, chrześcijanin musi całą swoją postawą reprezentować Chrystusa, niosącego ludziom
pokój z Bogiem i bliz
nimi.
16. Tarczą obronną przeciw napaściom szatańskim ma być wiara, którą trzeba się
kierować w każdym położeniu. O obronnym charakterze wiary mówi też obraz pancerza w 1
Tes 5,8 oraz napomnienie z 1 P 5,9. Dla czytelników Pawła obraz ten był bardzo sugestywny
we wszystkich szczegółach: szeroka i długa tarcza ciężkozbrojnego żołnierza okrywała całe
jego ciało. W walce stosowano również strzały z brzeszczotami, owiniętymi w pakuły
przepojone smołą i siarką, zapalane przed wypuszczeniem z łuku. Takimi też są wszystkie
pokusy ZÅ‚ego (Mt 5,37; 6,13; 13,19.38; A
k 11,4; J 17,15; 1 J 2,13n; 5,18n). Wiara jest przeciw
nim obroną o tyle, o ile jest przejętą od Boga prawdą, zastosowaną w życiu (2,8; 3,12.17;
4,5.13)  dopiero wówczas może zgasić ogień pokus diabelskich.
17. Hełm zbawienia, należący w cytowanych tekstach do rynsztunku Jahwe, który tu jest
postawą ducha chrześcijanina, warto uzupełnić hełmem nadziei zbawienia (1 Tes 5,8). Kto więc
ma chrześcijańską nadzieję zbawienia (1,18; 4,4), ten w pokusach nigdy nie traci głowy. Do
walki zaś obronnej, jak i zaczepnej, służy miecz Ducha  słowo Boże. Symbol oręża na
oznaczenie słowa Bożego zachodzi tak w ST (Mdr 18,15; Iz 11,4; 49,2), jak i w NT (Hbr 4,12;
Ap 1,16; 2,12.16; 19,15.21). Najwymowniejszym przykładem walki mieczem słowa Bożego są
odpowiedzi Jezusa na pokusy szatana u Mt 4,4.7.10.
18. Po wyliczeniu poszczególnych składników zbroi duchowej, Apostoł zajmuje się już
tylko jednym orężem  modlitwą. Ona ma towarzyszyć całej walce, przybierając wszystkie
możliwe postacie, lecz szczególnie formę błagania o pomoc. Okolicznik przy każdej
sposobności odpowiada wezwaniu Jezusowemu do nieustannej modlitwy (A
k 18,1.7; 21,36),
powtórzonemu z naciskiem przez Apostoła, najmocniej w 1 Tes 5,17. Okolicznik w Duchu
mówi o genezie modlitwy  jest ona nadprzyrodzona (por. 2,22; 3,5; Kol 1,8; Jud 20).
Cechować ją ma czujność i wytrwałość, przy czym pierwszą cechę można też brać dosłownie
jako zachętę do spędzania nocy na modlitwie (por. A
k 6,12; Dz 16,25; 2 Kor 6,5; 11,27; 1 Tes
3,10; 1 Tm 5,5). Jako przedmiot błagań modlitewnych podsuwa tu Apostoł za wszystkich
świętych, a więc wiernych, jak w 3,8, tzn. święty Lud Boży Nowego Przymierza  Kościół,
Ciało Chrystusa.
19 20. Paweł nie wyłącza też siebie: pragnie, by się modlono i za niego, jak to zresztą
często wyraża (Rz 15,30; Kol 4,3n; 1 Tes 5,25; 2 Tes 3,1). Tu jednak podsuwa, podobnie jak w
Kol 4,3, intencję szczególną  prośbę o skuteczne apostołowanie słowem, o głoszenie
tajemnicy Ewangelii, tj. Chrystusa (Kol 1,26), o czym zresztą i w tym liście mówi (3,3n. 9).
Jawnie i swobodnie  aż dwoma słowami trzeba po polsku oddać znamienne dla Pawła pojęcie
(ostatnio już oddawane przez  parezję ). Jego z
ródłosłów wskazuje na  mówienie
wszystkiego . Świadczy to o postawie ufności względem Boga jako Ojca (3,12), ale zarazem o
odwadze i jawności orędzia apostolskiego. Paweł nawet w więzieniu czuje się posłem
Chrystusa, wysłannikiem, któremu więzy nie przeszkadzają w swoisty sposób apostołować. Ale
i tego jest świadom, że tylko dzięki łasce wyproszonej modlitwą, będzie to czynił jak winien,
tzn. zgodnie z wolą Bożą i skutecznie (por. Kol 4,4).
