ŻYWIENIE I ZDROWIE
NUTRITION & HEALTH
ROCZNIK 9, NR 4 (35) " CALIVITA® INTERNATIONAL-POLSKA " WrzesieÅ„ 2006
Prof. dr n. med. Valeria Szedlak-Vadocz
PrzewodniczÄ…ca ZespoÅ‚u Doradców Medycznych CaliVita® International
Specjalista biochemii klinicznej, medycyny nuklearnej i patofizjologii klinicznej
ENZYMY WSPOMAGAJ
CE TRAWIENIE
Każda komórka naszego organizmu jest niezwykłą Nasz organizm musi rozłożyć, przyswoić i prze-
fabryką metaboliczną, w której przebiega tysiące słać składniki odżywcze do komórek, w przeciw-
miliardów reakcji chemicznych. Nasz organizm nym razie nie mogą być one wykorzystane.
składa się z 70 trylionów komórek; stąd zachodzące
codziennie reakcje chemiczne sÄ… praktycznie nie- BUDOWA I FUNKCJE
zliczone. Każda myśl, każdy ruch, przepływ krwi, UKA
ADU POKARMOWEGO
proces wzrostu, trawienie& sÄ… wynikiem licznych
Jeśli zapoznamy się z funkcjonowaniem naszego
procesów chemicznych, katalizowanych przez en-
przewodu pokarmowego, wkrótce uświadomimy
zymy. Enzymy sÄ… kontrolowane przez hormony
sobie, jak niewiele o nim wiemy. Przekonamy siÄ™,
 podczas gdy procesy biologiczne sÄ… poprzedzane
kiedy, gdzie i w jaki sposób mogą rozwinąć się
zjawiskami biofizycznymi (elektromagnetycznymi).
zaburzenia wpływające negatywnie na nasze zdro-
Aby uniknąć zaburzeń metabolicznych, natura wie, dlaczego nie jest jednoznaczne co, kiedy i jak
stworzyła setki układów (zwanych przez bio- dużo zjemy, która żywność jest dla nas korzystna,
chemików  sprzężeniem zwrotnym lub przez bio- a która nie. Dowiemy się również, które składniki
fizyków  biologicznym sprzężeniem zwrotnym ), odżywcze, uwalniane podczas prawidłowego pro-
które regulują funkcje enzymów i hormonów. cesu trawienia, pomogą nam zachować zdrowie
oraz w jaki sposób nie strawiona żywność, a
W JAKI SPOSÓB DZIAA
AJ

konkretnie, uboczne lub końcowe produkty zabu-
SUBSTANCJE ODŻYWCZE? rzonego trawienia uszkadzają nasz organizm.
Stosowane w starożytności powiedzenie:  Jesteś Układ pokarmowy jest zespołem narządów, które
tym, co jesz , obecnie, w czasach współczesnej pełnią różne, jednak ściśle powiązane ze sobą
cywilizacji należałoby zmienić na:  Jesteś tym, zadania.
co Twój organizm jest w stanie wykorzystać ,
Krótko mówiąc: pożywienie, podczas pasażu
ponieważ istnieją liczne zaburzenia i choroby spo-
przez przewód pokarmowy, zostaje rozłożone
wodowane niewłaściwą dietą. Najpierw jednak
na składniki proste, które mogą być wchłaniane
powinien być spełniony warunek wstępny:
do krwioobiegu, rozprowadzane do wszystkich
NUTRITION & HEALTH Wrzesień 2006
komórek i wykorzystane w procesach komórko- Jama ustna i przełyk
wych, niezbędnych do życia. Kiedy nasze komór-
Proces trawienia rozpoczyna siÄ™ w jamie ustnej,
ki mogą wykorzystać poszczególne elementy
gdzie spożyty pokarm zostaje wymieszany ze śliną,
pożywienia? Tylko w przypadku, gdy ich metabo-
rozdrobniony przez zęby do prawie płynnej papki
lizm również nie jest zaburzony. Tak więc muszą
- oczywiście tylko wtedy, gdy żujemy kawałki
prawidłowo przebiegać inne, podstawowe funk-
pożywienia przynajmniej 30-40 razy. Ślina - w
cje fizjologiczne, takie jak: odpowiedni dopływ
ilości prawie 1,5 litra dziennie - jest wytwarzana
krwi, dostateczna podaż tlenu, nie zaburzona
przez sześć ślinianek. Jej skład ułatwia nie tylko
gospodarka wodno-elektrolitowa oraz równowaga
połykanie żywności, ale również wzmacnia smak.
kwasowo-zasadowa. Nie mniej ważny jest stały,
Ślina pełni inną ważną rolę: z pomocą obecnych w
prawidłowy przepływ informacji, poprzedzający
niej enzymów już w jamie ustnej rozpoczyna się
reakcje biochemiczne, jak również wymiana infor-
wstępne trawienie i przemiana pokarmu.
macji pomiędzy światem zewnętrznym i naszym
Pod wpływem ptialiny (ustnej amylazy) następuje
organizmem, co umożliwia porozumiewanie się
początkowy rozkład skrobi, przygotowując ją do
i współpracę pomiędzy komórkami. Tak więc, aby
dalszego trawienia, które jest kontynuowane w jeli-
nasz organizm mógł prawidłowo funkcjonować,
tach z przekształceniem do cukrów prostych. Z ja-
nie wystarczy tylko przyjmować pokarm. Jednym
my ustnej bezpośrednio wchłania się tylko alkohol.
z najważniejszych warunków zachowania zdrowia
jest spożywanie żywności naturalnej o wysokiej Gdy pokarm zostaje pogryziony i wymieszany
jakości, a nie jej  podróbek , czyli po prostu  anty- ze śliną, wtedy język formuje nadający się do
żywności (obecnie powszechnie nazywanej  junk połknięcia kęs i popycha go w kierunku przełyku.
food ). Jeśli wszystkie wyżej wymienione warun- W tym momencie podniebienie miękkie uszczel-
ki zostaną spełnione, jesteśmy na dobrej drodze, nia jamę nosowo-gardłową, a nagłośnia natych-
by zachować zdrowie. miast zamyka dojście do krtani, co zapobiega
przedostawaniu się pożywienia do dróg odde-
Dr Howard Loomis, który prawie całe życie
chowych. Zdrowa osoba dorosła połyka około
zajmował się zagadnieniem enzymów, ujął kwestię
2400 razy dziennie, głównie podczas posiłków,
odżywiania w następujący sposób:
lecz także niezależnie. Za pomocą tzw. ruchów
 Zdrowie człowieka zależy nie tylko od jakości
perystaltycznych przełyku rozpoczyna się prze-
przyjmowanego pożywienia, ale od zdolności or-
suwanie treści pokarmowej do żołądka. Perystal-
ganizmu do właściwego rozłożenia, wchłonięcia
tyka oznacza rytmiczne, wężowate ruchy mięśni
i wykorzystania składników pokarmowych.
przewodu pokarmowego, dzięki którym pokarm
Jeśli organizm posiada, oprócz niezbędnych
przesuwa się wzdłuż całego układu trawiennego.
substancji odżywczych, także odpowiednią ilość
Pomiędzy najważniejszymi odcinkami przewodu
enzymów, wówczas może czynić cuda.
pokarmowego znajdują się specjalne pierścienie
mięśniowe, tzw. zwieracze, natomiast w jelitach
Proces trawienia
występują zastawki. Taka budowa pozwala sub-
Wpływ substancji odżywczych na nasz organizm
stancjom odżywczym pozostać w każdym odcinku
rozpoczyna siÄ™ wraz z procesem trawienia. Trawie-
przewodu pokarmowego przez odpowiedni okres
nie - w sposób bardzo uproszczony - oznacza rozkład
czasu, potrzebny do strawienia przez właściwe
spożytych składników odżywczych przy pomocy ro-
enzymy. Zabezpiecza także przed cofaniem treści
zmaitych enzymów i innych niezbędnych substancji
pokarmowej do poprzednich odcinków.
do mniejszych i chemicznie prostszych elementów,
które następnie przenikają poprzez ściany przewodu
Żołądek
pokarmowego do krwioobiegu i ostatecznie docierajÄ…
Żołądek to podłużny, dobrze umięśniony narząd,
do komórek. Jest więc jasne, że tak skomplikowana
który czynnie dopasowuje swoją pojemność do obję-
i wytrzymała fabryka metaboliczna powinna być
tości spożytego pokarmu. Znajduje się w lewym
optymalnie zaopatrywana w substancje odżywcze.
podżebrzu, poniżej przepony, a powyżej pępka.
2
Wrzesień 2006 NUTRITION & HEALTH
Dzięki silnemu umięśnieniu, dokładnie rozciera i środowisko stanowi skuteczną linię obrony przed
miesza treść pokarmową z wydzieliną zawierającą rozmaitymi patogenami, w większości przypad-
śluz, kwas solny, enzymy i tzw. czynnik wewnętrzny ków niszcząc je. W sytuacji niewystarczającej ilości
(IF), niezbędny do absorpcji witaminy B12 poprzez soku żołądkowego, mikroorganizmy wywołują
ściany jelit do krwioobiegu. Brak IF  który może procesy zapalne w błonie śluzowej żołądka, które
pojawić się jako konsekwencja zaniku błony prowadzą do zaburzonej funkcji mięśni zwie-
śluzowej żołądka  jest jedną z przyczyn niedoboru racza  w efekcie sok żołądkowy  cofa się do
witaminy B12, co może prowadzić do zaburzeń przełyku. Jednak przełyk z trudnością toleruje
w układzie krwiotwórczym i nerwowym. refluks zawartości żołądka (zarzucanie wsteczne),
co wywołuje nieprzyjemny, palący ból, tzw. zgagę.
