Rozdział 1
DIAGNOZA ÅšRODOWISKA WYCHOWA WCZEGO RODZINY - ZAA
OśENIA
TEORETYCZNE
[w:] E. Jarosz, E. Wysocka, Diagnoza psychopedagogiczna, część II, s. 111-125.
1.1. Rodzina w diagnozie psychopedagogicznej
Poznawanie rodziny w perspektywie pedagogicznej jest przede wszystkim rozpoznaniem jakości
środowiska wychowawczego, które rodzina tworzy. Rodzina jest powszechnie traktowana jako podsta-
wowy obszar wpływów oddziałujących na rozwój i funkcjonowanie dziecka. Przede wszystkim w niej
dziecko uczy się podstawowych umiejętności \
yciowych, kształtuje swoją osobowość, nabiera przekonań
o świecie, o jego wartościach i zasadach \
ycia, tu formuje siÄ™ jego to\
samość i wzorce zachowań. Jednak
nierzadko w rodzinie tkwiÄ… te\
z
ródła wielu zaburzeń emocjonalnych, zaburzeń zachowania, trudności
szkolnych czy \
yciowej dysfunkcjonalności, jakie rozwijają się u dziecka.
Zakres szczegółowych zagadnień i kwestii, jak i stopień dokładności diagnozy rodziny jest ró\
ny, w
zale\
ności od powodów, dla których jest ona podejmowana. Mo\
e przybierać postać ogólnej i stosunkowo
powierzchownej charakterystyki obrazu rodziny jako środowiska wychowawczego, a mo\
e te\
polegać na
wnikliwym i szczegółowym badaniu czy wręcz dokładnym pomiarze, cech i warunków funkcjonowania
rodziny. Napotkać te\
mo\
na zró\
nicowane podejścia metodologiczne i praktyczne rozwiązania
badawcze, dotyczące stosowanych procedur i środków. Poznawanie rodziny przez mniej lub bardziej pre-
cyzyjną jej diagnozę jest nader częstą, niemal powszechną potrzebą w praktyce pedagogicznej. Dokonuje
się zarówno w perspektywie interesowania się określonym wychowankiem: jego trudnościami wycho-
wawczymi zaburzeniami zachowania, problemami szkolnymi czy jakimiÅ› specyficznymi jego cechami,
np. uzdolnieniami, zainteresowanial11i lub niskimi umiejętnościami społecznymi, jak i wówczas, gdy
obiektem zainteresowania sÄ… grupy wychowawcze, gdy np. chodzi o zaprojektowanie i zorganizowanie
działań profilaktycznych ze względu na ró\
ne zagro\
enia społeczne i wychowawcze (problem agresji
pomiędzy uczniami, problem narkotyków w szkole itp.). Rozpoznawanie rodziny w perspektywie
pedagogicznej występuje tak\
e z innych względów, gdy chodzi o kwalifikowanie rodzin do określonych
zadań i funkcji (rodziny adopcyjne, rodziny zastępcze, pogotowia rodzinne) lub jako ekspertyzy
pedagogiczne dla potrzeb sÄ…du.
Diagnozowanie rodziny jako środowiska wychowawczego, oznacza konieczność uwzględnienia
kilku podstawowych zało\
eń, które odnoszą się do ogólnej perspektywy diagnozowania i sposobu specy-
fikacji przedmiotu badania. Zało\
enia te dotyczą instytucjonalno-grupowego ujęcia rodziny w jej
pedagogicznym rozpoznawaniu, uwzględniania określonej formuły czynników opisujących rodzinę jako
środowisko wychowawcze oraz ogólnych zasad diagnozowania rodziny.
Wymiar instytucjonalny rodziny uwzględniany w diagnozie oznacza przede wszystkim ocenę
jakości realizacji przez rodzinę zasadniczych jej zadań, czyli zaspokajania indywidualnych potrzeb
członków rodziny oraz wypełniania przez rodzinę oczekiwań formułowanych wobec niej przez
zewnętrzne układy społeczne. W sensie diagnozy rodziny dokonuje się więc swoistego osądu sposobu i
poziomu wypełniania przez rodzinę pewnych funkcji - głównie opiekuńczych, socjalizacyjnych i
wychowawczych, ale te\
i innych funkcji, gdy\
wszystkie one mają znaczenie dla procesów i efektów
wychowania i nie mogą być
rozpatrywane w izolacji od pozostałych (Kawula 1997a). .
