OÅÅ‚WIECENIE



OÅ“wiecenie pierwszÂÄ… epokÂÄ… w nowoÂżytnych dziejach formacjÂÄ… kulturowÂÄ… caÂÅ‚kowicie Å“wiadomÂÄ… swego istnienia. ÓwczeÅ“ni mówili : "wieku rozumu" (w Anglii), "wieku filozofów" (we Francji) czy wieku "oÅ“wieconym".PrzywiÂÄ…zywaÂÅ‚ on szczególnÂÄ… wagê do siÂÅ‚y rozumu jako Å“wiatÂÅ‚a rozjaÅ“niajÂÄ…cego drogi poznania

czÂÅ‚owieka i Å“wiata. ÂÅ»ycie spoÂÅ‚eczne i kulturalne nacechowane byÂÅ‚o krytycyzmem wobec istniejÂÄ…cej rzeczywistoÅ“ci i pragnieniem wyzwolenia czÂÅ‚owieka z wiêzów feudalnych, krêpujÂÄ…cych jego myÅ“li, hamujÂÄ…cych rozwój postêpu, nauki i oÅ“wiaty.

Okres oÅ“wiecenia w Polsce moÂżna podzieliÃÅš na trzy fazy:

- wczesnÂÄ… - od lat 40. XVII w. do roku 1764;

- dojrzaÂÅ‚ÂÄ… (czasami stanisÂÅ‚awowskimi) - lata 1764-1795;

- schyÂÅ‚kowÂÄ… (oÅ“wieceniem postanisÂÅ‚awowskim) - lata 1795-1822.

Klasycyzm - wyznaczaÂÅ‚ poezji cele utylitarne, stawiaÂÅ‚ przed niÂÄ… zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastajÂÄ…ce z przekonania o ogromnej roli sÂÅ‚owa jako narzêdzia oddziaÂÅ‚ywania na spoÂÅ‚eczeÃÄ…stwo.

Sentymentalizm - traktowaÂÅ‚ literaturê jako sposób pokazania wewnêtrznego Âżycia czÂÅ‚owieka oraz ksztaÂÅ‚towania autentycznych, odrzucajÂÄ…cych pozory, wiêzi miêdzyludzkich, co równieÂż prowadziÂÅ‚o do moralizatorstwa; gÂłównym ideologiem sentymentalizmu byÂÅ‚ francuski pisarz Jan Jakub Rousseau; termin sentymentalizm upowszechniÂÅ‚ siê dziêki powieÅ“ci angielskiego pisarza Lawrence'a Sterne'a "PowieÅ“ÃÅš sentymentalna"; nawiÂÄ…zujÂÄ…c do wielu nurtów myÅ“li filozoficznej (m.in. empiryzmu i sensualizmu), sentymentalizm kÂÅ‚adÂÅ‚ nacisk na analizê jednostkowej sytuacji czÂÅ‚owieka, na tkwiÂÄ…ce w nim wewnêtrzne sprzecznoÅ“ci; analizowaÂÅ‚ teÂż sytuacjê spoÂÅ‚ecznÂÄ…, podkreÅ“lajÂÄ…c negatywnÂÄ… rolê sztucznie tworzonych barier i przedziaÂłów stanowych.

Rokoko - styl charakterystyczny dla wytwornej i subtelnej (rozrywkowej) twórczoÅ“ci - dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy; istotÂÄ… jego byÂÅ‚o rozumienie piêkna jako wartoÅ“ci podstawowej, dajÂÄ…cej przyjemnoÅ“ÃÅš obcowania z wytworami sztuki.



Gatunki literackie oœwiecenia:



bajka - wierszowana alegoryczna opowieÅ“ÃÅš o zwierzêtach lub ludziach, niekiedy o roÅ“linach czy przedmiotach, która sÂÅ‚uÂży do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczÂÄ…cej stosunków miêdzy ludŸmi; prawda ta wypowiadana jest bezpoÅ“rednio, zwykle jako pointa na koÃÄ…cu utworu, niekiedy juÂż na poczÂÄ…tku, bÂÄ…dŸ teÂż jest tylko sugerowana

czytelnikowi; postacie dziaÂÅ‚ajÂÄ…ce wyposaÂżone sÂÄ… w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapieÂżnik, lis-zdrajca); bajkê charakteryzuje na ogóÂÅ‚ dyscyplina jêzykowa i dÂÄ…Âżenie do ÂÅ‚atwego nawiÂÄ…zania kontaktu z odbiorcÂÄ…, co moÂże siê wyraÂżaÃÅš potocznoÅ“ciÂÄ… jêzyka i stylem gawêdziarskim. PodziaÂÅ‚ bajek: narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), stanowiÂÄ…ca jakby zwiêzÂÅ‚ÂÄ… nowelê o nieskomplikowanej akcji i z niewieloma postaciami oraz bajka epigramatyczna, przewaÂżnie czterowersowa, rysujÂÄ…ca pewnÂÄ… elementarnÂÄ… sytuacjê, a na jej tle paralelizm lub kontrast postaw. W okresie oÅ“wiecenia bajka staÂÅ‚a siê jednym z gÂłównych gatunków, sÂÅ‚uÂżyÂÅ‚a dydaktyce i moralizatorstwu;



