Anatomia i fizjologia żeńskiego układu
płciowego
Żeński układ płciowy składa się ze struktur odpowiedzialnych:
1. za wytwarzanie gamet żeńskich (oocytów)
2. za przyjęcie plemników, doprowadzenie do
zapłodnienia komórki jajowej
3. za stworzenie odpowiednich warunków do
rozwoju zarodka i utrzymania ciąży.
Wewnętrzne
narządy płciowe
Zewnętrzne
narządy płciowe
(srom)
Gonada żeńska - jajnik
nabłonek płciowy 
pojedyncza warstwa nabłonka
sześciennego
ciałko żółte
pęcherzyki jajnikowe
na różnych etapach
rozwoju
pęcherzyki jajnikowe
na różnych etapach
rozwoju
część rdzenna
część korowa -
(naczynia, nerwy)
pęcherzyki jajnikowe
na różnych etapach
rozwoju
Liczba komórek płciowych w różnych okresach życia
Intensywne podziały mitotyczne
rozpoczynają się w 6-8 tyg. ciąży,
iw 16-20 tyg. Komórki osiągają
maksymalną liczbę
7
7 mln
Zatrzymanie mitoz
Intensywne procesy degeneracyjne
6
5
4
Dojrzałość płciowa
Mejoza I
400
3
pęcherzyków
1- 2 mln.
osiągnie pełny
rozwój
2
W 11-12 tyg. oogonie rozpoczynają
I podział mejotyczny i stają się
Dojrzewanie
oocytami pierwszorzędowymi;
formują pęcherzyk primordialny
1
300-500 tys.
(pierwotny)
6-8 tyg. ciąży - intensywne podziały mitotyczne
0
Ok. 5-6 tyg. ciąży
menopauza
3 m-c ż.p. 5 m-c ż.p. 8 m-c ż.p. narodziny 1 rok 5 lat 10 lat 30 lat 50 lat
komórki pierwotne
zwiększają swój rozmiar
i przekształcają się w
wiek
oogonie
liczba komórek płciowych (mln) .
Pęcherzyki jajnikowe (1)
Pęcherzyk pierwotny (primordialny)
spłaszczona komórka pęcherzykowa
owocyt zablokowany w profazie I -go
podziału mejotycznego
pęcherzyka = ok. 40 um
owocyta = 9-20 um
Pęcherzyki jajnikowe (2)
Pęcherzyk pierwszorzędowy
(pierwotny)
komórka pęcherzykowa sześcienna
błona podstawna
(mukopolisacharydy)
pęcherzyka = 60 um
owocyta = 40 um
Pęcherzyk drugorzędowy
Pęcherzyki jajnikowe (3)
(wtórny, preantralny)
komórki pęcherzykowe warstwy ziarnistej
owocyta = 40 - 60 um
pęcherzyka = 50 - 180 um
owocyt I otoczony
osłonką przejrzystą
(glikoproteiny)
osłonka pęcherzyka
warstwa wewnętrzna
warstwa zewnętrzna
Osłonka pęcherzyka
komórka pęcherzykowa
siateczka śródplazmatyczna ziarnista
komórka tekalna
siateczka śródplazmatyczna gładka
warstwa ziarnista
krople lipidowe
mitochondria o
grzebieniach
cewkowatych
warstwa wewnętrzna -
komórki syntetyzujące steroidy
warstwa zewnętrzna  włókna kolagenowe,
naczynia włosowate, miofibroblasty
osłonka pęcherzyka
Pęcherzyki jajnikowe (4)
Pęcherzyk trzeciorzędowy
(antralny)
owocyt I otoczony
osłonką przejrzystą
światło pęcherzyka
warstwa ziarnista
osłonka pęcherzyka
pęcherzyka < 200 um
Pęcherzyki jajnikowe (4)
Pęcherzyk Graffa
szczyt pęcherzyka
wzgórek jajonośny
wieniec promienisty
osłonka przejrzysta
owocyt
pęcherzyka = 2 cm
Owulacja
owocyt II zablokowany w metafazie II
pierwsze ciałko kierunkowe
Proces luteinizacji pęcherzyka jajnikowego
wieniec promienisty
osłonka przejrzysta
Komórki warstwy ziarnistej komórki lutealne
osłonka pęcherzyka -
komórki lutealne
komórki warstwy wewnętrznej
pękający pęcherzyk jajnikowy
zanikająca błona podstawna
Ciałko żółte
" ciałko żółte menstruacyjne
" ciałko żółte ciążowe
komórki lutealne -
o cechach komórek
syntetyzujących
steroidy
skrzep
naczynia włosowate
osłonka włóknista
Funkcja:
" Cykliczne dojrzewanie i uwalnianie komórek jajowych
" Cykliczne wytwarzanie hormonów płciowych
Cykl jajnikowy
Faza folikularna Faza lutealna
luteinizacja,
wzrost pęcherzyka jajnikowego
powstanie ciałka żółtego
Progesteron Estradiol
Estradiol
1 14
28
1-szy dzień krwawienia
1 16 30
1 18 32
Owulacja
Podwzgórze  Przysadka - Jajnik
GnRH
dekapeptyd
Podwzgórze
wydzielany pulsacyjnie, cykliczne
GnRH
faza folikularna 70 min.
