XX lecie

20 lecie międzywojenne to okres między pierwszą i drugą światową - jeden z najkrótszych okresów literackich w dziejach literatury, okres bardzo zróżnicowany.
Pierwsza wojna światowa doprowadziła do zmiany układu sił wśród państw europejskich, wielkie mocarstwa utraciły swoje dotychczasowe znaczenie w świecie, natomiast Stany Zjednoczone ugruntowały swoją pozycję i stały się największą potęgą wśród państw kapitalistycznych. Rewolucja Październikowa w Rosji doprowadziła do powstania nowego państwa socjalistycznego. W Polsce wreszcie ziściło się marzenie o odzyskaniu niepodległości. Polska powróciła po wielu latach niewoli na mapy Europy, stała się niepodległym i niezależnym państwem, by po 21 latach stać się jednym z pierwszych obiektów hitlerowskiego ataku.
Literatura tego okresu nie wykształciła charakterystycznego tylko dla swej epoki typu bohatera, tak jak na przykład literatura romantyczna, nie można wyodrębnić w niej jednolitych tendencji, a problematyka podejmowana przez pisarzy tego okresu jest różnorodna. Obok tematów związanych z pierwszą wojną światową pojawiają się w literaturze tendencje do uchwycenia i odzwierciedlenia skomplikowanych przeobrażeń ówczesnego świata, związanych z wieloma doniosłymi zdobyczami cywilizacyjnymi, takimi jak na przykład rozwój komunikacji, wynalazek samolotu czy kina.

Kierunki filozoficzne:
materializm dialektyczny - teoria filozoficzna stworzona przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, a rozwinięta przez Włodzimierza Lenina; twórcy tego kierunku głosili tezę o pierwotności materii i wtórności świadomości; poznanie rzeczywistości traktowali jako ciągły proces gromadzenia prawd względnych i zbliżania się do prawdy absolutnej; poznanie to praktyka; przemiany w czasie i przestrzeni wynikają z nieustannej walki przeciwieństw literatura, wg materialistów była odzwierciedleniem stosunków społecznych.
ntuicjonizm - teoria filozoficzna zapoczątkowana przez Bergsona; głównym narzędziem poznania świata jest intuicja i instynkt życiowy, a nie rozum; prawa rządzące światem są nieuchwytne, ponieważ o jego rozwoju decyduje irracjonalny pęd życiowy, który tylko artyści mogą dzięki własnej intuicji wyczuć i wyrazić;
pragmatyzm - kierunek powstał w Ameryce pod koniec XIX w. i jego twórcą był filozof i psycholog Wiliam James; postulował on praktyczny sposób myślenia i działania, stosowanie metody krytycznego rozsądku i nauk doświadczalnych; hasłem pragmatystów było zbliżenie filozofii do życia oraz uzależnienie prawdziwości twierdzeń od ich praktycznych skutków; poznanie ludzkie ma charakter czysto praktyczny, nie chodzi więc w tym procesie o obiektywne zbliżenie człowieka do prawdy, lecz o efekty praktyczne, związane z zaspokojeniem ludzkich potrzeb;

Kierunki artystyczne:
ekspresjonizm - przedstawiciele tego gatunku dążyli do intuicyjnego i spontanicznego wyrażenia swoich myśli i przeżyć wewnętrznych, co zgodne było z założeniami filozofii Bergsona, który wyznaczał intuicji szczególną rolę w procesie poznawczym; ekspresjoniści posługiwali się kontrastem, karykaturą i groteską, celowo deformowali obraz świata, który był ich zdaniem terenem walki ducha z materią, dobra ze złem; w utworach ekspresjonistów odnajdujemy świadomość kryzysu ówczesnej cywilizacji, bunt przeciwko niesprawiedliwości społecznej, chęć obrony wartości humanistycznych. Przedstawiciele i twórcy tego kierunku występowali też przeciwko tradycyjnemu realizmowi i naturalizmowi, atakując tak mało twórcze kopiowanie rzeczywistości. Nadmiernemu estetyzmowi w sztuce przeciwstawiali dążenie do prawdy. Ekspresjonizm rozwinął się głównie w liryce oraz w dramacie. Styl ekspresjonistyczny charakteryzował się śmiałością obrazowania, hymnicznym tonem, stosowaniem kontrastów i dysonansów. Poeta znowu stał się kreatorem prawie równym Bogu (p. romantyzm). Sztuka ekspresjonistyczna będąca \"krzykiem duszy\", miała wywoływać u odbiorcy wstrząs, niepokój, niezatarte wrażenia. Celowo zaniedbywano konstrukcje logiczne, stosowano animazję i antropomorfizację przedmiotów realnych, a także abstrakcyjnych stanów duszy.
