P R A C A P O G L 
D O W A ISSN 1734 3321
Aleksandra Cichocka
Zakład Profilaktyki Chorób Żywieniowozależnych z Poradnią Chorób Metabolicznych Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie
Dieta śródziemnomorska
w profilaktyce pierwotnej
choroby niedokrwiennej serca
Mediterranean diet in coronary heart disease primary prevention
Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2005, tom 1, nr 3, s. 30 39
ST RESZ CZ ENI E ABST RACT
W Badaniu Siedmiu Krajów (Seven Countries Study) (1958 1964), In the Seven Countries Study (1958 1964), in populations from
obejmującym Japonię, Grecję, byłą Jugosławię, Włochy, Holan- Japan, Greece, the former Yugoslavia, Italy, the Netherlands, the
dię, Stany Zjednoczone i Finlandię, wykazano dużą zależność United States, and Finland, an association was shown between
umieralności z powodu choroby niedokrwiennej serca od sposo- mortality from coronary heart disease and the diet. Analysis showed
bu żywienia. Stwierdzono dodatnią korelację między spożyciem that butter, pastries, meat, milk, margarine (hard) + lard and sugar
masła, ciast, mięsa, mleka, margaryn (twardych) łącznie ze smal- consumption directly correlated with coronary heart disease mortali-
cem i cukru a umieralnością. Ujemna korelacja dotyczyła nato- ty. Legumes, fish and vegetables consumption inversely correlat-
miast spożycia nasion roślin strączkowych, ryb i warzyw. ed with coronary heart disease mortality. Traditional Mediterranean
Tradycyjna dieta śródziemnomorska z początku lat 60. charakte- diet of the early 1960s was characterized by an abundance of veg-
ryzuje się dużą zawartością warzyw, owoców, produktów zbożo- etable, fruit, cereals and legumes, olive oil as the principal source
wych, nasion roślin strączkowych, spożywaniem oliwy z oliwek jako of fat, dairy products consumed in moderate amounts, fish con-
głównego z
ródła tłuszczu, średnim spożyciem produktów mlecz- sumed in moderate amounts, red meat consumed in low amounts
nych i ryb, przy małym spożyciu mięsa i średnim spożyciem wina and wine consumed in moderate amount, normally with meals.
do posiłków. Po małych zmianach dostosowujących ją do lokal- The Mediterranean diet can easily be followed in northern Europe,
nych zwyczajów żywieniowych dieta śródziemnomorska może być with small modifications for local food patterns.
łatwo stosowana także w krajach Europy północnej. Key words: Mediterranean diet,
Słowa kluczowe: dieta śródziemnomorska, primary prevention of coronary heart disease
profilaktyka pierwotna choroby niedokrwiennej serca
Wstęp
Adres do korespondencji: mgr inż. Aleksandra Cichocka
Zakład Profilaktyki Chorób Żywieniowozależnych z Poradnią Chorób
Termin  dieta śródziemnomorska do literatury
Metabolicznych Instytut Żywności i Żywienia
medycznej wprowadził dr Ancel Keys  amerykański
ul. Powsińska 61/63, 02 903 Warszawa
tel./faks: (022) 842 49 47
epidemiolog zajmujący się tematem żywienia. Nazwą
e-mail: [e-mail]
tą określił zwyczaje żywieniowe niektórych populacji
Copyright � 2005 Via Medica
w regionie basenu Morza Śródziemnego, które po raz
Nadesłano: 28.09.2005 Przyjęto do druku: 24.10.2005
www.endokrynologia.viamedica.pl
30
Aleksandra Cichocka, Dieta śródziemnomorska w profilaktyce pierwotnej choroby niedokrwiennej serca
pierwszy zaobserwował w latach 50. XX wieku, i które Po latach, dr Ancel Keys wspomina, że właśnie
wiązały się z bardzo rzadkim występowaniem choroby zwyczaje żywieniowe, które zaobserwował w Neapolu
niedokrwiennej serca wśród tych populacji [1]. w 1952 roku podsunęły mu póz
niej pomysł, aby uży-
W 1951 roku na zaproszenie Organizacji Narodów wać określenia  dobra dieta śródziemnomorska .
Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO, Prawdopodobnie zatem wtedy narodził się ten ter-
Food and Agriculture Organization) dr Keys przewod- min [2].
niczył konferencji w nowo otwartej siedzibie głównej W tym okresie Keys porównując diety śródziemno-
tej organizacji w Rzymie, na której jedynymi temata- morską i przeciętną w Stanach Zjednoczonych Ame-
mi były niedobory żywieniowe [2]. Dr Ancel Keys za- ryki oraz Europie północnej, określił cechy charaktery-
pytał wówczas profesora fizjologii na Uniwersytecie styczne dla dobrej diety śródziemnomorskiej we Wło-
w Neapolu, Gino Bergami, o dietę i o występowanie szech, w której:
nowej epidemii choroby niedokrwiennej serca (która " ważną częścią są warzywa liściaste: różne odmia-
ogarnęła USA) w jego regionie. Profesor Bergami ny sałaty, szpinaku, portulaka i wiele innych, któ-
odpowiedział, że w Neapolu nie występuje problem rych angielskiej nazwy Keys nawet nie znał. Żaden
choroby niedokrwiennej serca, co zdumiony Keys główny posiłek nie może obyć się bez  zieleniny ,
postanowił sprawdzić. która jest dostępna w każdym domu. Warzywa przy-
Przeprowadzone przez niego i jego żonę Marga- gotowuje się z dodatkiem oliwy z oliwek. Keys wspo-
ret badania w Neapolu potwierdziły słowa profesora minał, że w języku włoskim istnieje specjalne sło-
Bergami, ale tylko do pewnego stopnia. Zawały ser- wo mangiafoglia, które oznacza  jeść liście ;
ca wśród większości mieszkańców Neapolu rzeczy- " znajduje się znacznie mniej mięsa i produktów
wiście występowały rzadko. Częste były jedynie mlecznych, które, według autorki niniejszej publi-
u nielicznej grupy osób zamożnych, których dieta kacji, wprowadzają do diety tłuszcz zwierzęcy, niż
znacznie różniła się od diety ogólnej populacji. Róż- w diecie Amerykanów i mieszkańców Europy pół-
nica polegała między innymi na tym, że ludzie za- nocnej;
możni spożywali mięso każdego dnia, natomiast " jako deser spożywa się zawsze świeże owoce, pra-
większość mieszkańców Neapolu raz na tydzień lub wie nieznane są desery typu  pie , czy puddingi.