faza lutealna 240-320 min.
Przysadka
LH, FSH
FSH
glikoproteiny
zbudowane z dwóch podjednostek: i
LH
Jajnik
FSH miejsce działania  komórki pęcherzykowe warstwy ziarnistej
miejsce działania  komórki tekalne i komórki ciałka żółtego
LH
Biosynteza hormnów płciowych jajnika
Faza lutealna
Faza folikularna
Estradiol
Progesteron
Estradiol
Synteza hormonów sterydowych 
teoria dwóch przedziałów
krwawienie
1 14
28
Kmórki warstwy ziarnistej  receptory dla FSH,
Komórki lutealne  receptory dla LH ,
aromataza
komplet enzymów do wytwarzania
Komórki tekalne receptory dla LH , komplet
hormonów płciowych
enzymów do wytwarzania androgenów
Ovulation
Biosynteza estrogenów (faza folikularna)
LH  Teoria dwóch przedziałów
LH-receptor
Komórka tekalna
cholesterol pregnenolon hydroksypregnenolon
androstendiol
testosteron dihydroepiandrosteron
androstendion
5
dyfuzja
estradiol
testosteron
aromataza
estron
androstendion
Komórka pęcherzykowa
FSH
Biosynteza steroidów (faza lutealna)
4
LH
Komórka lutealna
LH-receptor
cholesterol pregnenolon progesteron
estron
androstendion
hydroksyprogesteron
estradiol
testosteron
Transport hormonów steroidowych we krwi
SHBG
albuminy
Estradiol
+
Jajnik
+
albuminy
Progesteron
CBG
KR
ŻENIE
Działanie hormonów steroidowych jajnika
Estrogeny
" regeneracja i wzrost błony śluzowej macicy w fazie folikularnej
" rozwój i utrzymanie czynności macicy, jajowodów, pochwy, zewnętrznych narządów
płciowych oraz gruczołów sutkowych
" w fazie folikularnej zwiększają gotowość skurczową macicy oraz jajowodów
" rozrost krypt szyjkowych macicy, zwiększenie wydzielania śluzu szyjkowego
przenikliwego dla plemników
" regenerują błonę śluzową pochwy
" rozrost tylko tkanki gruczołowej sutka
" powstawanie i utrzymanie popędu płciowego
" umiarkowane zatrzymanie wody i sodu w organizmie
" wpływają na układ krzepnięcia (zwiększają stężenie protrombiny, zwiększają zdolność
adhezyjną płytek, osłabiają aktywność antytrombiny III)
" wpływają na kości (hamują osteolizę i pobudzają aktywność osteoblastów
" zmniejszają stężenie krążącego cholesterolu
Działanie hormonów steroidowych jajnika
Progesteron
" powoduje zmiany w endometrium, służące do zagnieżdżenia się zygoty
i podtrzymania ciąży (zmiany wydzielnicze i doczesnowe)
" stymulują wydzielanie śluzu szyjkowego nieprzenikliwy dla plemników
" ma działanie antyestrogenowe (hamowanie syntezy receptorów
estrogenowych)
" rozrost przewodów mlecznych sutka
" działanie antyandrogenowe (blokuje receptory androgenowe, i hamuje
aktywność 5ą reduktazy)
" nasila podstawowy metabolizm organizmu i podwyższa podstawową
temperaturę ciała
" wywołuje zmiany w nabłonku pochwy (zwiększa wskaz
nik grupowania i
zwijania komórek)
Folikulogeneza  od pęcherzyka pierwotnego do
Graffa
Rozwój
Rozwój pęcherzyków
pęcherzyków
niezależny od gonadotropin
zależny od
gonadotropin
- 85 dni - 20 dni
1 14
Dzień cyklu
faza lutealna
Faza flikularrna
poprzedniego cyklu
(luteoliza ciałka
65 dni rozwoju
żółtego)
owulacja
Rozwój pęcherzyków
niezależny od
gonadotropin
IGF-1, TGF- ,
In vitro
?