futuryzm - awangardowy kierunek literacki i artystyczny rozwijajÄ…cy siÄ™ w pierwszym ćwierćwieczu XX wieku. Teoretykiem tego kierunku oraz autorem futurystycznego manifestu byÅ‚ wÅ‚oski poeta Tomasso Marinetti, który gÅ‚osiÅ‚ idee anarchistycznego buntu przeciwko istniejÄ…cym formom życia spoÅ‚ecznego, tradycji kulturowej. FuturyÅ›ci zafascynowani byli nowoczesnÄ… cywilizacjÄ… urbanistyczno-technicznÄ…, a wiÄ™c gloryfikowali wszelkÄ… nowość, przyszÅ‚ość, dynamiczne tempo wielkomiejskiego życia oraz wszelkie wytwory nowoczesnej techniki. Wiąże siÄ™ z tym pochwaÅ‚a brutalnoÅ›ci, przemocy, a nawet wojny oraz kult NietzscheaÅ„skiego Ämocnego czÅ‚owieka\". Dlatego też wÅ‚oscy futuryÅ›ci zwiÄ…zali siÄ™ z wÅ‚oskim ruchem faszystowskim, w Polsce futuryÅ›ci opowiedzieli siÄ™ po stronie rewolucjonistów i walczÄ…cego proletariatu. W literaturze kierunek ten objawiaÅ‚ siÄ™ dążeniem do stworzenia nowego jÄ™zyka poetyckiego, zdolnego wyrazić ruch, wieloplanowość i równoczesność zjawisk, w odrzuceniu reguÅ‚ logiki, skÅ‚adni i ortografii. W ten sposób powstawaÅ‚y czÄ™sto utwory bezznaczeniowe, oparte jedynie na zasadzie podobieÅ„stwa brzmieniowego słów i dźwiÄ™ków; Polska: B. JasieÅ„ski, S. MÅ‚odożeniec, Czyżewski nadrealizm (surrealizm) - autorem manifestu surrealistycznego jest Andre Breton; Przedstawiciele tego kierunku dążyli do stworzenia nowej Änadrealnej rzeczywistoÅ›ci\" poprzez uniezależnienie artysty od reguÅ‚ logicznego myÅ›lenia, poprzez eliminacjÄ™ nakazów rozumu, negacjÄ™ wszelkich norm estetycznych i moralnych. Proces twórczy to mechaniczne notowanie potoku luźnych skojarzeÅ„, wy-pÅ‚ywajÄ…cych z podÅ›wiadomoÅ›ci twórcy. Dużą rolÄ™ w twórczoÅ›ci surrealistów peÅ‚niÅ‚y elementy czystego przypadku, absurdalnego żartu, parodii i groteski. Z doÅ›wiadczeÅ„ pierwszej wojny Å›wiatowej nadrealiÅ›ci wysnuli przekonanie o kryzysie cywilizacji zachodniej i jej racjonalistycznych ideałów. Widzieli możliwość wyzwolenia jednostki od przymusu poprzez miÅ‚ość, poezjÄ™, wolnÄ… grÄ™ wyobraźni, po-przez osiÄ…gniÄ™cie stanu wewnÄ™trznej harmonii dziÄ™ki zespoleniu jawy i snu.
neoklasycyzm - kierunek poetycki nawiązujący do dziedzictwa kulturalnego epok minionych, a zwłaszcza do starożytnej kultury grecko-rzymskiej, a także klasycyzmu i baroku. Czołowym przedstawicielem tego kierunku był wybitny poeta francuski Paul Valery, który sformułował program poezji intelektualnej, łączącej tradycję z osiągnięciami symbolizmu i liryki współczesnej. W jego poezji odnajdujemy elementy intelektualnej abstrakcji i aluzji filozoficznych. Utwory neoklasyków charakteryzowały się rygorystyczną formą, opartą na klasycznych wzorach, ściśle poetycki język tych utworów był całkowicie uwolniony od balastu wszelkich \"treści życiowych\", każdy utwór był ilustracją tzw. \"poezji czystej\"; drugim wybitym przedstawicielem był Thomas Eliot.

