Topos rycerza.
Powszechnie uważa się średniowiecze za epokę rycerską. Rycerstwo, obok stanu
duchowieństwo zajmowała uprzywilejowane miejsce w strukturze średniowiecznej
społeczności. Kultura rycerska była po części wytworem świeckim, stworzyła
rytuał związany z grupą społeczną, która żyła na dworach w kręgach
szlacheckich, jej podstawowym zadaniem była służba w wojsku i obrona granic
ojczyzny. Średniowieczny rycerz cenił honor, który pojmowano jako godność
osobistą i dobrą sławę. Cechowała go ponadto tężyzna fizyczna, pochodzenie
szlacheckie, biegłość we władaniu bronią, lojalność wobec władcy, wierność
danemu słowu i gotowość do obrony wiary chrześcijańskiej. Rycerzem można było
zostać dopiero po spełnieniu szeregu wymogów, najpierw kandydat na rycerza
służył na dworach jako paź, później pełnił rolę giermka, dopiero po tych
etapach życia mógł być pasowany na rycerza. Pojęcie rycerskości łączyło się
często z życiem zakonnym. Powstawały duchowne zakony rycerskie, które
wyprawiały się na wojny krzyżowe. W tym czasie z rycerzem łączono takie walory
jak: ubóstwo, wolność od ziemskich zobowiązań, gotowość do stawania na każde
żądanie i podążanie tam, gdzie wymaga tego sprawa. Męska odwaga w boju szła w
parze z litością i sprawiedliwością.
W średniowieczu wykształcił się mit idealnych rycerzy, stawali się oni
bohaterami epiki rycerskiej, do której należą m.in. francuska "Pieśń o
Rolandzie" i cykl "Opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego stołu".
Bohaterem pierwszego utworu jest bratanek Karola Wielkiego, który zginął w
778r. w Roncesvalles. Roland dowodził tylną strażą wojsk królewskich, które
powracały po bitwie z królem Saragossy. W wyniku zdrady Ganelona musiał stawić
czoła przeważającym siłom wroga, towarzyszył mu wierny przyjaciel Oliwier, do
obrony miał niezastąpiony miecz -Durendal. Roland był odważny. Tuż przed
śmiercią zwrócił się twarzą do wrogów, "aby Karol powiedział i wszyscy jego
ludzie, że umarł jako zwycięzca i jako zacny hrabia". Pożegnał się z mieczem,
własnym ciałem bronił róg-oznakę dowódcy i miecz-atrybut rycerza. Umierając
Roland nie zapomniał o swojej ojczyźnie, pożegnał ją, swego pana oraz bliskich.
Jako pobożny chrześcijanin położył się twarzą do ziemi na znak pokuty, tym
gestem uznał się za wasala Boga, odmówił modlitwę i zmarł. Hrabia umarł
ostatni, wcześniej patrzył na śmierć swoich towarzyszy. Wielu zarzuca Rolandowi
pychę, która powstrzymała go przed wezwaniem na pomoc posiłków. Moim zdaniem
postępowaniem bohatera kierowało inne uczucie, gdyż trzeba pamiętać, że
wezwanie pomocy sprzeniewierzyłoby się kodeksowi rycerskiego honoru. Król Karol
pomścił bohaterską śmierć Rolanda oraz surowo rozprawił się ze zdrajcą. Innym
wzorcem rycerskim był idealny władca, ukazany np. w "Kronice Polskiej" Galla
Anonima. Dobry król musiał być doskonałym rycerzem, sprawiedliwym i miłosiernym
opiekunem dla swych poddanych i przykładnym chrześcijaninem. Takimi władcami
byli według kronikarza Bolesław Chrobry i Bolesław Krzywousty. Gall stworzył
ideał władcy, troszczącego się o swoje wojsko, a zarazem wspaniałego rycerza
walczącego z wrogami kraju. Średniowieczny kodeks rycerski regulował
postępowanie, eksponował rycerską cnotę i ustalał szlachetne zasady gry, kładł
duży nacisk na pobożność. Rycerze jednak często zapominali o tym, przyczyną
sięgania po miecz stawała się duma i żądza sławy, a czasem nawet zysk. Ideał
dobrego władcy również nie zawsze przemawiał do średniowiecznych władców, ich
rządy pełne są przykładów okrucieństwa, podstępnych mordów, bratobójczych walk
o władzę. "A rycerze bardzo często nie postrzegali kodeksu i ze szlachetnych,
prawych wojowników zmieniali się w rycerzy-zbójców".
