XX-lecie międzywojenne
Dwudziestolecie międzywojenne, jak sama nazwa epoki wskazuje, zamyka się w latach 1918
 1939. Jest to niezwykle ważny okres dla Polski, która po ponad stu latach wreszcie
odzyskała upragnioną niepodległość. W nowym, odrodzonym i wolnym państwie zaczęła
rozwijać się kultura i literatura. Na początku największą rolę odgrywali pisarze tzw. starego
pokolenia, czyli ci, którzy tworzyli jeszcze w okresie Młodej Polski. Byli to: Stefan Żeromski,
Wacław Berent, Stanisław Przybyszewski, Zofia Nałkowska, Bolesław Leśmian, Leopold
Staff, Jan Kasprowicz. Potem jednak na arenę literacką weszli nowi, młodzi pisarze.
Dwudziestolecie międzywojenne nie jest jednak okresem zupełnie jednorodnym. Najczęściej
historycy literatury wyróżniają w nim dwa okresy: lata dwudzieste  okres tzw. jasny i lata
trzydzieste  okres tzw. ciemny. W pierwszym okresie dominuje optymizm, radość, wiara w
przyszłość, które spowodowane były przede wszystkim szczęściem z odzyskanej
niepodległości. Wtedy też pojawia się najgłośniejsza grupa poetycka dwudziestolecia,
Skamander, której twórcy proponują tematykę błahą, piszą do prostego człowieka i posługują
się niskimi gatunkami. Kolejna grupa poetycka, Awangarda Krakowska, stawia na
eksperyment literacki, fascynuje się wszystkim, co nowoczesne, burzy konwencje literackie i
łamie zasady gatunkowe, opierając się na prowokacji literackiej. W prozie lat dwudziestych
dominuje przede wszystkim polityka i rozważania nad kształtem politycznym nowego
państwa. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych dochodzi do kryzysu cywilizacji i
kultury w całej Europie. Wzrasta stopniowo poczucie zagrożenia, niepewność jutra. Ów
niepokój spowodowany był właściwie kryzysem ekonomicznym (1928-1932) oraz
narodzinami i rozwojem państw totalitarnych. Polska stała się państwem szczególnie
narażonym, co zresztą pokazała póz
niej II wojna światowa, ponieważ otoczona została przez
dwa systemy: faszyzm i komunizm. Dlatego też w ciemnym okresie dwudziestolecia
pojawiają się tendencje katastroficzne, poczucie kryzysu wartości. Taką postawę
reprezentowały będą zwłaszcza dramaty Stanisława Ignacego Witkiewicza, poezja Józefa
Czechowicza i Żagarystów, groteskowe wiersze Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, proza
debiutującego wówczas Witolda Gombrowicza. Jednocześnie należy podkreślić ogromną rolę
prozy psychologicznej. Reprezentowali ją: Zofia Nałkowska, Maria Kuncewiczowa, Michał
Choromański, Jarosław Iwaszkiewicz. Rozwija się również proza nowatorska i
eksperymentalna Brunona Schulza, a także literatura popularna, której najsławniejszym
przedstawicielem był Tadeusz Dołęga-Mostowicz.
Pojęcia związane z epoką
Witalizm
Pogląd, wedle którego, jak pisze Tomasz Wroczyński,  biologiczna natura człowieka okazuje
się wystarczającą racją istnienia, uzasadnia sens ludzkiego życia . Witalizm widoczny jest
szczególnie w początkowym etapie twórczości Skamandrytów.
