Z ZAGRANICY
Słowackie kościoły drewniane
2008 r. na Listę Światowego mi. Jej forma przyjmowała nowe myśli
Dziedzictwa Kulturalnego i Na- i rozwiązania. Dzięki temu skromne na
Wturalnego UNESCO wśród innych pierwszy rzut oka drewniane budowle
obiektów zostało wpisanych osiem sło- sakralne, jak gdyby zapomniane w bez-
wackich drewnianych kościołów (zob. kresnych lasach Karpat, stopniowo roz-
 Spotkania z Zabytkami , nr 9, 2008, winęły się w niezwykle barwny, boga-
s. 33). Są to rzymskokatolickie kościoły ty pod względem architektonicznym
w Hervartovie i Tvrdoszinie, ewangelickie i artystycznym świat.
kościoły tzw. artykularne w Kieżmarku,
Lesztinach i Hronseku oraz greckokato-
lickie cerkwie w Bodru~
ali, Ladomirovej
i Ruskiej Bystrej.
Wszystkie najcenniejsze słowackie
kościoły drewniane przeszły dodatkowy
proces oceniania i wyboru na pozio-
mie narodowym, i to jeszcze przed
opracowaniem projektu nominacyj-
nego. Dlatego dla obiektywnej oceny
ich wartości architektonicznych, arty-
styczno-rzemieślniczych, plastycznych
oraz urbanistycznych zostało sformu-
łowanych siedem kryteriów wyboru.
Obejmowały one zachowaną autentycz-
1 2
ność historycznej konstrukcji obiektu,
jego artystyczną formę oraz pierwot-
ne wyposażenie wnętrza (ołtarz, iko-
nostas, ambona, chrzcielnica, organy,
ławki itd.), ale także rodzaj bezpośred-
niego otoczenia (cmentarz, ogrodze-
nie, płot, brama, dzwonnica, zieleń,
pozostałe budynki). Na podstawie tych
kryteriów dokonano oceny oraz wybo-
ru konkretnych świątyń. Pod uwagę
brano jedynie obiekty znajdujące się in
situ, służące potrzebom liturgicznym
miejscowej społeczności chrześcijań-
skiej, pod warunkiem istnienia również
34
możliwości ich wykorzystywania i pre-
zentowania w celach kulturalno-spo-
łecznych. 1. Bodru~
ala,cerkiew greckokatolicka, z 1658 r., chrześcijaństwo zadomowiło się już
należy do najstarszych i najlepiej zachowanych
Wybrane obiekty trzech wyznań na tym terenie. Budowano je sponta-
drewnianych świątyń na Słowacji; jej wnętrze
chrześcijańskich są przykładem zróżni- nicznie, w miejscach, gdzie był dosta-
zdobią malowidła i ikonostas z XVII w.
cowania drewnianego budownictwa na tek iglastych, ewentualnie mieszanych
2. Hervartov,kościół rzymskokatolicki, z końca
terenie Słowacji. Poszczególne budowle, lasów, a drewno stanowiło podstawowy
XV w., z ciekawymi malowidłami z XV-XVII w.