Głównym enzymem soku żołądkowego jest
Zaburzenie to, nazywane skrótowo w literaturze
pepsyna, która wstępnie trawi białka. Jest skute-
jako GERD (Gastro-Esophageal Reflux Disease
czna tylko w silnie kwaśnym środowisku. Pod
 choroba refluksowa żołądkowo-przełykowa), jest
wpływem działania pepsyny białka rozpadają się
obecnie bardzo częste i może być spowodowane
na mniejsze jednostki - polipeptydy, przygotowujÄ…c
niezdrowym stylem życia, jak również złymi
się do następnej fazy trawienia: rozkładu na
nawykami żywieniowymi, a konkretnie niską
mniejsze peptydy, a następnie aminokwasy.
jakością pożywienia.
Kolejny enzym żołądkowy - rennina ścina mleko i
Z żołądka nie jest absorbowane nic innego poza
umożliwia dalsze trawienie jego białka (kazeiny).
alkoholem (około 20%) i niewielką ilością żelaza
Niezwykle kwaśny odczyn soku żołądkowego
(lecz tylko w obecności odpowiedniej ilości wita-
(pH 0,8-2,0) pochodzi od kwasu solnego (HCl),
miny C). Wstępnie strawiony pokarm, wysycony
który jest wytwarzany przez specjalne komórki
sokiem żołądkowym w wyniku rytmicznych skur-
okładzinowe błony śluzowej żołądka.
czów mięśni żołądka, dostaje się do dwunastnicy
Kwaśne środowisko jest dobrze tolerowane przez - pierwszego odcinka jelita cienkiego.
błonę śluzową żołądka, ponieważ w warunkach
Zazwyczaj pokarm, zawierający węglowodany,
fizjologicznych jej komórki są zaopatrzone w
białka i tłuszcze, opuszcza żołądek w ciągu 3-5
odpowiednie mechanizmy obronne. Silnie kwaśne
godzin. Pokarm płynny, jak np. zupy, przechodzi
Tabela 1. Jak długo pokarm pozostaje w żołądku?
0,5-2 godziny 2-3 godziny 3-4 godziny 4-5 godzin 5-6 godzin 6-8 godzin
Chleb Tłusta pieczeń Sałatka
Cukier Biały chleb Ser
pełnoziarnisty wieprzowa śledziowa
Sardynki
Miód Grzanki Frytki Soczewica Bekon
w oleju
Owsianka Surowe jajka Kalarepa Groch Tuńczyk
Wędzony
Ryż Jaja na twardo Szpinak Szczypiorek
węgorz
TÅ‚usta pieczona
Kasza manna Omlet Rzodkiewka Åšledz
wędzony
gęś i kaczka
Kawa, herbata Sos tatarski Jabłka Śledz
solony
Kakao Ryba gotowana Gotowana szynka Pieczone mięso
Gotowane Gotowana
Kalafior
mleko wołowina
Niezbyt tłusta
Bulion Szparagi
kiełbasa
Ziemniaki
Jaja gotowane
gotowane w os- Gotowana kura
na miękko
olonej wodzie
Ziemniaki puree
Kompot
3
NUTRITION & HEALTH Wrzesień 2006
przez żołądek o wiele szybciej niż pokarmy stałe. z jelitem grubym) są przyswajane dwie bardzo
Z kolei pokarmy tłuste pozostają w nim znacznie ważne substancje - witamina B12 związana z czyn-
dłużej. nikiem wewnętrznym oraz sole kwasu żółciowego.
Zachodzi też dalsza resorpcja wody. W końcowym
Jelito cienkie
odcinku jelita cienkiego  pokarm resztkowy
To główne miejsce trawienia i wchłaniania sub- występuje w postaci płynnej.
stancji odżywczych. Dociera tu żółć, produkowana
Jelito grube
przez wÄ…trobÄ™ oraz wydzielane sÄ… enzymy trawien-
ne trzustki i sok jelitowy. W przeciwieństwie do Jelito cienkie przechodzi w jelito grube, mające
kwaśnego odczynu soku żołądkowego, środowisko przeciętnie 1,5-2,0 metrów długości. Jest ono
jelita cienkiego jest zasadowe, co jest zapew- podzielone na kÄ…tnicÄ™, wyrostek robaczkowy,
niane przez wydzielaną przez wątrobę żółć, sok okrężnicę wstępującą, poprzeczną i zstępującą,
trzustkowy bogaty w wodorowęglany, jak również esicę i odbytnicę. Do początkowego odcinka
wydzielinę jelitową. Alkaliczny odczyn jest okrężnicy dociera dosyć duża ilość rozcieńczonych
częściowo potrzebny do trawienia składników resztek pokarmowych. Zastawka krętniczo-
odżywczych, a częściowo do ich absorpcji. kątnicza zapobiega ich cofaniu się do jelita cien-
kiego. Okrężnica służy głównie jako magazyn
Błona śluzowa jelita jest obficie pofałdowaną
treści jelitowej, z której nadal odbywa się resor-
tkanką z tysiącami bardzo subtelnych kosmków
pcja wody i elektrolitów (lecz już tylko w małych
jelitowych, przypominającą na wewnętrznej
ilościach). Skurcze jej mięśni są stosunkowo nie-
powierzchni aksamitne włókno. Tak duża liczba
regularne: szczególną formą aktywności są skur-
kosmków jest niezbędna, żeby umożliwić jelitom
cze masowe, występujące zwykle kilka razy w
pobranie, w stosunkowo krótkim czasie, odpowie-
ciÄ…gu dnia. PowodujÄ… one obkurczenie ok. 20 cm
dniej ilości składników odżywczych. Ten  trik
jelita, przemieszczając masy kałowe w kierunku
natury zwiększa powierzchnię wewnętrzną jelit
odbytu. Pasaż resztek pokarmowych wzdłuż
do prawie 150 m2. Za pośrednictwem kosmków
okrężnicy zajmuje 10-12 godzin. Ruch w jednym
jelitowych miliony nadających się do wchłonięcia
kierunku zapewniają pierścienie mięśniowe (za-
cząsteczek przepływa do krwi, która z kolei regu-
stawki). Płynna treść w okrężnicy, po absorpcji
larnie dostarcza prawie 70 trylionom komórek
wody i soli mineralnych, ma coraz bardziej stałą
ludzkiego organizmu wszystkie niezbędne do
konsystencjÄ™. Papka pokarmowa po dotarciu do
życia substancje.
jelita grubego jest zagęszczana z około 500 ml do
Jelito cienkie, mające długość około 6 metrów,
100-200 ml.
składa się z trzech części: dwunastnicy, jelita
Ostatni odcinek przewodu pokarmowego to od-
czczego i krętego. Okrężne mięśnie ściany jelit
bytnica, mająca długość prawie 20 cm. Gromadzą
przesuwają miazgę pokarmową w dół przewodu
się tutaj wszystkie resztki pokarmowe, które nie
pokarmowego, dzięki stałym, rytmicznym skur-
zostały wykorzystane przez organizm, jak również
czom podobnym do ruchu fali.
różne produkty uboczne przemiany materii i sub-
W dwunastnicy, która ciągnie się od ujścia żołądka
stancje toksyczne. Stolec składa się głównie z tzw.
(odz
wiernika), rozpoczyna się dopełniający pro-
materiału balastowego (np. celulozy, hemicelulozy,
ces trawienia. Białka, węglowodany i tłuszcze
itd.), bakterii i resztek złuszczonej ściany jelitowej
zostają rozłożone na części składowe, nadające
lub substancji eliminowanych z krwioobiegu.
się do wchłonięcia i wykorzystania przez orga-
Ilość bakterii w jelitach zwiększa się w miarę
nizm. W dwunastnicy rozpoczyna się też absor-
oddalania od odz
wiernika. Odczyny chemiczne
pcja końcowych produktów rozkładu (wchłaniana
środowisk poszczególnych odcinków okrężnicy
jest też większość żelaza), ale główna część
różnią się pomiędzy sobą, co odgrywa znaczącą
składników odżywczych przenika do krwioobiegu
rolę w utrzymaniu przy życiu zróżnicowanych
poprzez błonę śluzową jelita czczego. W okolicy
gatunków przyjaznych bakterii, jak również w
krętniczo-kątniczej (gdzie jelito kręte łączy się
regulowaniu procesów fizjologicznych. Z po-
4
Wrzesień 2006 NUTRITION & HEALTH
wodu wadliwych nawyków żywieniowych, ni- Wątroba jest największym narządem naszego or-
skiej jakości pożywienia, szkodliwych substancji, ganizmu - jej masa sięga około 2 kg. To unikalna
sytuacji stresowych i niewłaściwego stylu życia przetwórnia chemiczna - w jej komórkach zacho-
charakteryzującego społeczeństwa państw zacho- dzi ogromna i skomplikowana przemiana sub-
dnich, delikatna równowaga chemiczna i fizjolo- stancji dostarczonych z pożywieniem. Wątroba
giczna przewodu pokarmowego może zostać łatwo jest w stanie przekształcić prawie każdy składnik
naruszona, zaburzając prawidłowe funkcje jelita, i zneutralizować toksyny, dopóki jest zdrowa.
trawienie i absorpcję. W takiej sytuacji większość Pełni funkcje magazynu  gromadzi witaminy A,
przyjaznych bakterii jelitowych, mających korzy- D, B12, żelazo i zapasy węglowodanów (w postaci
stny wpływ na nasz organizm, ulega zniszczeniu glikogenu). Szybki rozpad glikogenu zapewnia
i zostaje zastąpiona przez agresywne patogeny. utrzymanie prawidłowego stężenia glukozy we
W efekcie naruszona zostaje naturalna równowaga krwi w sytuacji jej niedoboru. Wątroba wytwarza
i rozwija się wiele zaburzeń funkcjonalnych, a w i wydziela do krwi różne białka osoczowe, enzymy
ich następstwie - choroby organiczne. Procesy te oraz substancje odpowiedzialne za krzepliwość
powszechnie są traktowane jako dysbioza. Za- krwi (na 12 głównych czynników krzepnięcia,
burzenia w obrębie dolnego odcinka przewodu po- 9 jest wytwarzanych w wątrobie). Uczestniczy
karmowego mają szerokie spektrum - od różnych w syntezie endogennego cholesterolu, tzn. nie
stanów zapalnych jelita do nowotworów. pochodzącego z pożywienia.
