OÅÅ‚WIECENIE (od poÂÅ‚. XVIII w. do pocz. XIX w.)





·Publicystyka epoki oÅ“wiecenia ·OÂżywienie spoÂÅ‚eczne i edukacyjne ·I. Krasicki i J.U. Niemcewicz - wychowawcy spoÂÅ‚eczeÃÄ…stwa szlachty ·Humor i Å“miech - myÅ“li przewodnie twórczoÅ“ci I. Krasickiego ·Klasycyzm i sentymentalizm ·Gatunki literackie ·Nurty





Publicystyka epoki oœwiecenia



W okresie oÅ“wiecenia rozwija siê publicystyka. PowstajÂÄ… pierwsze czasopisma: "Monitor" (1765r.), "Zabawy przyjemne i poÂżyteczne", "Gazeta Narodowa i Obca". Na ÂÅ‚amach "Monitora" redagowaÂÅ‚ m.in. I. Krasicki. W esejach, felietonach, report-aÂżach autorzy kryty-kujÂÄ… sarmackie zachowanie, propagujÂÄ… wzór oÅ“wieconego szlachcica, krytykujÂÄ… feudalizm, walczÂÄ… o tolerancjê i o Å“wieckÂÄ… edukacjê. ZajmujÂÄ… siê sprawami literatury i teatru. Do publicy-styki w sÂÅ‚uÂżbie kraju zaliczyÃÅš moÂżna dzieÂÅ‚a St. Staszica - "Uwagi nad Âżyciem Jana Zamoy-skiego" oraz Hugona KoÂÅ‚ÂÅ‚ÂÄ…taja - "O przyszÂÅ‚ym sejmie Anonima listów kilka". Staszic wska-zywaÂÅ‚ na koniecznoÅ“ÃÅš wprowadzenia edukacji Å“wieckiej, domagaÂÅ‚ siê by w sejmie o prawie decydowaÂÅ‚a wiêkszoÅ“ÃÅš gÂÅ‚osów, o wiêzieniu by decydowaÂÅ‚ sÂÄ…d. PrzestrzegaÂÅ‚ przed wybieraniem cudzoziemców do wÂÅ‚adzy. KoÂÅ‚ÂÅ‚ÂÄ…taj wyraÂżaÂÅ‚ opiniê, Âże sejm powinien zwróciÃÅš wolnoÅ“ÃÅš chÂÅ‚opu, a paÃÄ…szczyznê potraktowaÃÅš jako kontrakt z dziedzicem.



OÂżywienie spoÂÅ‚eczne i edukacyjne



KEN - pierwsza w Polsce Å“wiecka wÂÅ‚adza oÅ“wiatowa, powoÂÅ‚ana 14.X.1773r. z inicjatywy dziaÂÅ‚aczy skupionych wokóÂÅ‚ StanisÂÅ‚awa Augusta Poniatowskiego. KEN zorganizowaÂÅ‚a trój-stopniowe nauczanie - szkoÂÅ‚y elementarne, Å“rednie, nastêpnie SzkoÂÅ‚a GÂłówna Koronna i Li-tewska. KEN wydaÂÅ‚a kodeks szkolny okreÅ“lajÂÄ…cy zaÂÅ‚oÂżenia programowe i organizacyjne szkolnictwa.

SzkoÂÅ‚a Rycerska - szkoÂÅ‚a Å“rednia o charakterze wojskowym, zaÂÅ‚oÂżona w 1765r. przez króla StanisÂÅ‚awa Poniatowskiego. Komendantem szkoÂÅ‚y byÂÅ‚ ksiÂÄ…Âżê Adam Czartoryski. GÂłównym zadaniem byÂÅ‚o przygotowanie mÂÅ‚odzieÂży szlacheckiej do sÂÅ‚uÂżby obywatelskiej. Program na-uczania dzieliÂÅ‚ siê na czêœÃÅš przygotowawczÂÄ…, ogólnoksztaÂÅ‚cÂÄ…cÂÄ… oraz naukê kunsztów (jazdy konnej, taÃÄ…ca, muzyki. Wychowankami SzkoÂÅ‚y Rycerskiej byli m.in.: T. KoÅ“ciuszko, J. JasiÃÄ…-ski, J. U. Niemcewicz.