na dwa tygodnie. Ciasta piecze się prawie wyłącznie na Boże Naro-
W badaniach stężenia cholesterolu we krwi wyko- dzenie i Wielkanoc.
nywanych przez Margaret Keys wśród mieszkańców Doktor Ancel Keys, zainspirowany wynikami badań
Neapolu u większości z nich wykazały bardzo niskie w Neapolu i w Madrycie, w dalszym ciągu interesował
stężenia. Duże stężenia cholesterolu stwierdzono je- się wpływem diety na zdrowie publiczne. Przełomowym
dynie u członków Rotary Club. momentem dla zdrowia publicznego była inicjatywa
Powyższe obserwacje dały dr Keysowi powody do Keysa dotycząca konieczności pogłębienia badań nad
przypuszczeń, ze istnieje związek między dietą, stęże- jego koncepcją, że na poziomie populacyjnym  boga-
niem cholesterolu w surowicy krwi a chorobą niedo- ta dieta może powodować wysokie stężenie chole-
krwienną serca. Związek ten Keys i wsp. potwierdzili sterolu we krwi i zwiększać ryzyko choroby niedo-
w badaniach prowadzonych następnie przez kilka mie- krwiennej serca.
sięcy w Madrycie. Na zwołanym, w Neapolu w 1954 roku, z inicjaty-
W 1952 roku Keysa zaproszono do wygłoszenia wy dr Keysa spotkaniu z czołowymi badaczami z kil-
wykładu na wspólnych obradach dwóch międzynaro- ku krajów, przekonał zgromadzonych o konieczności
dowych kongresów  diabetologicznego i żywienio- podjęcia decyzji o przeprowadzeniu badań nad po-
wego w Amsterdamie. Na podstawie wyników swoich szukiwaniem diety chroniącej serce, dzięki badaniom
prac przeprowadzonych w Neapolu i w Madrycie oraz porównawczym różnych populacji [2, 4]. Na tym wła-
wcześniejszych jego badań w Minnesocie (USA) w la- śnie spotkaniu podjęto decyzję o rozpoczęciu przy-
tach 1947 1948 Keys stwierdził, że tłuszcze zawarte gotowań do dużego międzynarodowego programu
w diecie istotnie wpływają na stężenie cholesterolu badawczego, nazwanego póz
niej Seven Countries
w surowicy i że przez ten mechanizm oddziałują na Study (Badanie Siedmiu Krajów), którego wyniki do-
ryzyko rozwoju choroby niedokrwiennej serca [2, 3]. starczyły wiele dowodów na to, że najzdrowszym
Wówczas jednak niewielu lekarzy zaakceptowało jego modelem żywienia w Europie jest dieta śródziemno-
teorię, a ponadto nikt nie wyraził opinii, że należy pro- morska, a ponadto ujawniły czym charakteryzuje się
wadzić dalsze badania w tym kierunku. ta dieta.
www.endokrynologia.viamedica.pl
31
Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2005, tom 1, nr 3
Seven Countries Study (Badanie Siedmiu krwi, dokonano pomiarów antropometrycznych i pyta-
Krajów)  poszukiwania diety chronią- no o palenie tytoniu. Przegląd czynników ryzyka po-
cej serce (1958 1964)
wtórzono po 5 i 10 latach, a dane dotyczące umieral-
ności zbierano w okresie 5, 10, 15 i 25 lat obserwacji.
Założeniem badania Seven Coutries Study, rozpo-
W tym 25-letnim okresie obserwacji zmarło 6000 uczest-
czętego z inicjatywy Keysa miało być uzyskanie szcze-
ników badania, z czego 1500 osób z powodu choroby
gółowej odpowiedzi na pytanie, jaki sposób żywienia,
niedokrwiennej serca [6].
który mógłby być akceptowany przez różne społeczeń-
Aby sprawdzić zwyczaje żywieniowe poszczegól-
stwa, zmniejsza ryzyko choroby niedokrwiennej serca?
nych populacji biorących udział w badaniu, z każdej
Badanie to przeszło do klasyki badań epidemiologicz-
populacji wylosowano próbkę uczestników, u których
nych, dotyczących czynników ryzyka choroby niedo-
przeprowadzono szczegółowe wywiady żywieniowe
krwiennej serca. Było to prospektywne badanie popu-
[5]. Korzystając z tych zapisów żywieniowych i danych
lacyjne. Jego wyniki opublikował Keys w 1970 roku [5].
zawartych w tabelach składu produktów spożywczych,
Badanie Seven Countries Study rozpoczęto
w dietach poszczególnych populacji obliczono zawar-
w 1958 roku. Wzięło w nim udział 7 krajów: Japonia, Gre-
tość nasyconych, jednonienasyconych i wielonienasy-
cja, była Jugosławia, Włochy, Holandia, Stany Zjedno-
conych kwasów tłuszczowych oraz całkowite spoży-
czone i Finlandia. W krajach tych wybrano 16 populacji
cie tłuszczu (tab. 1). Procent energii pochodzący z na-
zamieszkujących różne regiony, na przykład w głębi
syconych kwasów tłuszczowych bardzo różnił się mię-
kraju lub nad morzem i różniących się pod względem:
dzy populacjami i wahał się od 3% w populacji japoń-
" stylu życia;
skiej do 22% w populacji ze Wschodniej Finlandii.
" sposobu żywienia;
W badaniu Seven Countries Study wykazano, że
" występowania choroby niedokrwiennej serca.
występowanie choroby niedokrwiennej serca i umie-
W latach 1958 1964 przebadano 12 770 mężczyzn
ralność z nią związana, silnie dodatnio korelowało ze
w wieku 40 59 lat, ponieważ w Stanach Zjednoczo-
stężeniem cholesterolu w surowicy i spożyciem nasy-
nych właśnie w tej grupie wiekowej główną przyczyną
conych kwasów tłuszczowych, ujemnie natomiast ze
zgonów była choroba niedokrwienna serca.
spożyciem jednonienasyconych kwasów tłuszczowych.
U uczestników przeprowadzono badanie lekarskie
W badaniu tym zaobserwowano także, że stężenie cho-
oraz zbadano takie czynniki ryzyka, jak na przykład stę-
lesterolu korelowało dodatnio ze spożyciem nasyco-
żenie cholesterolu w surowicy krwi, ciśnienie tętnicze
nych kwasów tłuszczowych [5].
