PODSTAWY
PSYCHOLOGII
POLITYCZNEJ
Pod redakcją Krystyny Skarżyńskiej

Zysk i S-ka Wydawnictwo


Copyright � by Zysk i S-ka Wydawnictwo s.j., Poznań 2002 Ali rights reserved
Redaktor Aleksandra Springer
.m
ISBN 83-7298-145-0
Zysk i S-ka Wydawnictwo
ul. Wielka 10, 61-774 Poznań
tel. [phone], fax [phone]
Dział handlowy, ul. Zgoda 54, 60-122 Poznań
tel. [phone]
e-mail: [e-mail]
nasza strona: www.zysk.com.pl
Diuk i oprawa: Poznańskie Zakłady Graficzne SA
f r *
SPIS TREŚCI

Przedmowa (Krystyna Skarżyńska) 7 WSTĘP
Psychologia polityczna: główne tematy, ważniejsze dokonania i fazy rozwoju (Krystyna Skarżyńska) 11 Bibliografia 21
Część pierwsza
AKTORZY POLITYCZNI: CZYM JEST POLITYKA DLA JEDNOSTKI
Aktywność i bierność polityczna (Krystyna Skarżyńska) 26
Formy aktywności politycznej 27 � Związki między różnymi typami aktywności politycznej 31* Psychologiczne uwarunkowania aktywności i bierności politycznej 33 � Sytuacyjne uwarunkowania partycypacji politycznej: rola interesów 41 � Aktywność i bierność wyborcza 42 � Bibliografia 50
Autorytaryzm i jego psychopolityczne konsekwencje (Krzysztof Korzeniowski) 59
Wprowadzenie 59 � Autorytaryzm - wprowadzenie pojęciowe 60 � Podstawowe metody pomiaru autorytaryzmu 63 � Autorytaryzm w Polsce czasów transformacji 65 � Źródła autorytaryzmu 67 � Poglądy społeczno-polityczne osób autorytarnych 70 � Preferencje polityczne osób autorytarnych 71 � Autorytaryzm a zachowania wyborcze 72 � Komentarze i kontrowersje 75 * Bibliografia 79
Przywództwo polityczne (Urszula Jakubowska)/ 82
Przywództwo polityczne cechy charakterystyczne 84 � Style politycznego przewodzenia 86 � Teorie wyłaniania się politycznego przywódcy 90 � Osobowość przywódców politycznych 97 � "Cechy relacji między potencjalnym przywódcą a jego zwolennikami 100 � Podsumowanie i komentarz 105 � Bibliografia 106
Część druga
MECHANIZMY POLITYCZNEGO FUNKCJONOWANIA
Myślenie polityczne (Janusz Reyko wski) 110 4
Co to jest myślenie polityczne 110 � Przebieg procesów myślenia politycznego 114 � Podstawy L myślenia politycznego 118 � Poziom myślenia politycznego 122 � Systematyczne źródła błę- I dów 126 � Bibliografia 138 _)
Władza: wymiary, funkcje oraz społeczne przekonania na jej temat (Marek Ziółkowski) 140 Wstęp różne sposoby ujmowania władzy 140 � Władza jako "moc sprawcza", jako zdolność uzyskiwania efektów. Aktywne podmiotowe sprawstwo czy bezosobowe medium? 142 � Władza w sytuacji konfliktu 145 � Władza do czegoś i władza nad kimś jako dwa nieodłączne elementy stosunku panowaniapodległości 157 � Obiektywne uwarunkowania i subiektywne aspekty podporządkowania się władzy państwowej. Problem władzy prawomocnej 158 � Bibliografia 162
Czynniki ograniczające racjonalność poglądów i zachowań politycznych
(JoannaMandrosz) 164
Jak dalece racjonalny jest proces dokonywania wyborów politycznych 165 � Jak schematy i stereotypy ograniczają racjonalność poglądów politycznych 170 � Afekt jako przyczyna
nieracjonalności poglądów politycznych 175 � Nieracjonalność symbolicznych ideologii 179 � Racjonalni czy nieracjonalni 182 � Bibliografia 184
Ekstremizm polityczny (Urszula Jakubowska) 187
Pojęcie ekstremizmu politycznego 187 � Ekstremizm polityczny w badaniach psychologów 189 � Charakterystyki osobowościowe 189 � Właściwości intelektualne i rozwój moralny 197 � Czynniki psychopatologiczne 198 � Czynniki społeczne 200 � Podsumowanie i komentarz 204 � Bibliografia 206
Konflikty polityczne (Janusz Reykowski) I 208
Pojęcie konfliktu 208 � Geneza sytuacji konfliktowych 211 � Dynamika konfliktu 219 � Czy konflikty są nieuchronne 223 � Czynniki wpływające na przebieg konfliktów 230 � Sposoby rozwiązywania konfliktów 233 � Bibliografia 235
Psychospołeczene uwarunkowania zachowań wyborczych
(Krzysztof Korzeniowski) 237 /,
0 specyfice zachowań wyborczych 237 � Zachowania wyborcze - czym są 239 � Klasyczne / próby wyjaśnienia zachowań wyborczych 240 * Wyborca racjonalny 241 � Identyfikacja z partią I 243 � Głosowanie tematyczne (issue voting) 247 � Ocena kandydata a preferencje wyborcze j 250 � Absencja wyborcza a preferencje wyborcze 253 � Zakończenie 255 � Literatura polska proponowana zainteresowanym 257 � Bibliografia 257
Część trzecia
PSYCHOLOGICZNE PROCESY TOWARZYSZĄCE ZMIANIE SYSTEMOWEJ
Okrągły Stół jako mechanizm rozwiązywania makrospołecznych konfliktów
1 zmiany systemu (Janusz Reykowski) 262
Ujęcie narracyjne 262 � Społeczny i polityczny kontekst porozumień przy Okrągłym Stole 263 � Czy rozmowy musiały się udać? 267 � Zasady prowadzenia negocjacji 269 � Czy Okrągły Stół był potrzebny? 271 � Uwaga końcowa 273 � Bibliografia 273
Nacjonalizm i patriotyzm: orientacje ideologiczne i postawy jednostek
(Krystyna Skarżyńska) 275
Nacjonalizm jako ideologia 276 � Nacjonalizm jako ruch polityczny 277 � Nacjonalizm jako proces budowania państwowości 278 � Orientacje narodowe jednostek: nacjonalizm i patriotyzm 280 � Uprzedzenia i stereotypy narodowe (etniczne) jako zjawisko społecznie podzielane 288 � Bibliografia 290
Utrata i poszukiwanie społeczno-politycznego sensu. Anomia i paranoja polityczna
(Krzysztof Korzeniowski) 293
Wprowadzenie 293 � Anomia: co to takiego? 293 � Źródła anomii 297 � Konsekwencje anomii 304 � Spiskowa teoria dziejów 305 � Zakonspirowane, głęboko uknute spiski. Kategoria paranoi politycznej 311 � Podsumowanie 320 � Bibliografia 321
Dlaczego reformatorzy tracą poparcie społeczne (Janusz Czapiński) 324
Teoria społecznej niewdzięczności 325 � Dowody empiryczne 327 � Podsumowanie 342 � Bibliografia 342
Część czwarta
PODEJŚCIA, PROCEDURY, METODY I TECHNIKI BADAWCZE
Podejścia, procedury, metody i techniki badawcze (Urszula Jakubowska) 346
Podejście idiograficzne i nomotetyczne. Badania poprzeczne oraz podłużne 346 � Procedury badawcze 347 � Studium przypadku (psychobiografie) 349 � Procedura lustracji 354 � Procedura korelacyjna 356 � Procedury eksperymentalne 357 � Quasi-eksperyment 359 � Eksperyment naturalny 360 � Eksperyment laboratoryjny 361 � Symulacja eksperymentalna 363 � Podsumowanie i komentarz 365 � Bibliografia 366
INDEKS 369
PRZEDMOWA
Indywidualne doświadczenia i decyzje życiowe w demokratycznym państwie nie są tak przesycone polityką jak w systemach totalitarnych czy autorytarnych. Ale demokracja czyni sferę polityki bardziej dostępną dla obywateli. Owa dostępność przejawia się "odsłonięciem kurtyny", za którą kiedyś kryłasig_sLera^olityki: publicznie toczone ^ąTdebatyTspory, widzimy więcej elementów procesu podejmowania decyzji politycznych, politycy mówią o swoich pozapolitycznych zainteresowaniach, znamy ich żony i dzieci, publicznie analizowane i dyskutowane są nie tylko bieżące polityczne rozstrzygnięcia, ale także niektóre szczegóły osobistego życia polityków. Widzimy więc ludzi działających w polityce i ich psychospołeczne problemy związane z pełnieniem różnych politycznych funkcji. Dostrzegamy specyficzne sposoby radzenia sobie ze stresem, indywidualne reakcje na krytykę czy atak, obserwujemy spory i konflikty między partiami i wewnątrz partii, problemy związane z lojalnością, solidarnością i tożsamością grupową, różne sposoby kierowania partiami i wywierania nacisku na członków własnej partii. Psychologia polityczna bada te procesy, pokazuje ich wpływ na rozwiązania sensu stricto polityczne.
Ale dostępność polityki polega także na możliwości udziału w polityce. W demokracji nie tylko można wyrażać symbolicznie swój sprzeciw czy poparcie dla określonych pomysłów i rozwiązań politycznych, ale także każdy obywatel może wywierać realny wpływ polityczny, uczestnicząc w różnych politycznych strukturach, podejmując rozmaite grupowe lub indywidualne działania, no i oczywiście - biorąc udział w wolnych wyborach. Psychologia polityczna studiuje także i tę sferę ludzkich działań; wyjaśnia motywy i formy partycypacji politycznej i style politycznego przywództwa; opisuje zmiany sposobu uczestnictwa w polityce wynikające z politycznych doświadczeń, ale i z procesów starzenia się; opisuje mechanizmy preferencji i zachowań wyborczych, zwracając uwagę na złożoneTInterakcje między psychologicznymi cechami wyborców, sytuacją, w jakiej odbywają się wybory, i specyfiką samych wyborów oraz cechami polityków wybieranych do różnych funkcji i urzędów.
Demokratyczna dostępność polityki sprawia, iż wielu ludzi chce ją lepiej czy wszechstronniej poznać i rozumniej, bardziej świadomie w niej uczestniczyć. Wiedza z zakresu psychologii politycznej jest środkiem rozumienia poli-
tyki. Jest na nią dość duży popyt, czego dowodem jest między innymi zainteresowanie publikacjami z tego zakresu.
Punktem wyjścia do napisania tej książki było zainteresowanie i pozytywny odbiór Psychologii politycznej wydanej w 1999 roku. W niniejszym wydaniu znacznie rozszerzyliśmy zakres przedstawianych tematów. Przede wszystkim więcej miejsca poświęciliśmy kwestiom, które wydają się bardzo wyraziste w obecnym polskim życiu politycznym, a są związane z procesami wielkiej zmiany systemowej. Nowa jest więc część książki zatytułowana "Psychologiczne procesy towarzyszące zmianie systemu". Omawianie tych procesów zaczynamy od analizy psychospołecznych aspektów negocjacji Okrągłego Stołu. Janusz Reykowski psycholog, ale i uczestnik tych rozmów opisuje proces dochodzenia do podjęcia pertraktacji oraz zasady ich prowadzenia jako przykład procedury rozwiązywania poważnych konfliktów społecznych w ma-kroskali, ale także jako mechanizm inicjujący głęboką zmianę systemową. Polityczny sens tych negocjacji i treść ich ustaleń jest jeszcze dzisiaj przedmiotem sporu dotyczącego przede wszystkim mechanizmów zmiany społecznej i warunków kształtowania się demokratycznego porządku. Na temat Okrągłego Stołu istnieją różne opowieści czy narracje społeczne, prowadzone z różnych perspektyw. Narracja Janusza Reykowskiego przedstawia historyczne, społeczne i psychologiczne uwarunkowania początków polskiej transformacji systemowej, pokazuje psychologiczne i polityczne znaczenie Okrągłego Stołu dla późniejszego procesu transformacji, ale także szkicuje subtelne mechanizmy psychologiczne, które miały znaczenie dla przebiegu i powodzenia rozmów.
Ważnym wymiarem przemian we współczesnym świecie, również w Polsce, jest globalizacja polityki i ekonomii. Wchodzenie Polski w szersze, ponadnarodowe struktury (takie jak NATO czy Unia Europejska) wiąże się z wieloma problemami, także psychologicznej natury. Jak pogodzić radość i dumę z niedawno odzyskanej wolności i niezależności, naszą narodową tożsamość i kulturową specyfikę oraz poczucie wyjątkowych zasług dla świata ze stawianymi przez Unię Europejską wymaganiami unifikacji prawa, systemu szkolnictwa, praw i obowiązków pracowniczych, norm jakości wyrobów przemysłowych i produktów rolnych, a czasem nawet zmiany obyczajów? Jaką funkcję psychologiczną ma dla jednostki jej narodowa tożsamość, jakie są jej rodzaje i związki z różnymi typami postaw wobec "swoich" i "obcych"? Czy w dobie integracji i globalizacji identyfikacje narodowe nie są już ludziom potrzebne? Dlaczego właśnie w okresie głębokich przemian ustrojowych w Europie Środkowej i Wschodniej mamy do czynienia ze wzrostem znaczenia tożsamości narodowej i przejawami postaw nacjonalistycznych? Czym charakteryzują się nacjonalistyczne ruchy polityczne, kiedy i dlaczego nacjonalizm zagraża demokracji? Jakie są psychologiczne mechanizmy powstawania i rozpowszechniania się stereotypów etnicznych? Tematy te podejmuje Krystyna Skarżyń-ska w rozdziale: "Nacjonalizm i patriotyzm: orientacje ideologiczne i postawy jednostek".
Kolejnym psychologicznym aspektem transformacji systemowej jest doświadczanie zmiany jako utraty poczucia sensu otaczającego świata. W okresach poważnych przemian i kryzysów systemowych wielu ludzi traci orienta-
8
cję w tym, co jest dobre, a co złe, komu można ufać, a kogo należy się bać. W starym systemie wszystko wydawało się bardziej znajome, przewidywalne; znane i sprawdzone były indywidualne sposoby radzenia sobie w tej rzeczywistości. Nowy system wymaga poznawczego i ewaluatywnego przeorganizowania; jeśli nie udaje się nam tego uczynić, czujemy się zdezorientowani, zagubieni, pozbawieni norm regulujących nasze sądy i działania. Innymi słowy, stajemy się anomiczni. O zjawisku politycznej anomii, czyli utraty społecz-no-politycznego sensu, oraz o sposobach jego przywracania pisze Krzysztof Ko-rzeniowski. Autor przytacza dane z lat 1993-1997 wskazujące, iż duża liczba Polaków (około 50% reprezentatywnych prób) zgadza się z twierdzeniami diagnostycznymi dla anomii; przedstawia także indywidualne uwarunkowania i konsekwencje anomii dla zachowań wyborczych. Ponieważ poczucie braku sensu jest stanem awersyjnym, jednostki starają się ten stan usunąć albo przynajmniej zmniejszyć. Korzeniowski pokazuje, iż skutecznym sposobem "zaspokojenia głodu sensu" może być wiara w spiskową teorię dziejów, przekonanie, iż światem rządzą potężne, złe i zakonspirowane siły, niejawnie dążące do panowania nad światem i będące blisko osiągnięcia swoich celów. Chociaż akceptacja teorii spiskowych może łagodzić indywidualne koszty transformacji, to jednak powszechność takich przekonań w społeczeństwie może utrudniać procesy demokratyzacji.
Inny sposób radzenia sobie z kosztami transformacji systemowej opisuje Janusz Czapiński. Opierając się na bogatych danych statystycznych i sondażowych, wykazuje, iż koszty reform (a nie ich pozytywne efekty) decydują o społecznej ocenie autorów reform. W związku z tym rządzący reformatorzy nie cieszą się wdzięcznością społeczeństwa, a raczej są odrzucani i tracą władzę w wyniku demokratycznych wyborów. Dzieje się tak dlatego, iż zwykle stosujemy tzw. obronną atrybucję ("za moje porażki i kłopoty odpowiedzialni są inni; za własne sukcesy - ja sam") oraz jesteśmy "konserwatywni", czyli większą wagę przywiązujemy do realnych i potencjalnych strat niż do realnych i możliwych zysków. Prawdopodobnie są jakieś zmienne pośredniczące między reformowaniem państwa przez rządzących a "niewdzięcznością" społeczeństwa wobec nich. Uciążliwość reform, wielkość społecznych kosztów i ich bardziej czy mniej równomierne rozłożenie w społeczeństwie nie są tu bez znaczenia.
Pierwsza część naszej książki, zatytułowana "Aktorzy polityczni", pozostaje bez poważniejszych zmian w stosunku do Psychologii politycznej. Przedstawiamy w niej rozdziały: "Aktywność i bierność polityczna" (autorstwa K. Skar-żyńskiej), "Autorytaryzm i jego psychopolityczne konsekwencje" (autorstwa K. Korzeniowskiego) i "Przywództwo polityczne" (autorstwa U. Jakubowskiej). Natomiast do drugiej części - "Mechanizmy politycznego funkcjonowania" -włączyliśmy nowy rozdział dotyczący mechanizmów władzy, napisany przez Marka Ziółkowskiego. Zjawisko władzy jest jednym z najważniejszych i najczęściej analizowanych tematów psychologii i socjologii politycznej. Ziółkow-ski koncentruje się na subiektywnych sposobach pojmowania władzy i na cechach przekonań ludzi uwikłanych w jej relacje. Sporo miejsca poświęca też roli władzy w sytuacji konfliktu. Tak więc druga część książki zawiera teraz
następujące rozdziały: "Myślenie polityczne" (autorstwa J. Reykowskiego), "Władza: wymiary, funkcje oraz społeczne przekonania na jej temat" (autorstwa M. Ziółkowskiego), "Czynniki ograniczające racjonalność poglądów i zachowań politycznych" (autorstwa J. Mandrosz), "Ekstremizm polityczny" (autorstwa U. Jakubowskiej), "Konflikty polityczne" (autorstwa J. Reykowskiego) i "Psychospołeczne uwarunkowania zachowań wyborczych" (autorstwa K. Ko-rzeniowskiego).
Nowa jest omówiona wcześniej część trzecia, "Psychologiczne procesy towarzyszące zmianie systemowej", zawierająca cztery rozdziały: "Okrągły Stół jako mechanizm rozwiązywania makrospołecznych konfliktów i zmiany systemu" (autorstwa J. Reykowskiego), "Nacjonalizm i patriotyzm: orientacje ideologiczne i postawy jednostek" (autorstwa K. Skarżyńskiej), "Utrata i poszukiwanie społeczno-politycznego sensu. Anomia i paranoja polityczna" (autorstwa K. Korzeniowskiego) oraz "Dlaczego reformatorzy tracą poparcie społeczne" (autorstwa J. Czapińskiego).
Ostatnia, czwarta część książki - "Podejścia, procedury, metody i techniki badawcze" (napisana przez U. Jakubowską) - pozostała bez zmian w stosunku do Psychologii politycznej.
Na koniec kilka zdań o teoretycznych orientacjach autorów. Współczesna psychologia polityczna, tak jak i cała psychologia, nasycona jest bardzo różnymi podejściami teoretycznymi, traktowanymi jako równoprawne. Wprawdzie lata osiemdziesiąte były zdominowane przez orientację poznawczą, dzisiaj jednak mamy coraz więcej poważnych publikacji na temat roli procesów przed-świadomych czy automatycznych oraz symbolicznych ideologii. W psychologii politycznej wciąż jest popularny nurt nawiązujący do psychoanalizy. Więcej piszemy o tym we wstępie do naszego podręcznika (rozdział: "Psychologia polityczna: główne tematy, ważniejsze dokonania i fazy rozwoju" autorstwa K. Skarżyńskiej). Autorzy poszczególnych rozdziałów Podstaw psychologii politycznej prezentują nie tylko własne teorie i badania, ale zwykle omawiają także stan wiedzy w omawianej dziedzinie. Jednak gdy czyta się całą książkę, widać, iż autorzy traktują uczestników życia politycznego jako mniej lub bardziej "naiwnych" badaczy świata przetwarzających informacje, szukających w świecie porządku ewaluatywnego i de skrypty wnego czy "psychologicznego dobrostanu". Oczywiście, opisujemy i wyjaśniamy także błędy czy "subiektywne inklinacje" w tworzonych obrazach świata i polityki, wynikające czasem z nie do końca uświadamianych potrzeb, schematów czy symbolicznych ideologii i silnych emocji. Jednak bliższy jest nam obraz człowieka w miarę swoich możliwości racjonalnego niż kierującego się głównie nieświadomymi motywami.
Krystyna Skarżyńska
WSTĘP
�
PSYCHOLOGIA POLITYCZNA:
GŁÓWNE TEMATY,
WAŻNIEJSZE DOKONANIA
I FAZY ROZWOJU
Co sprawia, iż polityka przyciąga uwagę ludzi? W jakich okolicznościach i dlaczego ludzie uciekają od polityki albo się w nią angażują, inwestując swój czas, intelekt i rezygnując z prywatności? Dlaczego Malinowski wyprowadza psa na spacer zawsze w porze nadawania wiadomości politycznych w mass mediach, a Kowalski rezygnuje z atrakcyjnych spotkań towarzyskich, by obejrzeć debatę telewizyjną między Balcerowiczem a Oleksym, transmisję z posiedzenia sejmu lub wystąpienie prezydenta Clintona? Jak ludzie przetwarzają informacje polityczne, co stanowi podstawę sądów i ocen politycznych wydarzeń i postaci? Kiedy i dlaczego uczestniczą w wyborach? Czym się kierują, oddając głos na określoną partię lub danego kandydata? W jakim stopniu jesteśmy w swoich politycznych wyborach racjonalni, a w jakim kierujemy się emocjami, symbolami, schematami? Skąd bierze się poparcie dla określonych koncepcji politycznych, jakie są psychologiczne powody popierania rozwiązań demokratycznych, a jakie autorytarnych? Dlaczego ludzie stają się ekstremistami politycznymi? Jak przebiega proces myślenia politycznego, co może zakłócać efektywność tego procesu? Kiedy powstaje konflikt polityczny, jak się rozwija, jakie procesy psychologiczne uruchamia i jak można takie konflikty rozwiązywać? Skąd się bierze poparcie dla określonych przywódców politycznych? Jak funkcjonują polityczne instytucje i organizacje, jaki jest tryb podejmowania decyzji, jakie czynniki psychologiczne wpływają na ich jakość?
Wymienione wyżej kwestie stanowią przedmiot badań psychologii politycznej. Niniejszy podręcznik przedstawia podstawowe ustalenia dotyczące tych spraw. Zanim jednak przejdziemy do prezentacji dorobku badawczego w zakresie poszczególnych tematów, scharakteryzujemy ogólnie psychologię polityczną stosunkowo nową interdyscyplinarną dziedzinę wiedzy.
Ostatnie półwiecze przyniosło rozwój wielu dyscyplin naukowych wewnątrz psychologii oraz współpracę między psychologią a różnymi naukami społecznymi: socjologią, antropologią, ekonomią, prawem, historią i naukami politycznymi. Psychologia polityczna jest raczej efektem interdyscyplinarnego myślenia o człowieku niż tylko dziedziną psychologii, badającą i wyjaśniającą psychologiczne aspekty polityki.
11
Aby zrozumieć polityczne emocje, myślenie i zachowanie, nie wystarczy odwołać się do ogólnopsychologicznych prawidłowości. Nauki polityczne, historia, ekonomia i socjologia dostarczają pojęć i idei teoretycznych równie ważnych dla wyjaśnienia i przewidywania zachowań politycznych jak pojęcia i teorie psychologiczne. Psychologia polityczna jest intelektualną dyskusją między różnymi dyscyplinami naukowymi, co czyni ją eklektyczną teoretycznie i metodologicznie.
Psychologia polityczna nie jest więc psychologią stosowaną do polityki. Jest interdyscyplinarną dziedziną badawczą wykładaną na większości znaczących wydziałów psychologii i nauk politycznych w USA, Europie Zachodniej, a ostatnio także w Polsce, w Czechach i na Węgrzech.
.tycznej dokonywał się w obrębie różnych tradycji teoretycznych (mniej lub bardziej "scjelTEystycznych" lub "humanistycznych"), podejść metodologicznych (idiograficznego nastawionego na analizę konkretnych przypadków czy tekstów i nomotetycznego ukierunkowanego na szukanie ogólnych reguł, wyrażających się w poszczególnych przypadkach), różnych poziomów analizy (micro-level, gdy jednostką analizy są pojedyncze osoby, oraz macro-leuel, gdy analizie poddaje się mniejsze lub większe zbiorowości i grupy oraz relacje między nimi), a także rozmaitych metod pomiaru zmiennych.
Dorobek psychologii politycznej jest już spory. Podobnie jak w innych dziedzinach wiedzy, można wyodrębnić najważniejsze kierunki badań i ich najbardziej znaczące ustalenia. Wszechstronnej analizy osiągnięć psychologii politycznej dokonał McGuire (1993). Wyodrębnił ^trzy okresy rozwoju psychologii politycznej i nazwał je erami. Każdą z owych er można scharakteryzować przez wskazanie preferowanych tematów, teorii i metod zbierania oraz analizy danych. Ze względu na główne podejmowane tematy kolejne okresy rozwoju psychologii politycznej można określić jako: erę osobowości i kultury (lata czterdzieste i pięćdziesiąte), erę postaw i zachowań wyborczych (lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte) i erę procesów poznawczych i decyzji, czasami określaną jako era ideologii (lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte).
Pierwszy okres rozwoju psychologii politycznej wiąże się z koncentracją na osobowościowych uwarunkowaniach zachowań i orientacji politycznych. Dwie bardzo popularne wtedy teorie, a mianowicie psychoanaliza i marksistowski materializm historyczny kładły nacisk na rolę wczesnodziecięcych doświadczeń w tworzeniu się osobowości i podstaw politycznych przekonań, postaw, emocji. Elementy myślenia psychoanalitycznego przejawiały się głównie w podkreślaniu patologicznych aspektów rozwoju osobowości i ich roli w politycznych zachowaniach, natomiast wpływy marksizmu były związane ze wskazywaniem, iż zarówno osobowość jednostki, jak i psychologiczne cechy zbiorowości (tzw. mass personality) są efektem społecznych i materialnych warunków życia. Trzecią popularną wtedy teorią była koncepcja frustracji-agre-sji, której twierdzenia wykorzystywano do wyjaśnienia zachowań politycznych zarówno w mikro-, jak i w makroskali. Najpopularniejszymi tematami wczesnego okresu psychologii politycznej były: szeroko rozumiana osobowość politycznych liderów i ich zwolenników, polityczne emocje, przekonania i postawy, wartości cenione przez jednostki i grupy. Najbardziej popularne zmienne nie-
12
zależne (zgodnie z modnymi wtedy teoriami najlepiej wyjaśniające różne przejawy "politycznej osobowości") to wszelkie czynniki, które socjalizują człowieka, kształtują wczesne doświadczenia dziecka, a potem wywierają wpływ na funkcjonowanie dorosłych. Na przykład agresywność w polityce zagranicznej i nieprzyjazne nastawienie wobec zbiorowości wyjaśniano jako konsekwencje przemieszczenia edypalnej wrogości czy uczuciowej ambiwalencji w stosunku do ojca (Lasswell, 1948; Adorno i in., 1950), społecznego modelowania i wzmacniania agresywnych zachowań w dzieciństwie (Whiting, Child, 1953), frustracji spowodowanej deprywacją ekonomiczną, alienacją i uczuciem utraty kontroli nad wynikami pracy (Srole, 1956). Cechy charakteru narodowego tłumaczono, często odwołując się do mechanizmów nieświadomego erotyzmu i koncentracji na określonej fazie rozwoju psychoseksualnego (w jednych badaniach wykazywano "oralny" (Spitzer, 1947), w innych "analny" (LaBarre, 1947) charakter Japończyków). Inne analizy charakteru narodowego były mniej psychoanalityczne, a przynajmniej mniej explicite freudowskie (por. Benedict, 1946; Mead, 1942; Riesman, 1950).