Pamiętaj! Trawienie jest jedną z fizjologicznych Jednym z głównych zadań wątroby jest produkcja
funkcji, która potrzebuje najwięcej energii. żółci. Żółć zawiera kwasy żółciowe i ich sole, które
Inną fizjologiczną, energochłonną funkcją jest dzięki właściwościom podobnych do detergentów,
eliminacja produktów ubocznych i toksycznych emulgują substancje tłuszczopodobne, ułatwiając
czyli odtruwanie. W sytuacji, gdy odżywiamy się ich skuteczne trawienie.
niewłaściwie, głównie pokarmem przetworzonym,
Pęcherzyk żółciowy o długości 7-8 cm, to do-
ubogim w enzymy, błonnik i inne naturalne sub-
datkowy narząd trawienny służący za magazyn
stancje, jemy na raz zbyt duże porcje lub regular-
żółci. Gromadzi produkowaną przez wątrobę żółć,
nie spożywamy przekąski, tracimy tak dużo ener-
modyfikując ją chemicznie i zagęszczając.
gii na procesy trawienia, że nie będziemy mieli ani
Już widok pokarmu i poczucie jego smaku może
wystarczająco dużo czasu, ani energii na eliminację
być wystarczającym bodz
cem do opróżnienia
produktów ubocznych i oczyszczanie organizmu.
pęcherzyka żółciowego. Jeśli dochodzi do za-
To dlatego produkty uboczne zalegajÄ… w naszym
burzenia równowagi składników żółci, może dojść
organizmie, zatrzymując sól i wodę, co prowadzi
do tworzenia kamieni żółciowych.
do przyrostu masy ciała. Kalorie, nie spalone w
wyniku zwolnionego tempa metabolizmu, prędzej
Trzustka
czy póz
niej zgromadzÄ… siÄ™ w postaci nadmiaru
Gruczoł ten, o długości około 15 cm, można
tkanki tłuszczowej. To wyjaśnia korzystny wpływ
odnalez
ć w zagięciu dwunastnicy. Trzustka jest
tzw. sokowych głodówek czy innych kuracji post-
zarówno gruczołem wydzielania zewnętrznego,
nych. Podczas ich trwania spożywamy tylko soki
jak i wewnętrznego. Wytwarza najważniejsze en-
owocowe i warzywne, wymagajÄ…ce od naszego or-
zymy trawienne organizmu, jak również dwa pod-
ganizmu mniej energii potrzebnej do strawienia i
stawowe hormony (insulinę i glukagon), które są
przyswojenia składników odżywczych. Zmniejsza
niezbędnymi regulatorami metabolizmu glukozy.
się również spożycie substancji toksycznych i
Określone grupy komórek trzustki (wyspy Langer-
jednocześnie pobudzona zostaje eliminacja sub-
hansa) produkują insulinę, która jest wydzielana
stancji szkodliwych z naszego organizmu.
bezpośrednio do krwi. Z tego względu, podobne
narządy nazywane są gruczołami wydziela-
Wątroba i pęcherzyk żółciowy
nia wewnętrznego. Większa (egzokrynna) część
Nie możemy mówić o trawieniu, nie wspominając
trzustki wytwarza soki o odczynie zasadowym,
o roli wątroby, pęcherzyka żółciowego i trzustki.
5
NUTRITION & HEALTH Wrzesień 2006
jak również podstawowe enzymy trawienne, Białka osocza docierają do tkanek wraz z krwią,
które wydziela do dwunastnicy. Enzymy te pełnią gdzie uczestniczą w syntezie swoistych białek
złożone funkcje: lipazy rozkładają tłuszcz, prote- tkankowych (białka mięśniowe, hormony, enzymy
azy - białka do aminokwasów, a amylaza (zwana tkankowe, itd.). Warto odnotować, że ze względu
inaczej diastazÄ…) jest odpowiedzialna za rozpad na brak charakterystycznej postaci magazynujÄ…cej
skrobi. (w przeciwieństwie do glikogenu i glukozy), nad-
miar białka rozkłada się. Z tego powodu niezwykle
Jak już wcześniej wspomniano, trawienie mięsa
ważne jest, by zapewnić kulturystom  oprócz
i innych białek rozpoczyna się w żołądku, gdzie
aminokwasów budujących białka  również inne
na skutek działania kwasu solnego wytwarzane-
warunki intensywnej syntezy białka.
go przez komórki okładzinowe, dochodzi do ich
ścinania (denaturacji). Następnie pepsyna, funk-
OGÓLNIE O ENZYMACH
cjonalnie proteaza aktywna w środowisku sil-
Jak wyżej wyjaśniono, enzymy są biokatalizatora-
nie kwaśnym (pH 1,8-3,8) hydrolizuje (rozkłada)
mi promujÄ…cymi i prowadzÄ…cymi procesy chemi-
zdenaturowane wcześniej białka, przekształcając
czne w organizmie. W większości są to cząsteczki
je do prostszych czÄ…steczek. Obecna w soku
złożone z białek, które - działając jak katalizator
żołądkowym rennina przekształca kazeinę w
bardziej podatny na działanie pepsyny kazeinian - umożliwiają lub przyspieszają szybkość reak-
wapnia. Żołądek niemowląt zawiera inny en- cji chemicznych innych substancji, nie ulegając
przy tym zniszczeniu czy przekształceniu. Na
zym, cimosine (kazeinazę), która rozkłada białko
mleka. Produkcja tego enzymu ustaje w prze- skuteczność reakcji chemicznych mają też wpływ:
temperatura, ciśnienie oraz jakość i ilość produk-
biegu ontogenezy, tak więc osoby dorosłe trawią
tów końcowych. W różnych warunkach enzymy
białka mleka znacznie słabiej. Z tego powodu, w
starszym wieku wskazane jest spożywanie jogur- pracują z różną aktywnością.
tu, już wstępnie  przygotowanego do trawienia
Termo- i stereochemiczna
przez bakterie kwasu mlekowego. Jest to szczegól-
wrażliwość enzymów
nie polecane osobom z grupą krwi 0 i A, ponieważ
Enzymy są najmniej opornymi na ciepło substan-
z trudnością trawią one białka mleka krowiego.
cjami. Każdy pokarm, który był podgrzewany,
Następnie białka docierają do jelita cienkiego,
stopniowo traci zawarte w nim własne enzymy
gdzie kontynuowane jest ich trawienie przy udzia-
i zdecydowaną część witamin, pogarszając swoją
le trypsyny, chymotrypsyny, karboksypeptydazy,
wartość odżywczą. Denaturujące białka pozbawiają
elastazy i kolagenazy. W odróżnieniu od pepsyny,
żywność  życia , co sprawia, że zaczynają
nie są to już proteazy kwaśne, dobrze funkcjonują
powstawać substancje toksyczne dla organizmu.
w pH = 7,5-8,5. Ostateczna hydroliza (do di-pen-
Ta chemiczna modyfikacja pojawia się już w tem-
tapeptydów) jest przeprowadzona przez erepsyny
peraturze od 47ć%C, co w przypadku żywności nie
i inne  wysoce swoiste enzymy. W jelicie cienkim
jest zbyt wysoką temperaturą. Podobnie, każda
ma również miejsce absorpcja poprzez transport
żywność, która była naświetlana, konserwowana,
aktywny i bierny, w którym bardzo znacząca rolę
pasteryzowana, gotowana na parze czy wystawia-
odgrywa witamina B6 (w postaci kompleksu piry-
na na jakiekolwiek działanie ciepła, zwłaszcza w
doksalo-metalowego).
kuchence mikrofalowej oraz większość mrożonej
Olbrzymia powierzchnia kosmków jelita cienkiego
żywności, jest uboga w enzymy czy całkowicie
wchłania do krwioobiegu składniki odżywcze,
ich pozbawiona. Enzymy, jako substancje aktyw-
rozłożone na poszczególne elementy. Wątroba
ne, pod wpływem mrożenia, działania ciepła
odfiltrowuje przyswojone z krwi aminokwasy
czy wędzenia, nie mogą już dłużej pełnić swoich
i katalizuje z nich intensywną syntezę białek.
zadań, nawet jeśli wciąż mają tę samą strukturę
Produkuje olbrzymie ilości białek osocza, które
chemiczną. Dzieje się tak, gdyż wspomniane pro-
można uważać za ruchomą (tzw. dynamiczną) pulę
cesy wywołują w cząsteczkach złożonych białek
białek organizmu.