Teatr StanisÂÅ‚awowski - pod dyrekcjÂÄ… Wojciecha BogusÂÅ‚awskiego. ZostaÂÅ‚ podzielony na ze-spoÂÅ‚y opery, baletu i dramatu. Pierwsze przedstawienie - "Natrêci".

TPN - zaÂÅ‚oÂżone dla rozwoju nauki i literatury w 1800r. przez St. Staszica.

W 1740r. StanisÂÅ‚aw Konarski zaÂÅ‚oÂżyÂÅ‚ Collegium Nobilium.

Bracia ZaÂÅ‚uscy przekazali prywatny ksiêgozbiór - powstaÂÅ‚a pierwsza w Europie biblioteka publiczna.

StanisÂÅ‚aw August Poniatowski prowadziÂÅ‚ mecenat artystyczny (literatura, malarstwo, archi-tektura, rzeŸbiarstwo). Problemy literackie poruszano takÂże podczas "obiadów czwartkowych" i na ÂÅ‚amach "Zabaw Przyjemnych i PoÂżytecznych" pod redakcjÂÄ… Adama Naruszewicza.



I. Krasicki i J.U. Niemcewicz - wychowawcy spoÂÅ‚eczeÃÄ…stwa szlachty



J. U. Niemcewicz w komedii "Powrót posÂÅ‚a" umieszcza wÂÄ…tek polityczny. Ukazuje Å“ciera-nie siê poglÂÄ…dów stronnictwa reformatorskiego (Podkomorzy, Walery) i konserwatystów (Starosta Gadulski). Proponowane jest zniesienie liberum veto, wolnej elekcji, wprowadzenie dziedzicznoÅ“ci tronu, zwiêkszenie liczby wojska i uwÂÅ‚aszczenie chÂÅ‚opów. Niemcewicz przed-stawia równieÂż postawê kosmopolity (Szarmancki) - ÂÅ‚owcy posagów, przejmujÂÄ…cego modê zachodniÂÄ…, obojêtnego wobec kraju. Utwór wykazuje, Âże jeÂżeli szlachta bêdzie niewyksztaÂÅ‚co-na, chciwa, daÂżyÂÅ‚a do nieograniczonej wolnoÅ“ci, uÂżywaÂÅ‚a zamiast argumentów szabli - "Jak obce wojsko wkroczy, to wszystko pogodzi". Reformatorzy sÂÄ… zdania, iÂż "dom zawsze powi-nien ustÂÄ…piÃÅš krajowi.

Funkcje dydaktyczne speÂÅ‚nia takÂże pierwsza polska powieÅ“ÃÅš "MikoÂÅ‚aja DoÅ“wiadczyÃÄ…skiego przypadki" I. Krasickiego. Utwór opisuje Âżycie szlachcica wychowanego w duchu sarmackim. Bohater pobiera pÂÅ‚ytkÂÄ… naukê u jezuitów, póŸniej u guwernera. MikoÂÅ‚aj podróÂżuje; dociera do wyspy Nipu, na której panuje utopia równoÅ“ci spoÂÅ‚ecznej, powszechnej miÂÅ‚oÅ“ci i zgody. Wra-ca do kraju i osiada w majÂÄ…tku po rodzicach. Krasicki, pragnÂÄ…c zmieniÃÅš systuacjê, ukazuje nieuctwo, samowolê, lenistwo i kosmopolityzm szlachty.

Satyra "Do króla" jest pochwaÂÅ‚a zalet króla (mÂÄ…droÅ“ci, wyksztaÂÅ‚cenia, troski o kulturê) w Å“wietle krytyki szlachty. Poprzez kamuflaÂż Krasicki ukazuje portret sarmaty, który zarzuca wÂÅ‚adcy nie królewskie pochodzenie i mÂÅ‚ody wiek. Autor pozornie ganiÂÄ…c - chwali.