W pierwszym okresie rozwoju psychologii politycznej popularność zyskałc>\ podejście idiograficzne, a często stosowaną metodą badawczą była tzw. psy-chobiografia. Powstały wtedy psychobiografie Woodrowa Wilsona (George, George, 1956), Hitlera (Erikson, 1950), Lutra (Erikson, 1958). Autorzy tych psychobiografii wykazywali, w jaki sposób urazy z wczesnego okresu życia ujawniają się w zmienionej postaci w funkcjonowaniu dorosłego człowieka, oraz próbowali wyjaśnić fakt, iż opisywane osoby "pozostawały sobą" mimo konfliktów, kompleksów i kryzysów tożsamości. Prowadzono również badania międzykulturowe z wykorzystaniem różnych metod badawczych (wywiadów, kwestionariuszy, analiz danych archiwalnych). Interdyscyplinarne studia wykazujące międzykulturowe różnice w modalnej osobowości prowadzili wtedy Kluckhohn i Murray (1948). Autorzy ci wykazali, jak codzienne praktyki wychowywania dzieci - z jednej strony, a właściwości struktury społecznej -z drugiej, związane są z osobowością w skali makrospołecznej.
W latach sześćdziesiątych zmieniły się zainteresowania psychologów politycznych: najbardziej popularne stały się badania postaw i zachowań wyborczych. Zmieniły się także preferencje metodologiczne: z niezwykłym entuzjazmem wykonywano badania sondażowe, starano się też maksymalnie uściślać pomiary zmiennych, a także stosować bardziej wyrafinowane procedury statystycznej analizy danych. Wydaje się, iż nastąpiło przesunięcie w kierunku orientacji nomotetycznej: większą wagę przywiązywano do uchwycenia ogólnych reguł niż do charakterystyk i rozumienia poszczególnych przypadków (chociaż były także prowadzone, ale rzadziej niż poprzednio, studia idiograficzne).
Popularną teorią w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych była teoriaN zakładająca dążenie człowieka do maksymalizacji własnego zysku, uzyskiwa- ) nia subiektywnej użyteczności wyniku, czyli tzw. model SEU (ang. Subjectiue J - Expected - Utility). Odwołując się do sformalizowanej wersji tej teorii, badano preferencje i zachowania wyborcze oraz rolę kampanii wyborczych, a zwłaszcza mass mediów, w kształtowaniu owych postaw i zachowań. Prefe-
13
rencje wyborcy w odniesieniu do danego kandydata (do senatu lub na urząd prezydenta) były przewidywane na podstawie addytywnej lub uśrednionej funkcji jego spostrzeganej postawy wobec różnych problemów i partii politycznych oraz jego pozycji na wymiarach społeczno-demograficznych; każda z nich była "ważona" przez własną pozycję wyborcy na każdym z tych wymiarów oraz przez subiektywną ważność problemów. Najbardziej znane są tzw. Michigan Studies, dziś uchodzące za klasyczne badania wyborcze prowadzone od lat pięćdziesiątych przez badaczy z University of Michigan (por. Campbell i in., 1960).
Inny nurt badań dotyczył związku postaw z partycypacją polityczną. Najbardziej znaną pracą omawiającą tę kwestię jest monografia Richarda Lane^ (1962), oparta głównie na wywiadach. Analizy uwarunkowań partycypacji politycznej w skali makro przedstawił Seymour Lipset w klasycznej dziś książce Political Man: The Social Bases of Politics (1960). Praca ta ukazała się w języku polskim dopiero w 1995 roku1.
Przykładem interdyscyplinarności psychologii politycznej w omawianym okresie jest praca McClellanda (1961), wykazująca związki między indywidualnymi potrzebami i postawami społecznymi a wzrostem i spadkiem poziomu ekonomicznego kraju. Ciekawą i przejrzystą analizę badań McClellanda przedstawił Paweł Boski (1976).
Koniec lat sześćdziesiątych to okres radykalnych ruchów młodzieżowych, których efektem były zmiany społeczne także w makroskali. Rewolta studencka miała również wpływ na nauki społeczne, jako bodziec do rozwoju nowych kierunków badań. Zyskały popularność analizy sposobów politycznej socjalizacji, rozwijały się women studies. Psychologia polityczna pojawiła się w programach studiów uniwersyteckich w Europie (por. van Ginneken, 1986).
Ważnym dla rozwoju psychologii politycznej wydarzeniem jest powstanie w 1978 roku międzynarodowego towarzystwa naukowego. International So-ciety of Political Psychology zostało założone przez grono 220 badaczy społecznych. Wśród założycieli i aktywnych członków ISPP są znani psycholodzy, socjolodzy i politolodzy, m.in.: Jeanne N. Knutson (pierwszy dyrektor Towarzystwa i autorka znanego podręcznika psychologii politycznej), David O. Sears (University of California), George E. Marcus (Williams College, USA), Fred I. Greenstein (Princeton University), Margaret C. Hermann (Ohio State Uni-versity, autorka podręcznika psychologii politycznej, dostępnego również w Polsce), David Bar-Tal (Tel Aviv University), Helen Haste (University of Bath, Anglia), Gerda Lederer (uniwersytet w Giessen, Niemcy), Ofer Feldman (Naruto University, Japonia), Janusz Reykowski (PAN, Polska), Henk Dekker (Leiden University, Holandia), Ervin Staub (University of Massachusetts at Amherst, USA), David Winter (University of Michigan, USA). Pierwsza naukowa konferencja (Annual Scientific Meeting) psychologii politycznej została zorganizowana w Nowym Jorku w 1978 roku. Od tego czasu konferencje naukowe ISPP odbywają iię^coTDc^nierTJwudziesty Annual Scientific Meeting
'S.M. Lipset, Homo politicus. Społeczne podstawy polityki, tłum. G. Dziurdzik-Kraśniewska, Warszawa: PWN 1995.
14
zorganizowano w Krakowie, w lipcu 1997 roku, ze znaczącym udziałem polskich psychologów.
International Society of Political Psychology wydaje trzy czasopisma naukowe: "Political Psychology" (kwartalnik), "Leadership Quarterly" i "ISPP News".
Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte McGuire nazywa erą politycznego poznania i decyzji {political cognition and decision era, por. McGuire, 1993). j Rzeczywiście, ostatnie dwa dziesięciolecia cechuje koncentracja na proce- / sach poznawczych i wyborach politycznych jednostki. Odzwierciedla to "poznawczy boom" czy "poznawczy imperializm" psychologii lat osiemdziesiątych. Popularnymi metodami zbierania danych - obok wciąż stosowanych wywiadów, analiz dokumentacji, sondaży ankietowych - stały się metody eksperymentalne (przydatne przede wszystkim w badaniach nad procesem przetwarzania informacji) i symulacje komputerowe. Coraz bardziej precyzyjny pomiar wiąże się też z możliwością użycia strukturalnych modeli regresji w analizach relacji między zmiennymi. Kluczem do zrozumienia wielu zachowań politycznych stała się analiza procesu tworzenia oraz treści przekonań jednostek i grup. Schematy, skrypty poznawcze, heurystyki przetwarzania danych służą do wyjaśniania bieżącej polityki zagranicznej USA (por. Purkitt, Dyson, 1986; Te-tlock, McGuire, 1986), zachowań znanych przywódców (Doise, 1986; Tetlock, 1981), międzynarodowego zróżnicowania sposobu wyrażania agresji (Archer, Gartner, 1984), a także stosunku ludzi do partii politycznych i poszczególnych polityków (Lau, Sears, 1986). Ważną pozycją podsumowującą główne ustalenia poznawczego nurtu psychologii politycznej jest książka Reasoning and Cho-ice. Explorations in Political Psychology pod redakcją Snidermana, Brody'ego iTetlocka(1991).
W latach osiemdziesiątych powstała interesująca teoria symbolicznych ideologii (ang. symbolic politics) (por. Sears, 1988, 1993). Teoria ta zwraca uwagę na to, iż postawy i zachowania polityczne odzwierciedlają tzw. symboliczne związki, czyli ideologie, które są nabywane we wczesnym dzieciństwie i pozostają bardzo stabilne. Symboliczne ideologie (na przykład symboliczny rasizm) są silnie związane z afektem i mogą ukierunkowywać działanie człowieka w sposób niezgodny z jego interesami. Więcej na temat symbolicznych ideologii pisze w niniejszym tomie Joanna Mandrosz (por. także 1989).
Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte okres ważnych przemian politycznych - przyniosły nowe tematy dla psychologii politycznej. "Jesień ludów" \ w Europie Środkowej i Wschodniej spowodowała wzrost zainteresowania psychologicznymi mechanizmami i konsekwencjami przemian systemowych, np. / relacjami między różnymi grupami etnicznymi. Procesy demokratyzacji i ^ balizacji wiążą się z kontaktami poszczególnych jednostek i grup, wymagają dobrej komunikacji, umiejętności porozumiewania się i rozwiązywania konfliktów. Stąd rozwój badań dotyczących negocjacji, mediacji, analizy procesów osiągania porozumienia między jednostkami i grupami (por. Worchel, Simp-son, 1993). Określając nowe kierunki rozwoju psychologii politycznej, McGuire (1993) przewiduje, iż w przyszłości będzie się ona stawała coraz bardziej "in-
15
terpersonalna i intergrupowa". Dodałabym także określenie "dynamiczna", w tym sensie, iż problematyka zmiany społecznej, politycznej i ekonomicznej, jej psychologicznych antecedentów i konsekwencji zaczyna być już teraz odrębną dziedziną badań psychologii politycznej i najprawdopodobniej pozostanie nią przez kolejne lata. Polscy psycholodzy mają znaczący udział w rozwoju tej sfery badań (por. Reykowski, 1993, 1994, 1995; Korzeniowski, 1992; Czapiński, 1997; Mach, 1998).
f Rozwój psychologii politycznej można analizować także z innej perspekty-| wy, można mianowicie wskazywać różny stopień jej "upolitycznienia" w po-V szczególnych okresach bądź jej "apolityczność" (por. Eysenck, 1954; Stone, v 1981; Billig, 1986; van GinńeEeń, 19Ś6). Hans Eysenck w książce The Psycho-logy ofPolitics (1954) dowodzi, iż psychologia nie staje się "polityczna" w wyniku jej aplikacji do wyjaśniania niektórych zjawisk z zakresu polityki. Jego zdaniem psycholodzy zajmujący się rozumieniem zjawisk polityki nie stają się politykami, tak samo jak psycholodzy badający psychologiczne aspekty sportu nie stają się przez to sportowcami. Dla Eysencka psychologia polityki jest tylko zastosowaniem metod i teorii wypracowanych w psychologii naukowej do badania polityki, jest psychologią stosowaną do polityki. Psycholo-Ś gia polityki (a nie psychologia polityczna) nie jest więc w tym ujęciu interdyscyplinarną dziedziną wypracowującą nowe koncepcje. Jest psychologią stosowaną do polityki.
Odmienne podejście reprezentują Stone (1981) i Billig (1986). Sądzą oni, iż psychologia polityczna jest "polityczna" w tym sensie, iż niektóre jej twierdzenia, wypracowane na podstawie naukowej metodologii psychologicznej, zawierają polityczne twierdzenia na temat natury ludzkiej. Co więcej, specyficzne próby pozbawienia twierdzeń psychologicznych elementów politycznych są zdaniem Billiga właśnie dowodem upolitycznienia psychologii. Wydaje się jednak, iż współcześnie istnieje wśród badaczy tendencja do wycofywania aspektów politycznych z psychologii politycznej i uprawiania stosowanej psychologii polityki (w sensie nadanym temu pojęciu przez Eysencka). Jednak chociaż naukowcy próbują być obiektywni i apolityczni (w potocznym sensie tego słowa), gwałtowne reakcje słuchaczy i czytelników na niektóre ich ustalenia sugerują, iż "coś jest na rzeczy": prawdopodobnie wiele twierdzeń psychologii politycznej dotyka symbolicznych ideologii, politycznych identyfikacji i wartości. Jesteśmy więc "polityczni" niezależnie od tego, czy chcemy być tak spostrzegani czy nie.
Jednak wczesny okres historii psychologii politycznej generalnie wydaje się bardziej explicite nasycony "politycznością" niż współczesność. Warto pamiętać, iż centralnym pojęciem jednej z najbardziej popularnych teorii psychologii politycznej - teorii autorytaryzmu - był faszyzm, rozumiany jako ruch antydemokratyczny, precyzyjnie umiejscowiony w określonych warunkach społeczno-historycznych. Autorzy tej koncepcji podkreślali, iż ich twierdzenia na temat osobowości autorytarnej wyrosły z wcześniejszych analiz politolo-gicznych i ekonomicznych prowadzonych w szkole frankfurckiej (Adorno i in., 1950). Inny przedstawiciel szkoły frankfurckiej, Friedrich Pollock (1941) używał pojęcia autorytaryzmu jako kluczowego dla analiz tzw. kapitalizmu państwowego (state ofcapitalism). Jednak późniejsze prace nad osobowością auto-
16
rytarną odchodziły od jej historyczno-politycznych uwarunkowań, traktowały autorytaryzm jako zbiór cech osobowości w różnym stopniu charakteryzujący jednostki lub jako uniwersalny syndrom osobowości. Dziś skala F, klasyczne narzędzie do mierzenia osobowości skonstruowane przez Adorna i jego współpracowników, jest traktowana jako skala autorytaryzmu, a nie faszyzmu (por. Christie, 1954; Gabennesch, 1972; Miller i in., 1981; Koralewicz, 1987; Aronson, 1995; Mach, 1998). -.
Przejście od psychologii politycznej, koncentrującej się na polityczno-eko-^ nomiczno-historycznym kontekście badanych zjawisk, do "apolitycznej" psychologii polityki wiąże się z tendencjami rozwojowymi w psychologii. Ostatnie dziesięciolecia to poszukiwanie raczej podstawowych procesów wyją- S śniających różne formy poznawczego i społecznego funkcjonowania jednostek i grup niż różnic indywidualnych (por. Billig, 1986; Lau, Sears, 1986). Powszechnie stosowana metoda eksperymentu laboratoryjnego w założeniu wielu badaczy jest "ahistoryczna". Stosujący ją psycholodzy wykazują tendencję do opisywania uzyskiwanych wyników jako implicite uniwersalnych, a nie ograniczonych do określonego kontekstu historycznego czy politycznego. Na przykład badania pokazujące powszechność zjawiska kategoryzacji i jej znaczenie dla procesów percepcji mogą skłaniać do przyjęcia tezy o uniwersalności posługiwania się stereotypami czy uniwersalności etnocentryzmu (por. Tajfel i in., 1971; Tajfel, 1982; Jarymowicz, 1992). To, co dla twórców koncepcji autorytaryzmu było wynikiem procesu socjalizacji w określonych warunkach historycznych, dla wielu współczesnych psychologów jest uniwersalną właściwością natury ludzkiej.
Ale czy rzeczywiście jest? Niektórzy badacze twierdzą, iż nie jest, a nawet nie może to być udowodnione scjentystycznie za pomocą eksperymentów laboratoryjnych. Co więcej, sądzą oni, iż przyjęcie tezy o uniwersalności pewnych procesów ma ważne implikacje polityczne. Billig (1986) twierdzi, iż pomijanie historycznego czy społecznego kontekstu badanych zjawisk, przypisywanie im uniwersalności i niezmienności, prowadzi do tezy o braku sensu jakiegokolwiek procesu historycznego, zmiany społecznej i politycznej. Autor ten przytacza kilka politycznych implikacji twierdzeń współczesnej psychologii społecznej, które najprawdopodobniej w intencjach psychologów były całkowicie apolityczne. Pokazuj.e, jak w różnych publikacjach nowej prawicy powtarzane są uni-wersalistycznie traktowane wyniki badań psychologii społecznej świadczące o tym, że uprzedzenia, rasizm, etnocentryzm są powszechne i nieuniknione. Konserwatywni intelektualiści często podchwytują te wyniki badań psychologicznych, które pesymistycznie traktują ludzką naturę, zarzucając lewicy "nierealistyczny optymizm" w kwestii możliwości zmiany rzekomo naturalnych tendencji do egoizmu, etnocentryzmu i braku tolerancji wobec odmienności.
Wydaje się więc, iż próby ograniczania "polityczności" psychologii politycznej również przez wykazywanie uniwersalności jej ustaleń są bezcelowe. Autorzy niniejszej książki są psychologami, szukają zrozumienia psychologicznych aspektów polityki, ale też dostrzegają, iż historia i polityka sensu stricto nadają istotne znaczenie różnym aspektom ludzkiej aktywności. W tym sensie jesteśmy psychologami politycznymi.
17
Niniejszy podręcznik psychologii politycznej przedstawia podstawowy dorobek tej dziedziny wiedzy. Jest to pierwszy podręcznik psychologii politycznej napisany w Polsce. Nie jest przypadkiem, iż powstał właśnie teraz, pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Dokonujące się w Polsce zmiany systemowe stworzyły zapotrzebowanie na wiedzę z zakresu psychologii politycznej. Polityka przestała być odległą, nieosiągalną dla zwykłego człowieka sferą działalności. Możemy na nią wpływać, uczestnicząc w demokratycznych wyborach, możemy także dokładniej obserwować działania polityków, debaty i spory polityczne czy procesy decyzyjne. Polityka i politycy stali się bardziej dostępni, "ludzcy", dlatego psychologia okazuje się potrzebna do zrozumienia politycznych zachowań i postaw oraz do wpływania na nie. Prawidłowości psychologii politycznej interesują więc zarówno tych, którzy chcą tylko "dobrze wybierać rządzących", jak i tych, którzy chcą być wybierani i są wybierani w demokratycznych wyborach. Na polskich uniwersytetach są prowadzone kursy psychologii politycznej, politycy uczą się psychologii, doradcami polityków zostają psycholodzy. Ostatnie kilkanaście lat przyniosło polski dorobek badawczy w zakresie psychologii politycznej. Jego specyfika wiąże się z podejmowaniem przez badaczy prac nad psychologicznymi aspektami zmian w makroskali. W polskiej psychologii politycznej można wyodrębnić następujące nurty badawcze: studia nad konfliktami politycznymi i przesłankami ich rozwiązywania (w tym zakresie najważniejsze wydają się prace Janusza Reykowskiego: analiza konfliktu społecznego w latach 1980-1981 (por. Reykowski, 1984) oraz psychologiczna analiza negocjacji Okrągłego Stołu jako sposobu rozwiązywania konfliktu w makroskali (Reykowski, 1993a)); analizy psychologicznych predyktorów i kosztów zmian społecznych w makroskali (Reykowski, 1993a; Korzeniowski, 1992; Czapiński, 1994, 1997); studia nad alienacją i podmiotowością polityczną (Korzeniowski, 1991, 1993); studia nad społecz-no-polityczną mentalnością Polaków (Koralewicz, Ziółkowski, 1990; Reykowski, 1993, 1995; Marody, 1991, 1996; Wojciszke, Grzelak, 1995); psychologiczne mechanizmy zaangażowania politycznego i społecznego (Potocka-Hoser, 1985; Grzelak, 1993, 1995; Skarżyńska, 1996; Koralewicz, Malewska-Peyre, 1998) oraz badania wyborcze (Daab i in., 1991; Skarżyńska, Chmielewski, 1991,1993,1994; Skarżyńska, 1993, 1997; Potocka-Hoser, Polkowska, 1993; Szmajke, Bronowic-ka, 1995). Wyzwaniem dla polskich psychologów politycznych jest sformułowanie teorii zmiany społecznej, w której uwzględnia się psychologiczne predyktory i konsekwencje transformacji systemowej. Pewne próby teoretyzowania na ten temat są zawarte w pracach Reykowskiego, Czapińskiego i Korzeniowskiego. Reykowski (1993) próbuje wyjaśnić zmianę systemową w kategoriach zmiany orientacji kolektywistycznej na indywidualistyczną, Czapiński (1997) wykorzystuje twierdzenia teorii atrybucji i asymetrii pozytywno-negatywnej, aby zrozumieć wyborczą porażkę solidarnościowych reformatorów w 1993 roku, natomiast Korzeniowski (1992) wskazuje psychologiczne predyktory akceptacji i odrzucenia zmiany prodemokratycznej.
Niniejszy podręcznik przedstawia główne ustalenia empirycznej psychologii politycznej. Prezentowane twierdzenia najczęściej opierają się na badaniach prowadzonych w innej niż polska sytuacji politycznej, ekonomicznej i społecz-
18
no-kulturowej. Przy każdym temacie podajemy polskie dane empiryczne, jeśli takie istnieją. W wypadku, gdy nie są dostępne, a omawiane twierdzenie ze względu na specyficzną bazę empiryczną budzi wątpliwości, czy może być odniesione do naszej sytuacji wskazujemy powody owych wątpliwości oraz formułujemy przypuszczenia, jak specyfika sytuacji społeczno-politycznej w Polsce lat dziewięćdziesiątych może modyfikować związki stwierdzone w innym miejscu i w innym czasie. Na przykład pokazujemy, jak olbrzymia liczba ugrupowań politycznych obecnych na scenie przed wyborami parlamentarnymi w 1991 roku mogła ograniczyć prawdopodobieństwo tzw. głosowania tematycznego, a zwiększać rolę tzw. symbolicznych ideologii.
Prezentując dorobek psychologii politycznej, można dokonywać bardzo różnych jego strukturalizacji. Zdecydowaliśmy, iż najbardziej przejrzyste dla czytelnika jest wyodrębnienie trzech części: charakterystyki aktorów politycznych, psychologicznych mechanizmów politycznego funkcjonowania oraz metod badawczych i podejść stosowanych w psychologii politycznej. W części pierwszej koncentrujemy się na ukazaniu, czym jest polityka dla jednostki, jak zaangażowanie polityczne oraz polityczne przekonania odnoszą się do osobistych motywów, zainteresowań i wartości oraz jak "odbijają się" w nich przekonania społecznie podzielane. Przedstawiamy analizy uwarunkowań aktywności i bierności politycznej, uwzględniające zarówno społeczno-historyczny kontekst, w którym jednostka wycofuje się z aktywnej polityki lub mniej czy bardziej aktywnie "wchodzi w politykę", jak i właściwości psychologiczne wy zwalające lub blokujące polityczną aktywność. W rozdziale pierwszym Kryr na Skarżyńska analizuje mechanizmy politycznego zaangażowania w rr modelu uwzględniającego wartości i możliwości jednostki jako czynr' jające aktywności oraz pokazuje znaczenie różnych motywów poP angażowania dla istnienia partii politycznych.
Ważnym wyznacznikiem politycznej aktywności jedno.0' tycznego zaangażowania i politycznych preferencji jest rzeczywistości społecznej". Prywatne koncepcje świat? rakteryzować z różnych punktów widzenia. W r Korzeniowski pokazuje, jak autorytarna wizja - najprościej mówiąc - ujmowanie relacji chicznych, a nie równościowych, wiąże sie niami politycznymi.
Kolejnyjrozdział pierwszej przedstawia mechanizmy stawa formy przywództwa, różne jer nych typów przywództwa.
Charakterystykę pp" wania rozpoczyna Jar,,.
nego" pokazuje, jaki uch. etiologiczne oraz jakie łu zwraca szczególną uwagę "zaawansowania" w polityczny, i zachowań politycznych analiz
zmiany"
itycz-
"wszelkie przezrządzą-^ie wartości" (Ver- ^yfinicjach podkreśla wpływu czy wy-tycznych rozwiązań iż partycypacja poli-
27
ograniczające racjonalność poglądów i zachowań politycznych". Omawia różne źródła nieracjonalności sądów dotyczących wydarzeń i osób politycznych, tkwiące zarówno w specyfice przetwarzania informacji politycznych (tendencji do schematyzacji), jak i w afekcie, towarzyszącym sferze polityki.
Kolejny rozdział podejmuje problematykę ekstremizmu politycznego. Urszula Jakubowska omawia psychologiczne i społeczne źródła ekstremizmu, różne jego oblicza i problemy metodologiczne związane z jego badaniem.
W wielu słownikach polityka oznacza "rozwiązywanie konfliktów". Podręcznik politycznej psychologii nie może więc pominąć tego problemu. Janusz Reykowski dokonuje analizy rodzajów konfliktu politycznego, procesów psychologicznych zachodzących w sytuacji konfliktowej oraz sposobów ich rozwiązywania. Autor rozdziału podaje wiele przykładów psychologicznego spojrzenia na polskie konflikty polityczne ostatnich lat.
Mechanizmy zachowań wyborczych analizuje Krzysztof Korzeniowski. Przedstawia "klasyczne" koncepcje tych zachowań (model głosowania tematycznego, identyfikacji partyjnej i głosowania osobowego); omawia ich ograniczenia i zastosowanie do wyjaśnienia zachowań wyborczych Polaków.
Podręcznik kończy rozdział na temat podejść badawczych, metod i technik stosowanych w psychologii politycznej. Autorka, Urszula Jakubowska, przedstawia podejście nomotetyczne (ukierunkowane na ustalenie ogólnych reguł) i idiograficzne (zorientowane na opis zjawisk jednostkowych, często niepowtarzalnych), wykazuje potrzebę prowadzenia badań podłużnych i poprzecznych oraz różnorodność stosowanych metod i technik pomiaru zjawisk z zakresu psychologii politycznej. Autorzy podręcznika zgadzają się z wcześniej wspomnianym poglądem McGuire'a (1993), że psychologia polityczna może się rozwijać, tylko korzystając z różnych metodologii badawczych wypracowanych w innych dziedzinach psychologii, ale także poza nią. Powinna być interdyscyplinarna metodologicznie i teoretycznie.