Ugrupowania poetyckie w Polsce;
\"Skamander\". Grupa skupiała się wokół pis-ma UW \"Pro arte et studio\". W 1919 roku poeci założyli kabaret li-teracki w kawiarni \"Pod Picadorem\". W 1920 roku pierwszy numer \"Skamandra\". Od 1924 roku organem skamandrytów są \"Wiadomości literackie\".
Przedstawiciele Skamandra: Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazi-mierz Wierzyński.
Postawa artystyczna poetów \"Skamandra\" nie była jednolita, charakterystyczny jest też dla tej grupy brak konkretnego programu. W słowie wstępnym do pierwszego numeru \"Skamandra\" poeci pisa-li: \"programy są zawsze spojrzeniem wstecz, są dzieleniem nieobliczalnego życia przez znane\". Zgodnie jednak podkreślali chęć silnego związku poezji z życiem współczesnym, z dniem codziennym. Starali się adresować swoją wypowiedź poetycką do jak najszerszego kręgu odbiorców, toteż oprócz wierszy chętnie pisali szopki polityczne, teksty piosenek do kabartów, felietony i wiersze satyrycz-ne. Wprowadzili do poezji konkretność obrazowania, opiewali opty-mistyczną radość życia, preferowali tematykę dnia codziennego, zwracając się do prostego człowieka wprowadzali do poezji język potoczny, stawali w opozycji do awangardowych grup poetyckich.
Futuryzm. Kierunek ten na zachodzie Europy rozwinął się przed pierwszą wojną światową, natomiast w Polsce okres głów-nych wystąpień futurystów przypada na lata 1919-1921.
Przedstawiciele futuryzmu: Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern, Adam Ważyk.
Futurystów cechował agresywny bunt przeciwko wszelkiej tradycji oraz fascynacja światem współczesnej techniki i cywilizacji. \"Dobra maszyna jest wzorem i szczytem dzieła sztuki przez doskonałe połączenie ekonomiczności, celowości i dynamiki\" - twierdzili futuryści. W ich programie łatwo odnaleźć sporo niekonsekwencji, a wśród nich kult techniki i pierwotnego instynktu, apologię maszyny i uwielbienie dla żywiołu, pochwałę nowoczesnej cywilizacji i zau-fanie do pierwotnych odruchów człowieka. Świadomą prowokacją wobec tradycji było głoszenie \"dowolności form gramatycznych, ortografii i przestankowania\".
Awangarda Krakowska.Poeci awangardy skupiali się wokół czasopisma \"Zwrotnica\", które ukazywało się w Krakowie. Teoretykiem grupy był Tadeusz Peiper. Twierdził on, że wiek XX całkowicie zmienił oblicze świata zarówno w sensie cywili-zacyjno-technicznym, jak i społecznym. Zdaniem Piepera człowiek powinien uczestniczyć w tym wielkim nurcie przemian. Uczestnictwo to powinno objąć wszystkie dziedziny życia, przemienić ludzką wrażliwość, uczuciowość i wyobraźnię.
Przedstawiciele Awangardy: Julian Przyboś, Adam Ważyk, Jan Brzękowski.
Także nowoczesna sztuka powinna brać udział w tworzeniu nowych form życia, nowego modelu człowieka, powinna likwidować prze-dział, jaki wytworzył się między osiągnięciami cywilizacyjnymi a nieumiejętnością psychicznego dostosowania się do nich. Jego słowa hasła to m iasta,masa,maszyna.Szybki rozwój techniki, ciągłe udoskonalanie maszyn, urbanizacja i industrializacja witane były z radosnym optymizmem. Idealnym modelem takiego świata było społeczeństwo traktowane jako doskonale działający organizm.
Peiper odrzuca natchnienie, wypowiada się przeciwko wolnej grze wyobraźni, twierdząc, że poeta powinien być rzemieślnikiem, osobowością roboczą. Rym regularny uznany został za niezbędny element nowej poezji ale był oddalony o pięć, sześć wersów, odpowiadając w ten sposób metodzie kojarzenia odległych pojęć.