Humor i œmiech - myœli przewodnie twórczoœci I. Krasickiego



Ignacy Krasicki wyÅ“miewa wady Å“wiata w "Bajkach" i "Satyrach". Bajka "Kruk i lis" za-wiera alegoriê próÂżnoÅ“ci i gÂÅ‚upoty (kruk) oraz przebiegÂÅ‚oÅ“ci (lis). Autor Å“mieje siê Âże "Bywa czêsto zwiedzionym, kto lubi byÃÅš chwalonym". "Dewotka" pokazuje faÂÅ‚szywÂÄ… poboÂżnoÅ“ÃÅš: "dama" odmawiajÂÄ…c modlitwê biÂÅ‚a swojÂÄ… sÂÅ‚uÂżÂÄ…cÂÄ…. Pewnemu gospodarzowi skradziono groch rosnÂÄ…cy przy drodze. Na drugi rok zasiaÂÅ‚ go wÅ“ród Âżyta, myÅ“lÂÄ…c Âże zbiór bêdzie o wiele wiêk-szy. Przeciwnie - zniszczono mu i zboÂże, i groch. Krasicki wyÅ“miewa przesadnÂÄ… ostroÂżnoÅ“ÃÅš i chêÃÅš zysku. Bajka "Szczur i kot" piêtnuje ludzi pysznych i pewnych siebie. W satyrze "PijaÃÄ…stwo" ukazany jest typ polskiej goÅ“cinnoÅ“ci. Przeradza siê ona w pijatykê, po której nastêpuje pochwaÂÅ‚a trzeŸwoÅ“ci. Dyskusjê przerywa jeden z uczestników i idzie siê napiÃÅš. Au-tor wyÅ“miewa w "ÂÅ»onie modnej" przejmowanie przez szlachtê obyczajów francuskich. Moda prowadzi do rozrzutnoÅ“ci i wiedzie do zrujnowania. Poemat heroikomiczny "Monachomachia" demaskuje stan duchowny (zakon reformatorów i karmelitów); ich skÂÅ‚onnoÅ“ÃÅš do pijaÃÄ…stwa i bójek. Krasicki prowadzi krytykê poprzez oksymorony: "Å“wiête próÂżniaki", "wielebne gÂÅ‚up-stwo". Twierdzi ironicznie "Szanujmy mÂÄ…drych, przykÂÅ‚adnych, chwalebnych, ÅÅ‚miejmy siê z gÂÅ‚upich, choÃÅš i przewielebnych". Pomimo humoru Krasicki przedstawia Å“wiat, w którym do-minuje siÂÅ‚a, przewrotnoÅ“ÃÅš i gÂÅ‚upota ("Jagniê i wilcy", "Malarze", "WóÂÅ‚ minister") - jest on przygnêbiajÂÄ…cy.



Klasycyzm i sentymentalizm



Klasycyzm - ÂÅ‚ÂÄ…czyÂÅ‚ siê z postawÂÄ… racjonalnÂÄ…. NadawaÂÅ‚ literaturze cechy utylitarne i dydak-tyczne. OÅ“rodkami klasycyzmu byÂÅ‚y WÂÅ‚ochy, ParyÂż i Warszawa. Przedstawicie-lami - Wolter, F. BolaÃÄ…ski ("O wymowie i poezji"), I. Krasicki, J. Niemcewicz. Poruszali oni tematykê spo-ÂÅ‚eczno-obyczajowÂÄ… i politycznÂÄ… stosujÂÄ…c gatunki: satyrê, bajkê, komediê i rozprawê. Klasy-cyzm miaÂÅ‚ charakter reprezentatywny. DbaÂÅ‚ o jas-noÅ“ÃÅš i czystoÅ“ÃÅš jêzyka. Najczêœciej posÂÅ‚ugi-wano siê formÂÄ… drwiny, Å“miechu i parodii. Literatura miaÂÅ‚a charakter intelektualistyczny. Ce-lem sztuki klasycystycznej byÂÅ‚o osiÂÄ…gniêcie doskonaÂÅ‚oÅ“ci prze imitacjê wzorów antycznych i wzorów natury. Obo-wiÂÄ…zywaÂÅ‚a zasada decorum (wÂÅ‚aÅ“ciwy dobór elementów) oraz prawdo-podobieÃÄ…stwa.