Autorami podręcznika są psycholodzy. Stało się tak mimo stawianego na początku postulatu interdyscyplinarności psychologii politycznej niemal wyłącznie ze względów pragmatycznych. Widzieliśmy potrzebę napisania podręcznika, co jest bardziej możliwe, gdy do pracy przystąpi grono osób już wcześniej ze sobą współpracujących, wzajemnie znających swoje mocne i słabe strony, łatwo porozumiewających się ze sobą. Nie znaczy to jednak, iż w naszej działalności badawczej nie współpracujemy z socjologami, historykami, politologami. Na koniec jeszcze jeden motyw (już niepragmatyczny) naszej decyzji. Kilkanaście lat wspólnej pracy w Pracowni Psychologii Politycznej Instytutu Psychologii PAN przy realizacji dużych programów badawczych, ich publicznej prezentacji, a także podczas wspólnych przedsięwzięć praktycznych, dało nam sporo satysfakcji, mimo że nie zawsze odnosiliśmy sukcesy, a różnice zdań między nami nie były rzadkością. Powstały jednak wspólne raporty i książki znane nie tylko w środowisku naukowym. Ostatnio każdy z nas ma tysiące różnych indywidualnych spraw zawodowych i "ludzkich"; coraz trudniej zrobić coś razem. Nie wszyscy koledzy z naszej pracowni mogli uczestniczyć w pisaniu podręcznika, ale wspierali ten zamysł i pomagali, jak mogli. Dziękujemy. Napisaliśmy tę książkę także w pewnym sensie dla siebie, aby podtrzy-
20
mać naszą społeczną tożsamość. Jesteśmy razem, chociaż jednocześnie mamy swoje miejsce w różnych innych zespołach. Ani nie chcemy, ani nie możemy zamykać się we własnym gronie. Zapraszamy do współpracy przy rozszerzonej wersji podręcznika psychologii politycznej.
Bibliografia
Adorno T., Frenkel-Brunswik E., Levinson D., Sanford N. (1950), The Authoritarian Personality,
New York: Harper. Archer D., Gartner R. (1984), Violence and Crime in Cross-National Perspectiue, New Haven: Yale
University Press.
Aronson E. (1995), Człowiek - istota społeczna, tłum. J. Radzicki, Warszawa: PWN. Benedict R. (1946), The Chrysanthemum and the Sword, Boston: Houghton Mifflin. Berelson B., Lazarsfeld P., McPhee W. (1954), Voting: A Study ofOpinion Formation in a Presiden-
tial Campaign, Chicago: University of Chicago Press. BilligM. (1986), Political psychology and social psychological theory, w: M. Brouwer, J. van Ginne-
ken, L. Hagendoorn, J. Meloen (red.), Political Psychology in the Netherlands, Amsterdam:
Mola Russa. Boski P. (1976), Potrzeba osiągnięć jako psychologiczny czynnik rozwoju społeczno-ekonomicznego,
w: J. Reykowski (red.), Osobowość a społeczne zachowanie się ludzi, Warszawa: Książka i Wiedza.
Campbell A., Converse P., Miller W., Stokes D. (1960), The American Voter, New York: Wiley. Christie R. (1954), Authoritarianism re-examined, w: R. Christie, M. Jahoda (red.), Studies in the
Scope and Method of "The Authoritarian Personality", Glencoe: The Free Press. Czapiński J. (1994), Uziemienie polskiej duszy, "Kultura i Społeczeństwo", 3,17-38. Czapiński J. (1997), Ungrateful society, referat przygotowany na: Twentieth Annual Scientific
Meeting of International Society of Political Psychology, Kraków. Daab W. i inni (1991), Polski wyborca '90. Psychospołeczne studia nad wyborami prezydenckimi,
Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Doise W. (1986), Mass psychology, social psychology, and the politics of Mussolini, w: C.F. Grau-
mann, S. Moscowici (red.), Changing Conceptions of Crowd Mind and Behauior, New York:
Springer.
Erikson E. (1950), Childhood and Society, New York: Norton.
Erikson E. (1958), Young Man Luther: A Study in Psychoanalysis and History, New York: Norton. Eysenck H.I. (1954), The Psychology of Politics, London: Routledge and Kegan Paul. Gabennesch H. (1972), Authoritarianism and word uiew, "American Journal of Sociology", 77, 5. George A., George J. (1956), Woodrow Wilson and Colonel House: A Personality Study, New York:
Dover.
Grzelak J. (1993), Bezradność społeczna. Szkic teoretyczny, w: M. Kofta (red.), Psychologia aktywności: zaangażowanie, sprawstwo, bezradność, Poznań: Nakom. Grzelak J. (1995), Orientacje społeczne a zaangażowanie publiczne, "Kolokwia Psychologiczne",
4,43-54. Iyengar Sh., McGuire W.J. (red.) (1993), Explorations in Political Psychology, Durham-London:
Duke University Press.
Jarymowicz M. (1992), Schematy Ja, My a uprzedzenia między grupowe, "Kolokwia Psychologiczne", 1, 45-57. Huckhohn C, Murray H. (1948), Personality formation: the determinants, w: C. Kluckhohn,
H. Murray, D. Schneider (red.), Personality in Naturę, Society and Culture, New York: Knopf. Koralewicz J. (1987), Autorytaryzm, lęk, konformizm. Analiza społeczeństwa polskiego końca lat
siedemdziesiątych, WrocławWarszawaKrakówGdańsk: Ossolineum. Koralewicz J., Malewska-Peyre H. (1998), Człowiek człowiekowi człowiekiem. Analiza wywiadów
biograficznych działaczy społecznych w Polsce i we Francji, Warszawa: ISP PAN. Koralewicz J., Ziółkowski M. (1990), Mentalność Polaków, Poznań: Nakom.
21
Korzeniowski K. (1991), Poczucie podmiotowości alienacji politycznej. Uwarunkowania psychospołeczne, Poznań: Nakom.
Korzeniowski K. (1992), Czy uda się w Polsce zbudować demokrację? Psychologiczna analiza zagrożeń, "Nowiny Psychologiczne", 1, 5-17.
Korzeniowski K. (1993), Alienacja polityczna a uczestnictwo polityczne w warunkach transformacji systemu, w: J. Reykowski (red.), Wartości i postawy Polaków a zmiany systemowe, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Korzeniowski K., Skarżyńska K. (1991), Wyznaczniki popularności trzech głównych pretendentów w wyborach prezydenckich, w: W. Daab i in. (red.), Polski wyborca '90. Psychospołeczne studia nad wyborami prezydenckimi, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
LaBarre W. (1947), Oriental character structure, "Psychiatry", 10, 319-342.
Lane R. (1962), Political Ideology: Why the American Common Man Belieues What He Does, Glen-coe: Free Press.
Lasswell H. (1948), Power and Personality, New York: Norton.
Lau R., Sears D. (red.) (1986), Political Cognition, Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Lipset S. (1960), Political Man: The Social Bases ofPolitics, Garden City: Doubleday.
Mach B. (1998), Transformacja ustrojowa a mentalne dziedzictwo socjalizmu, Warszawa: ISP PAN.
Mandrosz-Wróblewska J. (1989), Afekt jako przesłanka poglądów politycznych, "Studia Nauk Politycznych", 2,462-483.
Marody M. (red.) (1991), Co nam zostało z tych lat... Społeczeństwo polskie u progu zmiany systemowej, Londyn: Aneks.
Marody M. (1996), Psychologiczne nastawienia w zmieniającej się rzeczywistości, w: M. Marody (red.), Oswajanie rzeczywistości. Między realnym socjalizmem a realną demokracją, Warszawa: ISSUW.
McClelland D. (1961), The Achieuing Society, Princeton: Van Nostand.
McGuire W.J. (1993), The Poly-Psy Relations: Three Phases of a Long Affairs, w: Sh. Iyengar, W.J. McGuire (red.), Explorations in Political Psychology, Durham-London: Duke University Press.
Mead M. (1942), And Keep Your Powder Dry, New York: Morrow.
Miller J., Słomczyński K., Schoenberg R. (1981), Assesing comparability of measurrement in cross-national research: authoritarian conseruatism in different sociocultural settings, "Social Psychology Quarterly", 44, 3.
Pollock F. (1941), State capitalism: its possibilities and limitations, "Zeitschrift fur Sozialfor-schung", 32,89-115.
Potocka-Hoser A. (1985), Aktywiści organizacji społecznych i politycznych w zakładzie przemysłowym, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Ossolineum.
Potocka-Hoser A., Polkowska A. (1993), Programy wyborcze jako forma politycznego oddziaływania, w: J. Reykowski (red.), Wartości i postawy Polaków a zmiany systemowe. Szkice z psychologii politycznej, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Purkitt H.E., Dyson J. (1986), The role of cognition in U.S. foreign policy toward Southern Africa, "Political Psychology", 7, 507-532.
Reykowski J. (1984), Logika walki. Szkice z psychologii konfliktu społecznego w Polsce, Warszawa: Książka i Wiedza.
Reykowski J. (red.) (1993), Wartości i postawy Polaków a zmiany systemowe. Szkice z psychologii politycznej, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Reykowski J. (1993a), Resoluing large-scale political conflict: the case ofthe Round Table negotia-tions in Poland, w: S. Worchel, J.A. Simpson (red.), Conflict Between People and Groups. Cau-ses, Processes, and Resolutions, Chicago: Nelson-Hall.
Reykowski J. (1994), Why did the collectiuist state fail?, "Theory and Society", 23, 233-252.
Reykowski J. (red.) (1995), Potoczne wyobrażenia o demokracji. Psychologiczne uwarunkowania i konsekwencje, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
RiesmanD. (1950), The Lonely Crowd: A Study ofthe Changing American Character, New Haven: Yale University Press.
Sears D. (1988), Symbolic racism, w: P.A. Katz, D.A. Taylor (red.), Eliminating Racism: Profdes in Controversy, New York: Plenum Press.
22
Sears D. (1993), Symbolic politics: a socio-psychological theory, w: Sh. Iyengar, W. McGuire (red.), Explorations in Political Psychology, DurhamLondon: Duke University Press.
Skarżyńska K. (1993), Potoczna percepcja celów partii politycznych a zachowania wyborcze, w: S. Gebethner (red.), Polska scena polityczna a wybory, Warszawa: ISP PAN i INP UW.
Skarżyńska K. (1996), Młode elity polityczne. Charakterystyka psychologiczna, "Studia Psychologiczne", 34,45-59.
Skarżyńska K. (1997), Podobieństwo poglądów czy osobowość kandydata na prezydenta: motywy decyzji wyborczych najmłodszych wyborców, "Kultura i Społeczeństwo", 4, 167-177.
Skarżyńska K., Chmielewski K. (1991), Nadzieje i obawy Polaków a preferencje wyborcze, w: Daab iin., op. cit., 51-64.
Skarżyńska K., Chmielewski K. (1993), Dlaczego ludzie nie głosują?, w: J. Reykowski (red.), Wartości i postawy Polaków a zmiany systemowe. Szkice z psychologii politycznej, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Skarżyńska K., Chmielewski K. (1994), Zostać w domu czy pójść na wybory: różne uwarunkowania decyzji wyborczych, "Kultura i Społeczeństwo", 3, 39-54.
Sniderman P.M., Brody R.A., Tetlock Ph. (red.) (1991), Reasoning and Choice. Explorations in Political Psychology, Cambridge: Cambridge University Press.
Spitzer H.M. (1947), Psychoanalytic approaches to the Japanese character, w: G. Roheim (red.), Psychoanalysis and the Social Science, New York: International Universities Press.
Srole L. (1956), Social integration and certain corollaries: an exploratory study, "American Socio-logical Review", 21, 709-716.
Stone W. (1981), Political psychology, w: S. Long (red.), Handbook of Political Behauior, t. 1, New York: Plenum Press.
Szmajke A., Bronowicka A. (1995), Poczucie alienacji i jego związki z zachowaniami politycznymi, w: A. Bańka, R. Derbis (red.), Pomiar i poczucie jakości życia u aktywnych zawodowo oraz bezrobotnych, PoznańCzęstochowa: Środkowoeuropejskie Centrum Ekonomii Działania Społecznego.
Tajfel H. (1982), The social psychology of intergroup relations, "Annual Review of Psychology", 1,149-178.
Tajfel H., Flament C, Billig M., Bundy R. (1971), Social categorization and intergroup behauior, "European Journal of Social Psychology", 1, 149-178.
Tetlock P. (1981),Personality and isolationism: content analysis of senatorial speeches, "Journal of Personality and Social Psychology", 41, 737-743.
Tetlock R, McGuire W. (1986), Cognitiue perspectiues on foreign policy, w: S. Long (red.), Political Behauior Annual, Boulder: Westview Press.
van Ginneken J. (1986), On the antecedents of political psychology in the Netherlands, w: M. Brouwer i in. (red.), Political Psychology in the Netherlands, Amsterdam: Mola Russa.
Whiting J., Child I. (1953), Child Training and Personality, New Haven: Yale University Press.
Wojciszke B., Grzelak J. (1995), Poczucie krzywdy Polaków: wzorce przeżywania, determinanty i konsekwencje, w: A. Bielą, J. Brzeziński, T. Marek (red.), Społeczne, eksperymentalne i metodologiczne konteksty procesów poznawczych człowieka, Poznań: Humaniora.
Worchel S., Simpson J. (red.) (1993), Conflict Between People and Groups. Causes, Processes, and Resolutions, Chicago: Nelson-Hall.

Część pierwsza
AKTORZY POLITYCZNI: CZYM JEST POLITYKA DLA JEDNOSTKI

AKTYWNOŚĆ I BIERNOŚĆ POLITYCZNA
Czym są polityczna aktywność i bierność, jakie są ich formy i funkcje? Od czego zależy udział człowieka w życiu politycznym? Co motywuje ludzi do "wchodzenia w politykę", a co ich powstrzymuje od politycznej aktywności? Jakie cechy psychologiczne charakteryzują jednostki aktywne, a jakie są charakterystyczne dla osób politycznie biernych? Pytania takie stawiają nie tylko psycholodzy, ale także socjolodzy, politolodzy i historycy. Ich wspólnym dorobkiem jest wiedza na temat wieloczynnikowego uwarunkowania politycznego funkcjonowania jednostek, grup społecznych i większych zbiorowości w życiu politycznym. Wiemy, iż stosunek jednostki do polityki i do aktywnego udziału w polityce jest nie tylko uwarunkowany indywidualnie, ale zawsze ma swój szerszy kontekst: systemowy, historyczny i społeczny.
Formy i nasilenie aktywności politycznej tak zwanych zwykłych ludzi zależą od tego, czy system polityczny jest totalitarny czy demokratyczny, od momentu historycznego oraz od podzielanego społecznie (kolektywnego) systemu wartości. W systemach totalitarnych wpływ polityki na życie ludzi jest "totalny", natomiast możliwości legalnego udziału w polityce są niewielkie, zarezerwowane dla szczególnej kategorii osób. W demokracji zawarta jest norma aktywności obywateli, ich współudziału w polityce. Zmiana systemu politycznego w kierunku demokracji (a czasami nawet tylko zapowiedź takiej zmfany~czy'wirosrjefprawdopodobieństwa) przynosi zwiększenie zainteresowania polityką i wzrost aktywności. W Polsce zainteresowanie polityką wyraźnie narastało w kolejnych etapach "przełomu" czy kryzysu systemu: w październiku 1956, marcu 1968, grudniu 1970 czy sierpniu 1980 roku oraz w latach 1989-1990. Stabilizacja polityczna i ekonomiczna sprzyja bierności. Sondaże prowadzone w latach osiemdziesiątych w dziewięciu krajach Wspólnoty Europejskiej wykazują, iż około 30% obywateli Wspólnoty "wcale nie interesuje się polityką", a 27% mówi, iż "niezbyt" się nią interesuje (Braud, 1995). Podobny poziom zainteresowania polityką obserwujemy od połowy lat dziewięćdziesiątych w Polsce: około 30% respondentów z prób ogólnopolskich wykazuje takie zainteresowanie, ale duże zainteresowanie polityką wyraża tylko kilka procent Polaków (por. CBOS, 1994; Demoskop, 1997). Są więc w życiu społeczeństwa okresy "politycznie uaktywniające" oraz osłabiające aktywność polityczną.
Społecznie podzielane wartości to kolejny czynnik, który modyfikuje stosunek jednostek do udziału w życiu politycznym. Wigkszeiaktywności społecznej i politycznej można się spodziewać w społeczeństwach ceniących wyżej wartości indywidualistyczne (takie jak: indywidualny sukces, wpływ na politykę, niezależność) niż kolektywistyczne czy tradycyjne (takie jak: życie rodzinne, spokój, przyjaźń) (por. Daab, 1993; Downs, 1991; Helkama i in., 1992; Hofstede, 1991; Inglehart, Siemieńska, 1990; Inglehart, 1996; Reykowski, 1992; S. Schwartz, 1990; Skarżyńska, 1991). Proces socjalizacji politycznej w społeczeństwach ceniących wartości indywidualistyczne jest nastawiony na wzmacnianie indywidualnej aktywności, w tym również udziału w życiu politycznym. W końcu lat dziewięćdziesiątych w Polsce wartości związane z indywidualnymi osiągnięciami, wpływem na życie społeczne i polityczne są niżej cenione niż wartości tradycyjne, czyli udane życie rodzinne, brak konfliktów, przyjaźń, a zdobycie władzy politycznej i wywieranie wpływu na życie społeczne i polityczne kraju deklaruje jako cel życia jedynie 2% Polaków (por. Pankow-ski, 1997; Skarżyńska, 1998).
Formy aktywności politycznej
Autorzy badający aktywność i bierność polityczną używają różnych terminów do opisywania podobnych czy nawet tych samych zjawisk. Szczególnie często stosowane są trzy terminy: zaangażowanie (involvement), uczestnictwo lub partycypacja (participation) i aktywność (actiuity). Najszersze jest pojęcie zaangażowania politycznego, które najczęściej definiuje się jako wszelkie formy zainteresowania polityką. Zaangażowanie może mieć przede wszystkim charakter poznawczo-emocjonalny i wyrażać się skrystalizowaną postawą wobec różnych opcji politycznych, instytucji, partii czy konkretnych polityków. Postawa ta może, ale nie musi prowadzić do większej aktywności politycznej. W tym rozumieniu wyższy poziom zaangażowania politycznego oznacza większą wiedzę o polityce, kształcie sceny politycznej, programach partyjnych, a także wyraźne sympatie i antypatie partyjne oraz skrystalizowane preferencje wyborcze. Czasem zaangażowanie jest utożsamiane z partycypacją, czyli z różnymi formami politycznej aktywności (por. Barner-Barry, Ro-senwein, 1985; Kaase, 1992).
Czym jest polityczna partycypacja, dlaczego jest ona określana jako "polityczna", a nie "społeczna", "kulturowa" czy "zawodowa'7 Przyjmuje się, iż partycypacja polityczna jest to "aktywne wsparcie politycznej ciągłości lub zmiany" (Bamer-Barry, Rosenwein, 1985). Niektórzy autorzy upatrują specyfiki politycznej partycypacji w wywieraniu wpływu politycznego, definiując ją jako "wszelkie formy zaangażowania jednostki w wywieranie wpływu na czynione przez rządzących (na różnych szczeblach władzy) alokacje cenionych społecznie wartości" (Ver-ba i in., 1978; Barnes, Kaase, 1979; Aarts, 1991). W wielu definicjach podkreśla się instrumentalność politycznej aktywności w celu wywierania wpływu czy wyrażania poparcia dla określonej polityki, konkretnych politycznych rozwiązań i osób podejmujących polityczne decyzje. Wydaje się jednak, iż partycypacja poli-
27
tyczna nie musi zawsze wiązać się z wywieraniem wpływu; czasami jest wartością symboliczną. Wyjaśnimy to, charakteryzując różne formy partycypacji.
Partycypację polityczną można analizować na trzech wymiarach: jej znaczenie symboliczne versus realny wpływ, konweńcjonalność oraz intensywność.
Obserwacje czynione w różnych miejscach świata i w różnych okresach historycznych wykazują, iż człowiek uczestniczy w niezliczonych formach politycznej działalności nie tylko w tym celu, by wpłynąć na konkretne rozstrzygnięcia rządu (na przykład dotyczące opłat za korzystanie z usług medycznych) czy skłonić władze lokalne do zbudowania schroniska dla bezdomnych w innym miejscu, niż to one planują. Dość powszechne uczestnictwo Polaków w wyborach do sejmu w czasach PRL, udział w manifestacjach pierwszomajowych, w wiecach "antysyjonistycznych" w 1968 roku, ale także w demonstracjach przeciwko stanowi wojennemu często nie miał nic wspólnego ani z poczuciem realnego wpływu politycznego, ani z zamiarem jego wywarcia. Tysiące młodych Koreańczyków ćwiczących całymi tygodniami skomplikowane figury gimnastyczne "na cześć wodza", ale także młodzi Amerykanie zbiorowo palący swoje karty powołania do służby wojskowej, podobnie jak gdańscy stoczniowcy protestujący w sierpniu 1980 roku przeciwko zwolnieniu z pracy Anny Walentynowicz czy uczestnicy demonstracji przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce, składający kwiaty w miejscach "uświęconych krwią bohaterów" czy manifestujący swoje niezadowolenie przez niszczenie budynków rządowych nie zawsze widzieli swoją aktywność jako stricte polityczną i mającą realny wpływ na sferę polityki. Dlaczego więc to robili?
W społeczeństwach totalitarnych odmowa udziału w pewnych formach aktywności politycznej może spowodować sankcje. W niektórych z wcześniej wspomnianych przypadków uczestnictwo w życiu politycznym przejawiające się różnymi działaniami nie tyle było "zewnętrznie wymuszone", ile raczej miało charakter rytualny lub symboliczny. Rytuałem było więc dla wielu ludzi uczestnictwo w wyborach czy uroczystościach państwowych; odmowa głosowania bywała aktem symbolicznego wyrażenia sprzeciwu wobec sytuacji politycznej. Symboliczną korzyścią, jaką odnoszą ludzie rytualnie uczestniczący w polityce, jest wykreowanie obrazu siebie jako lojalnego obywatela, dobrego patrioty, "prawdziwego Polaka" czy "bezkompromisowego antykomunisty", pacyfisty, obrońcy moralności itd. Takie rytualne czy symboliczne uczestnictwo w polityce jest okazją do zademonstrowania ludziom z własnego środowiska, a także władzy, tego, kim i jacy jesteśmy. Jest to też możliwość spotkania innych ludzi i wspólnych z nimi przeżyć, takich jak poczucie wspólnoty (mniej lub bardziej sytuacyjne). Inna, ale także symboliczna forma uczestnictwa w polityce polega na wyrażaniu emocji, uczuć, ocen moralnych oraz "dawaniu świadectwa własnym wartościom". Działania opozycji demokratycznej w Polsce i w innych krajach socjalistycznych miały - przynajmniej do lat osiemdziesiątych - taki właśnie "moralny" czy "słusznościowy" raczej niż "polityczny" charakter. Sami działacze podkreślali "apolityczność" swojego stanowiska w wielu sprawach (por. Michnik, 1983, 1991; Ost, 1990; Szacki, 1994).
Granica między partycypacją czysto symboliczną a taką, której intencją jest wpływ na kształt polityki, jest często niejasna i płynna. Świadomość in-
28

tencji, ale także ocena prawdopodobieństwa uzyskania realnego wpływu politycznego przez udział w jakimś działaniu, różnicuje stopień "symboliczności" politycznej aktywności (por. Shingles, 1981). Można oczekiwać, iż aktywność stricte polityczna, ukierunkowana na wywieranie wpływu politycznego, jest wyraźniejsza czy częstsza w takich społecznościach, które wysoko cenią wartości indywidualistyczne. W społecznościach^ w których sukces jest "moralnie podejrzany", a polityka i politycy budzą nieufność, partycypacja symboliczna wydaje się bardziej prawdopodobna. Badania nad posłami sejmu kontraktowego, prowadzone w 1991 roku, wykazują, iż wielu polskich posłów nie traktowało swoich ról jako ról politycznych. Posłowie mówili, że nie są politykami, "nie robią polityki". Podkreślali natomiast swoje zainteresowanie ideologicznym sporem o "właściwy porządek świata", moralnością i pracą legislacyjną (Post, 1992; Jackiewicz, 1992). Co więcej, polskie społeczeństwo na początku lat dziewięćdziesiątych wyżej ceniło posłów "specjalistów" niż posłów "polityków" (Skarżyńska, 1996).
Drugi wymiar, na którym można charakteryzować aktywność polityczną, to konwencjonalność versus niekonwencjonalność. Partycypacja konwencjonalna jest rozumiana jako aktywność zgodna z porządkiem ustalonym przez konstytucję i mieszcząca się w ramach instytucji demokratycznych. Najczęściej wiąże się ona z wyborem rządzących (na różnych szczeblach) oraz z legalnym wpływem jednostek na selekcję działań podejmowanych przez polityków. Badania nad partycypacją konwencjonalną często ograniczają się do studiów nad zachowaniami wyborczymi (Nie, Verba, 1975; Verba i in., 1978; LaPalombara, 1974; Kaase, 1992). Partycypacja niekonwencjonalna, zwana też bezpośrednim uczestnictwem w polityce {direct political participation), polega na podejmowaniu - bez pośrednictwa instytucji - działań mających na celu wpływjia decyzje rządzących. Najczęściej przybierają one formę różnego rodzaju manifestacji, okupacji budynków, strajków, czy też inaczej demonstro-wanegcr obywatelskiego nieposłuszeństwa.
Niekonwencjonalna partycypacja polityczna jest czasem analizowana także na poziomie legalności podejmowanych zachowań politycznych (Kaase, 1992; Uehlinger, 1988). Dość powszechnie przyjmuje się, iż podpisywanie różnego rodzaju petycji, pisanie listów do polityków czy kontakt z dziennikarzami, uczestnictwo w legalnych (uprzednio zgłoszonych odpowiednim władzom i zgodnych z obowiązującym prawem) manifestacjach, udział w bojkocie - to legalne (a zarazem niekonwencjonalne) formy aktywności politycznej. Najczęściej analizowane nielegalne formy aktywności to uczestnictwo w dzikich strajkach, okupowanie fabryk, urzędów czy innych budynków publicznych, blokowanie ruchu ulicznego. Oprócz aktywności nielegalnej wyróżniana jest także, jako osobna forma partycypacji, przemoc polityczna (political uiolence). Przykładem tej formy uczestnictwa w polityce jest niszczenie własności (np. tłuczenie szyb, niszczenie elewacji budynków, palenie samochodów czy usuwanie znaków drogowych), a także fizyczna agresja skierowana przeciwko ludziom (np. atakowanie uczestników kontrdemonstracji lub walka z policją).
Kwestia związków między poszczególnymi formami partycypacji jest ciągle nie rozstrzygnięta. Istnieją spory teoretyczne co do tego, czy mechanizmy
29
podejmowania różnych form partycypacji politycznej są te same czy różne. Dane empiryczne dotyczące związków między różnymi formami politycznej aktywności też nie są spójne (por. Eckstein, 1980; Herring, 1989; Kaase,1992; Skarżyńska, 1996). Ponieważ te zagadnienia są także związane z wymiarem intensywności partycypacji, wrócimy do nich po jego omówieniu.