Katastrofizm
Tym mianem określamy pewną postawę w sztuce. Wyraża ona przekonanie o nieuniknionej
katastrofie, zagładzie świata i całej cywilizacji, upadku wszelkich wartości. Katastrofizm
sięga do romantycznych teorii historiozoficznych i często opiera się na romantycznym
obrazowaniu. Za przyczyny katastrofizmu w okresie dwudziestolecia międzywojennego
uważa się kryzys gospodarczy w Europie i narastający totalitaryzm. Wyraz
nie zobaczyć
można elementy katastrofizmu w twórczości Józefa Czechowicza, Czesława Miłosza, Jerzego
Zagórskiego
Ekspresjonizm
Termin został po raz pierwszy użyty przez malarza francuskiego J.A.HervŁ, który w ten
sposób określił swoją twórczość. Ekspresjonizm jest kierunkiem w sztuce, który pełnię
osiągnął w XX wieku, ale sięga do schyłku XIX wieku, do twórczości przede wszystkim
Vincenta van Gogha i Edwarda Muncha. Dzieło ekspresjonistyczne ma oddziaływać na
odbiorcę, na jego emocje, uczucia i psychikę. Ekspresjonizm wyrastał z głębokiego poczucia
kryzysu wszelkich wartości, niepokoju, poczucia nadchodzącej apokalipsy, osamotnienia
jednostki w wielkim, rozwijającym się świecie. Był wyrazem buntu przeciw zmianom w
kontaktach międzyludzkich i ustalonym porządkom. Po I wojnie światowej ekspresjonizm
sprzyjał tendencjom pacyfistycznym, oczekując jednocześnie odnowienia świata po
katastrofie. Założeniem artystycznym ekspresjonizmu było przeciwstawienie się
impresjonizmowi i naturalizmowi. Zadaniem artysty nie było odzwierciedlanie
rzeczywistości, ale sięganie do jaz
ni, do głębokich warstw świadomości, by wyrazić siebie.
Dlatego też malarze stosowali kontrast, bardzo wyraz
nie operowali kolorem, eksponowali
brzydotę, deformowali świat przedstawiony. Główni malarze: Wasilij Kandinsky, Marc
Chagall, Franz Marc, August Macke, Paul Klee, Egon Schiele. W Polsce pojawienie się
ekspresjonizmu przypada na rok 1917, kiedy Jerzy Hulewicz założył w Poznaniu
dwutygodnik literacko-artystyczny  Zdrój . Rok póz
niej wokół czasopisma skupiła się grupa
artystów  Bunt . Należeli do niej m.in.: Jerzy Hulewicz, Jan Jerzy Wroniecki, Jan Panieński,
Władysław Skotarek. Artyści współpracowali z ekspresjonistycznymi artystami niemieckimi i
wydawali zeszyty  Zdroju .
Futuryzm
Jest kierunkiem w sztuce. Narodził się we Włoszech na początku XX wieku. Uznawany jest
za jeden z najbardziej awangardowych i antytradycyjnych, ponieważ twórcy  patrzą w
przyszłość , odrzucając przeszłość i rezygnując z tradycji. Manifest futurystów ogłoszony
został w 1909 roku przez poetę Filippo Tommaso Marinettiego i malarza Umberto
Boccioniego. Potem futuryzm rozprzestrzenił się do innych krajów. Dobry grunt znalazł w
Rosji, w której najsławniejszymi futurystami byli: Włodzimierz Majakowski, Dawid Burluk,
Wielimir Chlebnikow. W Polsce okresem rozkwitu kierunku były lata 1918-1923. Futuryzm
był kierunkiem prowokującym, ponieważ pisarze głosili zniesienie wszelkich zasad ortografii,
interpunkcji, gramatyki. Sztuka futurystyczna zakładała pełną wolność, oryginalność,
wyzwolenie się z tradycji, bunt przeciw temu, co stare. Podkreślano dynamizm,
ekstrawagancję, wesołość, wyzwolenie się z bierności i marazmu. Do polskich futurystów
należeli: Anatol Stern i Aleksander Wat oraz Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec i Tytus
Czyżewski.
Dadaizm
Ruch w sztuce, którego nazwa pochodzi od słowa  dada , które zupełnie przypadkowo
wybrał rumuński poeta Tristan Tzar, zaglądając do słownika Larousse a. W języku
francuskim słowo to oznacza drewnianą zabawkę lub gaworzenie dziecka. Dadaizm
najprawdopodobniej był reakcją na absurd i bezsens wojny oraz nacjonalizm w niektórych
krajach europejskich. Dadaizm był ruchem awangardowym, który przede wszystkim opierał
się na chaosie, dowolności, nonsensie, absurdzie. Do najważniejszych twórców
dadaistycznych zaliczamy: Marcela Duchampa, Maxa Ernsta, Jeana Cocteau, Andr� Bretona.