6
Wrzesień 2006 NUTRITION & HEALTH
wyraz
ne konfiguracyjne zmiany w strukturze sie tym uczestniczy wiele enzymów, a także kilka
przestrzennej (stereochemicznej). Często do utraty witamin i składników mineralnych.
funkcji i wadliwej czynności enzymów wystarczy,
Interesujące jest, że ludzie, których układ ner-
jeśli zostanie uszkodzony tzw.  płaszcz wodny ,
wowy nie otrzymuje niezbędnych substancji
otaczający cząsteczki białka.
odżywczych, reagują na strach wydzielaniem nora-
drenaliny bezpośrednio z nadnerczy. Sprawia to,
Swoisty wpływ enzymów
że są czujni, ale jednocześnie nieśmiali i defensy-
Tak jak klucz otwiera tylko jeden zamek, tak
wni. Zaś osoby, które reagują na stres z inicjatywą,
jeden szczególny enzym wywiera wpływ tylko na
wytwarzają w układzie nerwowym katecholaminę
określoną substancję (w przebiegu trawienia czy
zwaną adrenaliną (substancję wywołującą uczucie
jakiegoÅ› innego procesu metabolicznego). Jed-
szczęścia), dzięki której są euforyczni. Osoby te
nym słowem: każdy enzym jest wyspecjalizowany
z łatwością radzą sobie z sytuacjami stresującymi
do pełnienia tylko jednego zadania, np. enzym
i ogólnie są pogodni.
rozkładający białko nigdy nie wez
mie udziału
w procesie trawienia tłuszczu.
Gdzie my, ludzie współczesnego wieku,
popełniamy błąd?
Część reakcji chemicznych z udziałem enzymów
zużywa energię, podczas gdy inne ją wytwarzają. Żyjące w przyrodzie zwierzęta otrzymują żywność
Jeśli, np. w trakcie metabolizmu powstają białka, z naturalnych z
ródeł, dlatego ich metabolizm
tłuszcze czy inne substancje, mówimy o anabo- jest wspomagany przez znacznie większą liczbę
lizmie. Jeśli jednak, w komórce rozpadają się enzymów niż nasz. Ludzie  osłabieni przez
cząsteczki z uwolnieniem energii albo produk- osiągnięcia współczesnej technologii, wciąż
tów ubocznych, mówimy o katabolizmie. Tak wierzą, że mogą wytworzyć smaczną i jednocześ-
więc, enzymy inicjują, montują lub rozkładają, nie zdrową żywność z wykorzystaniem cukru,
przyspieszają lub zwalniają, wywierając wpływ produktów mącznych czy poprzez gotowanie lub
na każdy znany proces w żywym organizmie. smażenie. Najważniejszą rzeczą jest nie to, co
W normalnych okolicznościach, procesy budujące jemy  (chociaż nigdy nie powinniśmy spożywać,
komórki (anaboliczne) i rozkładające (kataboli-  pustych i pozbawionych życia pokarmów), ale
czne) pozostają w równowadze. jak trawimy to, co zjemy. Około 70% surowego
pożywienia jest trawione przez enzymy obecne
Wytwarzanie niektórych białek wymaga wielu
w tym pożywieniu, co oznacza, że do trawienia
reakcji metabolicznych, które czasami zachodzą
wykorzystywane są tylko małe ilości enzymów,
prawie z prędkością światła. Np., w sytuacji stra-
wytwarzanych przez naszą trzustkę. W ten sposób
chu, w ułamku sekundy w 60 trylionach neuronów
ten mały narząd, ważący tylko 80 gram, jest
zachodzi synteza chroniącego życie hormonu
znacznie odciążony. Jednak, jeśli jemy tylko po-
stresu.
trawy gotowane, podgrzewane, smażone, gotowane
Nadnercza również wytwarzają adrenalinę w
na parze, itd., to właśnie nasza trzustka ma do
miarę potrzeb, lecz znacznie wolniej niż neurony.
wykonania najtrudniejsze zadanie, ponieważ musi
Jej transport odbywa się drogą krwi, więc komórki
wyprodukować wszystkie enzymy, wymagane do
otrzymujÄ… jÄ… z tego z
ródła znacznie póz
niej. Na
trawienia tego typu pożywienia. Początkowo to
poziomie biochemicznym najszybsza droga trans-
stałe przeciążenie wywołuje zaburzenia czyn-
misji sygnałów odbywa się przez układ nerwowy.
nościowe trzustki, w końcowym efekcie prowadzi
Ponieważ w sytuacji niebezpieczeństwa - podob-
jednak do wyczerpania i poważnych chorób.
nie jak zwierzęta  powinniśmy zareagować w
Młode osoby, spożywając gotowaną i smażoną
ułamku sekundy, procesy metaboliczne ratujące
żywność, bardzo silnie pobudzają trzustkę do
życie zachodzą w neuronach. W tym czasie, w
produkcji enzymów. Przeciwnie, osoby starsze
kilku fazach metabolicznych z aminokwasu feny-
zwykle nie majÄ… sprawnych trzustek  w efekcie
loalaniny jest syntetyzowana adrenalina. W proce-
sÄ… one niezdolne do wytworzenia odpowiednich
7
NUTRITION & HEALTH Wrzesień 2006
ilości enzymów, dlatego zwykła, codzienna die-
RÓWNOWAGA BIOLOGICZNA
ta nie zapewnia im podstawowych składników
I PROCESY OCZYSZCZANIA
odżywczych w niezbędnych ilościach.
Większość z nas nawet nie pomyślałaby, że
Tak więc nasz metabolizm jest uzależniony od
wewnętrzny ekosystem naszego organizmu może
enzymów. Im więcej enzymów mamy do dyspo-
być toksyczny. Jednak wiele osób zajmujących
zycji, tym lepiej dla nas, zwłaszcza gdy jesteśmy
siÄ™ medycynÄ… niekonwencjonalnÄ…, m.in. dr Peter
zaopatrzeni w odpowiednią ilość tzw.  sub-
D'Adamo (pionier diety zgodnej z grupÄ… krwi),
stratów . W przypadku enzymów trawiennych,
twierdzi, że za 70% każdego zapalenia, choro-
pod pojęciem  substraty rozumiemy te elementy
by żołądkowo-jelitowej czy innej powiązanej
żywności, które w przebiegu procesów metabo-
ze stresem, odpowiada pewien rodzaj procesu
licznych sÄ… trawione lub ulegajÄ… przemianom:
zatruwającego organizm od środka.
białka, węglowodany, kwasy tłuszczowe, witami-
Sądzimy, że można poprawić tę sytuację, jeśli wy-
ny i składniki mineralne.
bieramy z
ródło białek pokarmowych w zgodzie z
 Nie ma życia bez enzymów  twierdzi dr Ed-
naszym zdrowiem, zmniejszając ilość zalegających
ward Howell, zajmujÄ…cy siÄ™ zagadnieniem en-
w organizmie białek i toksycznych produktów
zymów.
ubocznych. Ponadto, jeśli ograniczymy spożycie
pokarmów zawierających lektyny (reagujące z an-
Każdy człowiek w różnym stopniu może
tygenami naszej grupy krwi) lub całkowicie wyeli-
wytwarzać enzymy rozkładające białka, tłuszcze
i węglowodany. Według doktora Howarda Loo- minujemy je z naszej diety, stwarzając odpowied-
nie warunki dla funkcjonowania zdrowej flory jeli-
mis, rodzaj potrzebnych nam enzymów zależy
towej, wzmocnimy naszą witalność, jak również
od określonych, pokarmowych czynników stresu.
nasze reakcje immunologiczne.
Terapia ta pomaga zredukować stres związany z
odżywianiem, poprawia trawienie, dostarczając
Dr Peter D'Adamo od lat używa testu Obermeyera
nam odpowiednio rozłożone substancje odżywcze.
(wskaz
nika indykanu), dzięki któremu możemy
Wspomaga funkcje jelitowe, w efekcie powstaje
bezpośrednio skontrolować ilość substancji toksy-
mniejsza ilość produktów ubocznych i toksyn.
cznych obecnych w jelitach. Wzrost poziomu in-
Wzmacnia system immunologiczny, poprawia
dykanu w moczu jest zwykle spowodowany fak-
absorpcję witamin i składników mineralnych. Im
tem, że aminokwas tryptofan przekształca się do
starsi jesteśmy, tym ważniejsza jest terapia enzy-
indolu w górnym odcinku jelita cienkiego, co jest
mami. Dr Loomis zaleca nie tylko suplementacjÄ™
stanem niepożądanym. W zdrowym organizmie
enzymów, lecz jest również pełnym entuzjazmu
ilość obecnego w żołądku kwasu tworzy barierę
zwolennikiem terapii enzymami. Systematyczna
ochronną przeciw bakteriom wchodzącym do gór-
terapia enzymami ma różnorakie cele:
nego odcinka jelita cienkiego, jednak uważa się, że
mimo wszystko niektórym gatunkom udaje się tam
" w sytuacjach wymagających dużego wysiłku
podnosi ogólną wytrzymałość i odporność orga- dostać. Bakterie mogą przedostawać się do dolnych
odcinków jelita cienkiego z okrężnicy, lecz zazwy-
nizmu
czaj nie kolonizują w jego górnej części.
" wywiera korzystny wpływ na ostre i przewlekłe
Jeśli ekosystem jelitowy zostaje zaburzony, małe
zapalenia
ilości soku żołądkowego nie będą wystarczająco
" jest korzystna w profilaktyce i leczeniu chorób
skuteczne przeciw bakteriom migrujÄ…cym wstecz
naczyniowych
i zasiedlającym górny odcinek jelita cienkiego.