Zaangażowanie i aktywność polityczna jednostki (ale też i zbiorowości) mogą być charakteryzowane jako mniej lub bardziej intensywne, trwałe czy stabilne lub doraźne, sytuacyjne. Wiadomo, iż w życiu pewnych ludzi polityczna aktywność ma zasadnicze znaczenie, inni angażują się politycznie w wolnych chwilach lub gdy dzieje się coś niezwykłego, nowego, ważnego. Intensywność partycypacji przejawia się liczbą sposobów czy form uczestniczenia w polityce, ilością zużytej energii i czasu poświęconego politycznej aktywności oraz długością okresu zaangażowania.
Należy podkreślić ^wiazekintensywności partycypacji politycznej z rodzajem relacji jednostki z systemem politycznym. Znaczenie tej relacji polega na tym, iż intensywność iTorma politycznego zaangażowania zależy od tego, jaki jest zakres i rodzaj wpływu systemu politycznego na zachowania jednostki. Psychologowie społeczni wyróżniają trzy procesy będące przejawami takiego wpływu: uleganie (compliance), identyfikacja (identification) i internalizacja {internalization) (por. Kelman, 1958; Barner-Barry, Rosenwein, 1985).
O uległości wobec systemu mówimy wtedy, gdy jednostka spełnia wymagania liderów politycznych czy rządzących w nadziei, że osiągnie satysfakcjonujące osobiście korzyści lub uniknie grożących jej kar. To, czy jednostka rzeczywiście wierzy w sens tego, co robi, nie ma żadnego związku z podejmowanymi działaniami. Płacenie podatków jest taką formą uległości wobec systemu, która nie musi być związana z jego akceptacją; wiele osób płaci podatki ze względu na lęk przed sankcjami za niepłacenie. Wspomniany wcześniej udział w manifestacjach pierwszomajowych dla wielu ludzi w Polsce mógł być spowodowany raczej nadzieją, iż zwiększy to ich szansę kariery zawodowej, czy też lękiem przed ewentualnymi sankcjami niż poczuciem wpływu na jakąś polityczną decyzję.
Ludzie mogą podejmować działania polityczne także wtedy, gdy chcą swoją aktywnością wyrazić akceptację rządzących czy systemu. Identyfikacyjne zaangażowanie polityczne wiążejiięż^przekonaniem jednostki, iż aktywność ma sens, ponieważ podtrzymuje dobre relacje z systemem czy z ludźmi, których ona akceptuje i darzy sympatią; jednocześnie forma aktywności politycznej - sama w sobie - czy konkretna decyzja polityczna, którą jednostka popiera swoim zachowaniem, nie musi być szczególnie wysoko przez nią ceniona. Przykładem identyfikacyjnego zaangażowania politycznego może być poparcie w referendum rządowego projektu konstytucji nie dlatego, iż ów projekt jest najlepszy, ale w celu wyrażenia akceptacji dla twórców projektu.
Trzecia forma wpływu systemu na aktywność polityczną jednostki to internalizacja. Mamy z nią do czynienia wtedy, gdy jednostka podejmuje aktywność polityczną, ponieważ jest ona zgodna z jej potrzebami, wartościami czy politycznymi celami, jest "wewnętrznie nagradzająca". Zinternalizowana, wewnętrznie motywowana aktywność polityczna jest związana z wpływem syste-
30
mu w tym sensie, iż w procesie socjalizacji jednostka przyjmuje za swoje pewne polityczne wartości.
Osoby nie zainteresowane polityką oraz wyobcowane mogą więc podejmować pewne konwencjonalne aktywności polityczne motywowane uleganiem. Nie będą jednak ich podejmować, gdy zewnętrzne wzmocnienia tej aktywności okażą się słabe. Ludzie, którzy identyfikują się z aktualnym systemem politycznym i zinternalizowali jego wartości, są bardziej umotywowani do udziału w działaniach związanych z wyborem liderów politycznych na różnych szczeblach władzy oraz z wpływem na konkretne decyzje. Najprawdopodobniej nie poprzestają oni na aktywności konwencjonalnej. Więcej danych empirycznych na temat związków intensywności i formy partycypacji politycznej ze stosunkiem do systemu politycznego przedstawimy w rozdziale na temat uwarunkowań partycypacji konwencjonalnej, niekonwencjonalnej i zachowań typu protest.
Dokładne analizy różnych zachowań politycznych wykazują, iż zazwyczaj są one połączeniem trzech omówionych wyżej form związku z systemem; nie są to "czyste" czy jednorodne" typy. Wydaje się, iż poszczególne zachowania polityczne w różnym stopniu wyrażają rozmaite mechanizmy wpływu systemu lub związku jednostki z systemem. Istotne jest jednak to, iż system polityczny, w którym żyją jednostki, jest zawsze w jakiejś mierze obecny w ich aktywności politycznej. Nawet wtedy, gdy mamy do czynienia z niekonwencjonalną czy nawet nielegalną aktywnością osób politycznie wyalienowanych, system polityczny, w którym one żyją, jest dla nich wyodrębnionym obiektem niechęci czy agresji, czymś, od czego się odcinają, izolują, w stosunku do czego są obcy. Zachowania polityczne wymierzone przeciwko systemowi są natomiast efektem identyfikacji z wymaganiami i wartościami grup (czy jednostek) zwalczających polityczne status quo, ulegania im bądź ich uwewnętrznienia (por. D.CTSchwartz, 1973; Barner-Barry, Rosenwein, 1985).
Związki między różnymi typami aktywności politycznej
Zaangażowanie polityczne nie jest jednolitą zmienną, którą można charakteryzować tylko na jednym wymiarze. W związku z tym wyłaniają się ważne kwestie teoretyczne i pomiarowe. Teoretycy spierają się, czy mechanizmy podejmowania różnych form aktywności politycznej są jednakowe u wszystkich, czy też odmienne, zależnie od tego, z jakiego rodzaju zachowaniem (konwencjonalnym lub niekonwencjonalnym, legalnym lub nielegalnym, czy też z przemocą polityczną) mamy do czynienia. Autorzy nawiązujący do modelu racjonalnych zachowań sądzą, iż wcześniej opisane podziały partycypacji politycznej na zachowania konwencjonalne, niekonwencjonalne, legalne i nielegalne są sztuczne (por. Gamson, 1975; McAdam, 1982; Eckstein, 1980; Morris, 1984). Według nich ludzie wybierają takie formy zachowania politycznego, o których sądzą, iż przyniosą spodziewany rezultat. Ci sami ludzie mogą więc w pewnych sytuacjach wybierać zachowania legalne, a w innych - nielegalne. Inni teoretycy wskazują na odmienność uwarunkowań partycypacji bezpośred-
31

niej, czyli niekonwencjonalnych zachowań legalnych oraz uwarunkowań zachowań nielegalnych, politycznego protestu i używania przemocy politycznej (Gurr, 1970; Muller, Jukam, 1983). Podkreślają oni rolę emocji związanych z doświadczaną frustracją, poczuciem relatywnej deprywacji itp. w podejmowaniu zachowań nielegalnych czy połączonych z użyciem przemocy.
Badania empiryczne prowadzone w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych na dużych próbach w kilkunastu krajach Europy pozwoliły zauważyć nieco odmienne wzory powiązań między różnymi formami partycypacji politycznej. Sondaże opinii publicznej prowadzone w dwunastu krajach Wspólnoty Europejskiej (tzw. Eurobarometr) wykazują słabe statystycznie związki między partycypacją niekonwencjonalną legalną i nielegalną. W jedenastu z tych krajów (poza Niemcami) wykryto dwa czynniki partycypacji politycznej: aktywność legalną i nielegalną; w Niemczech wyodrębniono trzy czynniki: aktywność legalną, nielegalną i przemoc. Niekonwencjonalna aktywność legalna i nielegalna okazały się dość silnie skorelowane (współczynnik korelacji 0,40), natomiast aktywność legalna nie była skorelowana z działaniami wykorzystującymi przemoc (współczynniki korelacji zwykle niższe niż 0,09) (Kaase, 1992; Westle, 1992). Eurobarometr nie uwzględniał partycypacji konwencjonalnej, czyli udziału w wyborach. Badania prowadzone w latach 1993-1995 w Polsce na ogólnopolskiej próbie młodych dorosłych wskazują na bardziej złożoną strukturę partycypacji politycznej. Wykryto pięć w różnym stopniu ze sobą skorelowanych czynników: zaangażowanie poznawcze, zachowania wyborcze, zachowania niekonwencjonalne afirmacyjne (na przykład: wsparcie dla wybranej partii, podpisywanie petycji, spotkania z politykami), zachowania niekonwencjonalne typu protest oraz przynależność do partii (lub innej politycznej organizacji). Najsilniej "wzajemnie związane okazały się zachowania typu protest i zaangażowanie poznawcze (r = 0,51); zachowania niekonwencjonalne afirmacyjne w roku 1995 były związane z zachowaniami typu protest (r = 0,31), podczas gdy dwa lata wcześniej (w tej samej próbie) badania nie wykazały takiego związku (por. Skarżyńska, 1996). W tym samym mniej więcej czasie (1990-1992) w rozwiniętych demokracjach europejskich zainteresowanie polityką (czyli zaangażowanie poznawcze) okazuje się silniej związane z partycypacją konwencjonalną niż z deklaracją udziału w aktach nieposłuszeństwa obywatelskiego (Kaase, 1992).
Wydaje się więc, iż związki między poszczególnymi rodzajami partycypacji politycznej mogą być uwarunkowane sytuacyjnie. Pozostaje jednak nie rozstrzygnięty problem metodologiczny: jak mierzyć intensywność politycznej aktywności; czy konstruować jedną skalę i pytać o intensywność (np. częstość) podejmowania różnych form partycypacji politycznych, czy koncentrować się osobno na każdym rodzaju partycypacji. Na ogół skale obejmujące pozycje z zakresu różnych form partycypacji charakteryzują się niewielką spójnością wewnętrzną.
Pomiar aktywności politycznej stawia przed badaczem także inne problemy. Bezpośrednia obserwacja działań politycznych i pogłębione badania indywidualne osób przejawiających różne formy aktywności niekonwencjonalnej nie są częste z dwóch powodów. Po pierwsze, trudno jest nawiązać kontakt
32
z osobami intensywnie zaangażowanymi politycznie, ponieważ bywają one zwykle bardzo zajęte, a badania takie (zwłaszcza studia przypadku) są czasochłonne. Aktywiści polityczni często nie pozwalają żadnym osobom postronnym na bezpośrednią obserwację swoich działań. Istnieje też prawdopodobieństwo, że świadomość tego, iż ich działalność jest obserwowana przez psychologa, zmieniłaby sposób ich funkcjonowania. Po drugie, bezpośrednie obserwacje nie pozwalają na badanie dużych prób. Dlatego badacze decydują się częściej na badanie słownych deklaracji w kwestii form i intensywności politycznego zaangażowania. Ale i taki sposób gromadzenia danych o osobach aktywnych politycznie napotyka trudności. Okazuje się bowiem, iż próbki składające się z osób deklarujących w sondażach udział w niekonwencjonalnych działaniach politycznych, a zwłaszcza w różnych formach politycznego protestu, są często tak małe, iż uniemożliwiają analizy. Dlatego coraz częściej w badaniach ankietowych pytamy nie tyle o aktywność respondenta, ile o jego stosunek do różnych form partycypacji. Na przykład, w badaniach Eurobarometru podaje się respondentom l(Fsposobów niekonwencjonalnego (legalnego i nielegalnego) zachowania politycznego, a respondenci, odnosząc się do każdego z nich, odpowiadają na następujące pytania: czy osobiście uczestniczył w takim działaniu w ostatnich 10 latach; czy uczestniczyłby, gdyby opisane działanie dotyczyło czegoś ważnego dla respondenta, czy uczestniczyłby w jakiejś szczególnej sytuacji, czy też nie uczestniczyłby w nim w żadnym przypadku.
Badania przeprowadzone w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych wykazują, iż we wszystkich krajach Wspólnoty Europejskiej (z wyjątkiem Francji, gdzie deklarowana aktywność niekonwencjonalna okazała się znacząco większa) mały jest procent osób, które podejmowały w przeszłości działania niekonwencjonalne, zwłaszcza zaś niewielu respondentów deklaruje udział w aktach obywatelskiego nieposłuszeństwa. W12 krajach Europy udział (przynajmniej jednokrotny) w niekonwencjonalnych działaniach politycznych odnotowano u mniej niż 10% badanych, a tylko niewielka grupa (1%) respondentów oświadczyła, iż w ciągu 10 lat uczestniczyła w więcej niż dwóch formach czynnego nieposłuszeństwa obywatelskiego. Więcej osób natomiast deklaruje akceptację zachowań nielegalnych (a nie osobisty w nich udział). W Niemczech, Holandii i we Włoszech (gdzie przeprowadzono badania panelowe, czyli powtarzano badanie na tej samej próbie) zaobserwowano wzrost akceptacji taktyki nieposłuszeństwa obywatelskiego w latach 1989-1992 (Westle, 1992; Kaase, 1992).
Psychologiczne uwarunkowania aktywności i bierności politycznej
Najszerszych ram teoretycznych dla analiz psychologicznych uwarunkowań aktywności politycznej dostarcza teoria działania celowego, zgodnie z którą motywacja do podjęcia jakiegoś działania jest wypadkową subiektywnej wartości (użyteczności) przewidywanych wyników i subiektywnych oczekiwań dotyczących prawdopodobieństwa ich osiągnięcia. Wąrunkiemjiktywności jest więc uznanie polityki za ważną lub wartościową dla jednostki sferę,
33
w której może ona realizować różne osobiste motywy. Drugim warunkiem jest subiektywne oszacowanie zakresu, w jakim własna aktywność polityczna doprowadzi jednostkę do osiągnięcia zamierzonych celów.
Badania empiryczne dotyczą obu rodzajów uwarunkowań. Przyjrzyjmy się najpierw tym zmiennym psychologicznym, które określają wartość polityki dla jednostki.
Niektórzy badacze (np. Phares, 1973; Goel, 1980), sądzą, iż subiektywna wartość polityki wiąże się z uznaniem, iż system polityczny jest istotnym czynnikiem sprzyjającym realizacji osobistych celów czy wartości. Teorie psychologiczne zwracają uwagę na różnorodność kryteriów (standardów) wartościowania (por. Kohlberg, Candee, 1984; Reykowski, 1989). W ich świetle wartość polityki dla jednostki może opierać się na bardzo różnych podstawach. Polityczna aktywność moż& być atrakcyjna i cenna dłarpewnych osób dlatego, iż jest pobudzająca czy ekscytująca, a dla innych, tych, którzy mają małe zapotrzebowanie na"stymulację, z tego samego powodu jest nieatrakcyjna; jednak wartość aktywności politycznej może polegać też na tym, iż pozwala ona na pokazanie siebie, dominowanie albo realizację konkretnych zadań czy programowanie ogólnych wartości. Badania empiryczne także wykazują różnorodność motywów angażowania się w politykę, co może świadczyć o tym, iż dla różnych ludzi aktywność polityczna może być wartościowa z różnych powodów.
Duża grupa badań koncentruje się na szukaniu subiektywnej wartości polityki w potrzebach jednostek (por. Renshon, 1974; Goel, 1980; Winter, 1973, 1980). Wielokrotnie wykazywano, iż ludzie, angażują się w politykę, by zaspokajać swoją potrzebę wpływu, kontrofr nad ludźmi czy władzy. Zdolność jednostki do wywierania wpływu na ludzi oraz wysoka samoocena nie są niezbędne, aby zaangażować się politycznie; mogą być natomiast konsekwencją owego zaangażowania. Richard Nixon jest często wymieniany jako przykład osoby, dla której potrzeba zwiększenia osobistej kontroli była dominującym motywem podjęcia aktywnej działalności politycznej (por. Abrahamson, 1978). Również polskie badania wykazują, iż potrzeba wpływu, motywacja osiągnięć oraz wysoka ocena indywidualnej przedsiębiorczości są charakterystyczne dla aktywistów politycznych (Skarżyńska, 1996).
Polityczna aktywność jest też motywowana innymi potrzebami: afiliacji, wykazywania wierności czy lojalności wobec określonych grup osób (lokalnych społeczności czy partii), szukania silnych bodźców, nowych wrażeń oraz potrzebą realizacji konkretnych zadań. Niektórzy aktywiści partyjni pytani o to, dlaczego związali się z partią i aktywnie uczestniczą w polityce, mówią, iż czynią to głównie w tym celu, by przebywać z określonymi ludźmi, mieć poczucie wspólnoty, zawrzeć nowe interesujące znajomości i przyjaźnie oraz razem z innymi dobrze się bawić; motywy te są określane jako społeczne (Mil-ler, Jennings, 1986; Dodson, 1990; Constantini, Valenty, 1996) lub afiliacyjne (Skarżyńska, 1996). Inni aktywiści chcą swoją polityczną działalnością zademonstrować lojalność wobec liderów, jeszcze inni przez aktywność w partii skuteczniej zrealizują określone zadania, na przykład pomogą młodym bezrobotnym, wybudują nową fabrykę czy dzielnicę mieszkaniową (są więc motywowani zadaniowo lub celowo). Badania wykazują, iż wprawdzie motywacja partycypa-
34
cji politycznej jest wieloczynnikowa, jednak można wyróżnić typy aktywistów z dominującą motywacją osiągnięć (realizacja potrzeby kontroli, wpływu czy władzy), motywacją społeczno-afiliacyjną, motywacją lojalnościową i zadaniową.
Okazuje się, iż dominujący typ motywacji politycznego zaangażowania ma związek ze stylem uprawiania polityki i ze stosunkiem do ideologii politycznej. Seria prowadzonych w latach 1964-1990 badań, którym poddano aktywistów Partii Demokratycznej i Partii Republikańskiej w Kalifornii, wykazała, iż rzeczywiście istnieją cztery czynniki motywacji aktywności politycznej (wspólnie wyjaśniające 54,3% wariancji): ambicja (ambition), towarzyskość, czyli motyw afiliacyjny (sociality), zadaniowość (purposiueness) i lojalność lub wierność (allegiance) (Constantini, Valenty, 1996). Badani politycy szacowali na skali politycznej motywacji (17-itemowa skala typu Likerta) różne motywy swojego zaangażowania, a także opisywali swoje poglądy ideologiczne na skali liberalizmu/konserwatyzmu, uwzględniającej stosunek do różnych rozwiązań w polityce wewnętrznej (np. do kwestii nacjonalizacji przemysłu, wysokości podatków, ubezpieczeń społecznych, form walki z przestępczością) i międzynarodowej (np. wycofanie USA z Organizacji Narodów Zjednoczonych czy kontakty z Chińską Republiką Ludową). Okazało się, iż każdy z wyodrębnionych motywów partycypacji politycznej jest w odmienny sposób związany z ideologią. Motyw osobistych ambicji (osiągnięć czy władzy) łączy się z silnym centryzmem ideologicznym: im bardziej dany polityk jest motywowany potrzebą zdobywania kontroli czy wpływu politycznego, tym bardziej jest politycznym centrystą. Natomiast motywacja zadaniowa, "celowościowa", ma negatywny związek z centryzmem ideologicznym, ale jest pozytywnie skorelowana z wyższym poziomem liberalizmu u demokratów oraz wyższym poziomem konserwatyzmu wśród republikanów. Aktywiści motywowani celowościo-wo wydają się w większym stopniu ideologicznymi ekstremistami niż aktywiści poszukujący w polityce możliwości wpływu, awansu, urzędów. Motyw afiliacyjny i motyw lojalności są związane z centryzmem ideologicznym, ale tylko wśród demokratów.
Constantini i Valenty interpretują stwierdzone związki jako przejaw funkcjonalności traktowania ideologii jako środka osiągania różnych celów oraz -co wydaje się szczególnie ciekawe - przejaw funkcjonalności obecności w partii różnych typów aktywistów. Centrowość ideologiczna zdaniem tych autorów bardziej sprzyja zwiększaniu szans wyborczych niż ekstremalność ideologiczna; stanowczość w realizacji celów ideologicznych jest natomiast dysfunkcjonalna dla zdobywania kolejnych urzędów czyli rozszerzania zakresu realnego wpływu politycznego. Obecność w tej samej partii różnych typów aktywistów jest potrzebna, każdy z rodzajów motywacji partycypacyjnej jest bowiem niezbędny dla życia partii jako organizacji. Ponieważ głównym celem większości partii jest sukces wyborczy, jest oczywiste, iż silna potrzeba wpływu, pragnienie władzy czy osobiste ambicje jej członków zwiększają szansę realizacji tego celu grupowego. Koncentracja na problemach, na konkretnych zadaniach, czyli na sprawach ważnych dla wyborców, oraz podkreślanie przywiązania do zasad (czyli ekstremizm raczej niż centryzm ideologiczny) nadają sens czy wartość dążeniom do władzy. Natomiast członkowie partii nastawieni afilia-

35
cyjnie są niezbędni dla utrzymania spójności i harmonii w organizacji- redu kują napięcia w życiu partii i ułatwiają kontakty między partyjnymi ekstrenn" stanu i centrystami. Gdyby wewnątrz partii nie było otób Zyw^wanych to warzysko (anliacyjme), nastawieni kompromisowo działacze szukai i realnych wpływów byliby w ciągłym konflikcie ze sztywnymi czy nymi ideologami nastawionymi na realizację określony^ zadań czy c, ologicznych Wydaje się więc, iż styluprawiania polityki zależy od dominuia" cegojijianej 0_soby motywu politycznej partycypacji. aominuią-
wa. Z^ngazowanie polityczne może się stać dla jednostki wartością, ponieważ zaspokaja rożne jej potrzeby. Oprócz potrzeby wpływu, władzy lub osiągnięć zaspokaja potrzeby nawiązywania kontaktów interpersonallyTZzu-
M JMOJWJJI7JJ5M)JBP7MJ tnmo>s>M JJ-jW**^' w.>.�^" '^ .w
atrakcyjna dla pewnych ludzi także dlatego, iż jest ekscytująca, dostarcza wielu wrażeń. Młodzi aktywiści partyjni dość często mówią "lubię, gdy się coś dzieje", "polityka pociąga mnie, bo nie ma w niej miejsca na nudę; robię ciągle coś nowego, nieprzewidywalnego i z nowymi ludźmi", "polityka daje mi ciekawe ż^cie" CSkarż^ńska^ 1996V Osoby^ które cenia^sobie sookojne życie., są najczęściej politycznie bierne. Zmienne temper amentalne, takie jak niska versus wysoka reaktywność czy zapotrzebowanie na stymulację, wpływają więc na polityczne zaangażowanie jednostki. W pewnym stopniu określają styl uprawiania polityki, a także możliwości sukcesu politycznego. Więcej danych na temat roli wybranych cech temperamentalnych (tzw. wzoru zachowania A) w działalności politycznej przedstawimy w rozdziale poświęconym tym czynnikom psychologicznym, które motywują jednostkę do politycznego zaangażowania przez zwiększone oczekiwania sukcesu w tej właśnie działalności.
Uczestnictwo w życiu politycznym może być jednak nie tylko instrumentalne wobec różnych ważnych potrzeb psychologicznych jednostki. Może być wartością samą w sobie. Socjalizacja polityczna w krajach demokratycznych wytwarza normę aktywności obywatelskiej. Jeżeli norma ta jest uwewnętrz-niona, wpływ na życie polityczne staje się osobistą wartością jednostki. Na ogół zakłada się, iż warunkiem aktywności motywowanej przez wartość wpływu politycznego per se jest poczucie związku z systemem politycznym, brak poczucia wyobcowania, alienacji politycznej. Badania empiryczne w krajach o zaawansowanej demokracji na ogół potwierdzają to założenie (por. Byn-ner, Ashford, 1994); badania polskie z lat dziewięćdziesiątych pozwalają przypuszczać, iż aktywność polityczna (nawet konwencjonalna, czyli uczestnictwo w wyborach) może towarzyszyć poczuciu wyobcowania oraz braku związku z systemem politycznym (Skarżyńska, Chmielewski, 1995). Istnieje wśród badaczy spór teoretyczny w kwestii mechanizmu zachowań politycznych osób wyalienowanych; dotyczy on tego, czy alienacja polityczna prowadzi raczej do wycofania się z uczestnictwa w polityce czy raczej do aktów protestu wobec systemu (D.C. Schwartz, 1973; Herring, 1989). Nie wiemy bowiem, czy osoby, które czują się obco w danym systemie politycznym i doświadczają frustracji, są motywowane wyłącznie emocjonalnie, czy także poznawczo - przez cyniczne przekonania na temat polityki i polityków (czyli przez wartość polityki per
36
se) albo przez wzory alternatywnych systemów. Analizowane są warunki pośredniczące między poczuciem alienacji a biernością i aktywnością typu protest. Okazuje się, iż poczucie obcości wobec systemu i rządzących prowadzi raczej do aktywności niż bierności wtedy, gdy osoby wyobcowane mają jakieś inne polityczne afiliacje, kompensujące brak związku z systemem (Yinger, 1973; Pollock, 1982), natomiast zachowania agresywne są bardziej prawdopodobne, gdy osoby wyalienowane mają poczucie izolacji i są przekonane o egoizmie innych grup społecznych czy rządzących (Mirowsky, Ross, 1983).
W Polsce w latach dziewięćdziesiątych negatywny stosunek do polityków i polityki, traktowanej jako cyniczna gra o władzę i pieniądze, w której uczciwi nie mają szans, sprzyja politycznej bierności (Korzeniowski, 1997; Skarżyń-ska, Chmielewski, 1993; Skarżyńska, 1994, 1995).