Sentymentalizm - wiÂÄ…Âże siê z irracjonalizmem. ZostaÂÅ‚ stworzony przez J. J. Rousseau. GÂÅ‚o-siÂÅ‚ on, Âże czÂÅ‚owiek jest dzieckiem natury i powinien kierowaÃÅš siê sercem, a nie rozumem. Bo-hater literacki jest wraÂżliwy, uczuciowy. Pochodzi z mieszczaÃÄ…stwa lub prostego ludu. OÅ“od-kiem sentymentalizmu w Polsce byÂÅ‚y PuÂÅ‚awy. Przedstawicielami - F. KarpiÃÄ…ski ("Laura i Fi-lon"), Maria Wirtemberska (pierwsza polska powieÅ“ÃÅš sentymentalna "Malwina"). Tematykê twórczoÅ“ci stanowi miÂÅ‚oÅ“ÃÅš, refleksja i przyroda. Jej cechÂÄ… jest sielankowoÅ“ÃÅš. Czêsto istnieje paraleizm przyroda-stan uczuÃÅš. SentymentaliÅ“ci uprawiali powieÅ“ÃÅš, lirykê osobistÂÄ… i dramat. Zadaniem literatury sentymentalnej byÂÅ‚o ksztaÂÅ‚towanie wiêzi miêdzyludzkich.

Trzecim prÂÄ…dem artystycznym byÂÅ‚o rokoko charakterystyczne dla poezji wytwornej i subtelnej, która sÂÅ‚uÂżyÂÅ‚a rozrywce.



Gatunki literackie



Bajka - krótka powiastka wierszem lub prozÂÄ…, której bohaterami sÂÄ… zwierzêta, ludzie, rza-dziej roÅ“liny lub przedmioty. Zawiera pouczenie lub moralistyczne uogólnienie przedstawione wprost lub zasugerowane. Przedstawione wydarzenia stanowiÂÄ… przesÂÅ‚ankê dydaktycznÂÄ…. Wniosek nosi nazwê moraÂÅ‚u. Bajka wyrosÂÅ‚a z literatury ludowej. Za twórcê gatunku uwaÂża siê Ezopa z VI w. p.n.e. WyróÂżniamy bajkê narracyjnÂÄ… (wierszowane opowiadanie) i epigrama-tycznÂÄ… (pozbawionÂÄ… elementów epickich).

Satyra - gatunek poetycki obejmujÂÄ…cy utwory piêtnujÂÄ…ce przejawy Âżycia spoÂÅ‚ecznego, oby-czajowego i politycznego. SÂÅ‚uÂży celom ideowym, polemicznym i dydaktycznym. UksztaÂÅ‚to-waÂÅ‚a siê w literaturze rzymskiej (Horacy, Lucyliusz). WyróÂżniamy satyrê konkretnÂÄ… i abstrak-cyjnÂÄ….

Poemat heroikomiczny - parodia staroÂżytnego eposu bohaterskiego. Ma charakter Âżartobli-wy i satyryczny. CechÂÄ… gatunku jest komizm osiÂÄ…gany przez kontrast miêdzy rangÂÄ… bohaterów a sposobem ich dziaÂÅ‚aÃÄ… oraz zÂÅ‚amanie zasady decorum - pisanie patetycznym stylem o rze-czach bÂÅ‚ahych.