Tabela 1. Przeciętne spożycie kwasów tłuszczowych (odsetek energii) przez mężczyzn w wieku 40 59 lat z wybranych populacji
biorących udział w badaniu Seven Countries Study
Populacja Nasycone kwasy Jednonienasycone Wielonienasycone Tłuszcze ogółem,
tłuszczowe (NKT), kwasy kwasy odsetek energii (%)
odsetek energii (%) tłuszczowe (JKT), tłuszczowe (WKT),
odsetek energii (%) odsetek energii (%)
Kyushu, Japonia 3 3 3 9
Velika Krsna, była Jugosławia 9 12 3 24
Montegiorgio, Włochy 9 13 3 25
Crevalcore, Włochy 10 14 3 27
Dalmacja, była Jugosławia 9 16 7 32
Slavonia, była Jugosławia 14 16 3 33
Korfu, Grecja 7 22 4 33
Kreta, Grecja 8 29 3 40
Zachodnia Finlandia 19 13 3 35
Zutphen, Holandia 19 16 5 40
Stany Zjednoczone, pracownicy kolei 17 18 17 18 4 6 40
Wschodnia Finlandia 22 14 3 39
www.endokrynologia.viamedica.pl
32
Aleksandra Cichocka, Dieta śródziemnomorska w profilaktyce pierwotnej choroby niedokrwiennej serca
W badaniu Seven Countries Study wykazano, że Analiza diety uczestników badania Seven Countries
najwyższą oczekiwaną długością życia oraz najrzad- Study wykazała duże podobieństwo w sposobie odży-
szym występowaniem chorób układu sercowo-naczy- wiania się mieszkańców basenu Morza Śródziemne-
niowego i niektórych nowotworów charakteryzują się go, która znacznie odbiegała od sposobu odżywiania
ludzie mieszkający w basenie Morza Śródziemnego się i zwyczajów żywieniowych w Stanach Zjednoczo-
oraz w Japonii. nych i krajach Europy północnej [7].
Natomiast najwyższy odsetek występowania cho- W latach 90. dokonano analizy korelacji liniowej
roby niedokrwiennej serca dotyczył populacji z Finlan- między spożyciem poszczególnych produktów spo-
dii, Stanów Zjednoczonych i Holandii, a ponadto w tych żywczych a zgonami z powodu choroby niedokrwien-
krajach obserwowano największe spożycie tłuszczów nej serca w ciągu 25 lat obserwacji [8].
zwierzęcych bogatych w nasycone kwasy tłuszczowe. Najsilniejsza korelacja dodatnia zachodziła mię-
We Włoszech i w Grecji (a zwłaszcza na Krecie), dzy spożyciem masła a umieralnością, a następnie
gdzie mieszkańcy zamiast tłuszczów zwierzęcych spo- między spożyciem ciast, mięsa, mleka, cukru, mar-
żywali oliwę z oliwek, choroba niedokrwienna serca garyny (twardej), łącznie ze smalcem a umieralno-
występowała bardzo rzadko. W niewielkim stopniu ścią. Natomiast najsilniejsza korelacja ujemna zacho-
schorzenie to występowało także w Japonii, gdzie spo- dziła między spożyciem nasion roślin strączkowych,
życie wszelkiego rodzaju tłuszczów, w tym nasyconych, a następnie między spożyciem olejów roślinnych, ryb
było bardzo małe. i warzyw.
W ten sposób ukształtował się pogląd, że dobrą Ważnym odkryciem dla zdrowia publicznego było
metodą profilaktyki choroby niedokrwiennej serca jest wykazanie statystycznie istotnej ujemnej korelacji
ograniczenie spożycia tłuszczów zwierzęcych, które między całkowitym spożyciem produktów pochodze-
można zastępować olejami roślinnymi. nia roślinnego a umieralnością na chorobę niedo-
Zatem po wstępnej analizie badania Seven Co- krwienną serca i dodatniej korelacji między całkowi-
untries Study, przeprowadzonej w latach 60., tym spożyciem produktów pochodzenia zwierzęce-
stwierdzono, że rzadsze występowanie choroby nie- go (bez ryb) a umieralnością na chorobę niedo-
dokrwiennej serca wśród mieszkańców Włoch, Gre- krwienną serca.
cji (a zwłaszcza Krety), niż Finlandii, Stanów Zjedno- Uzyskane wyniki coraz bardziej przekonywały na-
czonych i Holandii wynika z silnej odwrotnej korela- ukowców do przedstawienia społeczeństwom jaka die-
cji między chorobą niedokrwienną serca a spożyciem ta zmniejsza ryzyko wystąpienia choroby niedokrwien-
tłuszczów zwierzęcych bogatych w nasycone kwasy nej serca, jej cechy charakterystyczne i na czym ona
tłuszczowe. dokładnie polega. Zbliżał się moment zdefiniowania co
Wyniki uzyskane w Seven Countries Study w póz
- to jest  zdrowa dieta śródziemnomorska .
niejszych latach poddano wielu analizom, a najważ- W 1987 roku zakupiono lokalne produkty spożyw-
niejsze z nich przedstawiono poniżej. cze w celu odtworzenia średnich dziennych racji po-
karmowych mężczyzn z 16 populacji biorących udział
w badaniu Seven Countries Study, przesłano je do cen-
Pogłębiona analiza diety uczestników tralnego laboratorium w Holandii i tam poddano anali-
badania Seven Countries Study (1985 zie chemicznej. Następnie oszacowano średnią
1987) i wyniki 25-letniej umieralności
dzienną zawartość wielu składników odżywczych
(m. in. flawonoidów) w diecie uczestników badania
W latach 80. dokonano pogłębionej analizy diety
z poszczególnych populacji [9]. Dane dotyczące umie-
uczestników badania Seven Countries Study. W la-
ralności w okresie 25-letniej obserwacji mężczyzn bio-
tach 1985 1986 dietetycy na podstawie oryginalnych
rących udział w badaniu Seven Countries Study opu-
zapisów żywieniowych przeprowadzonych w latach
blikowali Hertog i wsp. [9] w 1995 roku.