Stosunek do polityki, a więc pośrednio i do własnej partycypacji politycznej, wiąże się z poziomem zaufania do systemu politycznego, istniejących partii, instytucji państwowych oraz do polityków (political trust). Jednak różni teoretycy rozmaicie widzą rolę tej zmiennej w wyjaśnianiu aktywności i bierności politycznej. Często brak zaufania do polityki i polityków (political distrust) jest interpretowany jako istotny aspekt alienacji politycznej, prowadzący raczej do bierności niż aktywności, zwłaszcza konwencjonalnej (Verba, Nie, 1972; Markowski, 1992; Korzeniowski, 1997). Jednak z drugiej strony, wysoki poziom indywidualnego zaufania do funkcjonowania politycznych instytucji i polityków może prowadzić do zgeneralizowanego oczekiwania, iż pozytywnie wartościowane zdarzenia nastąpią w wyniku "dobrej polityki", bez naszej własnej aktywności politycznej, bez naszego udziału. Natomiast polityczna nieufność, brak wiary w kompetencje polityków i instytucji politycznych mogą prowadzić do przekonania, iż pozytywne zdarzenia nie nastąpią, a negatywne będą bardziej prawdopodobne, jeżeli sama jednostka nie zaangażuje się politycznie. Polityczna nieufność okazuje się istotnym predyktorem aktywności typu protest, natomiast polityczne zaufanie jest negatywnie związane z uczestnictwem w aktach protestu i powstrzymuje jednostkę od udziału w niekonwencjonalnych próbach wywierania wpływu na politykę (Marsch, 1977; Milbrath, Goel, 1977; Barnes, Kaase, 1979; Krampen, 1991). Najnowsze badania nad związkiem aktywności politycznej z poziomem zaufania do polityków wykazują, iż zgeneralizowany niski poziom zaufania politycznego cechuje osoby bierne, wyalienowane i nie zainteresowane polityką oraz słabo wykształcone (perfect alienated); natomiast osoby politycznie aktywne często nie ufają politykom na centralnych szczeblach władzy (a wysoko oceniają i darzą zaufaniem polityków lokalnych), albo też cechuje je wybiórczy brak zaufania: wierzą w kompetencje polityków, ale nie ufają ich obietnicom (Nielsen, 1992).
Wartość polityki dla jednostki i rodzaj jej związku z systemem politycznym (akceptacja versus poczucie wyobcowania) jest w dużym stopniu związana z miejscem jednostki w systemie społecznym. Dobrze udokumentowana empirycznie jest teza, iż wyższy status społeczno-ekonomiczny (określany przez wykształcenie, zawód, dochody) jest pozytywnie związany z poziomem uczestnictwa w polityce, zwłaszcza w aktywności konwencjonalnej (por. Milbrath, Goel, 1977; Beck, Jennings, 1991; Korzeniowski, 1994,1997). O mechanizmach
37
tego związku napiszemy więcej w rozdziale dotyczącym uwarunkowań aktywności wyborczej.
Druga duża grupa czynników psychologicznych związanych z aktywnością polityczną dotyczy tych cech indywidualnych, które decydują o oczekiwaniu raczej sukcesu niż porażki w działalności politycznej. Pozytywna samoocena, zgeneralizowane poczucie wewnętrznej kontroli (a nie przekonanie, iż życie jest ruletką, a światem rządzi ślepy los czy przypadek) oraz poczucie skuteczności politycznej są najczęściej wymienianymi cechami osób angażu^ jących się w politykę (Verba, Nie, 1972; Phares, 1973; Heath, Topf, 1987; Grze-lak, 1993; Bynner, Ashford, 1994). Zakłada się, iż ludzie nie są skłonni podejmować działań politycznych, jeżeli nie wierzą, że ich działania mają chociażby minimalny wpływ na to, co się dzieje w jakimś obszarze rzeczywistości. Poczucie skuteczności politycznej (political efficacy) może być pochodną zgeneralizowa-nego poczucia wpływu czy ogólnej wysokiej samooceny. Osoby charakteryzujące się wysokim poczuciem tzw. kontroli wewnętrznej {internat locus of control) i wysoką pozytywną samooceną wyżej szacują swoją skuteczność również w polityce, natomiast osoby charakteryzujące się tzw. zewnętrznym poczuciem kontroli (external locus of control) i zgeneralizowaną niską samooceną również w polityce czują się bezradne i bezsilne (Barner-Barry, Rosenwein, 1985).
Teza o tym, iż indywidualne poczucie skuteczności politycznej zwiększa prawdopodobieństwo politycznej aktywności jednostki, ma jednak dwa znaczące ograniczenia. Pierwsze wiąże się z niejasnym charakterem związku przyczynowego między poczuciem politycznej skuteczności a stopniem politycznego zaangażowania. Nie sposób przecież nie zauważyć, iż poczucie politycznej skuteczności może być konsekwencją (a nie przyczyną) aktywności motywowanej zupełnie inaczej. Czasami ludzie podejmują jakąś aktywność polityczną bez wiary w jej skuteczność i możliwość pożądanych zmian; czynią to ze względów afiliacyjno-towarzyskich lub ideologiczno-moralnych, albo właśnie w celu zaspokojenia potrzeby wywierania wpływu czy sprawowania kontroli nad jakimś fragmentem rzeczywistości. Jeżeli jednak ich działania przynoszą pewne pożądane rezultaty, "aktorzy" z czasem nabywają poczucia skuteczności politycznej. Indywidualne motywacje politycznego zaangażowania mogą się więc zmieniać pod wpływem doświadczeń.
Drugie ograniczenie ogólności tezy o roli poczucia skuteczności jako motywu politycznej partycypacji wynika z psychoanalitycznych teorii aktywności politycznej. Teorie te podkreślają kompensacyjny charakter działalności politycznej i traktują uczestnictwo w polityce jako wyraz dążenia do pokonania własnych słabości, przezwyciężenia niskiej samooceny, uzyskania siły czy wartości przez jednostki, które czują się gorsze, słabsze, niedoceniane (Las-swell, 1954; Mclntyre, 1988). Wśród osób aktywnych politycznie znajdujemy więc i takie, które szukają w polityce nie zawsze świadomie sposobu przezwyciężenia własnych słabości. Były prezydent USA, Richard Nixon, jest wymieniany jako przykład osoby, której polityczne zaangażowanie było motywowane potrzebą przezwyciężenia niskiej samooceny i silną potrzebą kontroli (por. Abrahamson, 1978). Aktywność polityczna osób tak motywowanych na ogół nie prowadzi do sukcesu:
38
Aktywność polityczna, a zwłaszcza jej formy niekonwencjonalne, wiąże się z koniecznością radzenia sobie w trudnych sytuacjach konfliktowych, kiedy to trzeba publicznie wyrażać swoje opinie, skutecznie przekonywać innych do swojego zdania, dobrze znosić częstą i ostrą krytykę, umieć opierać się wpływom. Osoby niepewne siebie, szukające w działalności politycznej sposobu przezwyciężenia swoich słabości czy kompleksów nie są ani zdolne do kompromisów, ani odporne na stresy; skłonne są natomiast do egocentryzmu i wykazywania własnej siły. Wysoka samoocena ułatwia jednostce dobre funkcjonowanie w trudnych sytuacjach; nie tylko zwiększa subiektywne oczekiwania sukcesu, ale rzeczywiście ułatwia jego osiągnięcie (Milbrath, 1981).
Ponieważ aktywność polityczna jest związana z asertywnością, nastawieniem na osiągnięcia, ciągłą rywalizacją, a także z dużą dynamiką działań, uczestnictwo wjniej-wymaga także określonych cech osobowościowo-tempera-mentalnych. W literaturze psychologicznej istnieje pojęcie wzór zachowania A, które wydaje się bliskie charakterystyce typowej aktywności politycznej. Tenjwzór zachowania (tzw. WZA) składa się z sześciu komponentów: silnej potrzeby osiągnięć, silnych tendencji rywalizacyjnych, potrzeby uznania, skłonności do nieustannego silnego angażowania się w różnego rodzaju aktywności, impulsywnego i szybkiego działania, psychicznej i fizycznej hipergo-towości (Friedman, Rosenman, 1974). Nowsze ujęcia łączą wzór zachowania A przede wszystkim z ukierunkowaniem działania jednostki na utrzymanie kontroli nad otoczeniem (Glass, 1977) i wyodrębniają trzy jego główne składniki, czy też trzy sfery, w których wzór ten może się przejawiać (Price, 1982; Burkę, 1984; Shahidi, 1992). W sferze zachowań WZA wyraża się w dużej dynamice ruchów, szybkości mówienia, znacznym tempie życia, robieniu kilku rzeczy jednocześnie oraz chronicznym poczuciu presji czasowej, co powoduje brak czasu na odpoczynek i nieumiejętność odpoczywania. W sferze stosunków z ludźmi widoczne jest nastawienie osiągnięciowo-rywalizacyjne, brak zaufania do innych, agresywność. Trzecią sferę, będącą poznawczą podstawą wzoru zachowania A, stanowią przekonania o tym, iż należy nieustannie sprawdzać swoją wartość przez działanie i osiąganie efektów społecznie uznawanych za sukces, że o wartości poczynań decyduje ich efekt oraz że zasoby (czy atrakcyjne cele) są ograniczone, trzeba więc o nie walczyć. Obserwacja sceny politycznej pozwala przypuszczać, iż wielu polityków zachowuje się właśnie zgodnie z opisanym wzorem. Dwaj amerykańscy psycholodzy, Thomas Wiegele i Kent Layne Oots (1990), sprawdzali empirycznie, czy i jakie związki istnieją między zaangażowaniem politycznym a wzorem zachowania A. Objęli badaniami działaczy lokalnych (członków rad miejskich) w 24 miastach trzech stanów USA. Okazało się, iż wzór zachowania A jest bardziej charakterystyczny dlaj3sób_ wcześnie (w młodym wieku) angażujących się w politykę oraz jest wyraźniejszy wśród aktywnych politycznie kobiet niż wśród mężczyzn. Autorzy badań sądzą, iż decyzja młodych ludzi, aby aktywnie uczestniczyć w polityce, jest rezultatem ich niecierpliwości oraz przekonania, że potrafią uprawiać lokalną politykę lepiej niż inni i że ani nie mogą zwlekać z podjęciem działalności, ani polegać na tym, iż inni zrobią w tej dziedzinie coś dla nich ważnego. Wykazali także, iż wysoki poziom zaangażowania w politykę w mło-
39
dym wieku silnie łączy się ze stopniem identyfikacji z pracą zawodową. Ci, którzy są silnie umotywowani do odniesienia sukcesu zawodowego, chcą jednocześnie osiągać sukcesy w polityce. Wyższe wskaźniki wzoru zachowania A wśród aktywnych politycznie kobiet również mają swoje uzasadnienie. Ponieważ polityka częściej przyciąga mężczyzn i jest widziana jako domena męskiej, a nie kobiecej aktywności, więc zaangażowanie polityczne wymaga od kobiety większej skłonności do rywalizacji, większej asertywności i gotowości do zwiększenia tempa życia, co powoduje częstsze robienie wielu rzeczy naraz i brak czasu na odpoczynek. Warto zdać sobie sprawę z kosztów psychologicznych, jakie ponosi jednostka zachowująca się zgodnie z tym wzorem. Ustawiczny konflikt między dążeniem do sukcesu, potrzebą sprawowania kontroli czy władzy a potrzebą intymności, afiliacji, przyjaźni, często prowadzi do psychicznego wypalania się polityka. Dla osoby funkcjonującej według wzoru zachowania A charakterystyczne jest ignorowanie objawów zmęczenia czy choroby, które są czymś, co zakłóca i ogranicza jej aktywność. Prowadzi to do wyczerpania możliwości biologicznych i psychologicznych (por. van Egeren, 1991; Górnik-Durose, 1995). Można więc uznać, że wprawdzie funkcjonowanie zgodne z WZA może przyciągać do polityki zwłaszcza kobiety i młodych ludzi, jednak nie jest to zespół cech, które zapewniają sukces w polityce na dłuższą metę. Na polskiej scenie politycznej można wskazać osoby, które zbyt szybko spaliły się psychologicznie i fizycznie, ponieważ funkcjonowały według wzoru zachowania A. Były minister pracy i spraw socjalnych Andrzej Bączkowski jest takim tragicznym przykładem.
Ponieważ aktywność polityczna jest aktywnością społeczną, podejmowaną w obecności i we współpracy z innymi ludźmi, wymaga umiejętności społecznych oraz publicznego "sprzedawania" siebie. Cechą osobowościowo-tem-peramentalną, która może pomagać w tym aspekcie aktywności politycznej, jest ekstrawersja. Badania wykazują większą łatwość nawiązywania kontaktów u osób aktywnych niż u biernych (Davies, 1973; Milbrath, Klein, 1962; Lane, 1965). Ponadto osoby politycznie aktywne bardziej pozytywnie widzą innych ludzi i bardziej im ufają, natomiast osoby politycznie bierne często przypisują innym cynizm, niekompetencję, skłonności do korupcji (Almond, Verba, 1963; Campbell, 1962). Aktywiści partyjni widzą w swoim otoczeniu mniej konfliktów, więcej szczerości i życzliwości niż osoby bierne politycznie, dla których świat jest wrogi i podstępny (Potocka-Hoser, 1985). Również dzieci społecznie bierne częściej niż dzieci aktywne są skłonne widzieć w sytuacjach społecznych sygnały zagrożenia, konfliktu i dominacji (Gurycka, 1970; Ptak, 1975). Tak więc nie tylko wartości, potrzeby oraz sposób funkcjonowania związany z temperamentem, ale także sposób spostrzegania świata społecznego może sprzyjać podejmowaniu aktywności politycznej bądź w tym przeszkadzać.
Badacze psychologicznych uwarunkowań partycypacji politycznej zainteresowali się także innymi właściwościami poznawczego funkcjonowania osób aktywnych i biernych. Sporo badań z tego zakresu opierało się na założeniu, iż poziom aktywności politycznej zależy od tego, jak wiele bodźców czy informacji jednostka odbiera jako politycznie relewantne i istotne. Im więcej bodźców spostrzega ona jako "polityczne", tym większe jest prawdopodobieństwo, iż będzie uczestniczyć w polityce i tym głębszy (nie tylko konwen-
40
cjonalny) będzie poziom jej zaangażowania (Milbrath, 1981). Aby wyzwolić nasze zachowanie polityczne, spostrzegany bodziec musi być zauważony i rozpoznany przez nas jako "polityczny"; innymi słowy, musi być poznawczo dostępny. Dostępność bodźców politycznych zależy od wiedzy jednostki oraz od rozbudowania, wyrazistości i centralności pojęć politycznych (zwanych także schematami). Stopień poinformowania politycznego może być więc czynnikiem wyzwalającym bądź blokującym aktywność. Badania empiryczne potwierdzają wyraźny wpływ stopnia politycznego poinformowania na aktywność polityczną, jednak dotyczy to przede wszystkim aktywności konwencjonalnej (Catellani, 1995). Działania typu protest nie są związane z poziomem politycznego poinformowania czy "wyrafinowania" (Jakubowska, 1999). Związek takich właściwości poznawczego funkcjonowania, jak: złożoność poznawcza, zakres perspektywy poznawczej, dogmatyzm, czy też operowanie różnymi kodami informacyjnymi, nie jest jednoznaczny. Nie wiadomo na przykład, czy pewien rodzaj złożoności poznawczej rozumianej jako dostrzeganie wielości problemów i sposobów działania w określonej sytuacji, sprzyja podejmowaniu politycznej aktywności, czy też, ze względu na to, że utrudnia szybkie podejmowanie decyzji, powstrzymuje jednostkę od angażowania się w politykę. Niektóre badania wykazują, iż aktywiści polityczni są bardziej prości poznawczo i mniej zdolni do uwzględniania różnych punktów widzenia niż osoby politycznie bierne (Warshay, 1976; Tyszka, 1996); wyniki innych świadczą o tym, iż osoby politycznie zaangażowane dostrzegają wielość możliwych rozwiązań i charakteryzują się szeroką perspektywą poznawczą, lub też nie wykazują istotnych różnic w złożoności poznawczej osób aktywnych i biernych politycznie (Barner-Barry, Rosenwein, 1985). Wadą tych badań jest też niejasność interpretacyjna: czy poziom złożoności poznawczej jednostki jest tylko czynnikiem uruchamiającym bądź blokującym aktywność polityczną, czy też może być w jakiejś mierze konsekwencją jej aktywności lub bierności.

Sytuacyjne uwarunkowania partycypacji politycznej:
rola interesów
Wiele badań, zwłaszcza sondażowych, ogranicza się do wykazania związków między nasileniem i rodzajem partycypacji politycznej w jakimś przedziale czasowym a cechami psychologicznymi jednostek bez uwzględnienia sytuacyjnej specyfiki deklarowanych przez respondenta zachowań. Często nie wiadomo, jaki był konkretny cel manifestacji, w której uczestniczył badany, treść listu do posła bądź petycji. Gubi się tym samym instrumentalny aspekt politycznej partycypacji. Pomija się również cechy środowiska, w którym żyje aktywna lub bierna politycznie jednostka, a przecież może ono dostarczać wspólnych celów politycznej aktywności i w różnym stopniu tę aktywność kontrolować (por. Huckfeldt, 1986; Aarts, 1991).
Aby interes jakiejś społeczności (tak zwany interes wspólny) pobudził aktywność polityczną jednostki, musi stać się także jej subiektywnym interesem. Gdy taki proces przemiany interesu wspólnego na subiektyw-
41
ny (czyli 'konwersja ang. conuersion) nastąpi, jednostka zaczyna przywiązywać większą wagę do zachowań politycznych i realizacji celów politycznych związanych z subiektywnym i wspólnym interesem. Wspólny interes jakiejś zbiorowości ma większą szansę przekształcić się w interes subiektywny, gdy problem dotyczy małego obszaru (np. najbliższego sąsiedztwa czy terenu położonego nad rzeką, która wymaga regulacji), a ponadto musi być rozwiązany w określonym czasie (ma wyraźne ramy czasowe) oraz jest konkretnie zdefiniowany, a nie mglisty (por. Marwell, Oliver, 1984; Olson, 1971; Aarts, 1991). Wszystkie te kryteria są spełnione, gdy problem dotyczy terenów zanieczyszczonych chemicznie lub zagrożonych powodzią.
Jak w takim środowisku wygląda aktywność polityczna mieszkańców, czy jednostki politycznie aktywne mają te same cechy co osoby, które w ogólnokrajowych sondażach deklarują wysoki poziom uczestnictwa w polityce, czy też różnią się od nich? Interesujące dane na ten temat uzyskali badacze holenderscy, którzy porównali partycypację polityczną na terenach, gdzie stwierdzono znaczne zanieczyszczenie gleby oraz na terenie całej Holandii (Aarts, 1991). Okazało się, iż relatywnie największy procent osób aktywnych politycznie zaobserwowano w małych miejscowościach na terenach zanieczyszczonych, natomiast w dwóch innych większych społecznościach na tych terenach aktywność polityczna była mniejsza niż w próbie ogólnoholenderskiej. Innymi słowy, wspólny interes bardziej motywuje ludzi do pisania listów i petycji do władz oraz mass mediów, a także do udziału w demonstracjach, gdy mieszkają oni w małych miejscowościach, gdzie jest większa społeczna kontrola, a wyłamywanie się z prób realizacji wspólnego interesu (tzw. free-riding) jest wówczas trudniejsze. Ponadto, w miejscowościach, gdzie wspólny interes był wyraźnie określony, nie zaobserwowano stwierdzanej w próbach ogólnokrajowych rozbieżności między partycypacją konwencjonalną i typu protest: jasny cel grupowy sprzyja podejmowaniu przez te same jednostki różnych form politycznej aktywności. Natomiast wzór korelacji między różnymi psychospołecznymi cechami jednostek a natężeniem ich partycypacji politycznej jest taki sam zarówno w próbie z wyraźnie wyodrębnionym wspólnym interesem, jak i w próbie ogólnokrajowej: bardziej aktywni są lepiej wykształceni, lepiej zarabiają, mają wyższą pozycję zawodową.
Aktywność i bierność wyborcza
Uczestnictwo w różnego rodzaju wyborach (do władz lokalnych, parlamentu czy na urząd prezydenta) jest konwencjonalną aktywnością polityczną. Czasami określa się je jako najniższy czy najmniej intensywny poziom zaangażowania politycznego, związany z uległością jednostki wobec wymagań systemu i norm społecznych. Dla zdecydowanej większości ludzi jest to jednak jedyna forma uczestnictwa w życiu politycznym. Niekonwencjonalne formy aktywności politycznej, takie jak działalność w zbiorowości lokalnej, aktywne wspieranie polityków czy partii w kampanii wyborczej, udział w spotkaniach z politykami, członkostwo w partii czy wyrażanie protestu, są podejmowane
42
tylko przez mały procent obywateli. Jednak nawet ta "najmniej intensywna" forma partycypacji politycznej nie jest powszechna; poziom uczestnictwa w wyborach jest różny w różnych krajach, ale też w różnych momentach historycznych. Od czego więc zależy aktywność wyborcza? Kiedy i dlaczego więcej osób uczestniczy w wyborach, a kiedy i dlaczego "milcząca większość" zostaje w domu? Jacy ludzie głosują, a jacy pozostają bierni nawet w sytuacji wyborów?
Motywacja uczestnictwa w wyborach albo bierności wyborczej wynika zarówno ze specyfiki przedwyborczej sytuacji na scenie politycznej, jak i jej percepcji i oceny oraz osobistych dążeń jednostki. Kolejno omówimy rolę tych czynników w motywowaniu zachowań wyborczych.
Różne elementy sytuacji przedwyborczej modyfikują znaczenie aktu wyborczego dla jednostek, a przez to zwiększają motywację do udziału w wyborach. Więcej ludzi uczestniczy w wyborach, kiedy sam akt głosowania wydaje się ważny, gdy sytuacja wyborcza kreuje poczucie, iż udział w wyborach wiąże się z osobistym wpływem na ich wynik i kształt polityki oraz gdy tak zwane koszty uczestnictwa (fizyczne i psychologiczne obciążenia) nie są duże. Wymienione elementy sytuacji wyborczej sprawiają, iż jest ona silnie bądź słabo stymulująca, wzbudza wśród potencjalnych wyborców większe lub mniejsze zainteresowanie (Campbell, 1962). Sam rodzaj wyborów, charakter i waga urzędu czy funkcji, które będą objęte przez wybranych ludzi, współokreśla zainteresowanie wyborami. W rozwiniętych demokracjach zachodnich wybory prezydenckie osiągają wyższy poziom frekwencji niż wybory parlamentarne i lokalne (Budge, Farlie, 1976; Deth, 1989). Również w Polsce więcej ludzi uczestniczy w wyborach prezydenckich niż parlamentarnych i samorządowych (por. tabela 1). Jest to nie tylko wynik tego, że obywatele większe znaczenie
Tabela 1
Frekwencja wyborcza w latach 1989-2001
Data Rodzaj wyborów Frekwencja (w procentach)
1989, czerwiec wybory parlamentarne
I tura 62,3
II tura 25,0
1990, maj wybory samorządowe 42,3
1990, listopad/grudzień wybory prezydenckie
I tura 60,6
II tura 53,4
1991, październik wybory parlamentarne 43,2
1993, wrzesień wybory parlamentarne 52,1
1994, czerwiec wybory samorządowe 33,8
1995, listopad wybory prezydenckie
I tura 64,7
II tura 68,2
1997, wrzesień wybory parlamentarne 47,9
2000, listopad wybory prezydenckie 61,1
2001, wrzesień wybory parlamentarne 46,2
43
przywiązują do funkcji szefa państwa niż do funkcji posła, ale także efekt większego zainteresowania wyborami prezydenckimi w mass mediach oraz zwykle większej wyrazistości i znajomości kandydatów na urząd prezydenta (których zazwyczaj jest najwyżej kilku) niż kandydatów do parlamentu czy do władz lokalnych (których jest wielu).
Znaczenie uczestnictwa w wyborach może być niewielkie, jeżeli ludzie mają przeświadczenie, iż funkcje, do których wybierają ludzi w kolejnych wyborach, są mało ważne, a osoby wcześniej pełniące analogiczne funkcje nie cieszą się autorytetem. Wydaje się, iż jednym z czynników, które wpłynęły na niską frekwencję Polaków w wyborach parlamentarnych w latach 1991 i 1997 może być szczególnie ostra krytyka posłów i senatorów mijających kadencji. Badania prowadzone jesienią 1991 roku, bezpośrednio przed wyborami, wykazują tak negatywny obraz sejmu i posłów w opinii publicznej, że nic dziwnego, iż większość Polaków nie poszła do urn, by wybierać osoby do tak zdewaluowanej instytucji (OBOP, 1992).
Duże zainteresowanie społeczne (a przez to - wysoką frekwencję) wzbudzają wybory, które zapowiadają możliwość istotnej zmiany. W USA dzieje się tak wtedy, gdy wśród kandydatów na ważne stanowiska pojawiają się nowi ludzie albo przedstawiciele grup etnicznych, dotąd nie zajmujący takich stanowisk (Flanigan, Zingale, 1979; Deth, 1989).W Polsce i w innych tak zwanych krajach postkomunistycznych (z wyjątkiem Czechosłowacji) stosunkowo najwyższą frekwencję wyborczą odnotowano wtedy, gdy istniała możliwość odrzucenia ancien regime (por. Bozoki, 1991; Gebethner, 1995; Raciborski, 1991). Ponadto, podjęcie decyzji, na kogo głosować w tych wyborach, było łatwe. W Polsce w 1989 roku scena polityczna była jasna, istniał ostry podział na stronę rządową i opozycyjno-solidarnościową, kandydaci na posłów byli na ogół dobrze znani z dotychczasowej działalności albo wyraziście zaklasyfikowani czy zidentyfikowani (na przykład przez szeroko rozpowszechniane wspólne zdjęcie z Wałęsą) z jakąś ideową opcją. Kampania wyborcza dostarczyła prostych i jasnych podstaw do podjęcia decyzji wyborczej, opartych raczej na identyfikacji z jedną ze stron niż na analizie programów.
Gdy przedwyborcza scena polityczna jest bardzo rozproszona i mało przejrzysta dla zwykłych ludzi, uczestniczenie w wyborach jest trudniejsze, gdyż wymaga ponoszenia pewnych kosztów psychologicznych. Aby zorientować się w rozlicznych ofertach programowych, wyborca musi spędzać długie godziny przed telewizorem, słuchać radia lub czytać gazety. Łatwiejsze jest w takiej sytuacji wycofanie się z trudów poszukiwania programowej podstawy decyzji wyborczej, zostanie w domu albo głosowanie oparte na podpowiedzi jakiegoś autorytetu.
Psychologiczne koszty uczestniczenia w wyborach są także związane z rodzajem obowiązującej ordynacji określającej, kto i na jakiej podstawie może uzyskać mandat w parlamencie. Wszelkie trudności w jej rozumieniu, zastrzeżenia czy wątpliwości co do reguł "przekładania" głosów zdobytych w wyborach na mandaty, zmiany tych reguł, mogą zniechęcać ludzi do udziału w wyborach.
Nieprzejrzystość reguł wyłaniania i rejestracji kandydatów (tak zwanych list wyborczych) oraz poczucie, iż w konkretnej kampanii wyborczej nie są one
44
w pełni przestrzegane, wzbudza nieufność wobec tych reguł i podejrzenie o nieczystą grę polityczną, a tym samym zniechęca ludzi do udziału w wyborach. W wyborach parlamentarnych w 1991 roku doszło do rozbieżności w interpretacji zasad rejestracji ogólnopolskich list kandydatów między Państwową Komisją Wyborczą a komitetem krajowym Partii X. Poszkodowana Partia X, której odmówiono rejestracji listy krajowej, uznała ten fakt za przejaw manipulacji politycznej, mającej na celu wyeliminowanie jej z gry politycznej. Sprawa ta była dość szeroko dyskutowana w mediach, w rezultacie czego u całkiem sporej grupy potencjalnych wyborców (nie tylko zwolenników Partii X) powstało wrażenie pewnej "nieczystości" gry. Ci, którzy uznali, że ów incydent przedwyborczy świadczy o tym, iż o kształcie sceny politycznej znów decydują wyłącznie politycy, natomiast ich osobisty wpływ na wynik wyborów w 1991 roku jest znikomy, wycofali się z udziału w wyborach (por. Skarżyńska, Chmielewski, 1993).