aktywina. insulina
Ok. 1000
Pęcherzyki
pęcherzyków
I-rzędowe
pierwotnych
Pęcherzyki II-rzędowe Pęcherzyki III-
(preantralne) rzędowe (antralne)
- 85 dni - 20 dni
1 14
Dzień cyklu
Atrezja (apoptoza)
faza lutealna
poprzedniego cyklu
(luteoliza ciałka
żółtego)
65 dni rozwoju
owulacja
Rozwój pęcherzyków zależny od gonadotropin
Rekrutacja pęcherzyków
" uratowanie kohorty pęcherzyków antralnych odpowiadających na FSH od apoptozy, ich dalszy wzrost
Pojawienie się
receptorów FSH
Estradiol
(warstwa ziarnista)
Pęcherzyki III-
FSH
Progesteron
Pojawienie się
rzędowe (antralne)
receptorów LH Inhibina
(komórki tekalne)
Nabycie zdolności do
syntetyzowania
3-11 pęcherzyków
steroidów płciowych
(estradiol)
Pęcherzyki II-rzędowe
(preantralne)
FSH i wewnątrzpęcherzykowy
estradiol:
" namnażanie komórek
ziarnistych
Dzień cyklu
faza lutealna poprzedniego cyklu
" wytwarzanie i akumulowanie
22
(luteoliza ciałka żółtego)
płynu pęcherzykowego
1 5 14
- 20 dni
- 14 dni
owulacja
Selekcja pęcherzyka dominującego
Pęcherzyk dominujący:
" największa ilość receptorów dla FSH  wynik intensywnych podziałów kom.
ziarnistych
Najbardziej wrażliwy na FSH
" największe stężenie wewnątrzpęcherzykowego estradiolu - wzmocnienie
działania FSH
" indukcja receptorów dla LH na komórkach ziarnistych
Estradiol
FSH
Inhibina
Pęcherzyki III-
rzędowe (antralne)
1 5
krwawienie
14
Dzień cyklu
owulacja
Selekcja pęcherzyka dominującego
" wzrost poziomu estradiolu we krwi d 5-ego dnia cyklu (ujawnienie się pęcherzyka dminującego)
" wzrost wydzielania Inhibiny A
" powlny spadek poziomu FSH
Pęcherzyki III-
rzędowe (antralne)
Estrogen
FSH
Inhibina
krwawienie
1 5
14
Dzień cyklu
Atrezja (apoptoza)
owulacja
Pęcherzyk Graffa (przedowulacyjny); Owulacja
FSH wyrzut
" dalszy wzrost poziomu estradiolu we krwi -
do ok. 200-300 pg/ml - 24-36 h do owulacjai
LH wyrzut
LH (działając przez swoje
receptory) rozpoczyna
proces luteinizacji komórek
ziarnistych  początek
wytwarzania prgesteronu
Estradiol
Godziny przed
10 Dzień cyklu
14
24-36 h
owulacją
10-12 h
LH/FSH wyrzut
E pik
Nadtrawienie szczytu pęcherzyka
" skurcz naczyń
" niedokrwienie
Owulacja
" zmiany
nekrotyczne
" plazmina
" kolagenaza
Uwolnienie
enzymów
lizosomalnych z
komórek zrębu
Aktywator
LH, FSH
plazminogenu
PGF2
Przysadka
36-42 h
woda
Zagęszczenie
zawartości
Powiększenie
Wrastanie naczyń
pęcherzyka
się pęcherzyka
włosowatych do
warstwy ziarnistej Rozejście
Wzrost cisnienia
się komórek
wewnątrzpęcherzykowego
wzgórka
Rozszerzenie
jajonośnego
naczyń i obrzęk
pecherzyka
Progesteron
Estradiol
Dojrzewanie
kwas hialuronowy
owocyta
Zaniknięcie połączeń
pomiędzy komórkami
pęcherzykowymi i
cAMP
owocytem 
odblokowanie podziału
mejotycznego
FSH + LH
dzień cyklu
14
7