Perspektywa poznawania rodziny w kategoriach grupy społeczne] oznacza z kolei diagnostyczną
analizÄ™ znaczÄ…cych wychowawczo cech rodziny jako grupy (pierwotnej). Zainteresowanie badawcze
skierowane jest więc na takie elementy rodziny, jak struktura formalna rodziny, jej struktura społeczna i
emocjonalna oraz styl i organizacja \
ycia. W szczególności następuje tu rozpoznawanie takich cech, jak:
- układ ról i pozycji w rodzinie,
- podział władzy, rozkład względów, autorytetu,
- więzi i relacje między członkami,
- rytm i organizacja \
ycia,
- aktywność ogólna rodziny i indywidualnych jej członków,
- normy i standardy zachowań uznawanych w rodzinie,
- sposoby kontroli norm i wymagań,
- wzory porozumiewania siÄ™ (komunikacja),
- typ kulturowego stylu \
ycia rodziny,
- tradycje, obrzędowość, symbolika,
- warunki materialne,
- warunki bytowe i otoczenie,
- związki rodziny z innymi strukturami społecznymi.
1.2. Czynniki opisujące rodzinę jako środowisko wychowawcze
Środowisko wychowawcze rodziny jako obszar rozpoznania pedagogicznego stanowi społecznie
wyznaczony układ warunków i cech, . o ró\
nym jakościowo charakterze, które w zró\
nicowany pod
względem stałości i intensywności sposób wpływają na przebieg i efekty procesu wychowania.
Takie ujęcie rodziny dla celów jej poznawania zdaje się prezentować większość autorów i badaczy,
czy to w sensie wyraz
nego definiowania pojęcia, czy przez sens przyjmowanych lub proponowanych
rozwiązań metodologicznych (por. np. Piekarski 1985; Kawula 1997a). Postrzeganie rodziny jako
określonego układu warunków i cech, które Wpływają na procesy wychowania, rozwój osobowości i
które stanowią podstawowe tło funkcjonowania jednostki, związane jest z posługiwaniem się przez
diagnostę mniej lub bardziej rozbudowanymi zestawami (katalogami) cech opisujących środowisko
wychowawcze rodziny (elementów środowiska wychowawczego rodziny). W literaturze odnalez
ć mo\
na
ró\
ne propozycje dotyczące systematyzacji cech i warunków rodziny, które sugerowane są jako czynniki
opisujące jej środowisko wychowawcze. Charakter tych rejestrów i zestawień zmieniał się w
perspektywie czasowej; poczÄ…tkowo koncentrowano siÄ™ na warunkach ekonomicznych i rzeczowych
rodziny, by z czasem coraz znaczniej rozszerzać liczbę cech pozaekonomicznych.
W badaniach Ferdynanda Le Playa z 1862 r., cytowanych w literaturze jako jedne z pierwszych
usystematyzowanych badań nad rodziną oparto się o takie wskaz
niki ogólne, jak: dochody, bud\
et, sposób
\
ycia i mieszkanie, środowisko geograficzne i społeczne rodziny, historia rodziny. Póz
niejsze skale
Taussiga i Wiliamsa akcentowały ju\
bardziej pozaekonomiczne czynniki poznawania rodziny. Skala
Wiliarnsa obejmowała: potrzeby rodziny, stan higieny, wielkość, charakterystykę rodziców, nadzór
rodziców nad dziećmi, które mierzone były pięciostopniową skalą w oparciu o przeprowadzane wywiady
domowe. Natomiast skala Chapmana i Simsa wymieniała takie wskaz
niki, jak: zawód ojca, wykształcenie
rodziców, ilość ksią\
ek, dzienników i czasopism w domu, wyposa\
enie mieszkania i rodziny w takie
dobra, jak telefon, samochód, pianino itp. Skala A.M. Leahy, uwa\
ana za jeszcze bardziej szczegółową
ni\
poprzednie, ustalała tzw. profil stanu rodziny na podstawie sześciu czynników: stan ekonomiczny
rodziny, zawód rodziców, wykształcenie rodziców, poziom kultury rodziny, uspołecznienie środowiska
domowego, uzdolnienia dzieci (Wroczyński 1976).
Rozwiniętą propozycję schematu badania rodziny, odzwierciedlającą współczesne tendencje
pomiaru, przedstawiła Elizabeth Fraser (1959), która badając zale\
ność między wynikami w nauce
szkolnej a oddziaływaniem środowiska domowego, uwzględniła takie czynniki środowiska domowego,
jak: wykształcenie rodziców, zainteresowania czytelnicze rodziców i dzieci, dochód rodziny, zawód ojca,
wielkość rodziny, przestrzeń \
yciowa rodziny, stosunek rodziców do nauki i przyszłego zawodu dzieci,
troskę rodziców o sprawy dzieci, zaburzenia środowiska rodzinnego, ogólna atmosfera w środowisku
rodzinnym, praca zawodowa matki poza domem (Wroczyński 1976).