satyra - utwór o celu dydaktycznym, wytykajÂÄ…cy i oÅ“mieszajÂÄ…cy wady i wystêpki zarówno natury ludzkiej, jak i Âżycia zbiorowego - obyczajowego, spoÂÅ‚ecznego, politycznego; istotÂÄ… satyry jest krytyka, posÂÅ‚uguje siê wiêc ona czêsto deformacjÂÄ…, groteskÂÄ…, wyostrzeniem atakowanych cech; w Polsce

satyra rozwinêÂÅ‚a siê zwÂÅ‚aszcza w okresie oÅ“wiecenia (Krasicki, Naruszewicz), przy czym staÂÅ‚a siê Å“rodkiem konkretnej krytyki spoÂÅ‚eczno-obyczajowej;



poemat heroikomiczny - utwór epicki, stanowiÂÄ…cy parodiê eposu bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencjÂÄ… dla eposu, stosuje siê w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy bÂÅ‚ahe i codzienne; cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub Âżartobliwo-rozrywkowy, cechuje go równieÂż dygresyjnoÅ“ÃÅš tonu; liczne sentencje; wystêpuje oktawa, czyli strofa oÅ“miowersowa o rozkÂÅ‚adzie rymów: abababcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to czêsto sentencja ("zÂÅ‚ota myÅ“l");



komedia - gatunek dramatyczny o treÅ“ci pogodnej, akcji obfitujÂÄ…cej w wydarzenia, oraz majÂÄ…cej pomyÅ“lne dla bohaterów zakoÃÄ…czenie, z elementami komizmu, niekiedy takÂże karykatury, satyry, groteski, majÂÄ…cy na celu wywoÂÅ‚anie Å“miechu widza;



sielanka - gatunek poetycki, wywodzÂÄ…cy siê z antycznej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.), obejmujÂÄ…cy utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadajÂÄ…ce o Âżyciu pasterzy lub wieÅ“niaków. W staroÂżytnym Rzymie rozwinÂÄ…ÂÅ‚ ten gatunek Wergiliusz;



powieÅ“ÃÅš - jeden z gÂłównych gatunków nowoÂżytnej prozy epickiej, cechujÂÄ…cy siê na ogóÂÅ‚ wiêkszym rozmachem, obszerniejszym ukÂÅ‚adem wÂÄ…tków i postaci, a takÂże zdarzeniowym charakterem Å“wiata przedstawionego; ukazane w powieÅ“ci postacie i zdarzenia sÂÄ… przewaÂżnie fikcyjne, zarazem jednak wyraŸnie zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposaÂżone w bogactwo szczegóÂłów; naczelnÂÄ… kategoriÂÄ… opisu jest kategoria narratora;



esej - (franc. essai=próba) wypowiedŸ o tematyce literackiej publicystycznej lub filozoficznej, wyróÂżniajÂÄ…ca siê swobodnym, osobistym tonem oraz dbaÂÅ‚oÅ“ciÂÄ… o formê; od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej prezentujÂÄ…cej wyczerpujÂÄ…co materiaÂÅ‚ dowodowy) esej róÂżni siê wiêkszÂÄ… elastycznoÅ“ciÂÄ… formy, siêganiem po Å“rodki literackie (np. metaforê, obraz, luŸnÂÄ… kompozycjê, tok skojarzeniowy) oraz tym, Âże nie dÂÄ…Âży do peÂÅ‚nej syntezy, lecz wyraÂża refleksje autora; stwarza iluzjê

szczeroœci;



felieton - (franc. feuilleton=zeszycik, powieÅ“ÃÅš w odcinku) gatunek publicystyczny, podejmujÂÄ…cy na ogóÂÅ‚ aktualnÂÄ… problematykê w sposób swobodny, impresyjny, posÂÅ‚ugujÂÄ…cy siê metaforÂÄ… i skojarzeniem, niekiedy fikcjÂÄ… literackÂÄ…; felieton ma na celu budzenie zaciekawienia, nawiÂÄ…zanie