Faza lutealna
14-17 dzień cyklu
Progesteron
Estrogen
" zakończenie luteinizacji komórek
LH&
ziarnistych  wytworzenie ciałka
FSH
żółtego
" wzrost syntezy progesteronu i
estrogenów
14 17
22/23 28
Dzień cyklu
owulacja
Faza lutealna
22-28 dzień cyklu
Rekrutacja
FSH
pęcherzyków
Progesteron
Estrogen
" szczyt wytwarzania
progesteronu i estradiolu
(22 dzień cyklu)
" luteliza ciałka
Estrogen
żóltego (23-25 dzień Progesterone
cyklu)
14
22
28
23-25
Dzień cyklu
ovulation
Działanie FSH i LH
LH FSH
wyrzut
Faza folikularna Faza lutealna
FSH
" selekcja pęcherzyka dominującego,
FSH
jego dalszy wzrost
LH
" wytwarzanie estrogenów
" rekrutacja
" czynność ciałka żółtego
" synteza receptorów LH na
pęcherzyków antralnych,
" wytwarzanie
komórkach pęcherzykowych
ich wzrost
progesteronu i estradiolu
LH
LH
" owulacja
" luteinizacja komórek
" wytwarzanie androgenów
ziarnistych (utworzenie ciałka
(prekursor dla estrogenów)
żółtego)
" rozpoczęcie wytwarzania
progesteronu
krwawienie 28
23
1 14
owulacja
Jajowód
(łac. tuba uterina, oviductus, salpinx)
-przewód o długości ok. 10-12 cm
- biegnie od rogu macicy do jajnika
-sąsiedztwie jajnika ma kształt lejka z wypustkami zwanymi strzępkami jajowodu ;strzępki
ułatwiają wprowadzanie komórki jajowej do światła jajowodu.
cześć maciczna
cieśń
bańka
lejek i strzępki
4 warstwy:
cześć maciczna
cieśń
1. Błona śluzowa:
nabłonek jednowarstwowy 
4 typy komórek:
" urzęsione
" bezmigawkowe, wydzielnicze
" klinowe
" podstawne
warstwa właściwa 
tkanka łączna luz
na
bańka
2. Błona mięśniowa
Lejek i strzępki warstwa wewnętrzna okrężna
warstwa zewnętrzna podłużna
3. Warstwa podsurowicza
tkanka łączna wiotka o licznych
włóknach sprężystych
4. Błona surowicza (otrzewna)
Cykl jajowodowy:
" cykliczne zmiany w morfologii i czynności nabłonka jajowodów
" cykliczne zmiany w czynności motorycznej błony mięśniowej
Jajowód
Faza folikularna Faza lutealna
Estradiol Progesteron Estradiol
1 14
28
Czynność nabłonka jajowodu
nabłonek niski wzrost wysokości komórek nabłonka, duża aktywność wydzielnicza regresja nabłonka
komórki urzęsione rzadkie gromadzenie wydzieliny w komórkach
dużo komórek klinowych bezmigawkowych
18
Czynność motoryczna
błony mięśniowej jajowodu
fale powolnych skurczów od części fale powolnych skurczów od przejścia
brak fali skurczów
macicznej do przejścia cieśni w cieśni w bańkę do części macicznej
bańkę
Owulacja
Macica (łac. uterus)
Budowa:
Trzon macicy (corpus uteri) pokryty od zewnątrz otrzewną - stanowi grubszą i szerszą część
macicy, wewnątrz której znajduje się jama macicy  miejsce zagnieżdżenia się zarodka i
rozwoju płodu
Cieśń macicy (isthmus uteri)  miejsce przejścia trzonu macicy w szyjkę. W ciąży uzupełnia
objętość trzonu macicy.