Tristan, bohater średniowiecznej opowieści "Dzieje Tristana i Izoldy", był
rycerzem króla Marka, władcy Kornwalii. Za sprawą czarodziejskiego napoju
zakochał się w małżonce swego władcy, uczucie łączące kochanków było silniejsze
ponad normy moralne i religijne, bowiem namiętność przewyższała poczucie
obowiązku wierności królowi i małżonkowi. Tristan musiał dokonać wyboru między
namiętnością a posłuszeństwem swojemu władcy. Dręczyły go wyrzuty sumienia i
czuł się bezsilny wobec przeznaczenia. Po dobrowolnej rozłące z ukochaną bardzo
tęsknił za nią. Postanowił pojął za żonę Izoldę Białoręką, by sam doświadczyć
tych cierpień, co kochanka związana z królem Markiem. Zmarł nie ujrzawszy
ukochanej. Postępowanie Tristana jest dowodem, jak wiele dla każdego rycerza
znaczyła wierna służba swemu panu. Wzorzec rycerza wykształcony w średniowieczu
był bardzo popularny w następnych wiekach.
Wiek XVI w Polsce był czasem względnego pokoju zarówno wewnętrznego, jak i
zewnętrznego. Kraj nasz stanowił wówczas potęgę polityczną, gospodarczą i
ekonomiczną. W czasach bez konfliktów militarnych szlachta porzuciła rzemiosło
rycerskie, a prowadziła osiadły tryb życia. Stał się popularny szeroko
polaryzowany przez literaturę wzór szlachcica-ziemianina. Potomkowie
średniowiecznych rycerzy zajęli się gromadzeniem dóbr materialnych. Odrzucili
miecz dla uprawy ziemi i hodowli zwierząt. Tragiczne w skutkach okazało się to
w 1575r., gdy Tatarzy napadli na Podole. Zostało spustoszonych wiele miast i
wsi, a mieszkańcy tych terenów pozbawieni życia lub uprowadzeni w jasyr. Z tego
powodu Kochanowski powodowany troską o ojczyznę zwrócił się z apelem do
szlachty w "Pieśni o spustoszeniu Podola". Odwołuje się do rycerskiego
pochodzenia szlachty:
"(...) Sami sobie
ku gwałtownej chowajmy potrzebie.
Tarczej niż piersi pierwej nastawiają,
Pozna puklerza przebici macają".
Siedemnastowieczny rycerz to szlachcic Sarmata. Sarmata wywodził swoje
pochodzenie od starożytnego plemienia. Był przywiązany do ideałów wolności
szlachetnej i równości wewnątrzstanowej ("szlachcic na zagrodzie równy
wojewodzie"), przekonany o wyższości szlachty nad innymi stanami. Pobożność
jego objawiała się w przywiązaniu do zewnętrznych objawów religijności i
przekonany o szczególnej opiece Boga, Matki Boskiej i świętych nad Polską.
Pijaństwo Sarmatów potępione zostało w utworze Jana Andrzeja Morsztyna "Pieśń w
obozie pod Żwańcem". Poeta w tej wadzie szlachty widzi niebezpieczeństwo dla
całej ojczyzny. Nawet w czasie pospolitego ruszenia nie chcą oni iść do ataku,
wolą hulać i bawić się:
"Nie pójdę do potrzeby,
Chociaż trwogę biją,
Ale nastawię gęby,
Kiedy czop nabiją."