" podnosi jakość życia osobom cierpiącym z po-
Co więcej, małe ilości soku żołądkowego nie
wodu chorób nowotworowych lub stanów zapal-
wystarczą, by pobudzać wydzielanie alkalicznego
nych.
soku jelitowego i trzustkowego, zapewniajÄ…c w ten
sposób odpowiednią wartość pH środowiska dla
8
Wrzesień 2006 NUTRITION & HEALTH
rozkładających białka enzymów. Z tego powodu
POLIAMINY 
białka nie ulegają w jelicie cienkim całkowitemu
NAST
PNY ZWROT W HISTORII
rozkładowi, tworząc korzystne podłoże dla bak-
TOKSYN JELITOWYCH
terii. Podczas uruchomionego przez bakterie pro-
Dr Edward Madison, profesor The Bastyr Uni-
cesu gnilnego, niestrawione pozostałości białkowe
versity w USA twierdzi, że indole są kwalifikowane
przekształcają się do indoli, które z kolei są ab-
jako toksyny, podobnie jak inne substancje che-
sorbowane do przepływającej krwi, a następnie
miczne często występujące w jelicie cienkim, takie
wydalane z moczem jako indykany.
jak putrescyna, spermidyna i kadaweryna.
Tak więc znając poziom indykanu w moczu,
Poliaminy to substancje białkowe zwane aminami
możemy zmierzyć ilość wytwarzanych w jelicie
biogennymi, które w małych ilościach są obecne
cienkim indoli. W ten sposób oznaczanie poziomu
w każdej komórce ludzkiej, zwierzęcej i roślinnej.
indykanu oferuje nam bezpośrednią informację
Organizm ludzki potrzebuje określonych ilości
dotyczÄ…cÄ… poziomu toksyn w jelicie cienkim.
poliamin do wzrostu, odnowy i metabolizmu.
Dlaczego test indykanu jest tak blisko powiÄ…zany
Od nich zależy odpowiedni rozwój komórek,
z dietą zgodną z grupą krwi? Ci, którzy odżywiają
ponieważ wywierają one stabilizujący wpływ na
się zgodnie ze swoją grupą krwi, mogą rozkładać
DNA komórek. Odgrywają również decydującą
i w pełni wykorzystać spożyte substancje
rolę w prawidłowym funkcjonowaniu układu ner-
odżywcze. Jednak, jeśli proces rozkładu i absorp-
wowego. Organizmy dzieci produkujÄ… znacznie
cji składników odżywczych nie jest prawidłowy,
więcej poliamin niż osoby dorosłe, ponieważ są
spożyte białka, tłuszcze i węglowodany zalegają w
im one potrzebne do rozwoju.
jelitach. Wprawdzie zostaną w końcu wydalone ze
Ostatnio odkryto, że niektóre lektyny - oprócz
stolcem, lecz najpierw zaburzają równowagę bak-
funkcji swoistych dla grup krwi - skutecznie
terii jelitowych. Jeśli znajdziemy duże ilości indy-
pobudzajÄ… syntezÄ™ poliamin w przewodzie pokar-
kanu w moczu, z dużym prawdopodobieństwem
mowym. Jest to prawdopodobnie spowodowane
można stwierdzić zaburzenie flory jelitowej.
faktem, że komórki błony śluzowej jelita żyją
W praktyce, jeden na trzy testy wykazuje
bardzo krótko, a ich nasilone procesy odnowy
podwyższone poziomy indykanu. Wiele osób
i regeneracja mikrokosmków wymagają olbrzy-
z grupą krwi O  które pozostają na diecie
mich ilości poliamin. Prawdopodobnie niszczenie
wegetariańskiej z wysoką zawartością skrobi  ma
komórek nabłonka jelita cienkiego jest wywołane
wysokie poziomy indykanu, ponieważ w zbożach
lektynami, podczas gdy ich szybka odnowa  m.in.
znajduje się kilka rodzajów lektyn. Grupa A,
spowodowana jest poliaminami.
pozostając na diecie bogatej w białka, również
Paradoksalnie, lektyny są w stanie zmniejszyć
ma podwyższony poziom indykanu, ponieważ
całkowitą ilość poliamin w organizmie. Osiągają
niezupełnie strawione białka odgrywają rolę sub-
to poprzez pobudzanie błony śluzowej jelit, która
stratu dla enzymów, katalizujących procesy gnilne.
z kolei - żeby pozbyć się podrażniających sub-
W moczu osób z grupą krwi B, które spożywają
stancji  przyspiesza usuwanie zawartości jelit,
szkodliwe dla nich kurczaki lub grykę, również jest
w tym także poliamin. Dzięki temu zmniejsza
wysoki poziom indykanu. Jeśli kierujesz się dietą
się całkowita ilość poliamin, dostępnych dla
zgodnÄ… z grupÄ… krwi, wysokie poziomy indykanu
tkanek organizmu. Dzieci wzrastajÄ…ce na typowej,
stopniowo się normalizują. Wysokie wartości jeli-
opartej na ziarnach diecie wegetariańskiej, zwy-
towego indolu bezpośrednio lub pośrednio mogą
kle rosną wolniej niż ich rówieśnicy na diecie
doprowadzić do rozwoju poważnych problemów
mieszanej. Spektrum i ilość poliamin powinna
ze zdrowiem. Dlatego każdy lekarz powinien
być kontrolowana za pomocą diety, aby zachować
pamiętać o mądrości Hipokratesa:  Po pierwsze
naturalną równowagę - oznacza to dostateczną
należy oczyścić jelita!
ilość poliamin w naszym organizmie do stymu-
9
NUTRITION & HEALTH Wrzesień 2006
lowania wzrostu i gojenia. Jednak nadmiar polia- Dzięki temu wiele zagadnień medycznych stało się
min jest niekorzystny, ponieważ może spowolnić powszechnie znanych. Jednym z nich jest równo-
funkcje systemu immunologicznego oraz zmienić waga kwasowo-zasadowa organizmu. Zajmując
metabolizm naszych tkanek. siÄ™ tym problemem, wielokrotnie natykamy siÄ™ na
pytania dotyczÄ…ce stanu flory jelitowej.
POLIAMINY W NASZEJ DIECIE
ZNACZENIE RÓWNOWAGI
W podręcznikach biochemii poliaminy określane
FLORY JELITOWEJ
są jako  martwe mięso . Kiedy żyjąca tkanka zos-
taje uszkodzona lub obumiera, struktura jej białek
Jeśli proporcje różnych gatunków bakterii jeli-
zmienia się i rozpada. Spójna siła trzymająca ra-
towych zmieniajÄ… siÄ™ i odbiegajÄ… od normy, mogÄ…
zem ich cząsteczki przestaje istnieć. W tym mo-
nastąpić poważne konsekwencje: dochodzi do
mencie, bakterie i enzymy zawarte w pożywieniu
 zakwaszenia tkanek organizmu, co pogarsza
przekształcają wiele białek w poliaminy. Dla-
stan naszego zdrowia. Tak więc, jeśli naprawdę
tego duża ilość poliamin znajduje się w tkankach
świadomie staramy się zachować lub odzyskać
osób, którzy doznali poważnych uszkodzeń, jak
zdrowie, powinniśmy poznać florę jelitową i rów-
również w produktach spożywczych, których
nowagÄ™ kwasowo-zasadowÄ… organizmu.
struktura i smak są trwale zmienione lub zostały
ZABURZONE TRAWIENIE = CHOROBA
przetworzone czy głęboko zamrożone. Zwolen-
Wiele najnowszych publikacji potwierdza, że za-
nicy wegetarianizmu wskazują między innymi na
burzenia funkcji jelitowych prowadzą zarówno do
pochodzące z białek zwierzęcych poliaminy jako
ogólnego pogorszenia stanu zdrowia, jak i różnych
czynniki negatywne. Warto jednak odnotować,
problemów organicznych. Dotyczy to alergii,
że substancje te występują równie obficie w warzy-
problemów skórnych i stawowych, zaburzeń
wach, ziarnach zbóż, owocach i kiełkach, podobnie
funkcji wÄ…troby, nawracajÄ…cych infekcji, itp.
jak w białkach zwierzęcych. I nawet jeśli nie ma
ich w świeżych warzywach, to często wydzielane
PATOLOGICZNE PROCESY
sÄ… przez organizm w ramach reakcji na wysokÄ…
W OKR
ŻNICY
zawartość lektyn w ziarnach zbóż, roślinach
Niewłaściwa dieta z niską zawartością błonnika
strączkowych czy innych produktach roślinnych.
prowadzi do tworzenia złogów w okrężnicy, które
Poliaminy znajdujÄ… siÄ™ zwykle w pokarmach pod-
zmieniają środowisko żyjących tam mikroorga-
danych fermentacji, takich jak sery, piwo, kapusta
nizmów. W efekcie maleje liczba niektórych ga-
kwaszona czy drożdże. Większość serów podda-
tunków (zwykle bakterii tworzących integralną
wanych  dojrzewaniu czy majÄ…cych ostry smak,
część normalnej flory jelitowej), ponieważ zmniej-
zawiera duże ilości putrescyny. Ziemniaki, warzy-
sza się przestrzeń do kolonizacji. Jednak, inne rzad-
wa konserwowane i mrożone (oprócz warzyw
kie gatunki zaczynają się nadmiernie namnażać.
zielonych) oraz niektóre owoce  np. pomarańcze
Te ostatnie często wytwarzają toksyny, które mogą
i mandarynki  także w nią obfitują. Fermento-
przenikać do krwi i uszkadzać cały organizm.