1958 1964 w badaniu Seven Countries Study oszaco-
W analizie danych 25-letniej obserwacji potwierdzo-
wali średnie dzienne spożycie poszczególnych pro-
no dodatnią korelację między spożyciem nasyconych
duktów spożywczych przez uczestników powyższe-
kwasów tłuszczowych a umieralnością z powodu cho-
go badania ze wszystkich 16 populacji [7], a w latach
roby niedokrwiennej serca (tab. 2), a ponadto wykaza-
póz
niejszych obliczono współczynniki korelacji linio-
no ujemną korelację między spożyciem flawonoidów
wej między spożyciem poszczególnych produktów
a umieralnością z powodu choroby niedokrwiennej
a umieralnością z powodu choroby niedokrwiennej
serca. Było to kolejnym dowodem na ochronną rolę
serca [8].
produktów roślinnych przed miażdżycą.
www.endokrynologia.viamedica.pl
33
Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2005, tom 1, nr 3
Tabela 2. Zależność między spożyciem nasyconych kwasów tłuszczowych (NKT) a umieralnością z powodu choroby niedokrwien-
nej serca w okresie 25-letniej obserwacji wybranych populacji biorących udział w badaniu Seven Countries Study
Populacje Spożycie nasyconych Umieralność z powodu choroby
kwasów tłuszczowych niedokrwiennej serca w %,
(g/dzień/osobę) w okresie 25-letniej obserwacji
Finlandia Wschodnia 89 28,8
Finlandia Zachodnia 73 19,2
Stany Zjednoczone 55 20,2
Zutphen, Holandia 61 19,7
Montegiorgio, Włochy 31 11,5
Korfu, Grecja 28 9,5
Kreta, Grecja 22 4,6
Tanushimaru, Japonia 10 4,5
Jak wynika z tabeli 2, najmniej nasyconych kwa- dietetyki, żywienia i medycyny analizowali badania nad
sów tłuszczowych było w diecie mieszkańców Japo- składem i wpływem na zdrowie diety śródziemnomor-
nii, Krety i Korfu i te populacje charakteryzowały się skiej. Teksty wykładów z tej konferencji opublikowano
najmniejszą umieralnością z powodu choroby niedo- w 1995 roku [10].
krwiennej serca w ciągu 25-letniej obserwacji. W ciągu Na konferencji tej podano następującą definicję ter-
tych 25 lat na Krecie umieralność mężczyzn (biorących minu  dieta śródziemnomorska i jej uzasadnienie [11]:
udział w badaniu Seven Countries Study) z powodu  Dieta śródziemnomorska oznacza zwyczaje żywie-
choroby niedokrwiennej serca była 6 razy mniejsza niż niowe typowe dla Krety, większości pozostałej części
w Finlandii Wschodniej. Warto również wspomnieć, że Grecji i południowych Włoch we wczesnych latach 60.
dieta Kreteńczyków zawierała 4 razy mniej nasyconych Wybór tego specyficznego okresu i tych regionów
kwasów tłuszczowych niż dieta populacji fińskiej. Po- geograficznych jest oparty na 3 rodzajach dowodów:
pulacja z włoskiego miasteczka Montegiorgio spoży- " oczekiwana długość życia dorosłych mieszkańców
wała 3-krotnie mniej nasyconych kwasów tłuszczowych populacji zamieszkujących te tereny należała do
niż ze Wschodniej Finlandii, a umieralność tam z po- najwyższych na świecie, natomiast częstość cho-
wodu choroby niedokrwiennej serca była 2,5 raza roby niedokrwiennej serca, niektórych rodzajów no-
mniejsza niż w Finlandii. wotworów i innych przewlekłych chorób dieto-za-
leżnych należała do najniższych we wczesnych la-
tach 60. (XX wieku, przyp. autorki), mimo ograni-
Definicja i cechy charakterystyczne czonego dostępu do opieki medycznej;
tradycyjnej diety śródziemnomorskiej
" w regionach basenu Morza Śródziemnego wystę-
powało wiele podobieństw jeśli chodzi o spożywaną
Definicja tradycyjnej diety śródziemnomorskiej
żywność, skład diety i zwyczaje żywieniowe;
Wyniki powyżej przedstawionych badań były pod-
" w wielu badaniach epidemiologicznych przeprowa-
stawą consensusu na temat definicji tradycyjnej zdro-
dzonych na całym świecie, wykazano, że zwyczaje
wej diety śródziemnomorskiej.
żywieniowe takiej diety wiązały się z rzadkim wy-
W 1993 roku na Międzynarodowej Konferencji na
stępowaniem przewlekłych chorób i z wysoką ocze-
temat Diet Mieszkańców Basenu Morza Śródziemne-
kiwaną długością życia osób dorosłych .
go (International Conference on the Diets of the Medi-
Dieta śródziemnomorska z początku lat 60. (XX wie-
terranean), pierwszej z serii spotkań organizowanych
ku) zawierała niewiele nasyconych kwasów tłuszczo-
przez Oldways Preservation and Exchange Trust i przez
wych (Ł 7 8% energii) przy całkowitej zawartości tłusz-
Światową Organizację Zdrowia (WHO, World Health
czu wahającej się od poniżej 25% (np. ok. 28% w połu-
Organization)/Food and Agriculture Organization (FAO)
dniowych Włoszech) do powyżej 35% (np. ok. 40% na
Collaborating Center in Nutritional Epidemiology na
Krecie i w innych częściach Grecji) w zależności od
Harvard School of Public Heath eksperci w dziedzinie
regionu [11].
www.endokrynologia.viamedica.pl
34
Aleksandra Cichocka, Dieta śródziemnomorska w profilaktyce pierwotnej choroby niedokrwiennej serca
Dieta grecka z lat 60. wzorcową się ze zmianą wskaz
nika masy ciała (BMI, body mass
tradycyjną dietą śródziemnomorską
index) o 0,43 u mężczyzn i o 0,68 u kobiet. Ryzyko
wystąpienia otyłości zmniejszało się zarówno u męż-
Tradycyjna dieta śródziemnomorska w poszczegól-
czyzn, jak i u kobiet wraz ze wzrostem podobieństwa
nych krajach różniła się nieco między sobą. Dietę
stosowanej diety do diety śródziemnomorskiej. Wyniki
grecką z lat 60. XX wieku świat medyczny uznał za
tego badania wskazują, że stosowanie żywienia zbli-
wzorcową dietę śródziemnomorską. Mimo że stan zdro-
żonego do tradycyjnej diety śródziemnomorskiej ujem-
wia w krajach południowych był o wiele lepszy niż
nie koreluje z wysokością BMI i występowaniem otyło-
w północnych, żaden region leżący nad Morzem Śró-
ści. Stąd wniosek, że wyniki te mogą być przydatne
dziemnym nie charakteryzował się tak niską umieral-
przy opracowywaniu zaleceń dietetycznych przekazy-
nością z powodu choroby niedokrwiennej serca, jak
wanych w czasie porad dietetycznych oraz wykorzy-
na Krecie. Trichopoulou podała 9 cech charakterystycz-
stywanych w profilaktyce otyłości.