Badacze specyfikowali czynniki rodziny, słu\
Ä…ce jej poznawaniu, w tym w du\
ej części z
perspektywy jej wychowawczego i osobowościowotwórczego znaczenia w sposób bardziej lub mniej
drobiazgowy. Z czasem w poznawaniu rodziny w ujęciu pedagogicznym zaznaczyła się tendencja do
dÄ…\
enia do jak najbardziej precyzyjnego uchwycenia cech rodziny i ustalenia stopnia ich charakterystyki.
Stopniowo zarówno w perspektywie analizy całej rodziny, jak i określonych jej cech zaczęły dominować
propozycje pomiary ilościowego.
Przykładem bardzo rozwiniętej wykładni na temat czynników opisu rodziny jako środowiska
wychowawczego była polska propozycja Józefa Pietera, zawarta w jego Arkuszu Schematycznym
(1971). W części dotyczącej osobistych warunków środowiskowych dziecka zawierał on m.in. rejestr
43 składników opisu i oceny rodziny - jej środowiska wychowawczego. Józef Pieter wymieniał tu
ró\
norodne cechy rodziny, np. takie jak: warunki mieszkaniowe, dochody, majÄ…tek, od\
ywianie, hi-
gienę, wielkość, zajęcia, czas wolny, tradycje, potrzeby kulturalne, estetyczne, światopoglądowe,
język, \
ycie umysłowe, moralność, pozycję dziecka, stan opieki intelektualnej nad nim, opieki
moralnej, materialnej, dostęp do ksią\
ek, kontrolę dostępu do u\
ywek i inne. Ka\
dy z elementów
podlegał ocenie według przedstawionego przez autora swoistego "przewodnika", precyzującego opis
danej cechy na poziomach od wysoce niepo\
Ä…danego stanu danej cechy (ocena najni\
sza
1 pkt) po najbardziej optymalny obraz danej cechy (ocena najwy\
sza 5 pkt). Oceny dokonywano w
oparciu o przeprowadzone wywiady, obserwacje i analizy dokumentów. Propozycja Pietera jest
przykładem pomiaru ilościowego warunków środowiska wychowawczego rodziny dziecka.
W aktualnych propozycjach diagnozy rodziny jako środowiska wychowawczego zauwa\
yć mo\
na
ró\
ne zestawy zawierające większą lub mniejszą liczbę czynników opisu - oceny. Dla przykładu - pro-
pozycja autorstwa Stanisława Kawuli (l997b) wymienia trzy główne grupy czynników analizy
poziomu wychowania w rodzinie:
- czynniki ekonomiczno-społeczne: wielkość rodziny i jej struktura, z
ródła utrzymania rodziny
(zawód ojca, dochody rodziny), sprawowanie opieki materialnej nad dziećmi (warunki mieszkaniowe,
poziom od\
ywiania, poziom ubioru, majątek trwały), podział pracy i ról w rodzinie (np. praca matki
poza domem, praca produkcyjna dzieci);
- czynniki kulturalne: wykształcenie rodziców i dokształcanie się rodziców lub innych członków
rodziny, kultura językowa rodziny,
majątek kulturalny rodziny (biblioteka, ,TV, ~ideo i inne), sposoby spędzania czasu wolnego (korzystanie
ze środków kultury masowej i innych form), stosunek rodziców do nauki szkolnej dzieci i ich przyszłego
zawodu (stwarzanie warunków do nauki, kwestie planu \
yciowego dzieci), stosunek członków rodziny do
tradycji i nowości, pielęgnowanie obyczaju i podatność na zmiany;
- czynniki psychospołeczne: rodzaj i siła więzi społecznych i emocjonalnych, uznawane i realizowane
wzorce \
ycia rodzinnego, stosunek członków rodziny do zjawisk patogennych, układ i rodzaj postaw i
środków oddziaływań wychowawczych, charakter kontroli rodziców nad dziećmi, ogólna atmosfera
panująca w środowisku rodzinnym (występujące zaburzenia, więzi uczuciowe między wszystkimi człon-
kami), opinie o rodzinie w miejscu zamieszkania (te\
w miejscu pracy).
Inna propozycja (Piekarski 1987) przedstawia następujące ogólne kategorie czynników opisujących
rodzinÄ™:
- sfera warunków materialno-rzeczowych - obejmująca dochody, warunki mieszkaniowe, sanitarne itp.;
- sfera oddziaływań o charakterze wychowawczym - uwzględniająca środki i metody wychowawcze, styl
wychowania, sposób spędzania czasu w rodzinie, zakres i charakter kontaktów kulturalnych, i inne;
- sfera wartości i celów wychowania - obejmująca plany edukacyjne, kryteria wartościowania
rzeczywistości występujące w środowisku rodzinnym itp.
