Osiągnięcia polskiej nowelistyki pozytywistycznej w zakresie kompozycji

Nowela
gatunek o rodowodzie antycznym. Najstarszym ze znanych zbiorów
nowelistyki greckiej były Opowieści mileckie Arystydesa z Miletu, tworzącego na
przełomie II i I w. p.n.e. Nowela to krótki prozatorski utwór, pozbawiony
komentarzy i rozbudowanych opisów, o małej ilości bohaterów. W klasycznej
noweli, zgodnej z teorią sokoła Boccaccia
główny motyw, umieszczony w tytule
przewija się przez kolejne etapy fabuły i odgrywa w niej kluczową rolę (np.
Kamizelka).

Najbardziej klasyczne nowele to np. Katarynka, Kamizelka, Janko Muzykant. Są
jednowątkowe, akcja w nich rozgrywa się chronologicznie, od wprowadzenia przez
rozwój akcji do punktu kulminacyjnego i rozwiązania. W nowelach Prusa
nawet
kluczowy element, odgrywający rolę w kolejnych etapach akcji, wyniesiony został
do tytułu. W Janku Muzykancie Sienkiewicza - już nie, w tej noweli pewną
innowacją jest głos narratora wypowiadającego się z pozycji mieszkańca wsi,
człowieka z ludu
a nie obiektywnego, zdystansowanego przekaźnika.
W Szkicach węglem komplikacje idą jeszcze dalej. Narrator szydzi, używa ironii.
Widać to szczególnie w opisach Zołzikiewicza
jego biografia przestawiona jest
za pomocą heroikomicznych zabiegów
czyli systemem godnym eposu i wielkiego
bohatera, zastosowanym do małego człowieczka i jego płytkich przeżyć. Narrator
często zwraca się wprost do odbiorcy, ,,odbiegając" nieco od toku wydarzeń, co
sprawia wrażenie, że przedstawione wypadki służą tu przede wszystkim jako
materiał badawczy prowokujący do stawiania wniosków i refleksji. Sienkiewicz
używa gwary chłopskiej
zabieg taki pojawia się tak wyraźnie po raz pierwszy w
literaturze polskiej. Odtąd stylizacja językowa postaci będzie wyznacznikiem
realizmu. Połączenie scen tragicznych i komicznych, absurdu z realizmem pozwala
na stwierdzenie, że autor użył groteski.
Orzeszkowa w Glorii victis także odstępuje od klasycznej konwencji. Zamysł
pisarki polega na ,,podwójnej" treści. Plan pierwszy noweli to rozmowa z lasu z
wiatrem. Personifikacji i animizacji ulegają wszelkie elementy leśnej przyrody

opowiadają, co widziały na leśnej polanie (były świadkiem epizodu
powstańczego). Plan drugi noweli to opowieść lasu (fragment powstania
styczniowego, oddział powstańców, wodza Traugutta i trójkę głównych bohaterów

dziewczynę, jej brata i przyjaciela, bitwę i śmierć obu młodzieńców). Gloria
victis znaczy ,,chwała zwyciężonym", tę chwałę, a zarazem zwycięstwo moralne,
rozpowszechnia po świecie wiatr i przyroda
wierni współuczestnicy dziejów
człowieka.
Powracająca fala Bolesława Prusa rozrasta się w opowiadanie. Jest tu kilka
wątków
choćby losy Gosławskiego obok poczynań młodego Adlera, złożona
problematyka, dość duża jak na nowelę objętość utworu. Czasami rozróżnienie
noweli i opowiadania bywa trudne bądź dyskusyjne, choć niby wyróżniki są
ustalone. Pisarze wprowadzają ulepszenia i innowacje kompozycyjne do noweli
a
ta upodabnia się do opowiadań.














Monika Niewiarowska