Komedia - utwór sceniczny o tematyce nieograniczonej, charakterze pogodnym. Wykorzy-stuje komizm - sprzecznoÅ“ÃÅš miêdzy ukazywanÂÄ… rzeczywistoÅ“ciÂÄ…, a naszym jej modelem. Ko-media klasycystyczna skÂÅ‚ada siê kilku czêœci: ekspozycja, charakterystyka postaci, punkt kul-minacyjny, moment napiêcia i rozwiÂÄ…zanie akcji. PrzykÂÅ‚adem jest "ÅÅ‚wiêtoszek" Moliere'a. Utwór piêtnuje postawê zacofanego, faÂÅ‚szywie poboÂżnego mieszczanina - Orgona. Przyjmuje on do swego domu Tartufe'a, który jest dla niego uosobieniem cnót religijnych. W rzeczywi-stoÅ“ci jest przebiegÂÅ‚y i obÂÅ‚udny. Pragnie zdobyÃÅš córkê Orgona - Elmirê. Gospodarz traktuje go lepiej niÂż czÂÅ‚onków rodziny. ZaÅ“lepiony zapisuje mu majÂÄ…tek. Tartufe'a gubi zasadzka sÂÅ‚uÂżÂÄ…-cej Doryny. Zostaje aresztowany przez oficera gwardii. Moliere ukazuje parê typów - czÂÅ‚owie-ka naiwnego i spryciarza. Krytykuje bigoteriê i zacofanie mieszczaÃÄ…stwa.



Nurty



Kontrreformacja - prÂÄ…d powstaÂÅ‚y w KoÅ“ciele wobec zagroÂżenia reformacjÂÄ…. Do walki z re-formacjÂÄ… w 1531r. zostaÂÅ‚ powoÂÅ‚any zakon jezuitów. Zadaniem jego byÂÅ‚a edukacja w duchu katolickim oraz cenzurowanie ksiÂÄ…g. KoÅ“cióÂÅ‚, dbajÂÄ…c o nieskaÂżenie dogmatów, okreÅ“laÂÅ‚ co uznawaÃÅš za katolickie w dziedzinie nauki i sztuki. PopularnoÅ“ÃÅš odzyskaÂÅ‚a hagiografia ("ÂÅ»ywoty Å“wiêtych" Piotra Skargi). W centrum zainteresowaÃÄ… staÂÅ‚y siê narodowe przekÂÅ‚ady Biblii oraz sztuka.

Marinizm - nurt poetycki wprowadzony przez WÂÅ‚ocha Giambattista Marino. ZakÂÅ‚adaÂÅ‚, Âże poezja powinna zadziwiaÃÅš czytelnika, zaskakiwaÃÅš operacjami jêzykowymi; metaforami, para-doksami, antytezami i Å“miaÂÅ‚ymi porównaniami. PrzykÂÅ‚adem zastosowania tej techniki jest so-net "Cuda miÂÅ‚oÅ“ci" J. Morsztyna.

Obok marinizmu pojawia siê konceptyzm - nurt zwany gongoryzmem. UwydatniaÂÅ‚ on za-równo harmonijne, jak i sprzeczne zaleÂżnoÅ“ci miêdzy zjawiskami. Poprzez Å“rodki stylistyczne: anaforê (powtórzenia), oksymorony (zestawienie sprzeczne), gradacjê (stopniowanie zjawi-ska), hiperbolê (jego wyolbrzymienie) doprowadzaÂÅ‚ utwór do zaskakujÂÄ…cej, nieoczekiwanej pointy. Poezja byÂÅ‚a intelektualna i zmysÂÅ‚owa. Wszystkie zmysÂÅ‚y odbierajÂÄ…ce zróÂżnicowanie wraÂżenia Å“wiata nazywano "informato-rami duszy".