Analiza przedstawianych przez ró\
nych autorów schematów poznawczych dla diagnozy rodziny jako
środowiska wychowawczego ujawnia pewne zbie\
ności, wskazuje na istnienie pewnej stosunkowo
plastycznej, lecz wyraz
nie zarysowanej formuły badawczej, wykorzystywanej w pedagogicznych
diagnozach rodziny. Formuła ta obejmuje kilka zasadniczych obszarów, które podlegają rozpoznaniu:
- obszar cech materialnych, rzeczowych, strukturalnych, organizacyjnych, terytorialnych;
- obszar więzi między członkami rodziny, cechy relacji społecznych i emocjonalnych pomiędzy
członkami, wzajemne postawy i postawy wychowawcze, style i środki oddziaływań socjalizacyjno-
wychowawczych, ogólna atmosfera w rodzinie;
- cechy i style funkcjonowania społecznego rodziny: związki z otaczającymi ją układami społecznymi,
sposoby radzenia .sobie z sytuacjami i problemami \
yciowymi, normy i wartości społeczne respektowane
w rodzinie, oraz występowanie negatywnych zjawisk;
- obszar wartości, tradycji, autorytetów, wzorów osobowych, celów \
yciowych i wychowania, aspiracji
edukacyjnych, konsumpcji czasu wolnego, udziału w kulturze.
Wypełnianie formuły w praktycznych schematach badawczych odbywa się przez uwzględnianie przez
badaczy mniejszego lub szerszego zakresu cech - wskaz
ników środowiska wychowawczego rodziny.
Zauwa\
yć mo\
na równie\
, i\
wskaz
niki te mogą być formułowane bądz
w sposób ogólny - np. atmosfera
wychowawcza rodziny, styl wychowania, domowe warunki realizacji obowiÄ…zku szkolnego, bÄ…dz
bardziej
szczegółowo - np. występowanie konfliktów między rodzicami, wykorzystywane środki wychowawcze,
formy pomocy dziecku w realizacji obowiązków szkolnych itp. Szczególną u\
yteczność praktyczną po-
siadają te schematy, które operują bezpośrednimi, szczegółowymi wskaz
nikami, odsyłając badacza do
tych cech rodziny, które w rzeczywisty sposób są identyfikowalne czy wręcz mierzalne.
Najbardziej aktualne tendencje w poznawaniu rodziny, w tym w perspektywie pedagogicznej,
proponują odejście od rozpatrywania rodziny jako zbioru lub nawet układu cech i zale\
ności, które naj-
częściej analizowano w ujęciu linearnym przyczynowo-skutkowym. W zamian wskazywane jest
spojrzenie systemowe, w którym rodzina - postrzegana jako system (Dro\
d\
owicz 1999) - charakteryzuje
się specyficznymi relacjami, specyficzną strukturą, a w niej granicami, podsystemami, posiada określoną
dynamikę, wypracowuje swoisty system ról, kontroli i władzy, rozwija własne sposoby komunikowania
się, posiada związki z innymi, opiera swe funkcjonowanie na doświadczeniach indywidualnych i całości
rodziny, na doświadczeniach poprzednich pokoleń. W systemie rodziny du\
Ä… rolÄ™ odgrywajÄ… historia
rodzinna i mity rodzinne. W ujęciu systemowym du\
e znaczenie ma te\
sposób osiągania przez rodzinę
ró\
nych celów, sposób zmagania się z trudnościami i problemami oraz radzenie sobie przez rodzinę w
sytuacjach kryzysowych. Systemowa orientacja w diagnozie rodziny uwzględnia, i\
inni członkowie
rodziny wpływają na daną osobę na jej zachowanie i sposób funkcjonowania, ale tak\
e sposób
zachowania tej osoby wpływa na innych i wszystkie pozostałe elementy systemu. Innymi. słowy, w takiej
perspektywie. diagnostycznej dÄ…\
y siÄ™ do uchwycenia specyficznych, unikalnych wielorakich zale\
ności
występujących w danej rodzinie, diagnosta stara się odkryć wzory, struktury i funkcje w \
yciu rodziny i
ewentualnie ustalić ich znaczenie dla określonych problemów. Do najwa\
niejszych cech
charakteryzujących system rodziny włącza się: tzw. granice, hierarchiczną strukturę, dynamiczną
równowagę, komunikację, role rodzinne, kontynuację (Radochoński 1987). Rozumienie rodziny jako
systemu psychospołecznego pozwala, zdaniem zwolenników podejścia systemowego, na lepsze zro-
zumienie jej społecznej i emocjonalnej organizacji i atmosfery, to z kolei stwarza lepsze mo\
liwości
interwencji pedagogiczno-terapeutycznej.