Sarmaci to bohaterowie komedii Juliana Ursyna Niemcewicza pt. "Powrót posła". W
utworze przedstawieni przedstawiciele są dwóch obozy na Sejmie Czteroletnim:
konserwatywnego i postępowego. Reprezentantem pierwszego jest starosta
Gadulski, zwolennik wolnej elekcji. Uważa, że "liberum veto" jest jedynym
gwarantem szlacheckiej wielkości, nazywa je "źrenicą wolności". Zaślepiony
wizją dawnej świetności swego stanu, nie dostrzega niebezpieczeństw, które
wiążą się z utrzymaniem istniejącej w Polsce sytuacji. Owe niebezpieczeństwa to
utrata niepodległości, utrata możliwości obrony i zastój gospodarczy.
Pozytywnymi postaciami w utworze, reprezentującymi obóz reformatorski, są
Podkomorzy i jego syn Walery. Pierwszy z nich jest Sarmatą, tak jak Gadulski
jest ślepo zapatrzony w tradycje, lecz czerpie z nich to co dobre, a odrzuca to
co złe. Jest wielkim patriotą, nie lubił obcych mód, a co najważniejsze uważał
za słuszne zwolnienie chłopów z poddaństwa. Jego syn Walery jest człowiekiem
szlachetnym i uczciwym, dla którego dobro ojczyzny jest najważniejszą sprawą.
Odmienną od dotąd ukazanych postawą rycerską wykazał się tytułowy bohater
powieści Adama Mickiewicza Konrad Wallenrod. Konrad jest rycerzem
średniowiecznym, ponieważ akcję utworu autor umieścił w XIV wieku w czasach
wojen litewsko-krzyżackich. W dzieciństwie bohater został uprowadzony przez
rycerzy zakonnych. Wychował na dworze krzyżackim, z dala od Litwy, ojczyzny. O
rodzinnym kraju nie zapomniał tylko dzięki swojemu opiekunowi Halbalowi, uczył
on go bowiem patriotyzmu i nienawiści do wrogów Litwy. Pewnego dnia stary
wajdelota wraz z Konradem ucieka z Zakonu i przechodzi na stronę Litwinów.
Bohater, przebywając na dworze księcia Kiejstuta zakochuje się w jego córce
Aldonie. Nie może jednak zaznać szczęścia i spokoju. "Szczęścia nie znalazł w
domu, bo go nie było w ojczyźnie." Wraz z Halbanem przedostaje się na powrót do
Krzyżaków, zdobywa sławę mężnego rycerza, i dzięki dziwnej przepowiedni zostaje
wielkim mistrzem krzyżackim. Swoim sprytem i podstępem doprowadza do klęski
Zakonu. Zostaje skazany przez tajny trybunał na śmierć, lecz wcześniej zadaje
ją sobie sam. Konrad przedstawia nowy wzór rycerza, nowy rodzaj walki, która
jest sprzeczna z kodeksem rycerskim, walki "lisiej", podstępnej i ukrytej. Do
końca nie był jednak przekonany czy dobre intencje i słuszne motywy mogą
usprawiedliwić działanie nie zgodne z zasadami od wieków pielęgnowanymi i
uważanymi za główny przymiot rycerstwa. Jego sytuacja jest dramatyczna,
ocalając swą ojczyznę równocześnie sam siebie skazał na potępienie, gdyż
średniowieczne zwyczaje pod żadnym pozorem nie dopuszczały walki podstępnej.
Uwłacza ona godności prawdziwego rycerza, z tego powodu Konrad poniósł klęskę,
klęska ta jest klęską osobistą i moralną. Nawet zwycięstwo Litwy nie przynosi
mu ulgi i spokoju.