Nadrealizm
Inna nazwa: surrealizm, to kierunek w sztuce, który powstał w latach dwudziestych XX wieku
we Francji. Z założenia surrealizm miał być buntem przeciwko realizmowi i racjonalizmowi
w sztuce. Dlatego też często obrazy surrealistyczne stoją na pograniczu snu i jawy, pokazują
fantazje, halucynacje, wizje oniryczne. Niejako patronem surrealistów stał się Zygmunt
Freud, ponieważ badał on podświadomość, zajmował się hipnozą. Surrealistyczne wizje są
często oparte na absurdzie. Do najbardziej znanych malarzy zaliczamy: Salvadora Dali,
Marcela Duchampa, Maxa Ernsta, Hansa Arpa, a pisarzy: Louisa Aragona, Paula �luarda,
Tristana Tzarę.
Abstrakcjonizm
Kierunek przede wszystkim w sztukach plastycznych. Podstawową cechą charakterystyczną
abstrakcjonizmu jest odrzucenie wszystkiego, co ma bezpośredni związek z tym, co
rzeczywiste, empiryczne. Sztuka abstrakcyjna jest najczęściej bezprzedmiotowa i
bezpostaciowa, a malarze odchodzą od naśladowania natury. Za prekursora abstrakcjonizmu
uważa się Wasilija Kandinskiego.
Kubizm
To kierunek w sztukach plastycznych, przede wszystkim malarstwie, którego twórcami byli:
Pablo Picasso i Georges Braque. Nazwa kierunku wywodzi się z języka łacińskiego, w
którym słowo  cubus oznacza kostkę. Kubizm narodził się z fascynacji jego twórców sztuką
staroiberyjską i afrykańską. Początkowo Picasso i Braque tworzyli osobno, ale póz
niej
wspólnie stworzyli teoretyczne podstawy kierunku. Każdy przedmiot na obrazie
kubistycznym zostaje wpisany w kształt kostki (czyli sześcianu), a także rozbity na wiele
mniejszych płaszczyzn, które pokazywane są w najrozmaitszym oświetleniu. Wszystko ma
postać bryły, kubiści odrzucili również perspektywę, posługiwali się deformacją, abstrakcją,
kolażem. Do najsławniejszych malarzy zaliczamy również: Juana Grisa, Maxa Webera,
Fernanda L�gera, Louisa Marcoussisa.
Najważniejsze wydarzenia historyczne
Europa faszystowską Fasci del
Combattimento.
11.11.1918  kapitulacja Niemiec i �� 16.01.1920  wprowadzenie
zakończenie I wojny światowej prohibicji w Stanach
Zjednoczonych
�� 5. 01.1919  w Niemczech w �� 18.03.1921  w Rydze podpisano
Monachium Anton Drexler założył traktat pokojowy między Polską a
DAP (Niemiecka Partia radziecką Rosją i radziecką
Robotnicza), póz
niej Ukrainą.
przemianowaną na NSDAP. �� 3.04.1922  Józef Stalin został
�� 23.03.1919  Benito Mussolini sekretarzem generalnym
założył we Włoszech partię radzieckiej partii komunistycznej.
�� 31.10.1922  Benito Mussolini �� 26.09.1938  częściowa
został premierem Włoch. mobilizacja we Francji i Wielka
�� 30.12.1922  Utworzono ZSRR. Brytanii
�� 1.04.1924  skazanie Adolfa �� 9 na10.11.1938 wielki pogrom
Hitlera na 5 lat więzienia za próbę Żydów w Niemczech i Austrii
zamachu stanu. ( Kryształowa noc )
�� 20.12.1924  zwolnienie Adolfa �� 11.04.1939  Adolf Hitler
Hitlera z więzienia. zatwierdził plan ataku na Polskę,
�� 18.07.1925  W Niemczech określony mianem  Fall Weiss
ukazała się książka Adolfa Hitlera ( Biały Plan ).
