LALKA (Bolesław Prus)LALKA (Bolesław Prus)
"Lalka" jest to powieść dojrzałego realizmu - ze względu na skomplikowany obraz
przedstawionego świata i jego wieloznaczną koncepcję, kształtuje odmiennie niż
dotąd rodzaj fabuły. Konwencjom tradycyjnego romansu, uproszczonym
charakterystykom postaci i tła przeciwstawiona jest rozległa epickość,
wielowątkowość oraz głębsze związki między psychologicznym wnętrzem postaci a
jej decyzjami i działaniem. Nowego sensu nabiera sposób przedstawienia tła
społecznego. W powieści realistycznej przestają istnieć jednoznaczne powiązania
pomiędzy rolą społeczną a przekonaniami postaci. Autorzy powieści dążą z reguły
do skomplikowania tych zależności i - co ważne - do uwypuklenia różnic
pokoleniowych. Mogą one stanowić główną siłę motoryczną akcji. Realiści jak sama
nazwa wskazuje zobaczyli, że optymistyczne założenia pozytywistyczne nie zdają
egzaminu. Powoduje to pesymizm odbijający się w utworach. "Lalka" jest powieścią
realistyczną, przez samo to, że nie jest powieścią tendencyjną. Nie pokazuje nam
ona jasno do czego mamy dążyć i co jest dobre. Wprost przeciwnie, utwór ten jest
wielkim pytaniem o przyszłość, nic tam nie jest do końca jasne, wszystko jest w
mniejszym lub większym stopniu skomplikowane. Jak ulał "Lalka" pasuje do
określenia powieść realistyczna i to realistyczna krytycznie, rozprawiająca się
z hasłami epoki.
"Lalka" to powieść tendencyjna, służąca wskazywaniu właściwych postaw
społecznych. Podstawowym typem postaci był działacz, realizujący program
pozytywistyczny. Wykształcony, umiejący się liczyć z realiami, gotowy poświęcać
własną aktywność przemienianiu rzeczywistości społecznej, bohater ten realizował
się przede wszystkim w pracy, która stawała się podstawowym miernikiem wartości
człowieka. Julian Ochocki, fanatyk nauki, przekonany, że dzięki niej może
przewartościować świat i wielu innych działaczy, lekarzy, nauczycieli, składało
się na formułę bohatera, który własne pasje potrafił łączyć z użytecznością
społeczną.
Początkowo zakładano, że realizacja własnych, byle słusznych dążeń prowadzić
będzie do osiągnięcia celów społecznych. Szybko dorabiający się Wokulski
zyskiwał przecież ogromne możliwości pomocy innym. Zgodnie z formułą
utylitaryzmu sukcesy jednostkowe składać się miały bowiem na postęp społeczny.
Dla wyeksponowania bohatera wzorcowego, przeciwstawiano mu postacie skrajnie
negatywne, kompromitujące postawy społecznie szkodliwe.
W powieści tej ukazane są wszystkie klasy społeczne ówczesnej Polski:
- arystokracja: Izabela śęcka, Tomasz śęcki, baronowa i baron Krzeszowski,
prezesowa Zasławska, Starski, Ochocki, pani Wąsowska. - mieszczaństwo: Stanisław
Wokulski, Ignacy Rzecki, Klejn, Marczewski, Lisiecki, Mincel, Szlangbaum,
Szuman. - zdeklasowana szlachta: Wirski i ojciec Wokulskiego. - proletariat:
Marianna, Węgiełek, Wysocki.
Arystokracja w powieści ogólnie jest oceniana negatywnie. Jest pozbawiona
jakichkolwiek uczuć patriotycznych. Uważa, że jest stworzona do używania życia,
do zapewniania sobie wszelkich przyjemności. Inni są od tego żeby pracować i
dawać im pieniądze. Wszelkich ludzi pracy arystokraci traktują jak gorszą rasę.
Wyraźnie widać to na przykładzie Izabeli śęckiej, której świat wydaje się rajem,
a istoty pracujące w polu i fabrykach po prostu są do tego stworzone. To one
mają na nią zarobić, a żeby jej sprawić przyjemność same mają być szczęśliwe.
Arystokracja jest pasożytem, który okrada Polskę. Nic nie robiąc chcą mieć jak
najwięcej wszystkiego. Są tylko obciążeniem, doprowadzającym kraj do ruiny.
Wyjątkami, które mają więcej poczucia patriotyzmu jest prezesowa Zasławska i
Ochocki. Prezesowa dba o swoich pracowników min. wybudowała dla nich domy przy
gospodarstwie. Ochocki natomiast jest naukowcem, który chce wymyśleć coś, co
zapewni światy rozwój i szczęście. Ci dwoje umieją dostrzec w ludziach to co
najważniejsze, a nie tylko pochodzenie.
Mieszczaństwo podzielone jest na polskie, niemieckie i żydowskie.
Przedstawicielami są Szlangbaum i Szuman. Żydzi są pracowici, systematyczni i
oszczędni. Pieniądze wydają mądrze z myślą o przyszłości. Niemcy także są
podobnie jak żydzi pracowici i systematyczni. Nie trwonią pieniędzy na próżno.