ZAKOC
CZENIE (6,21 22)
21
Żebyście zaś wiedzieli i wy o moich sprawach, co robię, wszystko wam oznajmi Tychik,
umiłowany brat i wierny sługa w Panu, 22 którego wysłałem do was po to, byście wy poznali nasze
sprawy, a on pokrzepił wasze serca.
Epilog listu dzieli się na dwie części: w pierwszej Apostoł określa rolę wysłannika 
Tychika (21n), w drugiej udziela końcowego błogosławieństwa (23n).
21 22. Jak w każdym z listów więziennych, Apostoł i tutaj poleca adresatom oddawcę
pisma, bo zawsze jest pełen troski o swoich współpracowników (por. Rz 16,1n; 1 Kor 16,10
12; 2 Kor 8,16 24). Jednym z nich jest Tychik, pochodzÄ…cy z rzymskiej prowincji Azji.
Towarzyszył on Pawłowi podczas trzeciej wyprawy misyjnej od Koryntu do Jerozolimy (Dz
20,4n). Przebywa przy jego boku podczas pierwszego uwięzienia rzymskiego (por. Kol 4,7),
jak też i w czasie drugiego (2 Tm 4,12), a między jednym a drugim podróżuje z nim na Wschód
(Tt 3,12). Zaszczytne tytuły mają go zalecić adresatom jako człowieka bliskiego Pawłowi. Jest
on jakby legatus a latere, majÄ…cy, jak znany z Kol 1,7 Epafras, pewnÄ… misjÄ™ apostolskÄ…:
posługa jego jest duchowa. Zadaniem jego obecnym jest przekazać adresatom wieści o Pawle,
ale i coś więcej  aby pokrzepił serca  co się odnosi do umocnienia wiary (1 Kor 14,31; Kol
2,2). Ma on żywym słowem coś jeszcze dodać do tekstu przekazanego listu  oddać bicie serca
Apostoła.
BA
OGOSA
AWIEC
STWO KOC
COWE (6,23 24)
23
Pokój braciom i miłość wraz z wiarą, od Boga Ojca i Pana naszego Jezusa Chrystusa. 24
A
aska [niech będzie] ze wszystkimi, którzy miłują Pana naszego Jezusa Chrystusa, w
nieskazitelności.
23. Formuła tego błogosławieństwa końcowego różni się od zwyczajowych u Pawła
formuł w innych listach. Forma trzeciej osoby  zamiast drugiej nadaje błogosławieństwu
charakter bardziej uroczysty. Być może jest ona pochodzenia liturgicznego. W każdym razie
doskonale harmonizuje z bezosobowym charakterem tego listu. Pokój (zob. o treści tego
pojęcia kom. do Rz 1,7), temat główny Ef, wysuwa się na plan pierwszy. Braciom  oczywiście
wszystkim wiernym kościołów z doliny Likosu  życzy Apostoł miłości wraz z wiarą (por.
1,15; 3,17; 4,15; Ga 2,20; 5,6), udzielając im ich pomnożenia przez swoje apostolskie
błogosławieństwo (por. Mt 10,12n). y
ródłem ostatecznym tych cnót jest  jak wszędzie  Bóg
Ojciec i Pan nasz Jezus Chrystus.
24. Wiersz ostatni stanowi zapewne, podobnie jak w Kol 4,18, własnoręczny dopisek
Apostoła, rodzaj znaku autentyczności listu. O ile łaska występuje mniej więcej we wszystkich
końcowych błogosławieństwach, o tyle zupełnie nowe jest to dodatkowe określenie adresatów
łaski: którzy miłują Pana naszego Jezusa Chrystusa. Nawiązuje ono do ST, gdzie tak się
określa pobożnych Izraelitów (np. Wj 20,6; Pwt 5,10; Sdz 5,31; Ne 1,5). Paweł zaś nim się
posługuje jeszcze w Rz 8,28; 1 Kor 2,9 w sensie najogólniejszym (por. Jk 1,12; 2,5; 1 J 5,1). Tu
jednak przedmiotem miłości jest Jezus Chrystus (1 Kor 16,22; 2 Tm 4,8), jak na wielu
miejscach w pismach Janowych (J 8,42; 14,15.21.23.28; 21,15n; 1 J 5,1). W nieskazitelności,
termin wyłącznie w NT Pawłowy, różnie tłumaczony (Rz 2,7; 1 Kor 15,42.50.53n; 2 Tm 1,10),
tu oznacza bÄ…dz
cechę miłości, która jest nadziemska, duchowa, czysta, niezmienna we
wszystkich okolicznościach, mocniejsza nad śmierć, bądz
też jest aluzją do tego, że wierni
miłujący Chrystusa już są niejako razem z Nim na wyżynach niebieskich (1,3; 2,6).