Systemowa perspektywa rodziny, jako stosunkowo młoda (zwłaszcza dla pedagogicznych ujęć)
koncepcja, charakteryzuje się dynamicznym ewoluowaniem; poszczególni jej przedstawiciele - badacze
np. N. Ackerman, D. Jackson, J. Haley, V. Satir, M. Bowen, S. Minuchin ró\
nie akcentowali
najistotniejsze cechy systemu rodzinnego (Gruca-MiÄ…sik 2004).
Perspektywa systemowa w diagnozie rodziny proponuje wykorzystywanie specyficznych kategorii
opisowych i narzędzi pozwalających na ich identyfikowanie. W przykładowym modelu systemowego
podejścia do rodziny, tzw. Modelu Kołowym (lub Modelu Olsona) zaproponowanym przez D. Olsona, C.
Russel i D. Sprenkle, wyró\
nia siÄ™ trzy zasadnicze wymiary systemu rodzinnego (Gruca-MiÄ…sik 2004) lub
- jak nazwalibyśmy z perspektywy diagnozy - kategorie poznania systemu rodziny: spójność,
adaptacyjność, komunikację.
Ka\
da z kategorii (wymiarów) posiada swoje typy, poziomy, charakteryzujące w określony sposób
system rodzinny ze względu na dany wymiar. Tak np. ze względu na tzw. adaptacyjność wyró\
nia siÄ™ 4
typy-poziomy: systemy rodzinne chaotyczne, elastyczne, strukturalizowane, sztywne. Podobnie 4
poziomy wyró\
niono w wymiarze spójności, a kombinacja ustalonych 8 poziomów (4 poziomy spójności
i 4 poziomy adaptacyjności) pozwala na wyodrębnienie - w wyniku zastosowania określonej skali FACES
III (Family Cohesion and Adaptability Skala Oceny Spójności i Adaptacyjności) - 16 typów rodzin
przedstawionych właśnie w postaci Modelu Kołowego (Circumplex Model) (Radochoński 1987).
W innych przykładowych propozycjach metodologicznych analizy systemów rodzinnych uwzględnia
się (lub mierzy) następujące kategorie (Gruca~Mlaslk 2004):
- w Skali Środowiska Rodzinnego Moos'a i Moos: spójność, konflikty, sprawowanie kontroli,
niezale\
ność, sposób wyra\
ania uczuć, \
ycie religijna, orientacja intelektualno-kulturalna, aktywna
rekreacja, nastawienie na sukces;
- w Skali Oceny Rodziny Beavers'a: struktura władzy, koalicje, bliskość, mitologia rodzinna, sposoby
rozwiązywania problemów, jasność wyra\
ania opinii, odpowiedzialność, inwazyjność, otwartość na
innych, wyra\
anie uczuć, nastrój dominujący w rodzinie, konflikty, empatia;
- w Indeksie Funkcjonowania Rodziny Pless i Satterwhite'a: komunikacja wewnątrzrodzinna, zwartość,
podejmowanie decyzji, satysfakcja mał\
eńska, poczucie szczęścia i więz
emocjonalna.
1.3. Podstawowe zasady poznawania rodziny jako środowiska wychowawczego
Przegląd literatury pedagogicznej i psychologicznej, dotyczącej problemów i zagadnieI'1 diagnozy
rodziny, ujawnia liczne postulaty formułowane przez ró\
nych autorów w stosunku do charakteru, zakresu
i reguł rozpoznawania rodziny. Analizując te stanowiska mo\
na z du\
ym powodzeniem dokonać próby
wyeksponowania ogólnych zasad pedagogicznej diagnozy rodziny.
1. Zasada wartościującego charakteru diagnozowania rodziny
Wyra\
anie ocen, co zaznaczył Stanisław Kawula (1999), nale\
y do istotnych momentów
wszelkiej diagnozy pedagogicznej. Åšrodowisko rodzinne, stajÄ…c siÄ™ obszarem zainteresowania diagnozy
pedagogicznej, Jest więc równie\
oceniane i to wielowymiarowo. Ocenie poddajemy rodzinÄ™ za ka\
dym
razem, kiedy chcemy ustalić jej wpływ i związek z jakimś stanem rzeczy (np. problemami szkolnymi
dziecka) lub dokonać jej ogólnej charakterystyki wychowawczej w celu zakwalifikowania do jakiegoś
typu (np. rodzina wydolna wychowawczo - niewydolna wychowawczo) albo zadań (np. kandydaci na
rodzinę zastępczą), Ka\
dy element środowiska rodziny lub ka\
dy czynnik jej opisu poddawany jest w
trakcie rozpoznawania ocenie, gdy\
w pedagogice "nie zadowala nas opis jako taki" (Kawula 1996).