Mein Kampf. �� 23.08.1939  Pomiędzy ZSRR i III
�� 13.05.1927   czarny piątek w Rzeszą został podpisany pakt o
Niemczech stał się początkiem nieagresji.
załamania się gospodarki
niemieckiej. Polska
�� 24.10.1929  Krach na
nowojorskiej giełdzie �� 11.11.1918  odzyskanie
zapoczątkowuje Wielki Kryzys. niepodległości przez Polskę; Rada
�� 24.06.1931  Przedłużenie Regencyjna przekazała władzę nad
radziecko-niemieckiego układu o podległym jej wojskiem Józefowi
neutralności. Piłsudskiemu
�� 15.03.1933  oficjalna proklamacja �� 14.11.1918  samorozwiązanie
III Rzeszy w Poczdamie. Rady Regencyjnej i przekazanie
�� 30.06.1934  na polecenie Hitlera pełni władzy Józefowi
zostali wymordowani jego Piłsudskiemu.
przeciwnicy polityczni w NSDAP �� 22.11. 1918  dekret o najwyższej
(Noc długich noży). władzy reprezentacyjnej Republiki
�� 2.08.1934  zmarł prezydent Polskiej (wejście w życie 29
Niemiec Paul von Hindenburg, listopada); Józef Piłsudski został
Hitler uzyskał pełnię władzy, stając Tymczasowym Naczelnikiem
się faktycznie dyktatorem. Państwa.
�� 16.05.1935  ZSRR zawarł układ o �� 26 grudnia 1918 do Poznania
pomocy wzajemnej z przybył Ignacy Paderewski.
Czechosłowacją. Była to �� 16.01.1919  powstał rząd
odpowiedz
na agresywną politykę Ignacego Jana Paderewskiego.
Niemiec. �� 20.02.1919  uchwalenie tzw.
�� 5.05.1936  Dyktator Małej Konstytucji.
faszystowskich Włoch Benito �� 1919  I powstanie śląskie.
Mussolini proklamował powstanie �� 10.01.1920  Gdańsk stał się
II Imperium Rzymskiego. Wolnym Miastem.
�� 28.09.1936  generał Francisco �� 25.04.1920  zaczęła się wojna
Franco został dowódcą sił polsko-bolszewicka.
nacjonalistycznych w Hiszpanii. �� 13-15.08.1920  bitwa warszawska
�� 13.03.1938  wejście wojsk zakończona zwycięstwem wojsk
niemieckich na terytorium Austrii i polskich nad oddziałami Armii
wcielenie jej do Rzeszy (Anschluss Czerwonej dowodzonej przez
Austrii) Tuchaczewskiego.
�� 23.09.1938  powszechna �� 17.03.1921  została uchwalona
mobilizacja w Czechosłowacji konstytucja (tzw. konstytucja
marcowa)
�� 18.03.1921  podpisany został �� 12.05.1926  Józef Piłsudski
pokój w Rydze kończący wojnę dokonał przewrotu majowego
polsko-bolszewicką �� 12.05.1935  śmierć marszałka
�� 2.05.1921  wybuchło III Józefa Piłsudskiego.
powstanie śląskie �� 28.04.1939  Niemcy
�� 9.12.1922  Gabriel Narutowicz wypowiedziały pakt o nieagresji
został wybrany na prezydenta wobec Polski.
Rzeczypospolitej. �� 1.09.1939  Niemcy napadły na
�� 16.12.1922  zamach na prezydenta Polskę; rozpoczęła się kampania
Gabriela Narutowicza; powołanie wrześniowa.
pierwszego rządu Władysława
Sikorskiego.
Filozofia i psychologia
Zygmunt Freud
Urodził się 6 maja 1856 we Freibergu na Morawach, a zmarł 23 września 1939 w Londynie.