różniące się między sobą typologicznie, materiał budowlany. Szeroka dostęp-
3. Hronsek, kościół tzw. artykularny, z XVII w.,
przedstawiają indywidualną prezentację ność drewna, umiejętność jego obróbki
pozbawiony dekoracji, co nawiązuje do surowych
tradycyjnej architektury sakralnej kon- i łączenia konstrukcyjnego zdetermino-
zasad protestantyzmu
kretnego wyznania chrześcijańskiego wały powstawanie drewnianych budowli
4. Kieżmark, prosta bryła kościoła tzw.
w danym regionie. Zespół ośmiu sło- sakralnych. Powszechnie panujący wów-
artykularnego, zbudowanego na początku
czas styl gotycki nie mógł nie wpływać
wackich drewnianych świątyń niewąt- XVIII w., kontrastuje z niezwykle bogato
pliwie reprezentuje uniwersalne war- dekorowanym wnętrzem na ich charakter i formę, zatem ślady,
tości, które są warunkiem wpisania na jakie w nich pozostawił, nie są przypad-
listę UNESCO. Stanowią bowiem wyjąt- kowe. Każdy kościół oprócz podstawo-
kową i wciąż żywą architekturę oraz Kościoły rzymskokatolickie w Her- wej funkcji religijnej spełniał również
tradycję budowlaną charakterystyczną vartovie oraz Tvrdoszinie można porów- w życiu wierzących funkcję kulturalno-
dla wieloetnicznego i wyznaniowego nać do polskich drewnianych kościo- -społeczną. Był miejscem modlitwy,
regionu wschodnich Karpat. Obiekty łów Małopolski i Zakarpacia. Karpaty kontemplacji, odpoczynku i wspólnych
te odzwierciedlają więc niezwykłą róż- wschodnie, gdzie odległość między oma- spotkań, jak również obiektem dumy.
norodność tych ziem. Chociaż archi- wianymi regionami jest niewielka, cha- Skoro drewno było powszechnie uwa-
tektura sakralna ma od średniowiecza rakteryzują się występowaniem drew- żane za mniej wartościowy, pospolity
wspólny, chrześcijański fundament, to nianych kościołów tzw. typu gotykizu- materiał, budowniczowie drewnianych
przez następne stulecia wzbogacana jącego, do którego oba kościoły można świątyń starali się naśladować istnieją-
była nowymi elementami wyznaniowy- zaliczyć. Powstały w XV i XVI w., kiedy ce już budowle kamienne, zarówno te
SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 1 " 2009
35
Z ZAGRANICY
o charakterze sakralnym, jak i świeckim. to odzwierciedla religijno-kulturowe
Właśnie z nich majstrzy ciesielscy czer- związki obu tradycji chrześcijańskich.
pali wzory i motywy, które następnie Cerkwie unickie (greckokatolickie) są
w uproszczonej formie transformowali jedynym w swoim rodzaju przykładem
do drewnianych konstrukcji, dostoso- wpływu, który na drewnianą architek-
wując je dodatkowo do miejscowej tra- turę Wschodu miała kultura i budow-
dycji. W ten sposób na terenach pół- nictwo Zachodu, z jego emocjonalnie
nocnej Słowacji, południowo-wschod- barokowym wyrazem. Przejawem tego
niej Polski oraz północno-wschodnich jest nałożenie się na pierwotnie central-
Czech rozwinęła się jedyna w swoim ny i symetryczny model bizantyjskich
świątyń podłużnej dyspozycji łacińskich
kościołów orientowanych w linii wschód-
-zachód, z dominującą wieżą usytuowa-
ną nad wejściem. Wpływ historycznej
stylistyki architektury Zachodu znaj-
7
5. Ladomirova, cerkiew greckokatolicka św. Michała
Archanioła, z połowy XVIII w.; wraz z ogrodzeniem,
wolno stojącą dzwonnicą i cmentarzem tworzy
jednolity zespół
6. Lesztiny, kościół tzw. artykularny, z końca XVII w.,
z ciekawą dekoracją malarską i rzez
biarską wnętrza
5
7. Ruska Bystra, cerkiew greckokatolicka św. Mikołaja,
z początku XVIII w., wyróżnia ją spośród innych cerkwi
prosta architektura
8. Tvrdoszin, kościół rzymskokatolicki, z połowy XV w.,
nawiązuje do architektury gotyckiej
8
Widać w nich wyraz
ne póz
norenesan- duje odbicie również w wykorzystaniu
sowe i wczesnobarokowe rozwiązania,
typowego barokowego wykończenia, na
które do prowincjonalnego i górskie- stopniowanych namiotowych dachach
go środowiska docierały bardzo póz
no
poszczególnych przestrzeni.