Decyzyjny charakter diagnozy pedagogicznej (zob. cz. I, rozdz. 1.3. Podstawowe zasady...) jest
uwarunkowany wyra\
eniem oceny danego stanu rzeczy oraz oceny Warunków jego występowania i
rozwoju. Wyra\
ając ocenę jako aprobatę lub dezaprobatę analizowanego stanu określonych warunków
środowiska rodzinnego, w odniesieniu do norm, wzorców, przyjętych celów oddziaływania, bądz

porównawczo do stanów przeciętnych charakteryzujących inne rodziny (zob. Kawula 1996; Kamiński
1979), tworzymy podstawową przesłankę decyzji pedagogicznych zarówno na temat konieczności
podjęcia działań naprawczych, korekcyjnych czy optymalizujących funkcjonowanie rodziny lub jakiejś jej
cechy, jak i na temat kierunków i sposobów tych działań. Ocenianie rodziny i jej cech jest zasadniczym
mechanizmem identyfikowania tzw. zasobów rodziny, jej potencjałów, sił, kompetencji, które mogą być
spo\
ytkowane w działaniach profilaktycznych czy naprawczych.
2. Zasada diagnozy pozytywnej rodziny
 Przywołać mo\
na tu przytoczone ju\
wcześniej słowa Aleksandra Kamińskiego (1979), który
podkreślał, i\
celem rozpoznania w pedagogice jest poza poznaniem genezy, przejawów i przyczyn
niepokojÄ…cego stanu rzeczy, tak\
e odkrycie "sił" jednostki i jej najbli\
szego środowiska, na których
mo\
na oprzeć postępowanie pedagogiczne. Prawidłowa diagnoza polega więc na zebraniu odpowiednich
informacji, by wskazać te elementy i cechy jednostki i jej najbli\
szego środowiska, które mogą mieć
znaczenie dla poprawy jej funkcjonowania, dla organizowania celowych działań pedagogicznych (Kaw
ula 1999). W naszych rozwa\
aniach nad zasadami diagnozy rodziny nale\
y więc sformułować regułę
mówiącą o tym, i\
poznając cechy środowiska wychowawczego rodziny poza identyfikowaniem stanów
niepokojących i niekorzystnych, braków i dysfunkcji, badacz musi swym zainteresowaniem poznawczym
obejmować tak\
e "pozytywy rodziny", czyli jej zasoby, siły, potencjały. Co więcej, zasada diagnozy
pozytywnej mo\
e być równie\
odniesiona do rozpoznawania "zasobów" otaczającego rodzinę środowiska
lokalnego. W sensie praktycznym mo\
e to oznaczać np. identyfikowanie w otoczeniu rodziny takich
elementów, jak funkcjonowanie instytucji wsparcia czy istnienie w pobli\
u rodziny jakichś placówek
pomocy itp.
3. Zasada uwzględniania kontekstu społecznego rodziny
Obraz i funkcjonowanie rodziny, a tak\
e efekty wychowania w rodzinie powinny być opisywane na tle
cech społecznych i kulturowych, jakimi charakteryzuje się otoczenie rodziny (por. Piekarski 1985, 1987;
Kawula 1996). Otoczenie tworzy określony ekosystem rodziny, warunki jej funkcjonowania, jak równie\

kieruje wobec rodziny wymagania, oczekiwania oraz kontroluje - "ocenia" rodzinę. Rodzina, będąc nie-
powtarzalnym systemem o swoistej autonomii, kształtuje jednak swój charakter, swoje środowisko
wychowawcze pod wpływem układu społeczno-kulturowego, w którym jest osadzona. W tym kontekście
niejednokrotnie istotną kategorią pedagogicznej diagnozy rodziny stają się doświadczenia socjalizacyjne
rodziców w ich rodzinach pochodzenia. Co więcej, zasada uwzględniania kontekstu społecznego rodziny
opiera siÄ™ te\
na zało\
eniu, i\
system rodziny zawsze w określony sposób jest związany z innymi
systemami zewnętrznymi (układami poza rodziną). Rodziny mogą być bardziej lub mniej otwarte w
swoich relacjach z otoczeniem. Ich kontakty z innymi układami (nieformalnymi i formalnymi) mogą być
względnie zamknięte - takie rodziny \
yją głównie w obrębie własnych granic lub wręcz są wyizolowane
społecznie. Rodziny otwarte z kolei "wymieniają" z otoczeniem informacje i energię, charakteryzują się
bogatymi kontaktami społecznymi z sąsiedztwem, szkołą, grupami towarzyskimi, instytucjami kultural-
nymi itp. (Pohorecka 1997). Zauwa\
ając znaczenie powiązań społecznych rodziny dla jej jakości
funkcjonowania jako środowiska wychowawczego, Stanisław Kawula (1996) proponował, by związki
rodziny z systemem środowiskowym i globalnym rozpatrywać i identyfikować w oparciu o pewne typy:
- partycypację (współudział, współdziałanie, inspiracja),
- adaptacjÄ™ (akomodacjÄ™),
- inercję (bierność, obojętność),
- opozycję (odrzucenie, sprzeczności interesów, konflikt).