Małe zainteresowanie wyborami i niską frekwencję wyborczą obserwuje się wtedy, gdy wszystkie partie czy kandydaci wybierani do urzędu (funkcji) są zbyt dalecy od tego, co chcieliby uzyskać i co uznają za ważne potencjalni wyborcy (Page, 1971; Flanigan, Zingale, 1979; Neuman, 1986; Skarżyńska, 1992). Przed wyborami w 1991 roku pytaliśmy reprezentatywną próbę Polaków o to, jakie zamiary przypisują poszczególnym ugrupowaniom, czy są to zamiary (cele) pozytywne dla wyborców, czy obiecują realizację ich wartości i potrzeb, czy raczej im zagrażają oraz czy cele postrzegane jako istotne elementy programowe partii są ważne również dla wyborców. Okazało się, iż to, co było najbardziej wyraziste w programach wyborczych różnych ugrupowań (na przykład: "szybka prywatyzacja", "dekomunizacja"), było mało istotne dla większości potencjalnych wyborców albo zostało odczytane jako zagrożenie dla ich interesów. Wielu respondentów interpretowało wyraziste elementy programów partii jako "niszczenie krajowego rolnictwa", "obarczanie najsłabszych kosztami kryzysu" czy "dzielenie ludzi na lepszych i gorszych Polaków". Obraz celów poszczególnych partii był inny u osób, które deklarowały zamiar udziału w wyborach niż u deklarujących zamiar niegłosowania. Wśród zamierzających nie głosować obrazy wszystkich ugrupowań były dość podobne, istotnie mniej pozytywne niż obrazy partii, którą zamierzały poprzeć w wyborach osoby głosujące. Można więc sądzić, iż osoby nie zamierzające uczestniczyć w wyborach w 1991 roku nie spostrzegały na scenie politycznej żadnej partii realizującej dostatecznie wiele ważnych celów, a ponieważ nie miały "swojej" czy "dostatecznie dobrej" partii, nie głosowały na żadną (por. Skarżyńska, 1992). Duża liczba ugrupowań czy osób startujących w wyborach, niewielkie spostrzegane różnice programowe między nimi, brak sygnałów czy zapowiedzi istotnej zmiany po wyborach i brak identyfikacji wyborców z prezentowanymi programami partii czynią wybory mało stymulującymi, zwiększają psychologiczne koszty (trudność podjęcia decyzji) uczestnictwa w nich, a w rezultacie prowadzą do niskiej frekwencji wyborczej.
Uczestnictwo w wyborach wiąże się z przeznaczeniem pewnego czasu nie tylko na orientację w przedwyborczej scenie politycznej, ale i na pójście do lokalu wyborczego. Koszt psychologiczny udziału w wyborach jest też związa-
45
ny z tym, ile czasu może on zająć oraz ile i jak atrakcyjnych alternatywnych czynności jest dostępnych w momencie wyborów dla danej jednostki. Okazuje się, iż udział w wyborach dość często "przegrywa" z innymi możliwościami spędzenia czasu. Na przykład, w jednym z amerykańskich sondaży 57% respondentów stwierdziło, iż gdyby w dniu wyborów mogli zarobić w godzinach nadliczbowych, zostaliby w pracy, zamiast pójść głosować; 36% wybrałoby atrakcyjną wyprzedaż, a 27% zamiast pójść do lokalu wyborczego, oglądałoby atrakcyjny program telewizyjny.
Do udziału w wyborach zachęca przekonanie o wartości samego uczestnictwa w wyborach jako aktu legitymizacji władzy, możliwości realnego wpływu na jej kształt, a jednocześnie jako ważnego obowiązku obywatela w demokratycznym społeczeństwie. Przekonania te są efektem socjalizacji politycznej, której celem jest przygotowanie obywateli do powszechnego uczestnictwa w życiu politycznym. Sondaże opinii publicznej w krajach demokratycznych wykazują istnienie dość powszechnej normy udziału w wyborach (Almond, Verba, 1963; Neuman, 1986; Sears, 1969). W krajach, gdzie tradycje demokratyczne nie są ugruntowane, sprawa jest bardziej skomplikowana. Analizy socjologiczne stosunku Polaków do uczestnictwa w wyborach w okresie PRL wykazują, iż powszechnie nie było ono rozumiane jako akt realnego wpływu na politykę (Marody, 1991; Maj, 1985; Nowak, 1988). Mimo to frekwencja wyborcza była wtedy wyższa niż w latach dziewięćdziesiątych. Udział w wyborach lub odmowa uczestniczenia w nich były wtedy przede wszystkim albo powierzchownym rytuałem, albo aktem symbolicznym: wskaźnikiem akceptacji bądź odrzucenia istniejącego systemu, zachowaniem ocenianym raczej w kategoriach moralnych niż politycznych. W latach osiemdziesiątych opozycja zachęcała do bojkotu wyborów, co miało być aktem oporu wobec nie akceptowanej władzy, wyrażeniem świadectwa obywatelskiego niezadowolenia i sprzeciwu. System polityczny zmienia się szybciej niż przekonania i nawyki ludzi. Na początku lat dziewięćdziesiątych, chociaż zmienił się system polityczny, udział w wyborach był jeszcze raczej aktem moralnego poparcia, a brak uczestnictwa - wyrazem sprzeciwu wobec dokonujących się przemian niż obywatelskim sposobem realnego wpływu na kształt polityki. W 1992 roku około 25% respondentów członków lokalnych samorządów, a więc demokratycznie wybranej lokalnej elity politycznej deklarowało, iż uczestniczy w wyborach, "aby dać wyraz poparcia dla zmian", a tylko 14%, iż czyni tak, "ponieważ jest to obywatelski sposób wywierania wpływu politycznego" (Skarżyńska, 1992). W 1993 roku przekonania o tym, iż wybory są obywatelskim obowiązkiem i pozwalają zwykłym ludziom wpływać na władzę i na kształt polityki, były najlepszym predyktorem deklaracji udziału w wyborach parlamentarnych (Daab, 1993; Skarżyńska, Chmielewski, 1993). Stopniowo wzrasta procent respondentów, którzy przed wyborami deklarują zamiar głosowania. Przed wyborami parlamentarnymi we wrześniu 1997 roku więcej osób deklarowało zamiar głosowania, niż rzeczywiście uczestniczyło w wyborach, co można interpretować jako dowód powstawania również i u nas normy uczestnictwa w wyborach. Ludzie mniej chętnie deklarują zamiar niegłosowania, czują bowiem, iż nie jest to obecnie akceptowana norma.
46
Prawdopodobieństwo udziału w wyborach zależy od miejsca jednostki w strukturze społecznej, określanego przez wykształcenie (mierzone liczbą lat kształcenia), status zawodowy, wiek, płeć, miejsce zamieszkania oraz przez zakres uczestnictwa jednostki w świecie instytucji i grup nieformalnych (Nie iin., 1969; Page, 1971; Uhlig 1989; Raciborski, 1991; Markowski, 1992; Korze-niowski, 1994). Większość badań wykazuje, że im wyższe wykształcenie jednostki, tym większe prawdopodobieństwo jej uczestniczenia w wyborach (Campbell i in., 1960; Nie i in., 1969; Page, 1971; Fłanigan, Zingale, 1979; Uhlig, 1989; Raciborski, 1991; Markowski, 1992; Korzeniowski, 1994). Badania polskie, prowadzone od 1989 roku, wskazują także na rolę wykształcenia rodziców respondentów: osoby nie uczestniczące w wyborach nie tylko same są gorzej wykształcone od osób biorących udział w wyborach, ale także mają gorzej wykształconych ojców (Skarżyńska, Chmielewski, 1993). Niektóre dane wykazują jednak raczej nieliniowy charakter związku między poziomem wykształcenia a partycypacją wyborczą. Teixeira (1987) przeanalizował dane dotyczące wyborów w USA w latach 1960-1984 i stwierdził, iż wprawdzie wraz ze wzrostem wykształcenia wzrasta poziom uczestniczenia w wyborach, ale wśród najlepiej wykształconych poziom rzeczywistego uczestnictwa jest umiarkowany, a tylko poziom deklaracji zamiaru uczestnictwa jest najwyższy. Autor ten sądzi, iż dowodzi to znacznej wrażliwości osób najwyżej wykształconych na aprobatę społeczną. Jednak najlepszym predyktorem uczestnictwa w wyborach wśród osób najwyżej wykształconych jest związek z jakąś partią i udział w kampanii wyborczej.
Uczestnictwo w wyborach jest też istotnie związane z wiekiem. Zwykle absencja wyborcza jest najwyższa wśród najmłodszych uprawnionych do głosowania (Fłanigan, Zingale, 1979; Uhlig, 1989; Raciborski, 1991, 1997; Markowski, 1992; Skarżyńska, Chmielewski, 1993, 1994).
Wśród młodzieży nieuczestniczenie w wyborach jest czymś w rodzaju wzorca pokoleniowego i prawdopodobnie ma inne przyczyny niż niegłosowanie w wieku średnim i starszym. W demokracjach zachodnich niższa frekwencja wyborcza wśród młodych niż wśród osób w wieku średnim jest interpretowana jako rezultat mniejszej stabilizacji i większej ruchliwości przestrzennej osób młodszych oraz mniejszego zainteresowania polityką wśród ludzi młodych (na każdym poziomie wykształcenia). W Polsce jest to raczej efekt ukierunkowania młodzieży na wartości takie, jak rodzina, przyjaciele, ciekawa i dobrze płatna praca oraz ich małego zainteresowania udziałem w życiu politycznym (Fatyga i in., 1993; Skarżyńska, 1996). Młodzi nie głosujący mniej różnią się społecznie i psychologicznie od swoich rówieśników uczestniczących w wyborach niż osoby starsze nie uczestniczące w wyborach od ich aktywnych wybor-czo rówieśników.
W wielu krajach w wyborach częściej uczestniczą mężczyźni niż kobiety (Campbell i in., 1960; Crewe i in., 1977; Welch, 1997). Tłumaczy się to tym, iż mężczyźni częściej zajmują wysokie pozycje w strukturze społecznej niż kobiety: jest ich więcej niż kobiet wśród osób lepiej wykształconych, lepiej zarabiających, należących do różnych grup nieformalnych i organizacji, zajmujących wysokie stanowiska, a takie bardziej centralne usytuowanie społeczne wiąże się z większym zaangażowaniem politycznym. Polskie badania z lat dzie-
47
więćdziesiątych wskazują na niemal identyczny poziom frekwencji wyborczej wśród mężczyzn i kobiet (por. Raciborski, 1991, 1997; Markowski, 1992) lub wykazują kilkuprocentowe różnice (w wyborach parlamentarnych w 1997 roku zamiar głosowania deklarowało 69% mężczyzn i 61% kobiet (por. Demoskop, wrzesień 1997)). Jest to związane z faktem, iż w Polsce płeć w mniejszym stopniu różnicuje poziom wykształcenia niż w USA i w krajach Europy Zachodniej.
Miejsce zamieszkania (region kraju, miasto różnej wielkości, wieś) ma z różnych powodów związek z udziałem w wyborach. Po pierwsze, w różnych regionach tego samego kraju może panować rozmaita sytuacja ekonomiczna, co sprawia, iż wybory mogą być mniej lub bardziej stymulujące. Po drugie, w różnych regionach istnieją rozmaite tradycje lub wzorce socjalizacyjne, które mogą skłaniać mieszkańców bądź do aktywności wyborczej, bądź do bierności. Tak zwane analizy ekologiczne frekwencji wyborczej w kilku kolejnych wyborach w latach dziewięćdziesiątych wykazują w Polsce obszary o trwale wysokiej i trwale niskiej frekwencji. Wysoka frekwencja charakteryzuje te regiony kraju, które kiedyś należały do monarchii austro-węgierskiej, niska - te, które kiedyś stanowiły tzw. Królestwo Kongresowe, podporządkowane Rosji, oraz obszary ziem północnych i zachodnich, pozostające kiedyś pod zaborem pruskim (por. Bartkowski, Raciborski, 1991). Tam, gdzie tradycje demokratyczne są silniejsze, a obywatele przywiązują większe znaczenie do aktu wyborczego jako okazji realnego wpływu na politykę, tam frekwencja wyborcza jest wyższa. Po trzecie, miejsce zamieszkania może modyfikować koszty uczestnictwa i odmowy uczestnictwa w wyborach. Na przykład, na wsiach czy w małych miasteczkach udział w wyborach jest bardziej jawny: wszyscy się znają, wiadomo, kto głosował, a kto został w domu. Ale też, ze względu na skomplikowaną ordynację lub kłopot z podjęciem decyzji, wybory mogą być trudniejsze dla osób mniej wykształconych, których jest więcej wśród mieszkańców wsi niż w miastach. Ponieważ koszty uczestnictwa wyborczego na wsi i w mieście są prawdopodobnie uwarunkowane sytuacyjnie, dane empiryczne na temat frekwencji wyborczej w miastach i wsiach okazują się niespójne. Najwcześniejsze analizy wykazywały, iż frekwencja w wielkich miastach jest większa niż w małych miasteczkach i na wsiach (Campbell i in., 1960). Późniejsze analizy pokazują, iż w USA nie ma istotnego związku między stopniem urbanizacji a frekwencją wyborczą (Nie i in., 1969), lub też stwierdza się, że ludzie z regionów mało zurbanizowanych częściej uczestniczą w wyborach niż mieszkańcy obszarów wysoko zurbanizowanych (Monroe, 1977). W Polsce w latach osiemdziesiątych (wybory w 1984, 1985 i 1988 roku) frekwencja była wyraźnie większa w wielkich miastach niż na wsiach. W pierwszych demokratycznych wyborach parlamentarnych w 1989 roku, samorządowych w maju 1990 roku i prezydenckich w 1990 roku poziom frekwencji wyborczej był słabo skorelowany z poziomem urbanizacji (por. Raciborski, 1991). W późniejszych wyborach nieco większą frekwencję obserwowano w miastach niż na wsiach (Markowski, 1992; Korzeniowski, 1997; Demoskop, 1997).
Czynnikiem zwiększającym prawdopodobieństwo uczestniczenia w wyborach jest aktywność jednostki w świecie instytucji formalnych, dobrowolnych zrzeszeń czy stowarzyszeń oraz wspólnot religijnych. Wiążą
48
one jednostkę z życiem publicznym, rozwijają poczucie przynależności do szerszej zbiorowości, zapobiegają poczuciu wyobcowania. Co więcej, przyczyniają się także do lepszego politycznego poinformowania: lepszej znajomości sceny politycznej, programów różnych ugrupowań, kandydatów startujących w wyborach (Butler, Stokes, 1990; Himmelweit i in., 1985; Markowski, 1992; Skar-żyńska, Chmielewski, 1993). Wyrazistym przykładem wpływu wspólnot religijnych na udział w wyborach jest "zagospodarowanie wyborcze" dużej grupy ludzi przez Kadio Maryja we wrześniu 1997 roku. Słuchacze tego radia wprawdzie nie są zainteresowani polityką, ale przez udział we wspólnocie Rodziny Radia Maryja, określający ich stosunek do roli Kościoła w polityce, stanowią zdyscyplinowaną siłę polityczną. Głosują, gdyż takie zachowanie wskazuje im autorytet, a popierają w wyborach partię, która obiecuje realizację najważniejszych dla nich wartości, jakimi są tradycyjna rola Kościoła i religii oraz ochrona kraju przed laicyzacją (por. Kolarska-Bobińska, 1997).
Przedstawiliśmy sytuacyjne i społeczne uwarunkowania konwencjonalnej aktywności i bierności wyborczej. Z analizy tej wynika, iż procentowy udział obywateli w wyborach zależy od tego, jak są one stymulujące i jak trudne dla jednostki, natomiast różne czynniki określające położenie społeczne jednostki określają prawdopodobieństwo jej udziału w wyborach. W związku z tym można wyróżnić trzy grupy ludzi: zwykle uczestniczących w wyborach, takich, którzy czasem (gdy sytuacja wyborcza jest dla nich szczególnie stymulująca i prosta) w nich uczestniczą, a czasem nie, oraz tacy, którzy zazwyczaj nie uczestniczą w wyborach. Ci ostatni stanowią na ogół nie więcej niż 10% uprawnionych do głosowania. W latach 1989-1994 w Polsce nie uczestniczyło w wyborach około 8% obywateli, a we wszystkich kolejnych wyborach uczestniczyło 37%; największa grupa Polaków brała udział w niektórych wyborach, a w innych nie uczestniczyła (por. analizy deklaracji historii głosowania w latach dziewięćdziesiątych, Korzeniowski, 1994). Psychologiczna charakterystyka osób systematycznie nie uczestniczących w wyborach (tzw. per-manent non-votęrs) dotyczy zwykle specyfiki przekonań i postaw wobec polityki oraz właściwości psychologicznych nie związanych z polityką. W Polsce osoby stale nie uczestniczące w wyborach w porównaniu z osobami zwykle w nich uczestniczącymi są nastawione bardziej krytycznie do aktualnego porządku instytucjonalnego; sądzą, iż centralne instytucje państwa źle służą Polsce, są nieskuteczne, zajmują się mało ważnymi sprawami i nie można im ufać. W panującym systemie politycznym czują się bardziej obco i nieswojo oraz nie identyfikują się z polityką władz. Częściej niż głosujący twierdzą także, iż nie rozumieją świata polityki, czują się w nim zagubione i zdezorientowane. Ponadto czują się ogólnie bardziej sfrustrowane, odczuwają większe zmęczenie, niezadowolenie, smutek, przyszłość wydaje im się beznadziejna. Opisują siebie jako osoby mało zaradne życiowo, nie wierzą we własne siły i nie czują jakiegokolwiek oparcia ani pomocy z zewnątrz (Korzeniowski, 1994). Osoby systematycznie nie uczestniczące w wyborach zajmują peryferyczne pozycje społeczne: jest ich więcej wśród osób najniżej wykształconych, nie zatrudnionych, nie należących do żadnych organizacji społecznych, mniej religijnych, najmniej zamożnych (Campbell i in., 1960; Teixeira, 1987; Butler, Stokes, 1990;
49
Markowski, 1992). Wprawdzie osoby te niewiele wiedzą o świecie polityki, jednak mogą mieć swoje polityczne preferencje, zwykle przejawiające się w sympatii do polityków populistycznych, nie należących do rządzącego układu, ostro krytykujących aktualny system. W Polsce osoby odpowiadające wyżej opisanym charakterystykom deklarowały poparcie wyborcze dla Staną Tymińskiego (w 1990 roku) i dla Partii X (w 1991 roku) (por. Daab i in., 1991; Korzeniowski, 1991).
W konkretnych wyborach nie uczestniczą, ze względu na wcześniej opisane charakterystyki sytuacji wyborczej, nie tylko osoby scharakteryzowane wyżej jako wyalienowane, zajmujące peryferyczne miejsca w strukturze społecznej. Na podstawie analiz powodów niegłosowania w poszczególnych wyborach przedstawiane są różne taksonomie czy kategoryzacje nie głosujących. Badania amerykańskie z 1996 roku pozwoliły wyodrębnić pięć różnych grup "nonvoter-sów": wyalienowani (alienated), tacy, którzy są niedoinformowani i uznają, iż w tym konkretnym przypadku nie mają kwalifikacji, by głosować (don't knows), młodzi, nie związani z żadną społecznością lokalną (unplugged, dosł. "niepodłączeni"), nerwowi (irritables) ludzie w średnim wieku, nieźle zarabiający, politycznie dobrze poinformowani, ale zdenerwowani sposobem uprawiania polityki i uznający, iż ich głos się nie liczy, oraz bardzo zajęci (do-ers) -bardzo dobrze wykształceni, nieźle zarabiający, zainteresowani polityką, aktywni w lokalnych zbiorowościach, ale nie znajdujący czasu, aby głosować (Wróbel, 1997). W wyborach parlamentarnych w 1993 roku w Polsce wyłoniły się dwie wyraźnie odmienne grupy nie głosujących: "bierni niezadowoleni"
0 niskich dochodach, słabym wykształceniu, bez poczucia wpływu politycznego i z tendencjami autorytarnymi oraz "zadowoleni z własnej sytuacji, wykształceni, dobrze zarabiający, ale bez aspiracji politycznych" -przekonani, iż ich aktywność życiowa jest niezależna od wydarzeń politycznych (Skarżyńska, Chmielewski, 1994). W polskich wyborach parlamentarnych w 1997 roku oprócz tych dwóch grup nie głosujących wyodrębniła się także grupa "zadufanych" - zwolenników największych ugrupowań startujących w wyborach, którzy nie poszli głosować, uznali bowiem, iż ich faworyci
1 tak sobie poradzą (Czapiński, 1997).
Aby przewidzieć wyniki kolejnych wyborów, należy przede wszystkim poznać charakterystyki tej grupy osób, które wprawdzie nie uczestniczyły w poprzednich wyborach, ale nie są osobami stabilnie wycofanymi z uczestnictwa społecznego i politycznego. Frekwencja wyborcza, a także i wynik kolejnych wyborów zależy bowiem w dużym stopniu od tego, czy i jakiej partii uda się przyciągnąć do urn tych, którzy dotychczas nie głosowali.
Bibliografia
Aarts K. (1991), Non-electoral political participation and its social context, "Political and the Indi-
vidual", 1, 29-48. Aberbach J.D. (1969), Alienation and political behauior, "American Political Science Review", 63,
86-99. Abrahamson D. (1978), Nixon vs. Nixon. An Emotional Tragedy, New York: NAL.
Abramson P.R. (1983), Political Attitudes in America. Formation and Change, San Francisco: Free-
man.
Abramson P.R., Aldrich J.H. (1982), Decline ofelectoral participation in America, "American Political Science Review", 76, 502-521.
Almond S., Verba G. (1963), The Cwic Culture, Boston: Little, Brown. Barner-Barry C, Rosenwein R. (red.) (1985), Psychological Perspectiues on Politics, Englewood,
N.J.: Prentice-Hall. Barnes S.H., Kaase M. (1979), Political Action: Mass Participation in Fiue Western Democracies,
Beverly Hills: Sagę. Bartkowski J., Raciborski J. (1991), Wybory prezydenta RP: kampania wyborcza i wyniki,
w. J. Raciborski (red.), Wybory i narodziny demokracji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, Warszawa: Scholar. Bay C. (1967), Political and apolitical students: facts in search of theory, "Journal of Social
Issues", 3, 76-91. Beck P.A., Jennings M. (1982), Pathways to participation, "American Political Science Review",
76,94-108. Beck P.A., Jennings M. (1991), Family traditions, political periods and the deuelopment ofparti-
san orientation, "Journal of Politics", 52, 742-763. Berelson B.R., Lazarsfeld P.F., McPhee W.N. (1954), Voting: a study of opinion formation in
a presidential campaign, Chicago: The University of Chicago Press. Bowles S., Gintis H. (1982), The crisis of liberał democratic capitalism, "Political Sociology", 11, 51-
-93. Bozoki A. (1991), Narodziny nowego ładu demokratycznego na Węgrzech, w: J. Raciborski (red.),
Wybory i narodziny demokracji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, Warszawa: Scholar. Braud Ph. (1995), Rozkosze demokracji, Warszawa: PWN. Brody R.A., Page B. (1973), Indifference, alienation and rational decision: the effect of candidate
eualuations on turnout and the vote, "Public Choice", 15. Browning R.P. (1968), The interaction of personality and political system in decisions to run for
office: some data and simulation techniąue, "Journal of Social Issues", 24, 93-109. Budge I., Farlie D. (1976), A comparatiue analysis of factors correlated with turnout and uoting
choice, w: I. Budge, I. Crewe, D. Farlie (red.), Party Identification and beyond, London: Wiley. Burkę R.J. (1984), Beliefs andfears underlying the type A behauior: correlates oftime urgency and
hostility, "Journal of General Psychology", 2, 133-145. Bum S.M., Konrad A.M. (1987), Political participation: a matter of community, stress, job autono-
my, and contact by political organization, "Political Psychology", 8, 129-138. Butler D.E., Stokes D. (1990), Political changes in Britain, London: Macmillan. Bynner J., Ashford S. (1994), Politics and participation: some antecedents ofyoung people's attitudes to the political system and political actiuity, "European Journal of Social Psychology",
2,223-237.
Caddell P. (1979), Crisis ofconfidence in a downward spiral, "Pub. Opinion", 2, 2-8. Campbell A. (1962), The passiue citizen, ,Acta Sociologica", 6, 9-21. Campbell A. (1979), The American Electorate: Attitudes and Action, New York: Holt, Rinehart,
Winston.
Campbell A., Converse P.E., Stokes D., Miller W. (1960), The American Voter, New York: Wiley. Catellani P. (1995), Political knowledge andpolitical action: how they relate, referat na konferencji
EASP: Political Involvement, Mediolan.
CBOS (1992), Opinia publiczna o posłach, radnych i politykach. Komunikat z badań. CBOS (1994), Młodzież o polityce. Komunikat z óadań.
Citrm J. (1974), Comment: The political relevance of trust in governmentr ^American Political Science Review", 68, 973-988.
Connolly WE. (1972), On "interests" in politics, "Politics and Society", 2, 459-477. Costantini E., Craik K. (1980), Personality and Politicians: California Party Leaders, 1960-1976,
"Journal of Personality and Social Psychology", 38, 641-661.
Costantini E., Valenty L.O. (1996), The motives-ideology connection among political party actiuists, "Political Psychology", 3,496-524.
51
Abramson P.R. (1983), Political Attitudes in America. Formation and Change, San Francisco: Free-
man.
Abramson P.R., Aldrich J.H. (1982), Decline of electoral participation in America, "American Political Science Review", 76, 502-521.