Freud nie był filozofem, ale jego badania umysłu ludzkiego wywarły ogromny wpływ na
filozofów, uczonych i artystów. Freud zajmował się objaśnianiem marzeń sennych, które
uważał za pewnego rodzaju kompensację, ponieważ człowiek realizuje w nich swoje
marzenia i pragnienia. Stworzył również teorię popędów (człowiekiem rządzą popęd życia
[eros] i śmieci [thanatos]), zajmował się zagadnieniami rozwoju życia seksualnego (podzielił
je na fazy), uznał ogromny wpływ nieświadomości na życie człowieka, przedstawił teorię
 ego ,  superego i  id . Uczniami Freuda byli m.in.: Carl Gustav Jung i Alfred Adler. Do
najważniejszych prac Freuda zaliczamy: Objaśnianie marzeń sennych, Marzenia senne,
Psychopatologia życia codziennego, Wstęp do psychoanalizy, Ego i id, Kultura jako z
ródło
cierpień.
Carl Gustav Jung
Uczeń Freuda, uważany za twórcę psychologii głębi, psychologii analitycznej, która stanowiła
polemikę z psychoanalizą Freuda. Jung zajmował się przede wszystkim wszelkimi
przejawami aktywności psychiki człowieka, ale ujmował ją w kontekście zarówno
jednostkowym, jak i kulturowym, religijnym, historycznym, itd. Interesowały go baśnie, mity,
symbolika, marzenia senne, wizje. Jungowi zawdzięcza psychologia wprowadzenie pojęcia
nieświadomości zbiorowej i archetypu.
Egzystencjalizm
Współczesny kierunek filozoficzny, który bada indywidualne losy wolnej i odpowiedzialnej,
jednostki ludzkiej. Egzystencjalizm dowodzi, że człowiek jest skazany na wolność, ponieważ
jako jedyny byt sam dokonuje świadomych, wewnętrznych, wyborów. Jednak świadomość
możliwość utraty owej wolności powoduje lęki egzystencjalne (np.: lęk przed
osamotnieniem).
Behawioryzm
Jest to kierunek psychologiczny, który rozwinął się w XX wieku i miał ogromny wpływ na
literaturę. Zakładał on, że badanie psychologiczne powinno ograniczać się do tego, co można
zmierzyć, a więc poddawaniu pacjenta różnym bodz
com i obserwowaniu reakcji na owe
bodz
ce.
Kultura i sztuka
Malarstwo  zobacz: kubizm, abstrakcjonizm, nadrealizm, ekspresjonizm.
Film
Kinematografia sięga swoimi korzeniami końca XIX wieku. W 1894 roku Tomas A. Edisona
zaprezentował w Nowym Jorku swój kinetoskop, a rok póz
niej bracia August i Louis LumiŁre
pokazali kinematograf wyświetlający obrazy na ekranie. Początek XX wieku to kolejny krok,
jakim stało się już nie rejestrowanie pojedynczych wydarzeń, ale opowiadanie filmowych
historii. W tym względzie należy wymienić Podróż na księżyc (1902) Georges a MeliŁs a czy
Napad na ekspres (1903) Edwina S. Portera. Okres dwudziestolecia międzywojennego to
szybki rozwój tej nowej dziedziny sztuki. Już w 1922 roku opatentowano zapis dz
więku na
taśmie filmowej, a w 1927 roku powstał pierwszy film dz
więkowy Śpiewak jazzbandu.
Oprócz tego Stany Zjednoczone wyrosły na potęgę kinematografii światowej, a ogromną rolę
zaczęło odgrywać Hollywood.
Muzyka
Także w muzyce możemy zaobserwować swoistą rewolucję. Muzycy zrywali z
romantycznymi koncepcjami, rozbijali tradycyjne formy, wprowadzali dysonans, kontrast i
ekspresję. Z najważniejszych muzyków tego czasu należy wymienić Igora Strawińskiego,
Karola Szymanowskiego czy Aleksandra Skriabina. Muzyka dwudziestolecia łączy się także z
rozwojem dwóch gatunków muzycznych: bluesa i jazzu. Blues powstał w połowie XIX wieku
w kręgach murzyńskich Amerykanów. Potem z terenów południa Stanów Zjednoczonych
przedostał się do całej Ameryki. Tematyka piosenek bluesowych skupiała się przede
wszystkim na tematach: miłość, wierność, zazdrość, samotność, podróż, wolność oraz
podnosiła tematy związane z problematyką rasową. Odmiany bluesa, które narodziły się w
dwudziestoleciu to: urban blues i rhythm and blues. Natomiast jazz również powstał na
południu Stanów Zjednoczonych w Nowym Orleanie. Główną cechą jazzu jest do dziś
improwizacja. Z całą pewnością muzyka ta łączy się z historią Murzynów i czasami
niewolnictwa, a także z pieśniami religijnymi pisanymi na wiele głosów. Lata dwudzieste XX
wieku to jazz chicagowski, a lata trzydzieste to lata swingu. Najznamienitsze nazwiska:
Bessie Smith, Billie Holiday, Bix Beiderbecke, Louis Armstrong, Benny Goodman, Duke
Ellington.