Szyjka macicy (cervix uteri)
Dno macicy
Ujście maciczne
jajowodu
3 warstwy:
" błona śluzowa  endometrium
Jama trzonu
" błona mięśniowa - miometrium
macicy
" przydanka
Ujście wewnętrzne
szyjki macicy
Kanał szyjki macicy
Cieśń
macicy
Ujście zewnętrzne
szyjki macicy
Cykl maciczny:
" cykliczne zmiany w morfologii i czynności błony śluzowej
" cykliczne zmiany śluzu szyjki macicy
Faza folikularna Faza lutealna
Progesteron Estradiol
Estradiol
4 14
1
28
Fazy cyklu
macicy
I
II
III IV V
Owulacja
Fazy I  Złuszczania (miesiączkowa)
1. Wydalanie błony śluzowej macicy:
powierzchniowa cześć błony śluzowej macicy (warstwa
E,P
czynnościowa) ulega złuszczeniu:
" Następuje odwodnienie i ścieńczenie endometrium
" Spastyczny skurcz tętniczek powoduje niedokrwienie
" Okresy rozszerzania się tętniczek powodują lokalne wynaczynienia
do zrębu śluzówki
" Następuje obumieranie obszarów śluzówki w których doszło do
niedokrwieni i wynaczynienia
" Z obumarłych komórek uwalniają się prostaglandyny (PGF2)
powodujące dalsze obkurczanie się tętniczek
2. Pozostaje warstwa zrębu niezłuszczonego
odpowiadającego warstwie podstawnej błony śluzowej
macicy z resztkami dennymi gruczołów macicznych
0,3-0,5 mm
Dzień cyklu
1 4
Fazy II  Regeneracji
E
1. Regeneracja nabłonka śluzówki z resztek nabłonka dna
gruczołów
2. Komórki nabłonka stają się coraz wyższe, cewki wydłużają
się, zwiększa się grubość zrębu, rozwijają się nowe
naczynia krwionośne
liczne mitozy,
powstanie receptorów E i P
Dzień cyklu
5 8
Fazy III  Wzrostu (proliferacji)
E
1. Rozrost śluzówki
2. Rozwój i powiększanie cew gruczołowych oraz wysokości
nabłonka
3. Około 10 dnia cewy gruczołowe uzyskują przebieg lekko
kręty
4. Komórki gruczołowe cew maja jądra u swych podstaw
5. Wzrasta ilość naczyń krwionośnych, które uzyskują pod
koniec fazy krety przebieg
3 mm
Dzień cyklu
9 14
Fazy IV  Przekształceń gruczołów macicznych
E
P
1. Cewy gruczołów stają się coraz dłuższe a ich przebieg
coraz bardziej kręty
2. Jądra komórkowe komórek gruczołowych przesuwają się
do środka ciał komórek
3. Komórki zaczynają syntetyzować glikogen
4. Wzrasta ilość naczyń krwionośnych, ich przebieg staje się
coraz bardziej spiralny
21-22 dzień cyklu  obserwuje się obrzęk zrębu śluzówki.
Jest to optymalny czas do zagnieżdżenia się jaja płodowego.
Dzień cyklu
15 21
Fazy V  Wydzielnicza
E,P
1. Cewy gruczołów mają bardzo kręty przebieg
2. Jądra komórkowe komórek gruczołowych przesuwają się do
podstawy komórek
3. W części szczytowej komórki gromadzi się glikogen, następnie
wydzielany do światła gruczołów
4. Tętniczki maja bardzo krety przebieg
5. W części powierzchniowej śluzówki powstają anastomozy tętniczo-
żylne  rozpoczyna się reakcja przed-doczesnowa
6. W 28 dniu cyklu pojawiają się skurcze naczyń zapoczątkowujące
fazę złuszczania się
Dzień cyklu
22 28
Szyjka macicy
Gruczoł śluzowy cewkowy
Nabłonek szyjki macicy
Krypta
Śluz szyjki macicy
Warstwa właściwa śluzówki
Tętnice i żyły
Nabłonek pochwy
Błona śluzowa
nabłonek jednowarstwowy walcowaty (większość to komórki gruczołowe, nieliczne komórki urzęsione)
blaszka właściwa (bogato unaczyniony)
Mięśniówka
Śluz szyjki macicy:
" Woda (90-98%)
" Włókna mucyny (z glikoprotein) tworzące układ siteczkowy
" Albumina
" Cukry proste