nych dla greckiej wersji tradycyjnej diety śródziemno-
morskiej [12]:
" duże spożycie oliwy z oliwek i małe spożycie tłusz- Dieta śródziemnomorska a długość życia
czów pochodzenia zwierzęcego; Greków w podeszłym wieku
" duże spożycie warzyw; mieszkających w Grecji
" duże spożycie owoców;
" duże spożycie produktów zbożowych (głównie chle- W latach 1988 1994 przeprowadzono pierwsze
dobrze udokumentowane badanie epidemiologiczne,
ba);
które miało wskazać, czy istnieje związek między ści-
" duże spożycie nasion roślin strączkowych;
śle zdefiniowanym sposobem odżywiania a długością
" małe spożycie mięsa i produktów mięsnych;
życia. Badanie to przeprowadzono z inicjatywy grec-
" średnie spożycie produktów mlecznych;
kich naukowców w celu sprawdzenia czy tradycyjna
" średnie spożycie alkoholu (głównie wina);
dieta śródziemnomorska, która w dalszym ciągu jest
" średnie spożycie ryb.
powszechnie stosowana na terenach wiejskich w Gre-
Oprócz tradycyjnej śródziemnomorskiej diety 
cji, korzystnie wpływa na zdrowie i na długość życia.
zdrowy styl życia
Obok diety, charakterystyczną cechą zdrowego sty- Wyniki tego badania zostały opublikowane w 1995 roku
lu życia na początku lat 60. w regionach śródziemno- przez Trichopoulou i wsp. [14]. Dzięki danym zebra-
nym w 3 greckich wioskach w ramach międzynarodo-
morskich, była duża regularna aktywność fizyczna,
dzięki czemu w tych regionach (np. na Krecie i w in- wego, międzykulturowego badania dotyczącego zwy-
nych częściach Grecji) było znacznie mniej osób oty- czajów żywieniowych, możliwa była prospektywna oce-
na wpływu diety na długość życia Greków w podeszłym
łych niż na przykład w Stanach Zjednoczonych. Warto
dodać, że populacje te były szczuplejsze niż popula- wieku.
W latach 1988 1990 przez ponad rok oceniano
cje z krajów zachodnich, biorących udział w badaniu
zwyczaje żywieniowe 91 mężczyzn i 91 kobiet w wieku
Seven Countries Study [11].
powyżej 70. roku życia mieszkających w 3 greckich
wioskach. Wywiad żywieniowy, który obejmował
Wpływ diety śródziemnomorskiej 1980 produktów i napojów, oceniono na podstawie czę-
na masę ciała stości spożycia. W latach 1993 1994 badacze ponow-
nie odwiedzili te wioski i sprawdzili daty śmierci
Korzystny wpływ diety śródziemnomorskiej na za- 53 uczestników badania, którzy zmarli, a przeżycie po-
pobieganie otyłości wykazano między innymi w bada- twierdzili w 129 przypadkach.
niu opublikowanym w 2004 roku przez Schroedera
Sposób żywienia uczestników badania oceniano
i wsp. [13]. Badanie przeprowadzono wśród populacji
punktowo i porównywano go z tradycyjną dietą śród-
hiszpańskiej, u 1547 mężczyzn i 1615 kobiet. Sposób
ziemnomorską. Przyjęto, że dieta śródziemnomorska
żywienia badano na podstawie kwestionariusza czę- charakteryzuje się 8 głównymi cechami i jedną z nich
stotliwości spożycia. Do oceny zgodności diety bada- jest wysoki stosunek jednonienasyconych kwasów
nych osób z tradycyjną dietą śródziemnomorską za- tłuszczowych do nasyconych kwasów tłuszczowych.
stosowano system punktowy, opracowany dla potrzeb
Założono a priori, że dieta zawierająca więcej cech
tego badania. Wzrost o 5 punktów (w 9-punktowej oce- tradycyjnej diety śródziemnomorskiej jest zdrowsza,
nie) zgodności diety z dietą śródziemnomorską wiązał
a dieta zawierająca mniej tych cech jest mniej zdrowa.
www.endokrynologia.viamedica.pl
35
Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2005, tom 1, nr 3
Dietę uczestników badania oceniano w 8-punktowej smacznej i zdrowej. Jeżeli zostanie zaadoptowana w
skali pod względem jej zgodności z cechami diety śró- innych, niż śródziemnomorskie, krajach Europy przy-
dziemnomorskiej. W badaniu tym wykazano, że wzrost czyni się do zmniejszenia ryzyka choroby niedokrwien-
oceny danej diety o 1 punkt wiązał się z 17-procento- nej serca zarówno w prewencji pierwotnej, jak i wtór-
wym, statystycznie znamiennym obniżeniem umieralno- nej, a także ryzyka rozwoju nowotworów, cukrzycy,
ści ogólnej, a wzrost oceny diety o 4 punkty  z ponad otyłości i nadciśnienia tętniczego.
50-procentowym zmniejszeniem. W punkcie 3.4 consensusu przedstawiono nastę-
Badanie to dostarczyło dowodów na to, że: pujące zalecenie:
" długowieczność mieszkańców basenu Morza Śró-  Lekarze zatrudnieni w szpitalach, lekarze podsta-
dziemnego może być wytłumaczona stosowaną wowej opieki zdrowotnej, pielęgniarki, dietetycy i pra-
przez nich dietą; cownicy ochrony zdrowia mają obowiązek udzielania
" na zdrowie i długość życia w większym stopniu porad swoim pacjentom z zakresu zasad zdrowego
wpływa dieta, jako całość, niż poszczególne jej stylu życia. Zaprzestanie palenia, regularna aktywność
składniki; fizyczna i zdrowa dieta (typu śródziemnomorskiego,
" zgodność ze zdefiniowanymi a priori zwyczajami zawierająca oliwę z oliwek) są rozsądnym postępowa-
żywieniowymi, które ściśle odzwierciedlają grecką niem dla wszystkich.
wersję diety śródziemnomorskiej, wydłuża życie
Grekom w podeszłym wieku.