Almond S., Verba G. (1963), The Ciuic Culture, Boston: Little, Brown. Barner-Barry C, Rosenwein R. (red.) (1985), Psychological Perspectives on Politics, Englewood,
N.J.: Prentice-Hall. Barnes S.H., Kaase M. (1979), Political Action: Mass Participation in Five Western Democracies,
Beverly Hills: Sagę. Bartkowski J., Raciborski J. (1991), Wybory prezydenta RP: kampania wyborcza i wyniki,
w: J. Raciborski (red.), Wybory i narodziny demokracji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, Warszawa: Scholar. Bay C. (1967), Political and apolitical students: facts in search of theory, "Journal of Social
Issues", 3, 76-91. Beck P.A., Jennings M. (1982), Pathways to participation, "American Political Science Review",
76,94-108. Beck P.A., Jennings M. (1991), Family traditions, political periods and the deuelopment ofparti-
san orientation, "Journal of Politics", 52, 742-763. Berelson B.R., Lazarsfeld P.F., McPhee W.N. (1954), Voting: a study of opinion formation in
a presidential campaign, Chicago: The University of Chicago Press. Bowles S., Gintis H. (1982), The crisis of liberał democratic capitalism, "Political Sociology", 11, 51-
-93. Bozoki A. (1991), Narodziny nowego lądu demokratycznego na Węgrzech, w: J. Raciborski (red.),
Wybory i narodziny demokracji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, Warszawa: Scholar. Braud Ph. (1995), Rozkosze demokracji, Warszawa: PWN. Brody R.A., Page B. (1973), Indifference, alienation and rational decision: the effect of candidate
eualuations on turnout and the vote, "Public Choice", 15. Browning R.P. (1968), The interaction of personality and political system in decisions to run for
office: some data and simulation techniąue, "Journal of Social Issues", 24, 93-109. Budge I., Farlie D. (1976), A comparatiue analysis offactors correlated with turnout and uoting
choice, w: I. Budge, I. Crewe, D. Farlie (red.), Party Identification and beyond, London: Wiley. Burkę R.J. (1984), Beliefs andfears underlying the type A behauior: correlates oftime urgency and
hostility, "Journal of General Psychology", 2,133-145. Bum S.M., Konrad A.M. (1987), Political participation: a matter of community, stress, job autono-
my, and contact by political organization, "Political Psychology", 8, 129-138. Butler D.E., Stokes D. (1990), Political changes in Britain, London: Macmillan. Bynner J., Ashford S. (1994), Politics and participation: some antecedents of young people's attitudes to the political system and political actiuity, "European Journal of Social Psychology",
2,223-237.
Caddell P. (1979), Crisis ofconftdence in a downward spiral, "Pub. Opinion", 2, 2-8. Campbell A. (1962), Thepassiue citizen, "Acta Sociologica", 6, 9-21. Campbell A. (1979), The American Electorate: Attitudes and Action, New York: Holt, Rinehart,
Winston.
Campbell A., Converse P.E., Stokes D., Miller W. (1960), The American Voter, New York: Wiley. Catellani P. (1995),Political knowledge andpolitical action: how they relate, referat na konferencji
EASP: Political Involvement, Mediolan.
CBOS (1992), Opinia publiczna o posłach, radnych i politykach. Komunikat z badań. CBOS (1994), Młodzież o polityce. Komunikat z badań. Citrin J. (1974), Comment: The political relevance of trust in gouernment, "American Political
Science Review", 68, 973-988.
Connolly W.E. (1972), On "interests" in politics, "Politics and Society", 2, 459-477. Costantini E., Craik K. (1980), Personality and Politicians: California Party Leaders, 1960-1976,
"Journal of Personality and Social Psychology", 38, 641-661. Costantini E., Valenty L.O. (1996), The motiues-ideology connection among political party actiuists,
"Political Psychology", 3,496-524.

51
Craig S.C. (1979), Efficacy, trust, and political behauior: an attempt to resolue a lingering concep-tual dilemma, "American Political Quart", 7, 225-239.
Craig S.C, Maggioto M. (1981), Political discontent an political action, "Journal of Politics", 43, 514-522.
Crawford T.J., Naditch M. (1970), Relatwe depriuation, powerlessness, and militancy: the psycho-logy ofsocial protest, "Psychiatry", 33, 208-233.
Crewe I., Fox T., Alt J. (1977), Non-uoting in British General Elections, 1966-1974, "British Political Sociology Yearbook", 3.
Czapiński J. (1997), Typy osób nieglosujących, "Wprost".
Daab W. (1993), Poglądy społeczne i polityczne a udział w wyborach, Warszawa: Demoskop.
Daab W. (1993a), Indywidualizm a poglądy społeczno-polityczne, w: J. Reykowski (red.), Wartości i postawy Polaków a zmiany systemowe. Szkice z psychologii politycznej, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Daab W, Korzeniowski K., Chmielewski K., Boski P., Skarżyńska K., Zakrzewski M. (1991),Polski wyborca '90. Psychospołeczne studia nad wyborami prezydenckimi, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Dalton R.J. (1988), Citizen Politics in Western Democracies, New Jersey: Chatham House.
Davies J.C. (1973), Aggression, uiolence, reuolution, and war, w: J.N. Knutson (red.), Handbook of Political Psychology, San Francisco: Jossey-Bass.
Demoskop (1995), Dane z "Omnibusa", sierpień.
Demoskop (1997), Dane na temat deklaracji wyborczych, "Omnibus", wrzesień.
Deth J.W. (1986), A notę on measuring political participation in comparatiue research, "Quality and Quantity", 120, 261-272.
Deth J.W. (1989), Interest in politics, w: H. Jennings, J.W. Deth (red.), Continuities in political action, BerlinNew York: Walter de Gruyter.
DiRenzo G.J. (1974), Professionalpoliticians andpersonality structures, w: DiRenzo (red.), Perso-nality and Politics, 135-148. New York: Anchor.
Dodson D. (1990), Socialization of party actiuists: National Conuention Delegates, 1972-1981, .American Journal of Political Science", 24, 233-258.
Downs A. (1957), Ara Economic Theory ofDemocracy, New York: Harper and Row.
Downs A. (1991), Social ualues and democracy, w: K.R. Monroe (red.), The Economic Approach to Politics, New York: Harper.
Eckstein H. (1980), Theoretical approaches to explaining collectiue political uiolence, w: T. Gurr (red.), Handbook of political conflict: theory and research, New York: Free Press.
Elmer N., Renwich S., Malone B. (1983), The relationship between morał reasoning and political orientation, "Journal Personality and Social Psychology", 45, 1073-1080.
Fatyga B., Flauderska G., Wertenstein-Żuławski J. (1993), "Wszystko byłoby z nami w porządku, gdyby nie rzeczywistość". O życiu codziennym młodzieży w Polsce, w: K. Koseła (red.), Młodym być... Młodzież szkolna '92, Warszawa: CBOS.
Flanigan W.H., Zingale N.H. (1979), Political behauior in the American electorate, Boston-Toron-tcLondon: Allyn and Bacon.
Friedman M., Rosenman R.H. (1974), Type A Behauior and Your Heart, New York: Knopf.
Fuchs D. (1995), Support for the democratic system, w: H. Klingemann, D. Fuchs (red.), Citizens and State, Oxford: Oxford University Press.
Gamson W. (1975), The Strategy of Social Protest, Homewood: Dorsey Press.
Garlicki J. (1988), Kultura polityczna młodzieży studenckiej. Studium teoretyczno-empiryczne, Warszawa: Almapress.
Gebethner S. (red.) (1995), Wybory parlamentarne 1991 i 1993, Warszawa: ISP PAN, Wydawnictwo Sejmowe.
Gebethner S., Raciborski J. (red.) (1992), Wybory '91 a polska scena polityczna, Warszawa: Wydawnictwo Inicjatyw Społecznych "Polska w Europie".
Glass C. (1977), Pattern A behauior and uncontrollable stress. Coronary-prone behauior, New York: Springer.
Goel M.L. (1980), Conuentional political participation, w: D.H. Smith, J. Macaulay i in. (red.),
52
Participation in Social and Political Actiuities, San Francisco: Jossey-Bass.
Górnik-Durose M. (1995), Wzór zachowania A jako model w procesie socjalizacji, w: E. Mandal, R. Stefańska-Klar (red.), Współczesne problemy socjalizacji, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Granberg D., Holmberg S. (1991), Self-reported turn-out and uoter ualidation, "American Journal of Political Sciences", 2,448-459.
Greenstein F.I. (1969), Personality and Politics, Chicago: Markham.
Grzelak J. (1993), Bezradność społeczna, w: M. Kofta (red.),Psychologia aktywności: zaangażowanie, sprawstwo, bezradność, Poznań: Nakom.
Gurr T. (1970), Why Men Rebell Princeton, N.J.: Princeton University Press.
Gurycka A. (1970), Dzieci bierne społecznie, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Ossolineum.
Heath A., Topf R. (1986), Educational expansion and political change in Britain 1964-1983, "Euro-pean Journal of Political Research", 14, 543-567.
Heath A., Topf R. (1987), Political culture in British social attitudes, w: R. Jowell, S. Whiterspoon, L. Brook (red.), British Social Attitudes Suruey. The 1987 Report, Aldershot: Gower.
Helkama K., Uutela A., Schwartz S. (1992), Value system and political cognition, w: G. Breakwell (red.), Social Psychology of Political and Economic Cognition, London: Academic Press.
Herman M. (1977), A Psychological Examination of Political Leaders, New York: Free Press.
Herring C. (1989), Acąuiescence or actiuism? Political behauior among the politically alienated, "Political Psychology", 1,135-153.
Himmelweit H.T., Humphreys P., Jaeger M. (1985), How uoters decide, Milton Keynes: Open Uni-versity Press.
Hofstede G. (1991), Cultures and Organizations, London: McGraw-Hill.
Holmberg S. (1992), The undermining of stable party system, w: P. Gundelach, K. Siune (red.), From Voters to Participants, Aarhus: Politica.
Huckfeldt R. (1986), Politics in contezt: assimilation and conflict in urban neighbourhoods, New York: Agathon Press.
Inglehart R. (1996), Modernization and Postmodernization, Princeton: Princeton University Press.
Inglehart R., Siemieńska R. (1988), Changing ualues and political satisfaction in Poland and in the West, "Government and Opposition", 23, 440-457.
Inglehart R., Siemieńska R. (1990), W stronę demokracji. Długofalowe zmiany opinii publicznej w perspektywie globalnej, "Państwo i Kultura Polityczna", 12, 7-40.
Jackiewicz I. (1992),,, Wykonuję swój mandat zgodnie z ich wolą". Role poselskie w sejmie X kadencji, w: J. Wasilewski, W. Wesołowski (red.), Początki parlamentarnej elity. Posłowie kontraktowego Sejmu, Warszawa: IFiS PAN.
JakubowskaU. (1999), Preferencje polityczne. Psychologiczne teorie i badania, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Jennings M.K. (1993), Education and political deuelopment among young adult, "Politics and the Individual", 2, 1-24.
Jennings M.K, Deth J.W. (1990), Continuities in Political Action: A Longitudinal Study of Political Orientations in Three Western Democracies, BerlinNew York: Walter de Gruyter.
Kaase M. (1990), Mass participation, w: M.K. Jennings, J.W. Deth (red.), Continuities in Political Action: A Longitudinal Study of Political Orientations in Three Western Democracies, Berlin--New York: Walter de Gruyter.
Kaase M. (1992), Direct political participation in the E.C. countries in the late eighties, w: P. Gundelach, K. Siune (red.), From Voters to Participants, Aarhus: Politica.
Kaase M., Marsch A. (1979), Political action: a theoretical perspectiue, w: M.S. Barnes, M. Kaase (red.), Political Action: Mass Participation in Five Western Democracies, Beverly Hills: Sagę.
Kavanagh D. (1989), Political culture in Britain: the decline ofthe ciuic culture, w: G.A. Almond, S. Verba (red.), The Ciuil Culture Reuisited, London: Sagę.
Kelman H.C. (1958), Compliance, Identification and internalization: three processes of attitude change, "Journal of Conflict Resolution", 2, 51-60.
Mandermans P.G. (1983), Rotter's I.E. Scalę and socio-political action-taking, "European Journal of Social Psychology", 13, 394-415.
53
Klingemann H.D. (1979), Ideological conceptualization of political action, w: S.H. Barnes, M. Ka-ase, Political Action: Mass Participation in Five Western Democracies, Beverly Hills: Sagę.
Knutson J.N. (red) (1973), Handbook of Political Psychology, San Francisco: Jossey-Bass.
Kohlberg L., Candee L. (1984), The relationship of morał judgment to morał action, w: W.M. Kurtines, J.L. Gewirtz (red.), Morality, morał behauior, and morał deuelopment, Chicago: Rand McNally.
Kolarska-Bobińska L. (1997), Charakterystyka socjologiczna słuchaczy Radia Maryja, "Rzeczpospolita", 21 lipca.
Korzeniowski K. (1991), Poczucie podmiotowościalienacji połitycznej. Uwarunkowania psychospołeczne, Poznań: Nakom.
Korzeniowski K. (1993), Alienacja polityczna a demokracja. Analiza psychologiczna, w: J. Rey-kowski (red.), Wartości i postawy Polaków a zmiany systemowe. Szkice z psychołogii połitycznej, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Korzeniowski K. (1994), Jacy Połacy systematycznie odmawiają udziału w wyborach. Psycholo-giczna analiza zjawiska "non-uoter", "Studia Psychologiczne", 1, 93-100.
Korzeniowski K. (1997), O psychospołecznych uwarunkowaniach zachowań wyborczych Połaków w łatach dziewięćdziesiątych, w: L. Kolarska-Bobińska, R. Markowski (red.),Prognozy i wybory. Polska demokracja '95, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Krampen G. (1991), Political participation in an action-theory model of personality theory and empirical euidence, "Political Psychology", 1, 1-25.
Lane R.E. (1965), Political life. Why and how people get inuolued in politics, New York: Free Press.
Langton K.P. (1980), Political Participation and Learning, North Quincy: Christopher.
LaPalombara J. (1974), Politics within Nations, Englewood, NJ: Prentice Hali.
Lasswell H. (1954), The selectiue effect of personality on political participation, w: R. Christie, M. Jahoda (red.), Studies in the scope and method on "The authoritarian personality", Glencoe: Free Press.
Lipset S.M. (1963), Political Man, Garden City, N.Y.: Anchor.
Lipset S.M. (1995), Homo Politicus, Warszawa: PWN.
Maj Z. (1985), Udział w wyborach. Nawyk czy decyzja!, Biuletyn CBOS, 3, 71-85.
Maj Z. (1987), Świat połityki w pubłicznej mentalności. Dwanaście pytań o politykę, Biuletyn CBOS, 3,14-70.
Markowski R. (1992), Milcząca większość. O bierności politycznej społeczeństwa połskiego, w: S. Gebethner, J. Raciborski (red.), Wybory '91 a polska scena polityczna, Warszawa: Wydawnictwo Inicjatyw Społecznych "Polska w Europie".
Marody M. (1991), Polityka, w: M. Marody (red.), Co nam zostało z tych lat... Społeczeństwo polskie u progu zmiany systemowej, Londyn: Aneks.
Marsch A. (1974), Exploration in unorthodox political behauiour: a scalę to measure ,protest po-tential", "European Journal of Political Research", 2, 107-129.
Marsch A. (1977), Protest and Political Consciousness, London: Sagę.
Marsch A. (1990), Politicał Action in Europę and the USA, London: Macmillan.
Marwell G., Oliver P. (1984), Collective action theory and social mouements research. Research in Social Movements, "Conflict and Change", 7, 1-28; 100-129.
Matthews K. (1982), Psychologicalperspectiues on the TypeA behauior pattern, "Psych. Bulletin", 91,293-323.
McAdam D. (1982), Political Process and the Deuelopment of Black Insurgency, 1930-1970, Chicago: University of Chicago Press.
McClosky H., Hoffman P.J., O'Hara R. (1960), Issue conflict and consensus among party leaders and followers, "American Political Science Review", 54, 405-427.
Mcintyre A. (1988), Aging and political leadership, Oxford, Melbourne: Oxford University Press.
Michnik A. (1983), Nowy ewolucjonizm, w: A. Michnik (red.), Ugoda, praca organiczna, myśl za-przeczna, Warszawa: Biblioteka Krytyki.
Michnik A. (1991), The morał and spirituał origins of Solidarity, w: W.M. Brinton, A. Rinzler (red.), Without Firce or Lies. Voices from Reuolution of Central Europę in 1989-1990, San Francisco: Mercury House.
Milbrath L.W. (1981), Political participation, "Political Behavior", 4, 197-240.
54

Milbrath L.W., Goel M.L. (1977), Political participation: how and why do people get inuolued in
politics? Chicago: Rand McNally. Milbrath L.W., Klein W. (1962), Personality correlates of political participation, "Acta Sociologica",
1-2,53-66. Miller A. (1974), Political issues and trust in gouernment, "American Political Science Review", 68,
951-972. Miller W. (1980), Disinterest, disaffection, and participation in presidential politics, "Political Be-
havior", 2, 7-32. Miller W., Jennings K. (1986), Parties in Transition: A Longitudinal Study of Party Elities and
Party Supporters, New York: Russel Sagę Foundation. Mirowsky J., Ross C.E. (1983), Paranoia and the structure of powerlessness, "Am. Sociological
Review", 48, 228-239. Monroe A.D. (1977), Urbanism and uoter turnout: a notę on some unexpected findings, "American
Journal of Political Science", 4.
Morris A. (1984), Origins of the Civil Rights Mouements, New York: Free Press. Muller E.N. (1979), Aggressiue Political Participation, Princeton: Princeton University Press. Muller E.N. (1980), The psychology of political protest and uiolence, w: T. Gurr (red.), Handbook of
Political Conflict, New York: Free Press. Muller E.N. (1982), Ara exploratory model for differing types of participation, "European Journal
of Political Research", 10,1-16. Muller E.N., Jukam T. (1983), Discontent and aggressive political participation, "British Journal of
Political Science", 13,159-179.
Nagel D. (1987), Participation, Englewood, NJ: Prentice-Hall. NeumanW.R. (1986), The paradox of mass politics. Knowledge and opinion in the American elec-
torate, Cambridge, Mass.: Harvard University Press. Nie N., Powell G.B., Prewitt K. (1969), Social structure and political participation: deuelopment
relationship, "American Political Science Review", 63. Nie N., Verba S. (1975), Political participation, w: F. Greenstein, N. Polsby (red.), Handbook of
Political Science, t. 4, Reading, Mass.: Addison-Wesley. Nielsen H.J. (1992), A basie ąuestion and utopian goal, w: P. Gundelach, K. Siune (red.), From
Voters to Participants, Aarhus: Politica. Nowak K. (1988), Couert repressiueness and the stability ofa political system. Poland at the end of
Seventies, "Social Research", 55,179-202.
OBOP (1992), Opinie o Sejmie i Senacie. Komunikaty z badań, Warszawa: OBOP. OlsonM. (1971), The logie of collectiue action: public goods and the theory ofgroups, Cambridge,
Mass.: HarvardUniversity Press. Opp K.D., Burow-Auffahrt K., Heinrichs K. (1981), Conditions for conuentional and unconuentio-
nal political participation, "European Journal of Political Research", 9, 147-168. Ost D. (1990), Solidarity and politics ofanti-polities: opposition and reform in Poland sińce 1969,
Philadelphia: University Press.
Page J. (1971),Political orientation and riot participation, "Am. Sociological Review", 36, 801-820. Pankowski K. (1997), O sensie życia, wartościach życiowych, cnotach i występkach, w: M. Falkow-
ska (red.), O stylach życia Polaków, Warszawa: CBOS. Phares E. (1973), Locus of control: a personality determinants of behauior, Morristown: General
Learning Press. Pollock P.H. (1982), Organization and alienation: the mediation hypothesis revisited, "Sociological
Quart", 23,143-155. PostB. (1992), Dylematy parlamentaryzmu w poselskich wizjach dobrego polityka, w: J. Wasilew-
ski, W. Wesołowski (red.), Początki parlamentarnej elity. Posłowie kontraktowego Sejmu, Warszawa: IFiS PAN.
Potocka-Hoser A. (1985), Aktywiści organizacji społecznych i politycznych w zakładzie przemysłowym. Obraz własnej osoby i otoczenia społecznego, WrocławWarszawaKrakówGdańsk: Ossolineum. Price V. (1982), The Type A Behavior Pattern: A Model for Research and Practice, New York:
Academic Press.
55
Ptak E. (1975), Spostrzeganie schematów sytuacji społecznych u dzieci a poziom ich aktywności społecznej, "Psychologia Wychowawcza", 1.
Raciborski J. (1991), Zachowania wyborcze Polaków w warunkach zmiany systemu politycznego, w: J. Raciborski (red.), Wybory i narodziny demokracji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, Warszawa: Scholar.
Raciborski J. (1997), Polskie wybory. Zachowania wyborcze społeczeństwa polskiego 1989-1995, Warszawa: Scholar.
Ransford H.E. (1968),Isolation, powerlessness and uiolence: a study of attitudes andparticipation in the Watts riot, "American Journal of Sociology", 73, 581-591.
Renshon S. (1974), Psychological needs and political behauior: a theory of personality and political efficacy, New York: Free Press.
Renshon S. (1979), The need for personal control in political life, w: L.C. Perlmutter, R. Monty (red.), Choice and Perceiued Control, Hillsdale, N.J.: Erlbaum.
Reykowski J. (1989), Dimensions of development in morał ualues, w: N. Eisenberg, J. Reykowski, E. Staub (red.), Social and Morał Values. Indiuidual and Societał Perspectiues, Hillsdale, N.J.: Erlbaum.
Reykowski J. (1992), Kołektywizm i indywiduałizm jako kategorie opisu zmian społecznych i men-tałności, "Przegląd Psychologiczny", 2, 147-171.
Reykowski J. (red.) (1993), Wartości i postawy Połaków a zmiany systemowe. Szkice z psychołogii politycznej, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Rosę R. (1980), Połitics in Engłand, Boston: Little Brown and Company.
Schwartz D.C. (1973), Połiticał Ałienation and Połiticał Behauior, Chicago: Aldine.
Schwartz S. (1990), Individualism-collectivism: critiąue and proposed refinements, "Journal of Cross-Cultural Psychology", 21,139-157.
Sears D.O. (1969), Połiticał behavior, w: G. Lindzey, E. Aronson (red.), The Handbook of Sociał Psychołogy, t. 5, Reading, Mass.: Addison-Wesley.
Sears D.O., McConahy J.B. (1973), The Połitics ofViołence, Boston: Houghton Mifflin.
Seeman M. (1975), Ałienation studies, "Annual Review of Sociology", 1, 91-123.
Shahidi S. (1992), Bełiefs and fears underłying the Type A behauior pattern in adołescents, "Bri-tish Journal of Medical Psychology", 65, 187-196.
Shingles R.D. (1981), Błack consciousness and połiticał participation: in missing łink, "American Political Science Review", 1, 76-91.
Siemieńska R. (1988), Połiticał materiałist-postmateriałist uałues and their determinants in Po-łand in cross-nationał perspectiue, "International Review of Sociology", 3, 173-212.
Sigelman L., Feldman S. (1983), Efficacy, mistrust, and połiticał mobiłization: a cross-nationał anałysis, "Com. Political Studies", 16, 118-143.
Skarżynska K. (1991), Konformizm i samokierowanie jako wartości, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Skarżynska K. (1992), Potoczna percepcja cełów partii połitycznych a zachowania wyborcze, w: S. Gebethner, J. Raciborski (red.), Wybory '91 a połska scena połityczna, Warszawa: Wydawnictwo Inicjatyw Społecznych "Polska w Europie".
Skarżynska K. (1994), Rozumienie polityki przez młodzież i wartość wpływu na sprawy kraju, "Psychologia Wychowawcza", 3.
Skarżynska K. (1995),Młodzież '90: Wartości i możłiwości młodegopokołenia, "Kolokwia Psychologiczne", 5,141-154.
Skarżynska K. (1996), Połityka i politycy w świadomości potocznej: wyobrażenia ról oraz pożądanych cech polityków, "Studia Politologiczne", 1, 67-81.
Skarżynska K. (1996a), Młode ełity połityczne: charakterystyka psychologiczna, "Studia Psychologiczne", 2, 45-61.
Skarżynska K. (1998), Sprzeciw, poparcie czy "dawanie świadectwa wartościom" co motywuje Połaków do aktywności politycznej, w: B. Wojciszke (red.), Rozumienie zjawisk społecznych, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Skarżynska K. (1998a), Percepcja rodziców przez dorosłe dzieci. Spostrzegane wartości i oddziaływania rodziców a właściwości ich dorosłych dzieci, "Psychologia Wychowawcza", 4.
Skarżynska K., Chmielewski K. (1993), Dłaczego ludzie nie głosują, w: J. Reykowski (red.), Warto-
56
ści i postawy Polaków a zmiany systemowe. Szkice z psychologii politycznej, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Skarżyńska K., Chmielewski K. (1994), Zostać w domu czy pójść na wybory: różne uwarunkowania decyzji wyborczych, "Kultura i Społeczeństwo", 3, 39-54. Skarżyńska K., Chmielewski K. (1995), Najmłodsi wyborcy: jak głosowali i dlaczego, w: S. Gebeth-
ner (red.), Wybory parlamentarne 1991 i 1993, Warszawa: ISP PAN, Wydawnictwo Sejmowe. Smith D.H., Macauley J. (red.) (1980), Participation in Social and Political Actiuities, San Francisco: Jossey-Bass.
Sondaż ogólnoamerykański Medill School of Journalism i WTTW (USA), lipiec 1996. Stacey B. (1979), Political Socialization in Western Society, London: Edward Arnold. Strickland B.R. (1965), The prediction of social action from a dimension of internal-external con-
trol, "Journal of Social Psychology", 66, 353-358. Szacki J. (1994), Liberalizm po komunizmie, Warszawa: Znak. Teixeira R.A. (1987), Why American don't uote. Turnout decline in the United States 1960-84, New
YorkLondon: Greenwood Press. Templeton F. (1966), Alienation and political participation: some research findings, "Pub. Opinion
Quart.", 30, 249-261. Tyszka T. (1996), Debaty parlamentarne: dochodzenie do decyzji czy konkurs uzasadnień?, "Studia
Psychologiczne", 2, 61-73. Uehlinger M. (1988),Politische Participation in der Bundesrepublik, Opladen: Westdeutscher Ver-
lag. Uhlig A. (1989), Aktywność i bierność obywatelska - typologia postaw w świetle badania postwy-
borczego, w: S. Gebethner (red.), Demokracja i wybory, Warszawa: UW. van Egeren L.F. (1991), Social interactions and the coronary-prone behauior pattern, "Psychosom.
Med.", 41, 2-18.
Verba S., Nie N.H. (1972), Participation in America, New York: Harper and Row. Verba S., Nie N.H., Kim J. (1978), Participation and Political Eąuality: a Seuen Nation Com
son, Cambridge: Cambridge University Press. Warshay L.H. (1976), Breadth of perspectwe and social change, w: E. Zollschen, W. Hirr
Social Change: Explorations, Diagnoses, and Conjectures, New York: Wiley. Welch S. (1997), Women as political animals? A test of some explanations for male-fe
participation differences, "American Journal of Political Science", 4, 200-215. Westle B. (1992),Politische Partizipation, w: O. Gabriel (red.), Die EG-Staaten r
den: Westdeutscher Verlag. Wiegele Th.C, Oots K.L. (1990), Type A behauior and local gouernment elit'
gy", 4, 721-739.