Literatura
Polska:
Poeci:
�� Skamander  Antoni Słonimski, Jarosław Iwaszkiewicz, Julian Tuwim, Kazimierz
Wierzyński, Jan Lechoń.
�� Awangarda Krakowska  Tadeusz Peiper, Julian Przyboś, Jan Brzękowski, Jalu Kurek
�� Kwadryga  Lucjan Szenwald, Stanisław Ryszard Dobrowolski, Konstanty Ildefons
Gałczyński.
�� Żagaryści  Aleksander Rymkiewicz, Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Teodor
Bujnicki, Jerzy Putrament.
�� Inni poeci  Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Jerzy Liebert, Władysław Broniewski.
Prozaicy:
�� Stefan Żeromski, Zofia Nałkowska, Maria Kuncewiczowa, Juliusz Kaden
Bandrowski, Bruno Schulz, Witold Gombrowicz, Andrzej Strug
Dramatopisarze:
�� Stanisław Ignacy Witkiewicz, Jerzy Szaniawski.
�� Franz Kafka  był pisarzem niemieckojęzycznym pochodzącym z Pragi, która pod
koniec XIX wieku należała do Austro-Węgier. Z pochodzenia Kafka był Żydem. Jego
największym dziełem jest Proces, w którym bohater Józef K. jest człowiekiem
samotnym, wyobcowanym, walczącym z niezrozumiałą dla niego machiną
biurokracji. Często mówi się, że książką tą Kafka przepowiedział totalitaryzm. Inne
ważne utwory: Zamek, Ameryka, Wyrok, Kolonia karna, Dociekania psa, Przemiana.
�� Tomasz Mann  jeden z najwybitniejszych pisarzy niemieckich, laureat Nagrody
Nobla w 1929 roku. Do najważniejszych dzieł należą: Czarodziejska góra,
Buddenbrookowie, Doktor Faustus, Mario i czarodziej, Śmierć w Wenecji, Lotta w
Weimarze, Tristan, Tonio Kr�ger. Warto podkreślić, że Tomasz Mann był tym, który
sprzeciwił się dyktaturze Hitlera i wybrał emigrację.
�� Virginia Wolf  najbardziej znana angielska, a zarazem feministyczna pisarka okresu
międzywojennego. Już za życia była znana, była członkinią Bloomsbury Group.
Utwory: Pani Dalloway, Do Latarni Morskiej, Pokój Jakuba, Noc i dzień, Fale, Lata,
Chwile istnienia.
�� Michaił Bułhakow  autor książki, która przez wiele pokoleń uznawana jest za
arcydzieło światowe, Mistrza i Małgorzaty. Bułhakow był pisarzem rosyjskim, który
zakpił z rzeczywistości ZSRR, ponieważ napisał powieść o pobycie szatana w
ateistycznym kraju. Mistrz i Małgorzata to powieść ponadczasowa, nawiązująca do
filozofii, religii, historii, psychologii, polityki. Inne teksty to: Notatki na mankietach,
Zapiski młodego lekarza, Szkarłatna wyspa, Zmowa świętoszków, Adam i Ewa, Iwan
Wasiliewicz.
Kontynuacje i nawiązania
Z rewolucyjnego programu języka poetyckiego (założenia Peipera, futuryzmu itd) korzysta
prawie cała liryka po 1945 roku, np.:
�� Tadeusz Różewicz
�� Miron Białoszewski
�� Stanisław Barańczak
�� Marcin Świetlicki