Analiza kontekstu społeczno-kulturowego rodziny oraz jej związków z układami zewnętrznymi, jak te\
na
tym tle identyfikowanie tkwiÄ…cych w otoczeniu mo\
liwości oddziaływań na rodzinę, stanowi w
perspektywie pedagogicznej nie tylko zasadę diagnozy, ale i - wcale nierzadko - jeden z istotnych celów
tej diagnozy.
4. Zasada relatywności wpływu warunków środowiska rodzinnego
Oznacza konieczność uwzględniania w poznawaniu rodziny jej obiektywno-subiektywnego
wymiaru jako środowiska wychowawczego. Zgodnie z tą zasadą rodzinę opisujemy jako środowisko
wychowawcze zarówno w perspektywie "zewnętrznej" jak i "wewnętrznej". Rozpoznajemy w rodzinie
postać/obraz typowych cech rodziny jako środowiska wychowawczego i na tle zbiorowości rodzin cechy
te charakteryzujemy i oceniamy. Jednocześnie jednak staramy się uchwycić indywidualny i
niepowtarzalny charakter danej rodziny, jej specyfikę i unikatowość. Zasada relatywności wpływu rodziny
jako środowiska wychowawczego oznacza więc w szczególności, i\
występowanie w rodzinach
podobnych lub tych samych warunków i cech nie pociąga za sobą identyczności wpływów
wychowawczych tych rodzin. Faktyczne znaczenie cech i warunków rodziny osadza się na niepo-
wtarzalnej ich konstelacji i indywidualnym obrazie wzajemnych zale\
ności między nimi (piekarski 1985).
Co więcej, ró\
ny jest indywidualny - osobisty sens owej konstelacji cech (cech danej rodziny) dla ka\
dego
z członków rodziny. Innymi słowy, dla ka\
dego jest ona odmiennym, indywidualnym środowiskiem
wychowawczym. Zró\
nicowanie osobistego znaczenia warunków i cech środowiska rodzinnego
wypływa z indywidualnych ró\
nic jednostek/członków rodziny w odbiorze otaczających bodz
ców, ró\
nic
warunkowanych cechami ich osobowości, właściwościami psychicznymi, doświadczeniami \
yciowymi i
aktywnością pozarodzinną. Rozpoznając rodzinę jako środowisko wychowawcze nale\
y więc uwzględnić,
i\
jest ona "czyimś" środowiskiem wychowawczym, a diagnosta musi umieć spojrzeć na rodzinę oczami
konkretnej jednostki, np. dziecka.
5. Zasada holizmu poznawczego
Rodzina jako środowisko wychowawcze stanowi określoną całość - jest układem ró\
nych cech i
warunków, a nie prostą ich sumą. Podstawowe płaszczyzny funkcjonowania rodziny: strukturalna,
opiekuńczo-wychowawcza, ekonomiczna, organizacyjna i emocjonalna przenikają się i wzajemnie
warunkują. Obraz rodziny i jej właściwy opis diagnostyczny jest więc wielopłaszczyznowy.
Poszczególne, ró\
ne rodzajowo elementy rodziny jako środowiska wychowawczego są ze sobą powiązane
- wpływają na siebie, wynikają jedne z drugich, wzajemnie wzmacniają lub znoszą swój wpływ
wychowawczy. Tworzą niepowtarzalną konstelację, która determinuje i urzeczywistnia proces i efekty
wychowania w danej rodzinie. Faktyczny obraz i wpływ rodziny jako środowiska wychowawczego opiera
się więc nie na działaniach pojedynczych izolowanych cech i warunków, lecz na powiązaniach i za-
le\
nościach między nimi. Stąd diagnoza rodziny powinna opisywać ją jako określoną całość, jako układ
wzajemnie powiązanych czynników (Piekarski 1985, 1987; Kawula 1996).