wany sos sojowy (zawierający pszenicę) również
Możemy sprzyjać procesom regeneracyjnym,
jest bogatym z
ródłem poliamin, zwłaszcza pu-
ograniczając namnażanie szkodliwych mikroor-
trescyny. Krewetki (zwłaszcza prasowane i
ganizmów oraz pomagając w re-kolonizacji ga-
mrożone), fermentowana herbata, japońska
tunków tworzących zdrową florę jelit. Możemy to
sake, grzyby jadalne, ziemniaki i świeży chleb
osiągnąć za pomocą właściwej diety, różnych kura-
zawierają w dużym stężeniu spermidynę. Ponadto
cji oczyszczających, preparatów wzmacniających
olbrzymie ilości sperminy znajdują się w płatkach
ten proces, głównie suplementów diety bogatych
zbożowych, warzywach mrożonych i pusz-
we włókna roślinne, przyjazną florę jelitową (pro-
kowanych, przetworach mięsnych, czerwonym
biotyki), jak również enzymy trawienne. Te i wiele
mięsie i drobiu.
innych metod pomaga przywrócić równowagę
Obecnie coraz więcej osób dba o swoje zdrowie. kwasowo-zasadową organizmu, stwarzając odpo-
10
Wrzesień 2006 NUTRITION & HEALTH
wiednie środowisko do regeneracji  dobrych bak- być kontynuowany, ponieważ wszystkie pozostałe
terii jelitowych. koty nie mogły się dłużej rozmnażać. W przeci-
wieństwie, w czwartej grupie żywionej nie paste-
Pierwszą i najważniejszą cechą właściwej diety
ryzowanym, surowym mlekiem i mięsem, nie po-
jest odpowiednia podaż enzymów. Większość ba-
jawiły się żadne choroby degeneracyjne, koty żyły
daczy zajmujących się zagadnieniem enzymów,
długo i w dobrej kondycji. Wszystkie zdechły ze sta-
zgadza się z tezą, że przynajmniej 75% naszej diety
rości, w stanie naturalnie wynikającym z ich wieku.
powinno składać się z surowej, nie przetworzonej
żywności, którą, w razie potrzeby, należy dodat- Konsekwencje niedoboru enzymów są znacznie
kowo suplementować enzymami. W przeciwnym gorsze, jeśli są powiązane z niedoborem witamin
razie organizm kieruje do trawienia enzymy meta- i składników mineralnych. Należy je uzupełniać;
boliczne, zaburzając ich własne funkcje. Przez w przeciwnym razie nie można być zdrowym.
to słabnie system immunologiczny, wyraz
nie Każdy z nas w różny sposób reaguje na spożyty
przyspiesza się proces starzenia, a osłabiony orga- pokarm. Dla pewnych osób niektóra żywność
nizm staje się bardziej podatny na choroby. Zbyt może być ciężkostrawna, podczas gdy inni mogą
dużo monotonnej, gotowanej/smażonej żywności, ją spożywać bez żadnych trudności do czasu, gdy
spożywanej przez dziesięciolecia całkowicie wy- ich organizmy produkują wystarczającą ilość en-
czerpuje organizm. Przewlekłe choroby degenera- zymów. Jednak produkcja enzymów powinna i
cyjne są w większości spowodowane poważnym może być wspomagana. Pomoc w rozwiązaniu tego
brakiem enzymów, a to zjawisko dotyczy już popu- problemu oferuje Digestive Enzymes, najnowszy
lacji na całym świecie. produkt CVI.
Być może najbardziej znamienne dowody Skład Digestive Enzymes
dostarczają wyniki dziesięcioletniego badania
1 tabletka zawiera:
dr Francis'a Pottenger. W latach 1932-1942
Nasiona kopru............................................75 mg
przebadał on ponad 900 kotów, a dokładnie, ich
cztery generacje. Podzielił je na cztery grupy: Pankreatyna ..............................................75 mg
pierwsza była karmiona tylko surowym, nie pas-
Kurkuma .................................................37,5 mg
teryzowanym mlekiem i wyłącznie gotowanym
Kwas glutaminowy ...................................25 mg
mięsem, druga wyłącznie surowym mięsem i
pasteryzowanym mlekiem, podczas gdy trzecia
Pepsyna .................................................. 17,5 mg
otrzymywała zarówno gotowane mięso, jak i pas-
Bromelaina ............................................ 12,5 mg
teryzowane mleko. Czwarta (kontrolna) grupa
Betaina HCL..............................................10 mg
była żywiona wyłącznie surowym mięsem i nie
pasteryzowanym, surowym mlekiem. Wyni- Diastaza .....................................................10 mg
ki, opublikowane przez dr Pottenger'a obaliły
Proteaza ....................................................7,5 mg
nasze przekonania dotyczÄ…ce diety. Dr Pottenger
Papaina ........................................................5 mg
udokumentował wszystko dzięki precyzyjnym no-
tatkom, pomiarom, jak również zdjęciom. W re- Sposób użycia: 1-2 tabletki dziennie, bezpośrednio
zultacie, w pierwszej grupie (pierwsza generacja
przed jedzeniem lub na początku posiłku.
kotów) rozwinęły się przewlekłe choroby degene-
BETAINA HCL
racyjne (rozmaite alergie, astma, zapalenie stawów,
Rozcieńczony roztwór betainy HCl ma silnie
rak, choroby serca, nerek, wÄ…troby, trzustki, prob-
kwaśny odczyn, dlatego jest stosowany jako suple-
lemy zarówno z zębami, jak i osteoporozą). W dru-
ment kwasu solnego w przypadku bezkwaśności.
gim pokoleniu wystąpiły te same problemy, tylko
Betaina HCl jest również uważana za czynnik
w bardziej zaawansowanym stadium. W trzecim
lipotropowy, razem z metioninÄ…, cholinÄ… i inozy-
pokoleniu lęgły się kotki z pewnymi rodzajami
tolem. Podstawową funkcją czynników lipotro-
zniekształceń i umierały w ciągu 6 miesięcy.
powych jest zapobieganie stłuszczeniu wątroby.
W czwartym pokoleniu eksperyment nie mógł
11
NUTRITION & HEALTH Wrzesień 2006
Zwiększają również syntezę lecytyny w wątrobie, odmiany  Curcuma domestica. Jest najbardziej
która, dzięki właściwościom emulgującym, za- powszechnie używaną przyprawą w tradycyjnej
pobiega tworzeniu się kamieni w pęcherzyku kuchni indyjskiej. Nadaje smak i kolor wielu po-
żółciowym. Ponadto pobudzają funkcję grasicy, karmom, sosom i innym daniom gorącym. Dzięki
zwiększając odporność organizmu na choroby. właściwościom przeciwbakteryjnym używana
była jako środek konserwujący żywność, zanim
Betaina jest szczególnie polecana osobom z grupą
wynaleziono lodówki. Obecnie jest również popu-
krwi A. W postaci chlorku, poza wieloma in-
larna w krajach zachodnich, głównie jako przypra-
nymi korzyściami, obniża pH soku żołądkowego.
wa. Używa jej wiele gospodyń, by nadać potrawie
Zmniejsza również we krwi poziom homocysteiny
charakterystyczny żółty kolor. Jako surowiec dla
- substancji powiÄ…zanej z chorobami serca. Orga-
przyprawy służą liście, jednak zawierają tylko
nizm produkuje z betainy S-adenozylometioninÄ™
niewielkie ilości kurkuminy - najkorzystniejszej
(SAM)  związek, który zwrócił uwagę mediów
z punktu widzenia zdrowia substancji, która
jako naturalny lek antydepresyjny i wÄ…trobowy.
w dużych ilościach występuje w kłączu rośliny.
Według tradycyjnej medycyny chińskiej, lęk i
depresja są spowodowane zaburzeniem równowa- W Azji Południowej ostryż długi ma długą i
gi energii (chi) wątroby. Orzeszki cola zawierają interesującą historię jako cenny lek, zarówno w
w znacznych ilościach betainę, wraz z innymi dalekowschodniej, jak i tradycyjnej medycynie
substancjami chroniÄ…cymi wÄ…trobÄ™, takimi jak indyjskiej (ajurwedyjskiej). 3000 lat temu lekarze
d-katechinę, l-epikatechinę, kolatynę i kolaninę. indyjscy używali kurkumy do leczenia otyłości.
Ostatnio, ta wspaniała roślina lecznicza na nowo
BROMELAINA
została odkryta przez współczesną naukę.
Bromelaina jest enzymem rozkładającym białka,
Powszechnie wiadomo, że spośród wielu naszych
występującym w miąższu ananasa. Od wieków
narządów, na czynniki środowiskowe najbardziej
jest używana w rozmaitych dolegliwościach, od
wrażliwa jest wątroba. Spektrum tych czynników
zaburzeń trawienia po zapalenia stawów. Obecnie
obejmuje szeroki zakres: od chemicznych sub-
staje się coraz bardziej popularna, zwłaszcza u
stancji, pestycydów do dodatków żywieniowych,
producentów żywności dla dzieci, którzy preferują
rozmaitych wirusów i innych patogenów,
naturalne substancje od syntetycznych. Wspomaga
nie wspominajÄ…c o uszkodzeniach wÄ…troby
trawienie, biorąc udział głównie w rozpadzie bia-
wywołanych przewlekłym uzależnieniem (alko-
Å‚ek. Podczas procesu starzenia stopniowo zmniej-
hol, leki). Wątroba  działając jak  chemiczne
sza się produkcja soku żołądkowego, dotyczy to
laboratorium naszego organizmu  zasługuje na
zwłaszcza osób z grupą krwi A. Z tego powodu
szczególną dbałość o jej prawidłową kondycję. Jest
rozpad i wchłanianie białek nie jest zupełne, co
to nasze podstawowe zadanie podczas wiosennych
powoduje ich niedobór. Ponadto nie strawione
i jesiennych kuracji odtruwajÄ…cych.
białka uruchamiają procesy gnilne w jelitach,
a emitowane toksyny zagrażają naszemu zdrowiu. Jak udowodniono w ostatnich badaniach przepro-
wadzonych w Niemczech i Indiach, kurkumina
Poza wspomaganiem trawienia, bromelaina
chroni przed chorobami pęcherzyka żółciowego i
posiada również właściwości przeciwzapalne,
może być skuteczna w ich leczeniu. Jest w stanie
łagodzące dolegliwości w przebiegu zapalenia
chronić wątrobę przed substancjami toksycznymi,
stawów. Doświadczenia wskazują, że bromelaina
zwłaszcza metalami ciężkimi, m.in. ołowiem.
wspomaga gojenie urazów sportowych.
