Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny
Jan Błoński
 WITKACY
z książki:
 Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny1
WITKIEWICZ STANISA
AW IGNACY, pseudonim Witkacy, urodzony 24.II.1885 w
Warszawie, zmarł 18.IX.1939 w Jeziorach pod Dąbrowicą (Polesie), syn Stanisława,
dramatopisarz, prozaik, filozof, teoretyk sztuki, malarz. Dzieciństwo i młodość spędził w
Zakopanem, gdzie uczył się prywatnie pod kierunkiem ojca, rozwijając wcześnie obudzone
zainteresowania i uzdolnienia (dziecięce mini-sztuki, wiersze i rysunki wyd. 1977). Po zdaniu
matury we Lwowie (1903) studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (1904-05) i
wyjeżdżał kilkakrotnie do Włoch, Niemiec i Francji. Wychowany w środowisku o
najwyższym poziomie intelektualnym, przyjaz
nił się m.in. ze starszymi  Karolem
Szymanowskim i Tadeuszem Micińskim  oraz z wybitnymi rówieśnikami, przyszłym
etnologiem Bronisławem Malinowskim i filozofem Leonem Chwistkiem. W 1909-12 przeżył
burzliwy romans z aktorką Ireną Solską (wydarzenia te i krąg ówczesnych przyjaciół
sportretował w groteskowo- karykaturalnym ujęciu w powieści 622 upadki Bunga, czyli
Demoniczna kobieta (powst. 1910-11, wyd. 1972). W lutym 1914 narzeczona Witkacego, W.
Janczewska, popełniła samobójstwo; zrozpaczonego zabrał w podróż naukową do Australii
Malinowski. Witkacy miał pełnić funkcję rysownika i fotografa (również w tej dziedzinie
próbował z powodzeniem swych sił). Po wybuchu wojny Witkacy, mający obywatelstwo
rosyjskie, wyjechał do Petersburga, gdzie wstąpił do szkoły oficerskiej i w stopniu porucznika
gwardii wziął udział w walkach. Był świadkiem rozkładu carskiego imperium i rewolucji;
wówczas też uformował się w zasadniczych rysach jego katastroficzny światopogląd. W 1918
wrócił do Polski i osiadł w Zakopanem. Stopniowo porzucił malarstwo, prócz portretowego,
które traktował zarobkowo. Zwracając się ku literaturze, ogłosił szereg rozpraw teoretycznych
i dramatów; 1918-22 współpracował z awangardową grupą poetów i malarzy Formiści Polscy
(formizm) oraz z czasopismem  Zwrotnica (1922-23). W 1918-26 i 1934 napisał ok. 30
sztuk teatralnych, z których część zaginęła, 1925-32 trzy powieści. Mieszkał na przemian w
Warszawie i Zakopanem. Publikował sporo felietonów, polemik, artykułów (m.in. w piśmie
 Zet 1932-36), wygłaszał odczyty, reżyserował własne sztuki. Pod koniec życia poświęcił
się głoszeniu filozofii. Zmarł śmiercią samobójczą, na szlaku ucieczki wojennej.
Twórczość Witkacego opiera się na rozbudowanym systemie poglądów filozoficznych
i estetycznych wykładanych w szkicach Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd
nieporozumienia (1919), Szkice estetyczne (1922) i Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy w
teatrze (1923). Cywilizacja znajduje się według Witkacego w punkcie zwrotnym: wchodzi w
epokę zrównania, uspołecznienia i mechanizacji, które zapewnią masom szczęście,
unicestwiając jednak religię, filozofię, sztukę, dzięki którym jednostka może zaznać
 metafizycznej dziwności w przeżyciu  Tajemnicy Istnienia . Tajemnicą jest jedność
człowieka dla samego siebie (chociaż składa się on z wielości jakości, wrażeń) oraz
ograniczoność jego istnienia w nieskończonym istnieniu świata.  Metafizyczne przerażenie
wobec zagadki istnienia znajduje ukojenie w sztuce, która utrwala jedność osobowości w
symbolach, połączonych w sposób konieczny. Jedność struktury dzieła jest właściwym
1
Red. A. Hutnikiewicz, A. Lam, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 592.