W "Konradzie Wallenrodzie Mickiewicz pokazuje zgubny i niejako destrukcyjny
wpływ poświęcenia się dla innych. Konrad realizuje jeden z podstawowych
postulatów literatury romantycznej, poświęca szczęście osobiste i wartości
prywatne dla dobra ogółu. To, zdaniem romantyków świadczyło o wartości
człowieka. W rzeczywistości poemat Mickiewicza mówił o współczesności i pod
maską historyczną ukrywał polską problematykę narodową. Najznamienitszy poeta
polski stworzył kolejną ciekawą postać bohatera w postaci Jacka Soplicy-księdza
Robaka, którego można nazwać rycerzem w sutannie. Jacek to młody szlachcic,
zawadiaka, porywczy, zakochany w córce Stolnika Horeszki, Ewie. To ostatnie
zgubiło bohatera poematu pt. "Pan Tadeusz". Gdy Stolnik odmawia mu ręki swej
córki, wpada w rozpacz i gniew. Z powodu urażonej dumy, w porywie gniewu zabija
magnata, a że działo się to podczas bitwy Moskalami, zostaje okrzyknięty
zdrajcą. Rozumiejąc powagę swego czynu, chcąc odpokutować ciężką zbrodnię
wdziewa zakonny habit i przybiera imię Księdza Robaka. Od tego czasu zmienia
swe postępowanie, oddaje się całym serce służbie ojczyźnie, dzięki temu żmudną
pracą powoli naprawia błędy przeszłości. Nie mogąc walczyć otwarcie z wrogiem
ojczyzny, Rosją, wybrał inną metodę walki-działalność ukrytą, podstępną, walka
ta była w pełni usprawiedliwiona, gdyż Polska gnębiona przez zaborcę nie miała
możności innej obrony. Choć postawa Jacka jest podobna do postawy Konrada nie
można jej traktować tak samo, gdyż dwaj bohaterowie poematów Mickiewicza żyli w
całkiem innych czasach.
Rycerzem konspiratorem jest Kordian z dramatu Juliusza Słowackiego. W Warszawie
zawiązuje on spisek mający na celu zabicie znienawidzonego cara Mikołaja I. W
czasie zebrania młodych żołnierzy w podziemiach kościoła doszło do konfrontacji
różnych racji politycznych, dyskusja spowodowała zerwanie spisku. Kordian
postanowił zabić cara bez pomocy innych, ale był jednak za słaby psychicznie,
ten heroiczny czyn okazał się być ponad jego siły. Przed sypialnią władcy jego
umysłem zawładnęła Imaginacja i Strach. Kordian ponosi klęskę, jest to nie
tylko klęska fizyczna, ale i moralna. Bohaterowi zabrakło zdecydowania i
odwagi, by zamordować cara, kierował się w swym postępowaniu motywem zemsty.
Rycerz romantyczny charakteryzował się inną postawą niż średniowieczny, zerwał
całkowicie z ideą honorowej walki, jego działalność była podstępna i kierowała
się sprytem. Odnowa postawy rycerza "honorowego" nastąpiła w pozytywizmie. W
literaturze tej epoki powstają najwybitniejsze kreacje rycerzy. Są oni
bohaterami powieści historycznych Henryka Sienkiewicza: "Ogniem i mieczem",
"Potop", "Pan Wołodyjowski" i innych. W "Trylogii" autor za tło powieści wybrał
wiek XVII, obfitujący w zmagania i walki, wiek, w którym było dużo zwycięskich
dla Polaków bitew.
W "Ogniem i mieczem" odżywa mit dobrego wodza, którego do polskiej literatury
wprowadził Gall Anonim, tym wodzem jest magnat, książę Wiśniowiecki. Jest on
niezwyciężony, uwielbiany przez żołnierzy, emanuje blaskiem i siłą. Staje się
wręcz bohaterem baśniowym. Wygrał wszystkie bitwy.
Na szczególną uwagę zasługują trzej rycerze, którzy wiedli główne role w
"Trylogii" : Andrzej Kmicic, Onufry Zagłoba i Michał Wołodyjowski.
Pierwszy z nich jest głównym bohaterem "Potopu", powieści historycznej o
czasach wojen szwedzko-polskich. Jest szlachcicem pełnym odwagi i fantazji. Ma
liczne wady : łatwo wpada w gniew, jest pyszny, prowadzi hulaszczy tryb życia.