Ważnym wkładem badania Trichopoulou i wsp. Możliwość zastosowania diety śródziem-
nomorskiej w Europie północnej
w zagadnienie zdrowia publicznego było wykazanie,
że dieta śródziemnomorska nie tylko zmniejsza ryzyko
Mimo że tradycyjny sposób odżywiania się w kra-
choroby niedokrwiennej serca (co potwierdzono
jach Europy północnej różni się znacznie od diety eu-
w badaniu Seven Countries Study), ale także przyczy-
ropejskich krajów śródziemnomorskich, to jednak do-
nia się do wydłużenia życia starszych mieszkańców kra-
stępność produktów spożywczych, charakterystycz-
jów śródziemnomorskich.
nych dla zdrowej diety śródziemnomorskiej na półno-
cy, jest obecnie powszechna, co ułatwia przynajmniej
częściową zmianę zwyczajów żywieniowych na półno-
Międzynarodowy consensus pt.
 Oliwa z oliwek i dieta śródziemnomor- cy zgodnie z zasadami diety śródziemnomorskiej.
ska: znaczenie dla zdrowia w Europie W każdym kraju można więc stworzyć, z produk-
tów znajdujących się na lokalnym rynku, dietę, która
W 1997 roku na spotkaniu zwołanym przez Komisję
będzie odpowiadała zasadom zdrowej diety śródziem-
Europejską w siedzibie Włoskiej Rady Naukowej w Rzy- nomorskiej, czyli, która będzie zawierała mało nasyco-
mie kardiolodzy, lipidolodzy i dietetycy oraz specjaliści
nych kwasów tłuszczowych i cholesterolu, a dużo jed-
w zakresie zdrowia publicznego opracowali międzyna- nonienasyconych kwasów tłuszczowych, kwasów tłusz-
rodowy consensus pt.  Oliwa z oliwek i dieta śródziem- czowych omega-3, witamin antyoksydacyjnych, flawo-
nomorska: znaczenie dla zdrowia w Europie [15].
noidów i błonnika [16].
W consensusie tym przedstawiono zalecenia, któ-
re mają rozwinąć praktyczne działania między innymi
w celu: Wpływ diety śródziemnomorskiej
" promowania tradycyjnej diety śródziemnomorskiej na długość życia Greków i Anglo-Celtów
mieszkających w Australii,
i jej zasad w krajach Europy północnej;
czyli poza krajem śródziemnomorskim
" wnoszenia poprawek do narodowych i międzyna-
rodowych ustaleń i rekomendacji żywieniowych pro-
W 1999 roku ci sami badacze, którzy udowodnili,
mujących dietę śródziemnomorską.
że stosowanie tradycyjnej diety śródziemnomorskiej
Podano, że powyższa kampania informacyjna jest
przez starszych Greków mieszkających w Grecji, wy-
skierowana do przemysłu spożywczego, władz pań-
dłuża ich życie, opublikowali wyniki podobnego bada-
stwowych, konsumentów oraz departamentów zdro-
nia, ale przeprowadzonego w populacjach mieszkają-
wia publicznego, szkół, mediów, lekarzy w szpitalach
cych poza krajem śródziemnomorskim [17].
i do lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej.
Celem tego badania prowadzonego przez Kouris-
W porozumieniu podkreślono, że dieta typu śród-
-Blazosa i wsp. była ocena:
ziemnomorskiego jest doskonałym przykładem diety
www.endokrynologia.viamedica.pl
36
Aleksandra Cichocka, Dieta śródziemnomorska w profilaktyce pierwotnej choroby niedokrwiennej serca
" czy wyniki badań przeprowadzonych na ludności dowodów na to, że stosowanie diety zgodnej z zasa-
wiejskiej mieszkającej w Grecji i Greków mieszka- dami tradycyjnej diety śródziemnomorskiej przez nie-
jących w mieście, w Australii mogą być podobne; śródziemnomorskie populacje wpływa na przedłuże-
" czy w grupach populacyjnych o innych zwyczajach nie życia.
żywieniowych, występuje korzystny wpływ stoso- W badaniu tym analizowano sposób żywienia pra-
wania diety śródziemnomorskiej. wie 75 000 mężczyzn i kobiet w wieku 60 i więcej lat
W tym celu porównano zwyczaje żywieniowe w 9 krajach  w Danii, Francji, Niemczech, Grecji, we
i ogólną umieralność w dwóch grupach osób w pode- Włoszech, w Holandii, Hiszpanii, Szwecji i Wielkiej Bry-
szłym wieku (70 lat i powyżej)  u 189 Greków (którzy tanii, uczestniczących w Europejskim prospektywnym
urodzili się w Grecji lub których oboje rodzice urodzili badaniu dotyczącym nowotworów i żywienia (EPIC,
się w Grecji) oraz u 141 Anglo-Celtów (których oboje European prospective investgation into cancer and nu-
dziadkowie zarówno ze strony matki, jak i ojca po- trition study). Do badania włączono osoby bez choro-
chodzą z Wielkiej Brytanii i/lub z Irlandii) mieszkają- by niedokrwiennej serca, nowotworu, które nie prze-
cych w Australii (w Melbourne). Badania zwyczajów były udaru mózgu. W badaniu prowadzono statystykę
żywieniowych prowadzono w latach 1990 1992. umieralności.