bezpoÅ“redniego kontaktu z czytelnikiem; atrakcyjna forma ÂÅ‚ÂÄ…czy siê z lekkoÅ“ciÂÄ… tonu i czêsto Âżartobliwym lub satyrycznym charakterem; aktualny temat jest traktowany w felietonie w sposób dygresyjny, zróÂżnicowany stylistycznie, subiektywny, a uogólnienia majÂÄ… charakter raczej

hipotetyczny;



poemat heroiczny - pokazywaÂÅ‚ wzorcowe postacie na tle doniosÂÅ‚ych wydarzeÃÄ… historycznych; "Jagiellonida" Tomaszewskiego;



poemat opisowy - utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego treÅ“ciÂÄ… jest przedstawienie jakiegoÅ“ fragmentu rzeczywistoÅ“ci jako podstawy do szerszych uogólnieÃÄ…; opis podporzÂÄ…dkowany jest wizji ogólnej, okreÅ“lonej koncepcji natury, Å“wiata; w okresie oÅ“wiecenia poemat opisowy wyraÂżaÂÅ‚

pochwaÂłê czÂÅ‚owieka jako twórcy przyrody; komedia dell'arte - literatura plebejska;



oda - utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosÂÅ‚oÅ“ÃÅš tematu i stylu, sÂÅ‚awiÂÄ…cy osobê, ideê, wydarzenie; gatunek wyksztaÂÅ‚cony w staroÂżytnoÅ“ci; wg poetyki klasycystycznej oda miaÂÅ‚a ÂÅ‚ÂÄ…czyÃÅš elementy retoryczne i liryczne; miaÂÅ‚o siê w niej wyraÂżaÃÅš uniesienie; dopuszczalna wiêc byÂÅ‚a pewna swoboda kompozycyjna; w okresie oÅ“wiecenia oda sÂÅ‚uÂżyÂÅ‚a do wyraÂżania tematyki okolicznoÅ“ciowej oraz filozoficzno-moralnej.



Kierunki filozoficzne w XVIII w.:



empiryzm - (empiria-doÅ“wiadczenie); prekursorem byÂÅ‚ angielski filozof Francis Bacon (czyt. bejkn); kÂÅ‚adÂÅ‚ nacisk na rolê doÅ“wiadczenia w procesie poznawania Å“wiata, odrzucajÂÄ…c to wszystko, czego nie da siê potwierdziÃÅš praktycznie;



racjonalizm - twórcÂÄ… byÂÅ‚ Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie"); przywiÂÄ…zywaÂÅ‚ on szczególnÂÄ… wagê do roli rozumu w poznawaniu prawdy, byÂÅ‚ zwolennikiem systematycznego, rozumowego ÂÅ‚adu w dochodzeniu do prawdy, odrzucaÂÅ‚ wszelkie uprzedzenia i przesÂÄ…dy; przedstawicielami tego kierunku

byli Wolter oraz Denis Diderot;

deizm - owoc racjonalizmu przeciwstawiajÂÄ…cego siê wiedzy objawionej i dogmatom wiary; deiÅ“ci uznawali istnienie Boga jako stwórcy Å“wiata, uznawali teÂż wagê nakazów moralnych pÂÅ‚ynÂÄ…cych z religii, odrzucali objawienie i wyznaniowe formy wiary; deistami byli Diderot oraz Wolter,

obaj walczÂÄ…cy z fanatyzmem religijnym;

ateizm - (lub materializm) poglÂÄ…d odrzucajÂÄ…cy istnienie Boga; pojawiÂÅ‚ siê w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha;



irracjonalizm - poglÂÄ…d filozoficzny, gÂÅ‚oszÂÄ…cy, Âże rzeczywistoÅ“ÃÅš jest niedostêpna poznaniu rozumowemu i odwoÂÅ‚ujÂÄ…cy siê do przekonaÃÄ… wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu i tradycji; wyksztaÂÅ‚ciÂÅ‚ siê pod koniec epoki oÅ“wiecenia;

sensualizm - ŸródÂÅ‚em wiedzy sÂÄ… wraÂżenia zmysÂÅ‚owe; twórcÂÄ… byÂÅ‚ John Locke (lok); twierdziÂÅ‚, Âże czÂÅ‚owiek rodzi siê jako "czysta karta" (tabula rasa), czyli Âże nie ma doÅ“wiadczeÃÄ…, wrodzonych idei czy zasad i ksztaÂÅ‚tujÂÄ… siê one dopiero w ciÂÄ…gu Âżycia. Postawê ludzi oÅ“wieceniowych znamionowaÂÅ‚y: utylitaryzm (najwyÂższy cel postêpowania to poÂżytek jednostki i spoÂÅ‚eczeÃÄ…stwa), humanitaryzm, optymizm, krytycyzm.