Jest zakochany w Oleńce Billewiczównie, ale ich miłość napotykała na liczne
przeszkody. Jest całkowicie oddany swoim przełożonym, w pewnym momencie nawet
otumaniony przez księcia Janusza Radziwiłła, staje się zdrajcom narodu. Jednak
po jednej z rozmów z Bogusławem Radziwiłłem poznał swój błąd i odtąd stara się
odpokutować swoje wcześniejsze złe postępki. Przyjął nazwisko Babinicz i
walczył z poświęceniem. Ma swój doniosły udział w obronie klasztoru na Jasnej
Górze. Wszędzie daje dowody swego poświecenia, w końcu jego zasługi przynoszą
mu uznanie. Ukochana kobieta, pełna uwielbienia dla bohatera, godzi się
pozostać jego żoną. Warto podkreślić, że Kmicic, podobnie jak ksiądz Robak
przeszedł przemianę wewnętrzną.
Onufry Zagłoba to typowy Sarmata. Ma wiele cech negatywnych, ale budzi
sympatię, ma pewną zdolność, która służy zawsze bohaterom "Trylogii" do
wychodzenia z opresji. Uwielbia się bawić, lecz nad życie ceni ojczyznę. Postać
ta oddaje atmosferę czasów sarmackich, jest jakby nagromadzeniem cech
charakteru, które cechowały szlachtę w tamtym czasie.
Miano doskonałego rycerza można nadać Michałowi Wołodyjowskiemu, który jest
bohaterem wszystkich części "Trylogii". Jest niezrównanym fechmistrzem. Swoją
odwagą, dzielnością i męstwem zjednał sobie miłość swoich podwładnych i
szacunek wrogów. Zginął jak patriota, broniąc "ostatniej" twierdzy
Rzeczypospolitej- Kamieńca Podolskiego przed poganami.
W "Trylogii" obok idealnych rycerzy pojawiają się postaci rycerzy-zdrajców:
Bogusława i Janusza Radziwiłłów, Krzysztofa Opalińskiego, Radziejowskiego i
innych. Są oni ukazani w bardzo negatywnym świetle.
Poeci lat wojny i okupacji również powracali do motywu rycerskiego.
Współczesnymi im rycerzami byli żołnierze.
Krzysztof Kamil Baczyński w wierszu pt. "Z lasu" ukazał sytuację młodych
chłopców, którzy musieli od najmłodszych lat walczyć z wrogiem. Ich sytuacja
jest dramatyczna, ponieważ nie są przygotowani psychicznie do walki. Są oni
zbyt słabi, by przeciwstawić się potędze zła. Mogą tylko kochać, ale to za
mało. Miłość nie uratuje świata. Mogą też zginąć, jednak to będzie świadczyć o
ich słabości. Sytuacja tych młodych "rycerzy" jest bez wyjścia. Są oni z góry
skazani na niepowodzenie oraz śmierć.
Wraz z rozwojem każdego państwa powstawał wzór obywatela-obrońcy, który miał za
zadanie dbać o bezpieczeństwo kraju. W średniowieczu tę grupę ludności nazwano
rycerstwem. Rycerz był skłonny do wyrzeczeń, by w ten sposób okazać swą odwagę,
gotowość do znoszenia cierpienia w imię wyższych celów. Oddanie życia za
ukochanego władcę i ojczyznę było najwyższym szczęściem dobrego rycerza. Ale od
więzi narodowych silniejsze były powiązania religijne, dlatego w kręgach
uznający taki ideał osobowy kładziono szczególny nacisk na ascezę.
Rycerz w swoim postępowaniu kierował się niepisanym kodeksem rycerskim, którego
treścią m.in. była zasada honorowej walki i życia w ubóstwie oraz kierowania
się dobrem ojczyzny. W ciągu wieków ideał dobrego rycerza był zacierany,
ponieważ często ludzie w swoim życiu dopuszczali się podstępu i zdrady. Były to
metody niezgodne z etyką. Jednak zwykle nie byli oni potępiani, ponieważ mieli
na uwadze fakt, że ich działanie przyniosło korzyść ojczyźnie. Rośli oni zatem
do rangi wybawicieli kraju, taką postacią jest Konrad Wallenrod.
Słowa wypowiedziane przez Mikołaja Kopernika powinny być mottem dla
rycerza-żołnierza czasów obecnych:
"Nie ma obowiązków większych nad obowiązki względem ojczyzny, dla której nawet
życie należy poświęcić".