" Lipidy
" NaCl
Faza folikularna Faza lutealna
Progesteron Estradiol
Estradiol
4 8 14
1 21
28
mg/dobę
800
700
600
500
400
300
200
100 20 mg/dobę
400-700 mg/dobę
0
1 10 13 15 18 28
Owulacja
Faza folikularna Faza lutealna
Progesteron Estradiol
Estradiol
4 10 14
1 18
28
Okres przedowulacyjny:
Duża ilość wody i NaCl
Śluz przejrzysty
Konsystencja płynna
pH lekko zasadowe (7,6-8,0)
Owulacja
Pochwa
Część pochowa szyjki
Ujście zewnętrzne
macicy
szyjki macicy
3 warstwy:
" błona śluzowa  nabłonek
Ściana pochwy
wielowarstwowy płaski
nierogowaciejący
Przedsionek sromu
niewieściego
" błona mięśniowa  warstwa
okrężna wewnętrzna warstwa
podłużna zewnętrzna
" przydanka
Wargi sromowe
większe
Wargi sromowe
mniejsze
Cykl pochwowy:
" cykliczne zmiany nabłonka pochwy  proliferacja i różnicowanie
Warstwy nabłonka wielowarstwowy płaski
nierogowaciejący:
" podstwna
" środkowa (pośrednia)
" powierzchowna
Strefy komórkowe
Warstwa podstwana:
" C1  warstwa komórek podstawnych głęboka 
pojedyncza warstwa komórek sześciennych o zasadochłonnej
cytoplazmie
" C2  warstwa komórek podstawnych zewnętrzna -
kilka warstw komórek większych o zasadochłonnej cytoplazmie
Warstwa pośrednia C3
kilka warstw spłaszczonych komórek o jasnej cytoplazmie
Warstwa powierzchowna:
" C4  warstwa ziarnista warstwy powierzchniowej 
3-4 warstwy komórek płaskich o jądrze piknotycznym
" C5  warstwa komórek złuszczających się warstwy
powierzchownej  Płaskie komórki o małych piknotycznych
jadrach i cytoplazmie o różnym stopniu kwasochłonności.
Srom  zewnętrzna część żeńskiego układu płciowego
Budowa:
- wargi sromowe większe
- wargi sromowe mniejsze
- łechtaczka
- przedsionek pochwy (wejście do pochwy)
Wargi sromowe
Wargi sromowe większe (łac. labia pudendi majora)
- dwa duże fałdy skóry owłosionej, z dużą ilością tkanki tłuszczowej
- z przodu połączone spoidłem warg przednim
- od tyłu łączą się tworząc spoidło tylne
- rozwojowo odpowiadają mosznie u mężczyzny
Wargi sromowe mniejsze (łac. labia pudendi minora)
- utworzone z cienkiej nieowłosionej skóry
- zwiększona ilość melaniny
- rozwojowo odpowiadają skórze prącia u mężczyzny
A
echtaczka
(łac. Clitoris)
- narząd homologiczny z męskim prąciem
- zawiera parzyste ciała jamiste łechtaczki (corpora cavernosa clitoridis), średnia dł. 4
cm; otoczone błona białawą (tunica albuginea); jamki, rozdzielone niepełnymi
beleczkami zbudowanymi z mięśni gładkich i tkanki łącznej.
external opening of urethra
- obie odnogi łączą się w trzon łechtaczki (corpus clitoridis) mierzący około 2 cm
- wierzchołek (apex), pokryty cienką skórą (napletek łechtaczki)  żołądz
łechtaczki
Pod wpływem bodz
ców  dochodzi do wzwodu, który jest zróżnicowany osobniczo.
Przedsionek pochwy
-zagłębienie między wargami sromowymi mniejszymi kształtu eliptycznego
- na bocznych częściach przedsionka - gruczoły cewkowo-pęcherzykowe Bartholiniego
(około 1 cm) ; wydzielają śluz, łagodzi tarcie podczas kopulacji i utrzymuje właściwą
wilgotność dróg płciowych.
- nabłonek jest wielowarstwowy płaski
Błona dziewicza (grec. hymen)  cienki fałd błony śluzowej u wejścia do pochwy
-kształt zwykle pierścieniowaty, pośrodku mały, rozciągliwy otwór
W prezentacji wykorzystano ryciny z:
1. Czyba J-C. Biologia rozrodu człowieka. 1994