1
 Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny
dziełem sztuki, której funkcje przedstawiające mają tylko uboczne znaczenie w porównaniu z
budzeniem uczuć metafizycznych (hasło  Czystej Formy ). Rosnąca komplikacja i
osamotnienie społeczne sztuki jest zarazem znakiem jej rychłego kresu: doktryna Witkacego
jest jednocześnie awangardowa i katastroficzna (najbardziej wyrazistą manifestacją
Witkiewiczowskiego katastrofizmu była rozprawa O zaniku uczuć metafizycznych w związku
z rozwojem społecznym, drukowana w Nowych formach w malarstwie).
W dramatach Witkacy zrywa z wszelkim życiowym prawdopodobieństwem, chcąc
niezwykłością wydarzeń wywołać wrażenie snu lub halucynacji. Bohaterowie, wśród których
nie brak zupełnie fantastycznych, postępują równie okrutnie, co nieprzewidzianie, prowadząc
niezwykłe intrygi miłosne i eksperymenty uczuciowo-erotyczne, rewolucjonizując sztukę,
matematykę lub filozofię, budując bajkowe państwa lub zakładając nowe religie. Pragną w
ten sposób zaznać  dziwności istnienia , tworzyć  sztuczne życie . Akcja przypomina nieraz
zbiorową zabawę lub karnawałową improwizację: nasycone duchem aktorstwa, parodii i
groteski, dramaty Witkacego wracają jednak stale do tragicznych problemów, które natrętnie
dręczyły pisarza: do dekadencji, wynaturzenia i reżyserowania życia, miejsca sztuki w
społeczeństwie przyszłości. Z obszernego zespołu dramatów Witkacego jedynie kilkanaście
doczekało się wystawień (a jeszcze rzadziej druku) za życia pisarza: Pragmatyści ( Zdrój
1920, wyst. 1921), Tumor Mózgowicz (wyst. i wyd. 1921), Mister Price, czyli Bzik Tropikalny
(wyst. 1926), Nowe Wyzwolenie ( Zwrotnica 1922-23, wyst. 1925), W małym dworku (wyst.
1923), Metafizyka dwugłowego cielęcia (wyst. 1928), Kurka wodna (wyst. 1922), Mątwa,
czyli Hyrkaniczny światopogląd ( Zwrotnica 1923, wyst. 1933), Jan Maciej Karol
Wścieklica (wyst. 1925), Wariat i zakonnica, czyli Nie ma złego, co by na jeszcze gorsze nie
wyszło ( Skamander 1925, wyst. 1924). Po wojnie weszły na sceny: Oni (wyst. 1963),
Gyubal Wahazar, czyli Na przełęczach bezsensu (wyst. 1966), Bezimienne dzieło (wyst.
1967), Nadobnisie i koczkodany, czyli Zielona pigułka (wyst. 1967), Szalona lokomotywa
(wyst. 1965), Matka (wyst. 1964), Sonata Belzebuba, czyli Prawdziwe zdarzenie w
Mordowarze ( Ateneum 1938, wyst. 1966) oraz ostatnia, najwybitniejsza sztuka pisarza
Szewcy (wyst. 1957). Od przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych dramaty Witkacego
znalazły się w stałym repertuarze współczesnego teatru.
Uważając teatr za dziedzinę Czystej Formy, w powieściach  którym odmawiał miana
dzieł sztuki  odmalował Witkacy losy dekadentów, złaknionych  dziwności istnienia , w
społeczeństwie przed rewolucją, która kładzie kres wszelkiemu indywidualizmowi.
Przeżywają oni gorączkowo wszystkie możliwe doświadczenia erotyczne, narkotyczne i
artystyczne, aby zginąć lub zwariować w chwili społecznej przemiany, którą umieścił
Witkacy w przeczutej Polsce przyszłości, przypominającej nieco jednak Polskę
międzywojenną. Osobliwe pomysły historiozoficzne łączą się w Pożegnaniu jesieni (1927,
wznowienie Lozanna 1979) i Nienasyceniu (1930, wyd. 2 1957) z przenikliwymi
roztrząsaniami psychologicznymi, podczas gdy nie ukończone Jedyne wyjście (powst.
1931-33, wyd. 1968) zawiera poglądowy wykład filozofii. Witkacy napisał także książkę o
narkotykach, Nikotyna, alkohol, kokaina, peyotl, morfina, eter. Appendix (1932) i szkice
niemyte dusze (powst. 1936) składające się na pamfletowy traktat o dewiacjach polskiej
kultury i historii (wyd. łączne Narkotyki. Niemyte dusze 1975, wstęp i oprac. A. Micińska).