Różnorodne właściwości lecznicze kurku-
OSTRYÅ» DA
UGI
miny są nierozłącznie związane z jej silnymi
A
ac. Curcuma longa
właściwościami antyoksydacyjnymi. Innymi
słowy: substancja ta  podobnie jak witaminy C
Sproszkowane kłącze kurkumy (znanej również
i E  chroni komórki przed uszkodzeniem wolno-
jako curry) pochodzi z rośliny pochodzącej
rodnikowym.
z Indii, Curcuma longa lub jej  udomowionej
12
Wrzesień 2006 NUTRITION & HEALTH
Udowodniono naukowo, że kurkumina zwiększa w innych częściach rośliny. Nasze babcie podawały
produkcję enzymów trawiennych i wydzielanie olejek koprowy wymieszany z ciepłą wodą i
żółci, poprawiając w ten sposób proces trawie- niewielką ilością miodu podczas kaszlu. Stoso-
nia. Zwiększone wydzielanie żółci może obniżyć wany zewnętrznie łagodzi bóle towarzyszące zapa-
poziom cholesterolu we krwi, ponieważ choleste- leniom stawów. Obecnie jest włączany do różnych
rol jest jednym z ważniejszych składników żółci. produktów farmaceutycznych ze względu na jego
Tak więc podczas produkcji żółci wątroba zużywa właściwości rozkurczowe, pobudzające trawienie
nadmiar cholesterolu. oraz poprawiajÄ…ce smak. Jest popularnym aroma-
tem past i proszków do zębów, płynów do płukania
Ponadto, kurkumina jest naturalnym czynnikiem
ust i preparatów farmaceutycznych.
rozrzedzającym krew. Może zapobiegać tworze-
niu się niebezpiecznych zakrzepów, które mogą Głównym składnikiem aktywnym olejku (Aethe-
być przyczyną zawału serca lub udaru mózgu. roleum foeniculi) jest anetol (50-80%), który
Daniel Mowrey podkreślał w swojej książce, jest identyczny z głównym składnikiem olejku
zatytułowanej  Next Generation Herbal Medi- anyżowego (Pimpinalla anisum). Jednak, w
cine , że wśród narodów, które często używają kur- odróżnieniu od anyżu, olejek koprowy zawiera
kumy jako przyprawy, zakrzepy krwi występują fenikulinę i fenchon, z powodu których ma gorz-
znacznie rzadziej, niż w populacjach zachodnich. kawy, cierpki smak.
Tak więc ostryż może być pomocny w profila-
Nasiona kopru włoskiego działają moczopędnie,
ktyce chorób sercowo-naczyniowych. Jest również
jednocześnie łagodnie rozkurczowo i przeciwba-
stosowany jako naturalny środek przeciwzapalny.
kteryjnie. Olejek koprowy często wchodzi w skład
Medycyna ludowa stosowała go w celu złagodzenia
preparatów stosowanych w kamicy moczowej,
bólu i innych objawów towarzyszących zapaleniu
ponieważ sprzyja tworzeniu ochronnych koloidów
stawów - bez żadnych działań niepożądanych!
w moczu.
Kurkumina przyswaja się znacznie łatwiej, jeśli
Podsumowując, koper włoski można stosować
jest spożywana razem z bromelainą, enzymem
jako środek:
pochodzącym z ananasa. Możemy zwiększyć
" zapobiegający niewydolności nerek i powstawa-
efekty kuracji odtruwających, jeśli połączymy je z
niu kamieni nerkowych
enzymem papainÄ…. BiorÄ…c to pod uwagÄ™, produkt
Digestive Enzymes zawiera wszystkie te trzy " pobudzajÄ…cy Å‚aknienie i wydzielanie soku
aktywne czynniki razem. żołądkowego
" posiadający właściwości laktacyjne (dzięki
KOPER WA
OSKI
zawartości estrogenu)
A
ac. Foeniculum vulgare
" rozkurczowy
Koper włoski to popularna przyprawa, której nie
należy mylić z kminkiem, również niezastąpionym " wiatropędny
w kuchni. Od wieków koper był używany jako
" regulujÄ…cy menstruacjÄ™
popularny środek wiatropędny i poprawiający
" oczyszczajÄ…cy drogi oddechowe
trawienie. Jest typowym składnikiem ziołowych
mieszanek mukolitycznych, wspomagajÄ…cych " wspomagajÄ…cy funkcje wÄ…troby podczas nagro-
trawienie i rozkurczowych. Herbatkę z kopru madzenia produktów ubocznych i toksyn
włoskiego można podawać niemowlętom jako
" stymulujący pracę nerek, śledziony i wątroby.
środek wiatropędny. Karmiące matki piją ją, by
GLUTAMINA I KWAS GLUTAMINOWY
pobudzić laktację. Herbatki można używać do
płukania gardła i w postaci kompresów na oczy.
Kwas glutaminowy jest zwykle stosowany w celu
polepszenia zdolności umysłowych oraz przy
Nasiona kopru mogą zawierać od 3% do nawet
zmęczeniu umysłowym. Poza poprawą inteligencji
7,5% olejku eterycznego, który występuje również
(włączając IQ umysłowo upośledzonych dzieci!),
13
NUTRITION & HEALTH Wrzesień 2006
może pomóc zerwać z nałogiem alkoholowym. naturalnych hormonów organizmu. Np. 2 gramy
Kwas glutaminowy jest w stanie związać znaczne przyjętej doustnie glutaminy może czterokrotnie
ilości amoniaku w postaci glutaminy. zwiększyć poziomy hormonów. Nie dziwi więc,
że nasz organizm ma zwiększone zapotrzebowanie
Glutamina jest zaliczana do aminokwasów eg-
na ten aminokwas.
zogennych. Jednak według ostatnich badań, w
przypadku zwiększonego obciążenia organizmu
PANKREATYNA  WYCI
G TRZUSTKI
potrzebujemy większych ilości glutaminy, by
Pankreatyna zawiera standaryzowane ilości
zaspokoić zapotrzebowanie naszego organizmu.
najważniejszych enzymów trzustkowych, których
Zaobserwowano, że glutamina przyspiesza goje- właściwości omówiliśmy szczegółowo w części
nie wrzodów żołądkowo-jelitowych, zmniejsza poświeconej trzustce.
zmęczenie i depresję, a według niektórych nau-
PAPAJA
kowców, może być korzystna także w leczeniu
A
ac. Carica papaya
impotencji.
W książkach kucharskich możemy przeczytać
Kwas glutaminowy (a nie węglowodany czy
ostrzeżenie, aby nie dodawać ananasów do dań
tłuszcze) jest najlepszym  paliwem dla szybko
z żelatyną, ponieważ nie stężeją. Jeszcze bardziej
mnożących się komórek, takich jak enterocyty
odnosi siÄ™ to do papai. Oba owoce zawierajÄ… silne
(komórki nabłonka jelit) czy limfocyty (rodzaj
enzymy, które nie pozwoliłyby białkom żelatyny
białych krwinek krwi). Aminokwas ten stanowi
na stwardnienie. Te same enzymy powodują, że pa-
61% puli wszystkich aminokwasów w mięśniach
paja posiada właściwości trawienne i wpływające
szkieletowych. Zmniejszenie ilości glutaminy
korzystnie na procesy gojenia się. Używane części
zmagazynowanej w mięśniach może stać się dla
rośliny to: owoce, liście, sok.
organizmu sygnałem, wywołującym spadek tkan-
ki mięśniowej, tzw. katabolizm. Z tego powodu
Papaja jest powszechnym środkiem zmiękczającym
niezwykle ważne jest utrzymanie jej odpowiedniej
mięsa. Wieki temu Indianie z Karaibów zaobser-
zawartości w mięśniach.
wowali, że mięso obłożone liśćmi papai bardzo
szybko staje się miękkie. Wyciąg z papai jest więc
Według niektórych naukowców, glutamina odgry-
częstym składnikiem przypraw do mięsa.
wa decydującą rolę w zachowaniu prawidłowych
funkcji systemu immunologicznego. W okre- Indianie rozcinali niedojrzałe owoce papai,
sie deficytu glutaminy, układ immunologiczny
zbierając jego płyn podobny do mleka (lateks)
 pożycza glutaminę przede wszystkim z mięśni.
i używali go do leczenia ran, chorób grzybiczych
skóry, infekcji, jak również innych chorób skóry.