Uczestnicy badania wypełniali kwestionariusze często- Do oceny zgodności diety uczestników badania za-
ści spożycia produktów spożywczych. Sposób żywie- stosowano zmodyfikowany system punktowy Tricho-
nia porównywano punktowo z tradycyjną dietą śró- poulou i wsp. [14], w którym uwzględniono stosunek
dziemnomorską według schematu opracowanego dla spożycia nienasyconych kwasów tłuszczowych (czyli
potrzeb wcześniejszego badania przez Trichopoulou, sumy jednonienasyconych kwasów tłuszczowych i wie-
Kouris-Blazos i Wahlqvist a [14]. lonienasyconych kwasów tłuszczowych) do spożycia
W badaniu tym stwierdzono, że dieta 153 (81%) Gre- nasyconych kwasów tłuszczowych zamiast stosunku
ków i tylko 39 (29%) Anglo-Celtów zawierała 4 lub wię- spożycia jednonienasyconych kwasów tłuszczowych
cej pożądanych cech diety śródziemnomorskiej. Zwra- do spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych. Zmia-
ca uwagę, że w porównaniu z Anglo-Celtami, Grecy ny tej dokonano, ponieważ w innych krajach, niż śró-
spożywali aż 6 razy więcej nasion roślin strączkowych, dziemnomorskie, spożycie oliwy z oliwek (głównego
a ich dieta charakteryzowała się 2-krotnie wyższym sto- z
ródła jednonienasyconych kwasów tłuszczowych
sunkiem jednonienasyconych kwasów tłuszczowych w populacjach śródziemnomorskich) jest małe.
do nasyconych kwasów tłuszczowych. W badaniu tym wykazano, że wzrostowi zgodności
W badaniu tym wykazano, że wśród starszych An- diety osób w podeszłym wieku ze zmodyfikowaną dietą
glo-Celtów mieszkających w Australii występuje o 80% śródziemnomorską towarzyszy mniejsza umieralność
wyższa umieralność niż wśród starszych Greków ogólna. Wzrost zgodności diety z dietą śródziemno-
mieszkających w Australii. Jednak w obu tych grupach morską o 2 punkty powodował statystycznie znamien-
stosowanie zasad diety śródziemnomorskiej wiązało ne obniżenie umieralności ogólnej o 8%, a wzrost zgod-
się z mniejszą umieralnością. Badanie Kouris-Blazos ności o 3 lub 4 punkty o odpowiednio 11% i o 12%.
było pierwszym badaniem, w którym wykazano, że: Istotność wyników badania EPIC jest tym większa,
" jeżeli dieta jest zbliżona do zasad tradycyjnej diety że było to międzynarodowe badanie, że przeprowa-
śródziemnomorskiej, wydłużenie życia mogą uzy- dzono je na dużej liczbie osób, i że wyniki te mają od-
skać także osoby z innych populacji niż śródziem- niesienie zarówno do populacji z krajów śródziemno-
nomorskie; morskich, jak i innych, niż śródziemnomorskie.
" możliwe jest przeniesienie zasad diety śródziem- Główne wnioski z badania EPIC:
nomorskiej do innych populacji, niż śródziemno- " zmodyfikowana dieta śródziemnomorska bazująca
morskie. głównie na produktach pochodzenia roślinnego
i tłuszczach nienasyconych może być akceptowana
i stosowana także w krajach nieśródziemnomorskich;
Zmodyfikowana dieta śródziemnomorska
" stosowanie zmodyfikowanej diety śródziemnomor-
a długość życia: badanie EPIC prowadzo-
skiej wydłuża życie osób w starszym wieku rów-
ne wśród starszych mieszkańców euro-
nież w populacjach nieśródziemnomorskich;
pejskich krajów śródziemnomorskich
" zbliżenie diety do diety śródziemnomorskiej może
i nieśródziemnomorskich
być szczególnie istotne dla osób w podeszłym wie-
ku, które stanowią szybko zwiększającą się grupę
Najnowsze badanie opublikowane w 2005 roku
w Europie.
przez Trichopoulou i wsp. [18] dostarczyło kolejnych
www.endokrynologia.viamedica.pl
37
Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2005, tom 1, nr 3
Fiński program profilaktyczny nie  spożycie ryb, a chude mleko prawie całkowicie
 Północno-Karelski 1972 1992
zastąpiło mleko tłuste, natomiast oleje roślinne prawie
całkowicie wyparły masło.
Możliwość zastosowania w krajach Europy północ-
Powyższemu programowi profilaktycznemu północ-
nej diety zbliżonej do śródziemnomorskiej stwierdzo-
na Karelia zawdzięczała 70-procentowe obniżenie
no w Finlandii w ramach Programu Północno-Karelskie-
umieralności na choroby układu krążenia, a zwłaszcza
go [19, 20].
na chorobę niedokrwienną serca w latach 1972 1992.
W tym regionie, w północnej Karelii w latach 60. XX
W programie tym wykazano, że zmiany w sposobie
wieku występowała największa w Europie umieralność
odżywiania odgrywają ważną rolę w dziedzinie zdro-
z powodu chorób układu krążenia. W 1972 roku w re-
wia publicznego, i że korzystne zmiany następują bar-
gionie tym wprowadzono program profilaktyczny ma-
dzo szybko.
jący na celu zwalczanie czynników ryzyka tych cho-
rób, który polegał na edukacji żywieniowej całego spo-
łeczeństwa. Do realizacji tego programu włączono rów- Doświadczenia polskie
nież przemysł spożywczy. Ponadto podjęto wiele de-
cyzji legislacyjnych i innych, które spowodowały mię- Zmiany, jakie nastąpiły w żywieniu polskiej popula-
dzy innymi:
cji na przełomie XX i XXI wieku oraz związany z tym
" podjęcie produkcji niskotłuszczowych produktów
spadek umieralności na choroby układu krążenia rów-
do smarowania pieczywa;
nież potwierdzają możliwość wdrożenia zwyczajów
" obowiązek umieszczania na etykietach wielu pro- żywieniowych zbliżonych do diety śródziemnomorskiej
duktów spożywczych informacji o zawartości tłusz- [21, 22].
czu i soli;
W Polsce, podobnie jak w innych krajach europej-
" poprawę jakości żywieniowej posiłków w szkołach
skich, po drugiej wojnie światowej następował wzrost
i w wojsku.
umieralności z powodu chorób układu krążenia. W na-
Przemysł spożywczy rozpoczął produkcję nisko- szym kraju była ona największa w 1991 roku. Dopiero
tłuszczowego mleka, a także produkcję oleju rzepako- po tym roku nastąpiła poprawa.
wego, obniżającego stężenie cholesterolu we krwi.