Przedstawicielem jest Mincel, właściciel sklepu, który bardzo dobrze prosperuje.
wiadczy to o jego mądrości i pracowitości. Ci ludzie są oceniani pozytywnie
przez Prusa.
Mieszczaństwo polskie natomiast jest oceniane bardzo źle. Klejn, Lisiecki,
Marczewski zachowują się tak samo jak arystokraci. Wszystkie pieniądze wydają na
zabawy, nie myślą o przyszłości. Swoją pracę traktują nieodpowiedzialnie. Z taką
postawą są zupełnie bezużyteczni dla kraju.
Jedynie Wokulski jest inny. On zajął się handlem i stara się w to wciągnąć jak
najwięcej ludzi, szczególnie Polaków. Robi to z myślą o przyszłości kraju (praca
organiczna). Pomaga także biednym wydobyć się z dołka.
Istnieje także zdeklasowana szlachta polska, która nie może się przystosować do
popowstaniowej rzeczywistości, tym samym nie przyczyniają się do rozwoju kraju.
Ostatnią klasą jest biedota miejska. Będąc w skrajnej nędzy nie potrafi wydobyć
się na powierzchnie. Musi im ktoś pomóc i oni muszą też chcieć pracować. Nie
wolno pogodzić się ze swoim losem. Wokulski pomógł Mariannie, Wysockiemu,
Węgiełkowi i ci pracują dla dobra swojego i kraju.
Prus skrytykował społeczeństwo polskie. W kraju gdzie większość ludzi to
wyzyskiwacze, próżniacy i ci wyzyskiwanie biedacy nie może być dobrze.
Wokulski - cechy romantyczne i pozytywistyczne
Cechy romantyka:
- bierze udział w postaniu styczniowym - poświęca młodość patriotycznej walce,
miłość ojczyzny jest dla niego ważną sprawą. - romantyczna miłość, której na
przeszkodzie stają konwenans i stosunki społeczne. - miłość do Izabeli jest
uczuciem wszechogarniającym, paraliżującym umysł Wokulskiego, jego jedyną ideą -
jest na tym etapie romantycznym kochankiem na miarę Gustawa. - tragiczne
zakończenie miłości powoduje, że Wokulski próbuje popełnić samobójstwo. Zostaje
jednak uratowany i musi na nowo podjąć "trud życia". - niejasne zakończenie
życia.
Cechy pozytywisty:
- szacunek do nauki, pragnienie wiedzy i przyznawanie jej prymatu nad
irracjonalizmem. - Wokulski jest silną, przedsiębiorczą jednostką - po powstaniu
energicznie bierze się w garść i organizuje sobie życie. Dochodzi do fortuny
własną pracą i wysiłkiem. - Wokulski stoi na granicy dwóch światów: upadającej
arystokracji i raczkującego świata kapitalizmu. - działalność filantropijna i
społeczna (stara się pomóc biednym) - realizacja hasła pracy u podstaw. - w
przeciwieństwie do romantyka w młodości rzuca się w wir pracy i nauki.
Prus nie odpowiada na pytanie kim był Wokulski. Nie wiemy czy romantycznie
zginął pod gruzami zamku, czy pozytywistycznie pojechał do Paryża, aby tam
pracować naukowo.
Obraz społeczeństwa polskiego w "Lalce"
Arystokracja - Izabela śęcka, jej ojciec, Tomasz śęcki, ich kuzyn książe, ciotka
Izabeli - hrabina Karolowa i ich uboga krewna panna Florentyna. Na drugim planie
są prezesowa Zasławska, baron Darski, Starski. rodowisko to stanowi zamknięty
klan, do którego nie dopuszcza się nikogo spoza sfery. Wystarczyło być
arystkokratą, aby należeć do tego zaklętego kręgu, nikt nie analizował ani jego
wartości moralnych ani nawet wielkości majątku (śęccy - bankructwo nie podważa
ich pozycji). Klasa żyła w przekonaniu, że jest warstwą wybraną, że tłum
istnieje by im służyć. Prowadzili próżniaczy tryb życia z najcięższą pracą
polegającą na wzywaniu służby. Idealnym przykładem jest Izabela śęcka - gardzi
Wokulskim tylko dlatego, że jest kupcem i ma czerwone ręce; jedynymi pozytywnymi
postaciami pochodzącymi z tej grupy są prezesowa Zasławska i Julian Ochocki
(mierzą człowieka jego wiedzą i pożytkiem jaki przynosi społeczeństwu);
Mieszczaństwo - sfery handlowe (Szlangbaumowie), związane z handlem,
inteligenckie, udzielające prywatnych lekcji muzyki (Stawska), adwokaci i
studenci, subiekci sklepowi. Grupa ta odgrywa w Polsce małą rolę z powodu
sytuacji gospodarczej kraju. Przemysł był opanowany przez obcy kapitał, który
obsadzał na wyższych stanowiskach własnych ludzi (rodaków). Polak w większości
fabryk jest parobkiem źle płatnym, źle traktowanym i germanizowanym;
Proletariat - życie tej warstwy jest dowodem rozkładu społeczeństwa, gdyż
dopuściło się ono do hańbiącej nędzy ludu, której symbolem jest obraz Powiśla i
jego mieszkańców;
Młoda inteligencja - autor pokłada w niej jedyną nadzieję (oraz w ruchu
socjalistycznym). Studenci jak i organizacje socjalistyczne pozwalają
przypuszczać, że dotychczasowy układ stosunków społecznych, niesprawiedliwość,
która pozwala na to, że "jedni giną z niedostatku, drudzy z rozpusty", muszą
ulec zmianie i że dzięki nim znajdzie się proste lekarstwo w postaci
obowiązkowej pracy wynagradzanej zgodnie z wysiłkiem.