Racjonalizm - wywodziÂÅ‚ siê z krytycyzmu cechowaÂÅ‚ go kult rozumu. Nurt zapoczÂÄ…tkowaÂÅ‚ Rene Descartes w "Rozprawie o metodzie". Kontynuatorami byli John Lock, Baruch Spinoza, Isaak Newton. Kartezjusz gÂÅ‚osiÂÅ‚, iÂż rozum to jedyne ŸródÂÅ‚o dochodzenia prawdy. Najbardziej niezawodnÂÄ… byÂÅ‚a metoda dedukcji. Nurtem tym kierowali siê literaci francuscy: Wolter, Dide-rot (redaktor "Encyklopedii, czyli sÂÅ‚ownika rozumowanego nauk, sztuk i rzemiosÂÅ‚") Racjona-lizm odrzucaÂÅ‚ dogmaty wiary, których nie moÂżna rozumowo uzasadniÃÅš. PowstaÂÅ‚y: deizm i ateizm.

Przekonano siê, Âże racjonalizm jest jednostronny. W opozycji zrodziÂÅ‚ siê irracjonalizm odwo-ÂÅ‚ujÂÄ…cy siê do przekonaÃÄ… wypÂÅ‚ywajÂÄ…cych z instynktu, tradycji i wiary.

GÂÅ‚osiÂÅ‚, iÂż rozum nie jest w stanie objÂÄ…ÃÅš rzeczywistoÅ“ci.

Deizm - uznaje istnienie Boga jako stwórcy Å“wiata bez dalszej ingerencji w nim. Uznaje takÂże nakazy moralne pÂÅ‚ynÂÄ…ce z religii, odrzuca objawienie i wyznaniowe formy wiary. De-istami byli Diderot, Wolter.

Ateizm - odrzuca istnienie Boga, uznaje tylko materiê. PoglÂÄ…d pojawiÂÅ‚ siê w pismach fran-cuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha.

Empiryzm - jego prekursorem byÂÅ‚ angielski filozof Francis Bacon. PoglÂÄ…d kÂÅ‚adÂÅ‚ nacisk na rolê doÅ“wiadczenia w poznawaniu Å“wiata; preferowaÂÅ‚ rozumowanie indukcyjne. Z empiry-zmem ÂÅ‚ÂÄ…czy siê sensualizm. John Locke uwaÂżaÂÅ‚, Âże rozum to nie zapisana karta i caÂÅ‚ÂÄ… wiedzê czÂÅ‚owiek gromadzi na podstawie obserwacji zewnêtrznych (zmysÂłów) i wewnêtrznych (refleksji). WyÂÅ‚ÂÄ…cznym motywem dziaÂÅ‚ania jest dÂÄ…Âżenie do szczêœcia.

Utylitaryzm - typowa postawa oÅ“wiecenia, która za najwyÂższy cel jednostki uwaÂżaÂÅ‚a jej po-Âżytek. KaÂżde dziaÂÅ‚anie powinno dawaÃÅš jak najwiêksze szczêœcie jak najwiêkszej liczbie ludzi. Cech uÂżytkowych nabieraÂÅ‚a literatura, której przypisywano wartoÅ“ci edukacyjne i wychowaw-cze. Utylitaryzm spowodowany byÂÅ‚ wiarÂÄ… w czÂÅ‚owieka jako wolnÂÄ…, rozumnÂÄ… jednostkê, wiarÂÄ… Âże moÂże on zbudowaÃÅš lepszÂÄ… przyszÂÅ‚oÅ“ÃÅš. Z nurtem tym ÂÅ‚ÂÄ…czy siê dydaktyzm majÂÄ…cy na celu rozpowszechnienie literatury, równieÂż w niÂższych klasach spoÂÅ‚ecznych. Za przykÂÅ‚ad stanowiÂÄ… "Bajki" Krasickiego, który w zwiêzÂÅ‚y i dobitny sposób wyraÂżajÂÄ… krytykê ustroju feudalnego, zachowaÃÄ…: próÂżnoÅ“ci, gÂÅ‚upoty, niesprawiedliwoÅ“ci. Publicystyka okresu Sejmu Wielkiego podkreÅ“la patriotyzm, i to, Âże rozum moÂże doprowadziÃÅš ojczyznê do dawnej potêgi. "Powrót posÂÅ‚a" J. Niemcewicza przestrzega przed zdradÂÄ… i doprowadzeniem do rozbioru kraju.