Najlepiej poznaną właściwością glutaminy jest
Kobiety indiańskie spożywały niedojrzałe owoce
ochrona mięśni przed obciążeniem. Np. po opera-
papai, by pobudzać menstruację oraz wywoływać
cji całkowitej wymiany stawu biodrowego glu-
poronienie czy poród.
tamina wchodzi w skład płynu dożylnego, aby
zmniejszyć możliwość strat zapasów tego amino- Europejczycy rozpoczęli uprawę papai w niektó-
kwasu podczas rekonwalescencji. Glutaminę sto- rych terenach tropikalnej Azji, co wpłynęło na
suje się również w celu zmniejszenia utraty azotu
rozpowszechnienie jej zastosowania terapeuty-
(białka) u pacjentów po przebytych operacjach w
cznego. Mieszkańcy Filipin wywarem z papai
obrębie jamy brzusznej. Wiele badań wskazuje na
leczyli żylaki odbytu, podczas gdy tubylcy Jawy
konieczność utrzymania wysokich poziomów glu- wierzyli, że spożycie owocu może uchronić przed
taminy, zmagazynowanej w mięśniach.
problemami stawowymi, zaś Japończycy używali
soku z papai w zaburzeniach trawienia.
Udokumentowano, że stała suplementacja gluta-
miny może zapobiegać uszkodzeniom mięśni, co
Lecznicze właściwości papai
wskazuje na jej właściwości antykataboliczne. Inną
Liście, sok i owoce zawierają kilka dysymila-
właściwością glutaminy jest wpływ na poziomy
14
Wrzesień 2006 NUTRITION & HEALTH
cyjnych enzymów, które są odpowiedzialne za jej osób często wywołane są niewystarczającą
właściwości pobudzające trawienie i zmiękczające produkcją kwasu solnego w żołądku. W wyniku
mięso. Najwięcej enzymów znajduje się w soku, stanów zapalnych sok żołądkowy często cofa się
następnie w liściach, natomiast owoce zawierają do przełyku, wywołując zgagę. Lekarze często
ich najmniej, choć i tak w wystarczających kwalifikują to zaburzenie (zwane GERD) jako
ilościach, by mieć korzystny wpływ na organizm. nadkwaśność i w związku z tym przepisują leki
zobojętniające kwas solny. Jednak związki te nie
Papaja pobudza trawienie. Najważniejszym dy-
rozwiążą tego problemu, ponieważ dodatkowo
symilacyjnym enzymem papai jest papaina,
zobojętniają już i tak zmniejszoną ilość soku
podobna do ludzkiej pepsyny (enzym wstępnie
żołądkowego. Naturalne substancje, takie jak
trawiący białka)  dlatego papaina jest często na-
papaina z papai, mogą poprawić trawienie, jak
zywana pepsyną pochodzenia roślinnego. Ponadto
również funkcje jelit.
ważnymi enzymami, obecnymi w papai, są enzymy
podobne do ludzkiej renniny (enzym wywołujący Papina jest enzymem rozkładającym białka, który
koagulację białek mleka), jak również pektazy w przeciwieństwie do pepsyny, rozkłada białka
(enzym rozkładający pektyny). nie w kwaśnym, lecz obojętnym środowisku, tak
więc wywiera swój korzystny wpływ nie tylko
Jak wskazują wyniki badań na zwierzętach, papaja
w żołądku, lecz także w dwunastnicy i innych
wpływa korzystnie bezpośrednio na błonę śluzową
częściach jelita cienkiego. Z tego powodu można
żołądka. W jednym z doświadczeń, dwie grupy
się spodziewać, że papaina będzie korzystnie
zwierząt otrzymywało duże ilości wywołującej
wpływać na zaburzenia trawienne wywołane nie-
wrzody trawienne aspiryny i sterydów. Zaobser-
doborem kwasu solnego.
wowano, że w grupie żywionej papają wrzo-
dy trawienne rozwijały się znacznie rzadziej. Czym Digestive Enzymes różni się od takich
W konsekwencji udowodniono, że papaję można preparatów jak Meal Time i Digest Ease?
stosować w celach profilaktycznych u pacjentów
Meal Time zawiera papainÄ™ pochodzÄ…cÄ… z papai,
cierpiących z powodu problemów stawowych,
która wstępnie trawi białka, lecz nie rozkłada ich
którzy przyjmują podczas terapii duże ilości as-
do aminokwasów. Nie wpływa również na proces
piryny, jak również w chorobach zapalnych,
trawienia tłuszczów. Może być niezwykle pomo-
w których pacjenci powinni przyjmować sterydy.
cny osobom, cierpiącym z powodu bezkwaśności
Papaina, bromelaina i trypsyna wpływają na i niektórych chorób autoimmunologicznych.
system immunologiczny. W przebiegu niektórych
Digest Ease jest preparatem zawierajÄ…cym
procesów immunologicznych powstają kom-
zestaw enzymów pochodzenia roślinnego, produ-
pleksy antygen/przeciwciało, które są rozkładane
kowanych przez specjalny gatunek grzyba Aspe-
i eliminowane przez fagocyty, Å‚agodzÄ…c lub leczÄ…c
rgillus oryzae. Ich zakres działania jest bardzo
chorobę. Jeśli funkcja fagocytów jest osłabiona lub
szeroki, ponieważ oprócz białek, rozkładają
zaburzona (np. przez działanie sterydów), mogą
również skrobię i tłuszcze. Może być stosowany
rozwinąć się przewlekłe procesy zapalne.
przez wegetarian, ponieważ nie zawiera żadnego
Papaina bezpośrednio pobudza rozkład kom- składnika pochodzenia zwierzęcego.
pleksów immunologicznych, składających się
Efekty działania Digestive Enzymes można
z nieprawidłowych antygenów/przeciwciał.
podsumować następująco:
Bromelaina i trypsyna aktywujÄ… fagocyty i po-
Zawiera prawie pełne spektrum natural-
magają eliminować patogenne kompleksy. Stwa-
nych enzymów trawiennych, dlatego może być
rza to możliwość stosowania ich w ostrych
skutecznÄ… pomocÄ… w zaburzeniach trawienia.
i przewlekłych zapaleniach, infekcjach, jak
Może być stosowany przez całkowicie zdro-
również chorobach autoimmunologicznych.
we osoby, jak również podczas i po obfitych
Z wiekiem pogarszają się funkcje naszego układu
posiłkach, kiedy spożyte dania obciążają nad-
trawiennego. Zaburzenia trawienne u starszych
miernie układ pokarmowy.
15
NUTRITION & HEALTH Wrzesień 2006
Podstawowymi enzymami o szerokim zakresie - betainÄ™ HCl: substytut kwasu solnego
działania jest mieszanina enzymów trzustko-
- kwas glutaminowy: odgrywający ważną rolę
wych - pankreatyna, wzmocniona przez pepsynÄ™,
w procesie odtruwania organizmu.
papainÄ™, proteazÄ™ i bromelainÄ™, pochodzÄ…cÄ…
W obecnych czasach powinniśmy zwracać
z ananasa, które wspólnie rozkładają białka
szczególną uwagę na ostrzeżenie Hipokratesa, ojca
do ich podstawowych elementów  amino-
medycyny, brzmiące:  Śmierć czai się w jelitach .
kwasów. Trawienie tłuszczu jest wspierane
przez lipazę, a węglowodanów (skrobi) przez Na szczęście, ta starożytna sentencja może być
amylazę (diastazę). dzisiaj następująco zmodyfikowana:  Zdrowie
zamieszkuje jelita i możemy go chronić przez
Działanie enzymów wzmacniają:
odpowiednie spożycie enzymów .
- ostryż długi i koper włoski: pobudzające trawie-
nie, ochraniające wątrobę i przeciwdziałające
wzdęciom,
TÅ‚umaczenie:
Lek. med. Małgorzata Miktus
Opracowano na podstawie artykułu prof. dr n. med. V. Szedlak-Vadocz pt:  What we should know about
the functioning of the alimentary canal.Enzymes promoting digestion (Digestive Enzymes formula )
Piśmiennictwo
- Earl Mindell: Earl Mindell's Supplement Bible,
- Dr. Francis Pottenger: Pottenger's Cats: A Study
Simon and Schuster Inc., New York, 1998
in Nutrition, Price-Pottenger Foundation, 1995
- Castleman M.  Gyógynövény Enciklopédia .
- Dr. Edward Howell: Food Enzymes for Health
Esély Kiadó, Budapest, 1991.
and Longevity, Lotus Press, 2nd edition, 1994
- James A. Duke Ph.D. The Green Pharmacy (A
- Dr. Edward Howell: Enzyme Nutrition: The Food
Serbian Translation, Narodna Knjiga Alfa, 1999)
Enzyme Concept, Avery Publishing Group, 1985
- Murray MT.  Encyclopedia of Nutritional Sup-
- Dr. W. D. Kelley: One Answer to Cancer, 1971
plements: the essential guide for improving your
- Dr. Howard Loomis: Enzymes: The Key to health naturally . Murray MT, ed. Prima Publish-
Health, Vol 1. - The Fundamentals, Grote Publi- ing, Rocklin, CA, 1996.
shing, 1999
- Steve Blake: Alternative Remedies, CD-ROM,
- Anthony J. Cichoke: Enzymes and Enzyme Windows 95, Mosby, Inc., 1999.
Therapy: How to Jump Start Your Way to Lifelong
- Tenney L.  Encyclopedia of Natural remedies .
Good Health, Keats Publishing, 1994
Tenney L., ed. Woodland Publishing Inc., Pleasant
- Anthony J. Cichoke: The Complete Book of En- Grove, Utah, 1995.
zyme Therapy, Avery Penguin Putnam, 1998
- Dr. Peter J. D`Adamo with Catherine Whitney:
Humbart Santillo N.D.: Food Enzymes: The Miss- Live Right For (4) Your Type, G.P. Putnam`s Sons,
ing Link to Radiant Health. Hohm Press, 1993 New York, 2001
16