II-8 Nowy typ bohatera w programach i praktyce literackiej pozytywizmu
------------------------------------------------------------------------------------------------------


Nowe zadania, stawiane literaturze i odpowiadające im gatunki literackie,
spowodował pojawienie się w pozytywizmie nowego typu bohatera. Literatura
tendencyjna musiała bowiem dostarczać wzorów postaw i atakować zachowana
negatywne. Stąd też podstawowym typem postaci był działacz, realizujący program
pozytywistyczny. Wykształcony, umiejący się liczyć z realiami, gotowy poświęcić
własną aktywność przemienianiu rzeczywistości społecznej, bohater ten
realizował się przede wszystkim w pracy, która stała się podstawowym miernikiem
wartości człowieka.
Joanna Lipska (bohaterka noweli E. Orzeszkowej "A...B...C..."), która narażając
się na represje, naucza dzieci wiejskie języka polskiego, Jan Bohatyrowicz
("Nad Niemnem" E. Orzeszkowej) odnajdujący radość życia w uprawie ziemi, Julian
Ochocki ("Lalka" B. Prusa), fanatyk nauki, przekonany, że dzięki niej można
przewartościować świat i wielu innych działaczy, lekarzy, nauczycieli, składało
się na formułę bohatera, który własne pasje potrafił łączyć z użytecznością
publiczną.
Wczesny pozytywizm nie sugerował bowiem konieczności poświęcenia. Zakładano, że
realizacja własnych, byle słusznych, dążeń prowadzić będzie do osiągnięcia
celów społecznych. Szybko dorabiający się S. Wokulski ("Lalka" B.
Prusa)zyskiwał przecież ogromne możliwości pomocy innym. Zgodnie z formułą
utylitaryzmu sukcesy jednostkowe składać się miały bowiem na postęp społeczny.
Dla wyeksponowania bohatera wzorcowego, przeciwstawiano go zwykle postaciom
skrajnie negatywnym, które kompromitować miały postawy społecznie szkodliwe.
Tytułowy bohater powieści E. Orzeszkowej "Pan Graba", Różyc z "Nad Niemnem",
Ewelina Krzycka, bohaterka noweli "Dobra pani" E. Orzeszkowej, pisarz
Zołzikiewicz ze "Szkiców węglem" H. Sienkiewicza tworzą galerię postaci,
obrazujących najbardziej naganne postawy. Wyraźne, czarno-białe skontrastowanie
bohaterów zmierzało bowiem do wyeksponowania zasadniczych tendencji w
kształtowaniu wzorców osobowych. Temu samemu celowi służyło kreowanie bohatera
(najczęściej plebejskiego), którego tragiczny los wręcz narzucał wnioski o
konieczności przyjścia mu z pomocą. W tej grupie, którą reprezentuje Wawrzon
Rzepa ze "Szkiców węglem", liczni bohaterowie nowel i obrazków poetyckich Marii
Konopnickiej, utworów E. Orzeszkowej, szczególne miejsce zajmują postacie
dzieci. Antek, tytułowy bohater utworu B. Prusa, Sienkiewiczowski "Janko
muzykant", Jaś, który nie doczekał wiosny z obrazka M. Konopnickiej i wiele
innych postaci zmierzało do poruszenia sumień obrazem dziecięcej niedoli. Obraz
ten miał wyraźnie sugerować potrzebę podjęcia "pracy u podstaw" i poprzez
oddziaływanie emocjonalne wskazać konieczność realizacji programu
pozytywistycznego.
Obok skontrastowanych bohaterów pozytywnych i negatywnych, wzruszających
postaci dziecięcych w dążeniu do realizmu w przedstawianiu społeczeństwa,
pozytywiści przedstawiali bohaterów charakterystycznych dla określonych grup
społecznych. Szczególne miejsce w tej kategorii zajmują (w związku z nasilaniem
się w tamtym czasie problemu żydowskiego) kreacje przedstawicieli tego narodu.
Meir Ezofowicz tytułowy bohater powieści E. Orzeszkowej, dr. Szuman i
Szlangbaum (z "Lalki" Prusa) swoją aktywnością, nowoczesnym sposobem myślenia i
związkami z polską społecznością, wyznaczają wzorce właściwie pojętej
asymilacji, przeciwstawiającej narastającym wówczas tendencjom antysemickim.
Wykaz zasadniczych typów bohatera pozytywistycznej literatury nie byłby pełny
bez przeciwstawionych programom epoki, idealizowanych bohaterów powieści
historycznych H. Sienkiewicza. Kreacja postaci typu Wołodyjowskiego,
Skrzetuskiego, Kmicica czy Ketlinga, która oburzała wręcz B. Prusa, wpłynęła
bowiem na kształt bohatera rodzącej się wówczas literatury popularnej, a w
formule sienkiewiczowskiej służyła realizacji wyraźnie nakreślonych celów
narodowych.


Zadania społeczne twórczości pozytywistów, które w przeważającej mierze ściśle
określiły koncepcje bohatera, nie zmieniły jednak faktu, że wraz z rozwojem
literatury tej epoki, modelowy, schematyczny bohater ustąpił miejsca złożonym,
prawdopodobnym psychologicznie postaciom (dr Judym, Rzecki), które nie
mieszcząc się w założeniach programowych, zachowały aktualność w kreowaniu
uniwersalnej prawdy o człowieku.