W Polsce w latach 1991 2003 umieralność z powo-
Dzięki tym działaniom w Północnej Karelii w latach
du chorób układu krążenia zmniejszyła się o 32% śred-
1972 1997, 3-krotnie wzrosło spożycie warzyw, 2-krot- nio u obu płci [22] (ryc. 1), co w dużej mierze wiąże się
Rycina 1. Standaryzowane współczynniki zgonów z powodu chorób układu krążenia w Polsce w latach 1989 2003;
mężczyz
ni i kobiety łącznie
www.endokrynologia.viamedica.pl
38
Aleksandra Cichocka, Dieta śródziemnomorska w profilaktyce pierwotnej choroby niedokrwiennej serca
z poprawą zwyczajów żywieniowych Polaków. W la- skiej [2]. Uważał, że w dłuższej perspektywie czasu, to
tach 1989 2003 w Polsce zwiększyło się spożycie owo- właśnie dzieci odniosą najwięcej korzyści z wprowa-
ców o 75%, tłuszczów roślinnych o 100% (co oznacza dzanych korzystnych zmian w swojej diecie.
wzrost spożycia jedno- i wielonienasyconych kwasów Poza tym informację o zdrowej diecie śródziemno-
tłuszczowych, witamin i flawonoidów), a spożycie ma- morskiej dzieci zaniosą do domów do swoich rodzi-
sła spadło o 47%, natomiast innych tłuszczów zwie- ców. Doktor Keys wspomina, co się stało, gdy amery-
rzęcych  o 16% (co oznacza spadek spożycia nasy- kańskie szkoły otrzymały bezpłatnie komputery firmy
conych kwasów tłuszczowych) [22]. Ocenia się, że Apple. Dzieci powiedziały o tym swoim rodzicom
upowszechnianie wiedzy na temat zdrowego odżywia- i wkrótce sprzedano miliony komputerów tej firmy.
nia się miało duże znaczenie dla poprawy zwyczajów Podsumowując, powtórzmy za doktorem Keysem:
żywieniowych w Polsce.  naszym wyzwaniem niech będzie sprawienie, aby
W swoich osobistych refleksjach w 1995 roku dzieci powiedziały swoim rodzicom, że powinni oni sto-
dr Ancel Keys zachęcał do przekazywania dzieciom sować taką dietę, jaką stosują mieszkańcy krajów ba-
informacji dotyczących zdrowej diety śródziemnomor- senu Morza Śródziemnego... .
tality from coronary heart disease: 15. Międzynarodowy consensus. Oliwa
Pi ś mi enni ct wo
Cross cultural correlations in the Se- z oliwek i dieta śródziemnomorska:
ven Countries Study. Eur. J. Epid. znaczenie dla zdrowia w Europie.
1. Keys A., Keys M.: How to eat well and 1999; 15: 507 515. Czyn. Ryz. 1997; 3 4/97: 4 8.
stay well the Meditteranean way. Do- 9. Hertog M.G.L., Kromhout D., Aravanis 16. Szostak W.B., Cichocka A., Cybul-
ubleday & Co., New York 1959. C. i wsp.: Flavonoid intake and long- ska B.: Zdrowa dieta śródziemnomor-
2. Keys A.: Mediterranean diet and pu- term risk of coronary heart disease and ska. Comes, Warszawa 2000.
blic health: personal reflections. Am. cancer in the Seven Countries Study. 17. Kouris-Blazos A., Gnardellis C., Wah-
J. Clin. Nutr. 1995; 61 (supl.): 1321S Arch. Intern. Med. 1995; 155: 381 386. lqvist M.L., Trichopoulos D., Lukito W.,
 1323S. 10. Mediterranean diets: science and po- Trichopoulou A.: Are the advantages
3. Keys A.: Coronary heart disease licy implications. International Confe- of the Mediterranean diet transferable
among Minnesota business and pro- rence on the Diets of the Mediterrane- to other populations? A cohort study
fessional men followed fifteen years. an. Cambridge, M.A., January 1993. in Melbourne, Australia. JAMA 1999;
Circulation 1963; 28: 381 395. Am. J. Clin. Nutr. 1995; 61 (supl.): 281: 1387 1394.
4. Mancini M., Stamler J.: Diet for preven- 1321S 1427S. 18. Trichopoulou A., Orfanos P., Norat T.
ting cardiovascular diseases: light from 11. Willett W., Sacks F., Trichopoulou A. i wsp.: Modified Mediterranean diet
Ancel Keys, distinguished cenetarian i wsp.: Mediterranean diet pyramide: and survival: EPIC-elderly prospective
scientist. Nutr. Metab. Cardivasc. Dis. a cultural model for healthy eating. Am. cohort study. BMJ 2005; 330: 991 994.
2004; 14: 52 57. J. Clin. Nutr. 1995; 61 (supl): 1402S 19. Puska P.: Nutrition and mortality: the
5. Keys A.: Coronary heart disease in se-  1406S. Finnish experience. Acta Cardiol. 2000;
ven countries. Circulation 1970; 41 12. Trichopoulou A.: Traditional Greek Me- 55: 213 220.
(supl.): 1 211. diterranean diet: an expression of cul- 20. Food and health in Europe: A new ba-
6. Kromhout D., Menotti A., Kesteloot H., ture, history and lifestyle. W: Greek tra- sis for action. WHO Regional Publica-
Sans S.: Prevention of coronary heart ditional cuisine. O.T.E.K. Athens 2004: tions, European Series 2004; 96: 14
disease by diet and lifestyle. Evidence 16 19.  16.
from prospective cross-cultural, cohort 13. Schroeder H., Marrugat J., Vila J., Co- 21. Szostak W.B., Sekuła W., Figurska K.:
and intervention studies. Circulation vas M.I., Elosua R.: Adherence to the Zmniejszenie umieralności na choro-
2002; 105: 893 898. traditional Mediterranean diet is inver- by sercowo-naczyniowe w Polsce
7. Kromhout D., Keys A., Aravanis C. sely associated with body mass index a zmiany w spożyciu żywności. Kard.
i wsp.: Food consumption patterns in and obesity in a Spanish population. Pol. 2003; 58: 173 180.
the 1960s in seven countries. Am. J. Nutr. 2004; 134: 3355 3361. 22. Sekuła W., Figurska K., Jutrowska I.,
J. Clin. Nutr. 1989; 49: 889 894. 14. Trichopoulou A., Kouris-Blazos A., Barysz A.: Długookresowe zmiany
8. Menotti A., Kromhout D., Blackburn H., Wahlqvist M.L. i wsp.: Diet and overall w spożyciu żywności w Polsce i ich
Fidanza F., Buzina R., Nissinen A.: survival in elderly people. BMJ 1995; skutki żywieniowe i zdrowotne. Żyw.
Food intake patterns and 25-year mor- 311: 1457 1460. Czł. 2004; 31 (supl. 2, cz. I): 55 71.
www.endokrynologia.viamedica.pl
39