Zainteresowaniom filozoficznym, którym oddawał się całe życie, począwszy od
młodzieńczych Marzeń improduktywa (powst. 1904), dał najpełniejszy wyraz w rozprawie
Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia (1935). W latach międzywojennych
doceniany jedynie przez nielicznych przedstawicieli elity intelektualnej i artystycznej,
częściej zresztą wzbudzający polemiki (m.in. ze strony Karola Irzykowskiego, Tadeusza
Kotarbińskiego, Romana Ingardena) niż wyrazy uznania, traktowany był jako utalentowany
eksperymentator, otoczony przy tym legendą ekscentryka, mistyfikatora i skandalisty. Żywe i
trwałe zainteresowanie wzbudził współcześnie (punktem zwrotnym było tu zwłaszcza
2
 Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny
wydanie w 1962 Dramatów przez K. Puzynę), przede wszystkim jako dramatopisarz 
prekursor groteskowego teatru absurdu, i myśliciel-katastrofista, który stworzył proroczą
wizję losów cywilizacji europejskiej w epoce powszechnej uniformizacji, zwulgaryzowanej
kultury masowej i totalitarnych systemów dyktatorskich. Tłumaczony na kilkadziesiąt
języków, głównie na Zachodzie (m.in. antologie dramatów w przekładzie angielskim,
niemieckim, wÅ‚oskim, zbiorowa edycja Théâtre complet, t. 1-6, Lozanna 1969-76, Les formes
nouvelles en peinture, tamże 1979), wystawiany niemal wszędzie (zwłaszcza w Stanach
Zjednoczonych), stał się też przedmiotem zainteresowań badawczych (np. prace A. van
Crugtena, D. Geroulda, P. Merchesaniego, międzynarodowe czasopismo  Cahiers
Witkiewicz zał. 1976 w Lozannie).
 POŻEGNANIE JESIENI2
POŻEGNANIE JESIENI, powieść Stanisława Ignacego Witkiewicza, powstała w 1925,
wydana w Warszawie 1927, z przedmową autora. Podobnie, jak w póz
niejszym
Nienasyceniu, Witkiewicz wpisuje dojrzewanie i upadek młodego dekadenta w katastroficzną
panoramę rozwoju społecznego. Gnany  niepokojem metafizycznym Atanazy Bazakbal,
 artystyczny improduktyw , podejmuje rozmaite eksperymenty psychiczne, zwłaszcza
erotyczne i narkotyczne, aby w końcu doprowadzić żonę do samobójstwa, utracić panowanie
nad własną wolą i popaść w zależność od demonicznej Hel Bertz. Tymczasem kraj
przechodzi przez kolejne etapy rewolucji, zakończonej przewrotem  niwelistycznym
(syndykalistyczno-komunistycznym), w którego wyniku ginie także Bazakbal. Studium
dekadencji  znużenia, przypadkowości, rozkładu wszelkich wartości (prócz artystycznych)
uzasadnia tezę Witkiewicza o końcu indywidualistycznej kultury, nieodwołalnie sprzęgniętej
z niesprawiedliwym systemem społecznym, którego sprzeczności może rozwiązać tylko
powszechne zrównanie i mechanizacja. Ton ponurej groteski, w której Witkiewicz
konsekwentnie utrzymuje powieść, pozwala mu zachować dystans do postaci, mimo że się z
nimi niejako utożsamia (wszyscy np. wyznają poglądy zbliżone do jego filozofii), i połączyć
bezwzględne psychologiczne demaskowanie bohaterów z sarkastycznym humorem,
nasyconym aluzjami do współczesności. Kończący  Pożegnanie jesieni obraz nowego
społeczeństwa pod rządami  niwelistów to realistyczne i prorocze przedstawienie narodzin
państwa totalitarnego.
Kolejne wydania: Lausanne 1979 (reprint wyd. 1927, nakł. L'Age d'Homme, posłowie
A. van Crugtena), 1981 poza cenzurą, 1983 (posłowie M. Misiornego), 1985 (t. 2 Dzieł
wybranych), 1992 (t. 2 Dzieł zebranych, oprac. A. Micińska), 1997 (oprac. W. Bolecki; seria
Klasycy Nowoczesnej Literatury). Adaptacja radiowa 1979, ekranizacja 1990 (reż. M.
Treliński). Przekłady: włoski, francuski, niemiecki.
2
Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny, t. 2, s. 68.
3