6. Zasada uwzględniania dynamizmu rodziny
Rodzina jako środowisko wychowawcze rozwija się i zmienia w czasie; przechodzi przez określone etapy
(cykle). Na poszczególnych etapach pojawiają się specyficzne problemy i zadania, formułowane są
odmienne wzorce i modele zachowań i relacji rodzinnych, zachowań opiekuńczych i wychowawczych.
Ró\
ne etapy rozwojowe rodziny wymagają przekształcania istniejących w niej stylów funkcjonowania
opiekuńczo-wychowawczego, natomiast brak modyfikacji w tej mierze mo\
e być powodem pewnej
dysfunkcjonalności rodziny czy nasilania się wewnętrznych napięć lub konfliktów. Rodzina jest więc
układem dynamicznym, stąd w jej diagnozie trzeba mieć na uwadze fazę rozwoju i sytuację \
yciowÄ…, w
której rodzina się znajduje. Rozpoznając środowisko wychowawcze rodziny, nale\
y odpowiednio
ró\
nicować ocenę i analizę występujących w rodzinie cech i sytuacji, uwzględniając etap rozwojowy na
którym rodzina się znajduje (Frydrychowicz 1989).
Jakkolwiek ka\
da rodzina ma swój własny niepowtarzalny rytm, Specyfikę zachowań, wzorów relacji
oraz charakter interakcji między członkami, w ka\
dej z faz rozwojowych, to jednak wyró\
nia siÄ™ pew. ne
ogólne cykle \
ycia rodzinnego. Wśród występujących w literaturze propozycji systematyzujących rozwój
rodziny, szczególnie popularną jest systematyzacja Evelyn Duvall (1977), według której cykl \
ycia
rodziny ma następującą postać (za: Ostoja-Zawadzka 1997):
I faza - para mał\
eńska bez dzieci;
II faza - para z małym dzieckiem (od urodzenia pierwszego
dziecka do ok. 30. miesiÄ…ca jego \
ycia);
III faza - rodzina z dzieckiem w okresie przedszkolnym;
IV faza - rodzina z dziećmi w okresie szkolnym (od 6. do 13. roku
\
ycia pierwszego dziecka);
V faza - rodziny z nastolatkami (od 13. do 21. rok \
ycia pierwszego dziecka);
VI faza - rodziny z dziećmi opuszczającymi dom (od pierwszego do ostatniego odchodzącego dziecka);
VII faza - "puste gniazdo", rodzice w wieku średnim, wycofujący się z aktywności, przejście na
emeryturÄ™;
VIII faza - starzenie się rodziców.
W ka\
dym z etapów cyklu inny jest obraz funkcjonowania rodziny, specyfika interakcji rodzinnych
oraz inaczej kształtują się oddziaływania wychowawcze. Ka\
da z faz posiada te\
inne wzorce dotyczÄ…ce
wypełniania funkcji opiekuńczych i wychowawczych; w ka\
dej występuje nieco inny model opieki i
wychowania (Kawula 1997c).
Specyfika środowiska wychowawczego tworzonego przez rodzinę zale\
y więc w du\
ym stopniu od fazy
rozwojowej, w jakiej rodzina się znajduje. Diagnoza powinna zatem rozpoznawać i dokonywać opisu
rodziny, jak te\
analizować problemy funkcjonowania rodziny, na tle momentu rozwojowego, który ją w
danym czasie charakteryzuje.
Poznawanie rodziny powinno te\
uwzględniać występowanie specyficznych "chwilowych" sytuacji w
\
yciu rodziny, takich jak ciÄ™\
ka choroba, śmierć, zmiana miejsca zamieszkania czy inne sytuacje zmie-
niające czasowo (lub w następstwie trwale) warunki funkcjonowania rodziny. Bez takiej postawy
diagnostycznej stawiana diagnoza rodziny pozbawiona będzie trafności, obiektywności i wnikliwości
oceny.
7. Zasada autodiagnozy rodziny i jej członków
Natalia Han-Igliewicz, formułując zało\
enia etyczne pedagoga prowadzÄ…cego badania w rodzinie (za:
Lepalczyk 1987), zwróciła uwagę, i\
wśród takich zasad, jak holistyczne traktowanie rodziny, zachowanie
obiektywizacji, dyskrecji, ostro\
ności w trakcie prowadzenia badań w rodzinie, rodzina powinna być
traktowana podmiotowo, a nie jedynie jako "obiekt badawczy". Oznacza to m.in. dÄ…\
enie przez diagnostÄ™
do autodiagnozy rodziny i jej członków, doprowadzenie do samopoznania przez rodzinę, przy
współudziale diagnosty, swoich walorów i mankamentów.