Wokulski - charakterystyka postaci
Wokulski pochodził z rodziny szlacheckiej. Gdy ojciec stracił majątek, Stanisław
przyjął pracę subiekta w winiarni Hopfera. Kontakty ze studentami rozbudzają w
nim chęć zdobycia wiedzy i wiarę, że nauka i praca mogą zmienić jego życie.
Porzuca Hopfera, przenosi się do Rzeckiego, uczęszcza do Szkoły Przygotowawczej,
a po jej ukończeniu podejmuje decyzję studiów w Szkole Głównej. Wciągnięty w
przedpowstaniową konspirację, brał potem udział w powstaniu. Zesłany na Syberię,
podjął się pracy naukowej, zdobył szerokie uznanie i powrócił do kraju mając
nadzieję, że znajdzie tu szerokie pole działania. Rozczarował się szybko,
Warszawa nie potrzebowała uczonych, a były powstaniec niepokoił swoją
przeszłością w czasach "pokoju". Podczas pobytu na Syberii opracował plan swego
działania dla dobra kraju, ale okazało się, że nikt go nie potrzebował.
Małżeństwo z panią Małgorzatą, wdową po Janie Minclu, uczyniło go właścicielem
sklepu i wkrótce dawne ideały zastąpiła przyziemna praca nad robieniem
pieniędzy. Po śmierci żony powraca do swych zainteresowań naukowych i może po
jakimś czasie uczony pokonałby filistra, gdyby nie nagła i gwałtowna miłość do
Izabeli śęckiej. By pokonać bariery dzielące kupca od arystokratki, Wokulski
musi zwrócić na siebie uwagę, wedrzeć się do najlepszych domów warszawskich, ale
by tego dokonać, potrzebuje wielkich pieniędzy. Pojechał więc na wojnę
bułgarsko-turecką i zajmując się dostawami wojskowymi dziesięciokrotnie pomnożył
swój majątek. Fortuna Wokulskiego stale rosła, czy to dzięki zwiększającym się
obrotom sklepu, czy dzięki współpracy z obrotnym Suzinem, czy też w wyniku
działania spółki do handlu ze Wschodem. wiadomość posiadanego bogactwa jest dla
niego przyczyną rozterek wewnętrznych, prowadzących do ciągłego rozrachunku z
samym sobą. By zdobyć pannę Izabelę, musi udawać wielkiego pana, jeździć własnym
powozem, odbywać obowiązkowe spacery w śazienkach, grać na wyścigach, rzucać
garściami złote monety w czasie akcji filantropijnych, w których uczestniczyła
ukochana kobieta, by sprawić jej przyjemność organizować kosztowne klaki dla
wątpliwej wartości zagranicznych artystów, wreszcie wyrzec się sklepu, gdyż
według panny śęckiej, kupiec nie był godny jej ręki. Poczucie zdrady wobec
siebie, wobec dawnych ideałów, powoduje coraz głębsze rozdarcie wewnętrzne. Mimo
pogardy jaką często odczuwał dla siebie, Wokulski brnie dalej w drodze po rękę
ubóstwianej kobiety. Gdy przekonał się, że ta, którą kochał i czcił, której
składał w ofierze samego siebie, okazała się kobietą płytką, pustą i niewiele
wartą, gotów był rozstać się z życiem, które straciło dla niego sens. Prus nie
rozwiązał ostatecznie i wyraźnie losów Wokulskiego. Zasugerował dwie drogi:
Wokulski wybrał samobójstwo lub współpracę z Geistem.
Wokulski przegrał swe życie i jako romantyk i jako pozytywista. Przegrał je, gdy
jako rycerz wolności bił się o Polskę, za co podzielił z innymi syberyjski los,
a żyć mu dalej przyszło w kraju spętanym nie tylko niewolą polityczną, ale i
niewolą umysłów i serc. Przegrał je, gdy jako romantyczny kochanek poświęcił
wszystko dla kobiety, którą uczynił celem i sensem swego życia. Klęską skończyły
się pozytywistyczne dążenia, by wiedzą i pracą służyć społeczeństwu. Nie
pozwolono mu ulżyć doli tysięcy biedaków, co wiązał z działaniem spółki do
handlu ze Wschodem, nie pozwolono by jego "lwia" energia została spożytkowana w
pracy naukowej lub działalności gospodarczej.