z większych miast. Pomimo to doskonale
Pod koniec XVIII w. silny wpływ
dopełniały ludową twórczość. Najlepiej
sztuki łacińskiej przejawiał się także
6 to widać w kościele tzw. artykularnym
w artystycznym wystroju i wyposażeniu
w Lesztinach, gdzie konstrukcja zrę- cerkwi. Opracowanie religijnej tematyki
bowa i uproszczona budowa wpłynę- i symboliki na malowidłach ściennych,
rodzaju grupa drewnianych kościołów
ły na miejscowe tradycje budowlane
o charakterystycznym wyglądzie oraz ikonach oraz detalach wystroju wnętrza
artystycznych i technicznych rozwią- w świeckiej architekturze regionu Oraw.
kościołów częściowo czerpie inspiracje
Jednak w zaskakująco bogato zdobionym
zaniach. Ich architektura ma wspólne również z zachodnioeuropejskiego śro-
wnętrzu zastosowano mnóstwo póz
no- dowiska artystycznego. Nieznani autorzy
rysy stylu gotyckiego, ale także wiele
renesansowych motywów roślinnych,
cech indywidualnych oraz specyficznych starali się stworzyć namiastkę prawdzi-
środków wyrazu, czerpanych z trady- łączonych z naiwnymi wzorami postaci
wego portretu, a poszczególnych świę-
oraz kolorowymi marmurkowaniami.
cyjnej kultury budowlanej, typowej dla tych przedstawiali również z odpowied-
Wszystko to niosło już tchnienie wcze- nimi insygniami piastowanych godności
konkretnego regionu.
snobarokowych form artystycznych.
Okoliczności polityczne powstania w ten sposób, by wzmocnić ich uroczy-
w ciągu XVII w. niektórych drewnia- Z kolei kościół artykularny w Kież- sty i majestatyczny charakter. Właśnie
marku reprezentuje inny  kaznodziejski
nych świątyń na terenach monarchii te cechy można zauważyć w architek-
habsburskiej są pewnym spajającym ele- typ świątyni, z malarską dekoracją noszą- turze i w niektórych ikonach cerkwi
mentem między kościołami artykularny- cą znamiona profesjonalnego rzemiosła
w Bodru~
ali i Ladomirovej. Obiekty te
artystycznego. Natomiast w kościele
mi w Kieżmarku, Lesztinach i Hronseku nie są przykładem jednolitej łemkowskiej
artykularnym w Hronseku prawie zupeł- drewnianej architektury sakralnej, ale
i już wcześniej zapisanymi polskimi
nie brak dekoracji i ozdób plastycznych.
protestanckimi tzw. Kościołami Pokoju. reprezentują grupę świątyń różniących
Jednak ich architektoniczne i konstruk- Tu forma architektury całkowicie pod- się wyglądem zewnętrznym, detalami
cyjne rozwiązania wywodzą się z całkowi- porządkowuje się słupowo-ramowej kon- konstrukcyjnymi oraz plastycznymi deko-
strukcji i treści protestanckiej liturgii,
cie różnych uwarunkowań. Szachulcowa racjami. Zróżnicowanie to widać także
które jasno definiują charakter wnętrza.
konstrukcja wykorzystana przy polskich w cerkwi w Ruskiej Bystrej, której archi-
Cerkwie greckokatolickie w Bo- tektura na pierwszy rzut oka wymyka się
kościołach w Jaworze i Świdnicy była
dru~
ali, Ladomirovej i Ruskiej Bystrej
na terytorium Górnych Węgier prawie z tradycyjnego modelu świątyń obrząd-
pod względem architektonicznym można
nieznana i korzystano z niej jedynie ku wschodniego. Pomimo to wszystkie
zaliczyć do sakralnych obiektów drewnia- one są świadectwem niezwykle barwnej
wyjątkowo. Tu w sakralnych obiektach
nych tzw. typu łemkowskiego. Ich wystę- i bogatej tradycji budownictwa drewnia-
drewnianych dominowała konstrukcja
zrębowa. Również wystrój wewnętrz- powanie jest ograniczone do konkret- nego na terenach wschodniej Słowacji.
ny słowackich kościołów protestanc- nego terytorium, które wyznaczało gra-
nicę wschodnich Karpat. Budownictwo
Miloa
Dud�a

kich miał inne inspiracje artystyczne.
SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 1 " 2009
36