Winter D.G. (1973), The Power Motiue, New York: Free Press. Winter D.G. (1980), An exploratory study of the motiues of Southe
measured at a distance, "Political Psychology", 2, 75-85. Wittmar D.A. (1983), Candidate motiuation. A synthesis ofalter
cal Science Review", 77, 142-157. Wolfsfeld G. (1986), Evaluation origins of political action: the
1, 767-788. Wright T.L., Arlbuthnot J.R. (1974), Interpersonal trur
Watergate Affair, "Journal of Personality and Socis' Wróbel R. (1997), Raczej bierni niż zbuntowani, ,,Rz' Yinger J.M. (1973), Anomie, alienation and politi'
Political Psychology, San Francisco: Jossey-F Ziller R.C. (1977), Self- other orientation anr
logical Ezamination of Political Leaderr
'odza,
acznej.
nierów-
opierały
.ystyczną
ijmowanie
a nie rów-
.utorytarną.
.emokracji1.
,e podporządkowa-wania nie wynikają roceduralnych - do-
AUTORYTARYZM I JEGO PSYCHOPOLITYCZNE
KONSEKWENCJE
Wprowadzenie
Jednym z istotniejszych wyróżników człowieka spośród innych ssaków jest potrzeba nadawania sensu czy znaczenia otaczającej rzeczywistości. Człowiek tworzy na swój własny, a i społeczny użytek koncepcje czy wizje świata, w tym świata społecznego. Takie "prywatne teorie rzeczywistości społecznej" zawierają podstawowe przekonania dotyczące natury tej rzeczywistości, jej konstytutywnych cech, a także standardy określające, co jest normalne czy naturalne i co jest właściwe czy pożądane. Koncepcje rzeczywistości społecznej tworzone przez ludzi różnią się między sobą pod kilkoma względami, co można wiązać między innymi z obiektywnie panującymi stosunkami społecznymi.
Przez wiele tysiącleci na naszej planecie dominowały systemy autokratyczne - kierowane przez jednostki lub klasy wyposażone w prerogatywy (prawa i przywileje) niedostępne dla pozostałych - skądinąd stanowiących większość - segmentów społeczności. W takich systemach społecznych naturalne było szczególnego rodzaju pojmowanie stosunków międzyludzkich, czyli "prywatne teorie rzeczywistości społecznej". Poszczególni ludzie widziani już to osobno, już to jako reprezentanci poszczególnych grup społecznych spostrzegani byli jako z definicji sobie nierówni. Byli wyżsi i niżsi, lepsi i gorsi, lepiej lub gorzej predestynowani do podejmowania różnorakich decyzji. Każdorazowo za takimi koncepcjami kryły się odwołania do ponadludzkiego, ponadjed-nostkowego, apodyktycznego i niekwestionowalnego autorytetu regulującego stosunki społeczne, jak np. boga, klasy czy kasty społecznej, ideologii, wodza, rasy czy plemienia, obdarzonej nadprzyrodzonymi cechami grupy społecznej. Minione wieki charakteryzowała wiara w istnienie fundamentalnych nierówności społecznych. Preferowane sposoby rozwiązywania konfliktów opierały się na relacji dominacjipodporządkowania. Najbardziej charakterystyczną cechą takiego rodzaju "koncepcji rzeczywistości społecznej" jest ujmowanie relacji społecznych w kategoriach wertykalnych, hierarchicznych, a nie równościowych. Tego typu orientacja najczęściej bywa nazywana autorytarną.
Wiek dwudziesty określa się często mianem czasu triumfu demokracji1.
1 Nie twierdzimy bynajmniej, że systemom demokratycznym obce są relacje podporządkowania czy istnienie przywilejów. Zwróćmy jednak uwagę, że relacje podporządkowania nie wynikają z czynników strukturalnych (np. urodzenie w obrębie klasy czy kasty), ale proceduralnych - dostępnych wszystkim członkom społeczności (np. z powszechnych wyborów).
Powstaniu systemów demokratycznych towarzyszy zmiana mentalności znacznych segmentów społeczeństw, czyli rozwój tzw. orientacji demokratycznych. Coraz częściej ludzie postrzegają społeczną rzeczywistość w sposób, który można określić jako horyzontalny. Traktują się nawzajem jako równi sobie, coraz rzadziej traktują innych jako z gruntu wyższych czy niższych. Sposobem rozwiązywania nie dających się uniknąć konfliktów coraz częściej jest dialog i poszukiwanie konsensusu. Najbardziej charakterystyczną cechą orientacji demokratycznych jest szczególnego rodzaju koncepcja stosunków społecznych, której istotą jest postrzeganie ludzi jako równoprawnych podmiotów, jednako godnych uczestniczenia w życiu społeczności.
Oczywiście nie twierdzimy, że w minionych wiekach nie występowały elementy orientacji demokratycznej, czy też, że w tzw. rozwiniętych demokracjach nie można napotkać orientacji autorytarnej. Poglądy głoszone przed stuleciami np. przez wielkich reformatorów religijnych, jak Echnaton, Lao-Cy, Budda, Jezus, były silnie nasycone wątkami demokratycznymi, a przynajmniej równościowymi. Z drugiej strony, obecnie w krajach demokratycznych można zaobserwować przejawy orientacji autorytarnej; to zjawisko będzie szerzej omówione w niniejszym rozdziale.
Autorytaryzm - wprowadzenie pojęciowe
Kategoria autorytaryzmu należy już od dziesięcioleci do klasyki psychologii społecznej. Mimo że pierwszy zjawisku temu książkę poświęcił E. Fromm (Fromm, 1970), to z największym oddźwiękiem spotkała się praca T.W. Adorna, E. Frenkel-Brunswik, D.J. Levinsona i R.N. Sanforda The Authoritarian Per-sonality wydana w roku 1950. Nasze rozważania rozpoczniemy od krótkiego omówienia koncepcji przedstawionej w ich książce. Autorytaryzm po raz pierwszy pojawił się w arsenale pojęciowym frankfurckiego Institut fur Sozialfor-schung za sprawą psychoanalitycznych analiz faszyzmu W. Reicha i E. Fromma już w latach trzydziestych (Reich, 1975; Krzemieniowa, 1986; Samelson, 1986; Christie, 1991). Członków tego instytutu niepokoiła, a i zaciekawiała popularność faszyzmu. Erich Fromm był pomysłodawcą pierwszej wersji operacjonali-zacji tego pojęcia i autorem zastosowanej w Niemczech ankiety. Autorzy badania przypuszczali, że autorytaryzm powinien sprzyjać sympatyzowaniu z faszyzmem2. Dojście do władzy NSDAP zmusiło członków Institut fur Sozialforschung do emigracji. Prace swe kontynuowali w Stanach Zjednoczonych. Na University of Cali-fornia w Berkeley Adorno spotkał Frenkel-Brunswik, Sanforda i Levinsona zajmujących się badaniami zjawiska antysemityzmu i etnocentryzmu. Efektem podjętej współpracy stała się teoria osobowości autorytarnej i narzędzie do jej pomiaru - tzw. kalifornijska skala F. W efekcie żmudnego namysłu i analiz wyników wieloetapowych badań autorzy wyróżnili zespół komponentów autorytaryzmu. Składać się nań miały:
2 Wyniki wskazujące, że tylko 15% badanych przedstawicieli klasy robotniczej było zorientowanych antyautorytarnie, skłoniły marksistowsko nastawionych autorów do niepublikowania tych danych. (Nierzadko spotykane zjawisko autocenzury naukowców).
60
� konwencjonalizm - sztywne przywiązanie do wartości klasy średniej i nadmierna wrażliwość na bieżące naciski zewnętrzne;
� autorytarne podporządkowanie - opierający się na podporządkowaniu i bezkrytyczny stosunek do wyidealizowanego autorytetu własnej grupy;
� autorytarna agresja - tendencja do wychwytywania oraz potępiania, odrzucania i karania osób łamiących konwencjonalne wartości;
� antyintracepcja - niechęć wobec tego, co subiektywne, będące tworem wyobraźni, ulotne; innymi słowy, niechęć do rozumienia stanów psychicznych własnych i innych ludzi;
� przesądność i stereotypowość - tendencja do przypisywania odpowiedzialności czynnikom zewnętrznym pozostającym poza kontrolą jednostki, w tym siłom mistycznym, nadprzyrodzonym; skłonność do myślenia w sztywnych kategoriach;
� wiara w silę i bycie twardym (toughness) oraz potępienie słabości;
� destruktywność i cynizm - zgeneralizowana wrogość wobec jednostki ludzkiej i jej deprecjacja;
� projekcja własnych negatywnych uczuć, przejawiająca się przekonaniem, że świat jest wrogi i niebezpieczny;
� przypisywanie nadmiernej roli sprawom seksu (Adorno i in., 1950, s. 228; zob. też. Wrightsman, 1972; Mika, 1981; Jakubowska, 1999).
Pierwotna konceptualizacja zjawiska autorytaryzmu na pozór nie wydaje się szczególnie spójna teoretycznie. Wydaje się, że na heterogeniczność koncepcji autorytaryzmu mogło mieć wpływ zjawisko należące do "kontekstu odkrycia" zderzenie się dwóch tradycji uprawiania nauki - nasyconej psychoanalizą teorii krytycznej szkoły frankfurckiej i empirycznego podejścia badaczy amerykańskich. Wobec tego na plan nieco dalszy zszedł "kontekst uzasadnienia". Z drugiej jednak strony zauważa się, że konceptualizacja autorytaryzmu zyskuje na spójności w ramach podejścia psychoanalitycznego (por. Jakubowska, 1999).
W niewiele lat po opublikowaniu The Authoritarian Personality ukazały się pierwsze obszerne komentarze omawianej koncepcji (Christie, Jahoda, 1954; Christie, Cook, 1958). Już w latach pięćdziesiątych zaczęły się pojawiać różnice w rozumieniu autorytaryzmu. Jedni autorzy mówili o osobowości autorytarnej, drudzy zaś o autorytarnych postawach. Dla zobrazowania zróżnicowania tych podejść przytoczymy za J. Koralewicz (1990) kilka definicji tego pojęcia. Aronson (1995) twierdzi, że "osobowość autorytarna posiada następujące cechy: zazwyczaj ma sztywne poglądy, uznaje konwencjonalne wartości, nie toleruje słabości (ani u siebie, ani u innych), przejawia silną skłonność do karania, jest podejrzliwa i wreszcie ma niezwykły respekt dla władzy". Gabennesch (1972) utrzymuje, że "autorytaryzm to bezrefleksyjny konformizm w stosunku do zewnętrznych autorytetów, sztywna konwencjo-nalność i obmowa bliźnich". Miller i współpracownicy (1981) stwierdzają, że autorytaryzm "dotyczy orientacji w kierunku autorytetu i tolerancji na odmienność i wieloznaczność. Na jednym końcu znajduje się bezrefleksyjny konformizm w stosunku do autorytetów, sztywna konwencjonalność i nietolerancja, na drugim jest widzenie świata naznaczone otwartością umysłu
61
i takim sensem rzeczywistości społecznej, która jest względna i zmieniająca się, a nie absolutna". Mimo że zjawisko autorytaryzmu jest przedmiotem badań już od ponad czterdziestu lat, co we współczesnej psychologii społecznej stanowi bardzo długi okres, wciąż jest poddawane empirycznym i teoretycznym analizom. Okazuje się ono bowiem teoretycznym i pozateoretycz-nym nośnikiem istotnych treści mimo wciąż zmieniającej się sytuacji politycznej i społecznej. Po pierwsze, jak można przypuszczać, autorytaryzm opisuje jeden z fundamentalnych wymiarów poznawczego konstruowania stosunków społecznych (wertykalność versus horyzontalność czy hierarchicz-ność versus równościowość). Po wtóre jednak, o zainteresowaniu tym zjawiskiem może decydować szeroko pojęty kontekst pozateoretyczny, a mianowicie postępujący w skali świata proces demokratyzacji, ale też wciąż pojawiające się zagrożenia demokracji (Wnuk-Lipiński, 1996).
Do syndromu osobowości autorytarnej zalicza się tak wiele cech, że warto pokusić się o sprecyzowanie czegoś, co nazwać by można jej jądrem. Podejmowano kilka takich prób. Na przykład Altemeyer uważa, że autorytaryzm zasadza się na pierwszych trzech wyodrębnionych wymiarach, a mianowicie: autorytarnej agresji, autorytarnym podporządkowaniu i konwencjonalizmie. Podstawą takiej konceptualizacji nie były bynajmniej jedynie względy teoretyczne; przeważały uzasadnienia czysto empiryczne (Altemeyer, 1981, 1996; dalsze strony niniejszego opracowania).
Próbę reinterpretacji kategorii autorytaryzmu podjęła także Jadwiga Ko-ralewicz. W prowadzonych rozważaniach i analizach autorka ta skłania się ku perspektywie poznawczej (argumenty przemawiające za słusznością tego podejścia przedstawimy w dalszej części opracowania). Koralewicz wyróżnia w omawianym zjawisku warstwę normatywno-wartosciującą oraz poznawczo--deskryptywną (Koralewicz, Ziółkowski, 1990, s. 37). W pierwszej warstwie osiową cechą autorytaryzmu jest według autorki "przekonanie o konieczności podporządkowania się wyidealizowanym autorytetom"; w warstwie drugiej, opisowej - "przekonanie jednostki o braku wpływu na swój los i świat i kontroli nad nimi" (tamże, s. 37). Kategorię autorytaryzmu Koralewicz stara się przybliżyć przez charakterystykę jej przeciwieństwa. Określa je mianem syndromu demokratycznego czy antyautorytarnego. Jego istotą jest "wizja świata, w której ludzie złączeni są ponadgrupową wspólnotą i więzią" oraz "potrzeba decydowania o własnym losie i przekonanie jednostki o możliwości wpływania na rzeczywistość i swój los".
Podkreślenia wymaga podstawowa różnica między pierwotnym rozumieniem autorytaryzmu a proponowanym przez Koralewicz. Otóż w perspektywie zaproponowanej przez Adorna i współpracowników autorytaryzm stanowił rys osobowości jednostki o podłożu i charakterze wyraźnie afektywnym3.
3 Autorytaryzm miał stanowić skutek szczególnych doświadczeń socjalizacyjnych we wczesnym dzieciństwie, a mianowicie: braku miłości, władczego, punitywnego ojca, czego efektem byłoby stłumienie i projekcja agresji. Ostatnio zostało przygotowane pierwsze w języku polskim obszerne i dość wyczerpujące omówienie teorii autorytaryzmu T.W. Adorna i współpracowników, kompetentnie prezentujące psychoanalityczne wątki tej teorii (zob. Jakubowska, 1999).
62
Natomiast w perspektywie poznawczej stanowi on zespół reguł organizacji i przetwarzania informacji warunkujący wartościowanie i opis rzeczywistości społecznej.
Uwagę zwracają dwa aspekty "prywatnej teorii rzeczywistości społecznej" osoby autorytarnej. Otóż, osoba taka wydaje się sądzić po pierwsze, że stosunki międzyludzkie są zorganizowane hierarchicznie, i po drugie, że podporządkowywanie się autorytetom jest niejako naturalną koniecznością. Proponowane przez Koralewicz rozumienie autorytaryzmu w tym rezygnacja z większości różnorodnych komponentów zaproponowanych przez Ador-na i współpracowników - znajduje potwierdzenie w danych empirycznych. Wspomniany powyżej Altemeyer stwierdził, że empiryczną osią autorytaryzmu w pierwszych, oryginalnych badaniach były te jego komponenty, które najsilniej nawiązują do hierarchicznej wizji organizacji stosunków międzyludzkich i konieczności podporządkowania się, a mianowicie autorytarna agresja, autorytarne podporządkowanie i konwencjonalizm; pozycje diagnostyczne dla nich miały największą moc dyskryminacyjną (pozycje diagnostyczne np. dla antyintracepcji, projekcji i innych komponentów wypadały znacznie gorzej) (Altemeyer, 1981).
W prowadzonych na świecie empirycznych studiach nad autorytaryzmem uderza pewna dysproporcja. Otóż zjawisko to było intensywnie badane przede wszystkim w krajach zachodnich, natomiast w państwach byłego bloku wschodniego ze zrozumiałych względów nie napotykamy tak licznych studiów - szczególnie w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Autorytaryzm był jednak w Polsce badany parokrotnie, przy czym, jak się wydaje, w sposobie jego pojmowania i operacjonalizacji dominowało podejście prezentowane przez Koralewicz. Badania nad autorytaryzmem prowadzono w Polsce w latach siedemdziesiątych, osiemdziesiątych, a są one szczególnie intensywne (o paradoksie!) ostatnimi czasy.
Podstawowe metody pomiaru autorytaryzmu
Jak powszechnie wiadomo, pierwszą, najczęściej stosowaną i najbardziej znaną miarą autorytaryzmu jest skala F autorstwa Adorna i współpracowników. Litera "F" w nazwie skali pochodzi od słowa faszyzm. Pierwotnym zamiarem autorów była bowiem rekonstrukcja rysów osobowości odpowiedzialnych za sprzyjanie niemieckiemu faszyzmowi. Oryginalna skala F (określana też mianem "kalifornijskiej") od samego początku swojego istnienia miała kilka wersji. Każda z nich składała się z kilkudziesięciu pozycji odpowiadających wyróżnionym przez autorów aspektom autorytaryzmu. W tabeli 1 przedstawiono przykładowe pozycje skali diagnostycznej dla poszczególnych aspektów.
Autorytaryzm próbowano też operacjonalizować na inne sposoby, na dodatek konceptualizując to pojęcie w sposób nieco odmienny od proponowanego przez Adorna i współpracowników. Rokeach, znany twórca teorii dogmatyzmu, zdaje się sugerować, że jego skala D mierzy "zgeneralizowany autorytaryzm", będący w swej ideologicznej wymowie zarówno prawicowy, jak i lewicowy. Au-
63
Tabela 1
Przykłady pozycji diagnostycznych skali F dla poszczególnych aspektów autorytaryzmu (wersja forms 40 and 45)
Konwencjonalizm:
� Przedsiębiorcy i robotnicy są dużo ważniejsi dla społeczeństwa niż artyści i profesorowie
� Gdyby ludzie mniej mówili, a więcej pracowali, wszystkim byłoby lepiej
Autorytarna uległość:
� Posłuszeństwo i szacunek dla władzy (authority) jest najważniejszą cechą, której należy nauczyć dzieci
� Nauka ma duże znaczenie, ale istnieje wiele ważnych rzeczy, które zapewne nigdy nie zostaną pojęte przez ludzki umysł
Autorytarna agresja:
� Znieważanie naszego honoru zawsze powinno być karane
� Przestępstwa seksualne, takie jak gwałt, molestowanie dzieci powinny być karane z najwyższą surowością - nie tylko uwięzieniem, ale publicznym biczowaniem lub czymś jeszcze gorszym
Antyintracepcja:
� Obecnie coraz więcej ludzi ingeruje w sprawy, które powinny pozostawać osobiste i prywatne
� Jeśli ma się jakiś problem czy zmartwienie, to zamiast o tym myśleć, należy zająć się czymś przyjemnym
Przesądy i stereotypy:
� Każdy człowiek powinien wierzyć w jakąś nadnaturalną moc, której decyzjom podporządkowywałby się bez zastrzeżeń
� Któregoś dnia zapewne się okaże, że astrologia może wyjaśnić mnóstwo rzeczy
Władza i siła:
� Żadna słabość czy trudność nie zawrócą nas z drogi, jeżeli mamy wystarczająco silną wolę
� Ludzie dzielą się na słabych i silnych
Destruktywność i cynizm:
� Zażyłość między ludźmi rodzi pogardę
� Człowiek jest taki, a nie inny - dlatego zawsze będą wojny i konflikty
Projekcja:
� Wojnom i problemom społecznym położy kiedyś kres trzęsienie ziemi albo potop, które zniszczą cały świat
� Większość ludzi nie zdaje sobie sprawy, jak bardzo nasze życie jest kontrolowane przez intrygi knute w tajemniczych okolicznościach
Przecenianie roli seksu:
� Wyuzdane życie seksualne starożytnych Greków i Rzymian to niewinna zabawa w porównaniu z niektórymi wydarzeniami w naszym kraju, nawet w miejscach, gdzie najmniej można się tego spodziewać
� Homoseksualiści są znacznie gorsi niż przestępcy kryminalni; dlatego należy ich karać z całą surowością
tor ten zaproponował też poznawczą reinterpretację psychodynamicznej koncepcji autorytaryzmu Adorna i współpracowników (Rokeach, 1960, s. 399-400). Oryginalna skala F zdaje się mieć pewną metodologiczną wadę. Otóż jej pozycje są sformułowane w sposób bezpośrednio zgodny z koncepcją autorytaryzmu. Fakt ów może rodzić obawy, że ostateczna wartość wskaźnika może być
64
nasycona niespecyficzną dla badanego zjawiska (czy rzeczywiście niespecyficzną - w tym przypadku?) tendencją do potakiwania czy zgadzania się (acqui-escence artefact). Wobec tego rodzaju obaw czy zastrzeżeń Ray zbudował tzw. zrównoważoną (balanced) skalę F, zawierającą tyle samo pozycji zarówno bezpośrednio diagnostycznych dla autorytaryzmu, jak i "odwróconych", z którymi niezgadzanie się świadczy o znacznym natężeniu badanego zjawiska. Jak można się było spodziewać, tego rodzaju metoda cechuje się niższymi wskaźnikami rzetelności (a dokładniej, zgodności wewnętrznej) (Ray, 1972).
Zrównoważoną skalę prawicowego autorytaryzmu (Right-Wing Autho-ńtarianism Scalę) stworzył Altemeyer. Ostatnia (do roku 1996) jej wersja składa się z 34 pozycji, z których 30 traktowano jako diagnostyczne. Zgodnie z teoretycznym pojmowaniem omawianego zjawiska przez autora, skala mierzy trzy podstawowe komponenty autorytaryzmu: konwencjonalizm, autorytarne podporządkowanie i autorytarną agresję. Narzędzie stworzone przez Altemeyera cechuje się satysfakcjonującymi parametrami psychometrycznej prawidłości zarówno rzetelnością, jak i trafnością. Niestety, stosowano je prawie wyłącznie do badania studentów (Altemeyer, 1996). Do kwestii pra-wicowości czy lewicowości autorytaryzmu wrócimy w ostatnim rozdziale tego opracowania.
Jest kilka metod pomiaru autorytaryzmu. Warto jednak podkreślić, że ich autorzy nie negują inspirującego dorobku Adorna i współpracowników. Większość współczesnych badaczy autorytaryzmu rezygnuje z psychoanalitycznych podstaw oryginalnego, pierwotnego pojmowania zjawiska. Bywa, że wobec skali F są wysuwane mniej lub bardziej rozbudowane czy ogólne zarzuty o charakterze metateoretycznym czy metodologicznym. Do wątku tego powrócimy w zakończeniu tego opracowania. Okazuje się jednak, że wszystkie istniejące narzędzia badawcze mierzące autorytaryzm są wciąż inspirowane myślą badaczy wywodzących się z Institut fur Sozialforschung. Także z tej tradycji wywodzą się najczęściej stosowane w Polsce metody pomiaru omawianego zjawiska.
Autorytaryzm w Polsce czasów transformacji
Dopiero po wielu latach od opublikowania The Authoritarian Personality autorytaryzm zaczął być również dostrzegany i badany w Polsce, najpierw przez wspomnianą już Koralewicz, a potem przez innych badaczy.
Autorytaryzm był przez badaczy polskich rozumiany jako orientacja ewa-luatywna polegająca na przeświadczeniu o hierarchicznej organizacji stosunków międzyludzkich oraz o konieczności podporządkowania się autorytetom i rezygnacji z własnej podmiotowości. W latach dziewięćdziesiątych w badaniach prowadzonych na próbach ogólnopolskich był on mierzony serią czterech pytań kwestionariusza. Pozycje te już wcześniej były kilkakrotnie stosowane przez polskich naukowców (Koralewicz, 1990). O ich użyteczności w naszych badaniach zadecydowały parametry psychometryczne oraz trafność fasadowa. Rozkłady odpowiedzi uzyskane w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych przedstawiono w tabeli 2.
65
Tabela 2
Procentowy rozkład odpowiedzi na pytania diagnostyczne dotyczące autorytaryzmu w latach dziewięćdziesiątych w Polsce
Zdecydowanie Raczej Raczej Zdecydowanie się Trudno
Pozycje się zgadzam nie mam zdania się nie zgadzam nie zgadzam powiedzieć
1. Najważniejsze, czego
trzeba nauczyć dzieci,
jest całkowite
posłuszeństwo wobec
rodziców
1990 40,4 28,6 9,1 14,6 7,3
1991 35,6 42,5 6,7 11,5 3,7
1993 54,0 29,6 1,8 8,8 5,8
1994 53,4 26,2 1,8 12,8 5,8
2. W tym skomplikowanym
świecie jedynym sposobem
wyboru właściwego
postępowania jest zdanie się
na specjalistów i doradców
1990 15,1 31,5 17,1 23,5 12,9
1991 14,0 42,2 23,1 15,8 4,9
1993 18,5 32,2 13,6 24,2 11,4
1994 19,7 30,2 11,4 26,9 11,9
3. Każdy dobry kierownik,
aby uzyskać uznanie i posłuch,
powinien być surowy
i wymagający wobec ludzi,
którzy mu podlegają
1990 28,2 36,3 8,9 18,7 8,8
1991 24,1 41,4 8,9 19,0 6,6
1993 31,7 32,7 5,3 19,2 11,1
1994 31,4 31,7 3,9 22,1 10,9
4. Jeśli się dobrze zastanowić,
to trzeba przyznać, że
istnieją na świecie tylko
dwa typy ludzi: silni i słabi
1990 21,3 20,6 20,9 24,2 13,0
1991 14,5 30,4 20,2 22,5 12,5
1993 37,4 27,7 6,9 16,4 12,2
1994 40,0 26,1 4,3 18,6 11,0
Analiza rozkładów wskaźników autorytaryzmu w Polsce w latach dziewięćdziesiątych wymaga szczególnego namysłu. Zacznijmy od skrótowej choćby próby identyfikacji makrospołecznego kontekstu prowadzonych badań.
66
Jak powszechnie wiadomo, w latach dziewięćdziesiątych, określanych w naszym kraju mianem okresu transformacji systemowej, nastąpił proces istotnych i głębokich zmian strukturalnych. Jedną z bardziej istotnych była tzw. demokratyzacja systemu i życia społeczno-politycznego. Zniesiono cenzurę prewencyjną, na skutek czego tzw. media stały się niezależne od panującej władzy. Wolność słowa, uprzednio pielęgnowana w domowym zaciszu, stała się ogólnie dostępna i wykorzystywana. Obecnie (koniec lat dziewięćdziesiątych) mamy w Polsce blisko 400 niezależnych lokalnych gazet i kilkadziesiąt dzienników i tygodników o zasięgu ogólnopolskim. Zapanowała wolność wyznaniowa. Otwarto granice; każdy Polak dysponujący pełnią praw obywatelskich (nie ograniczoną przez niezawisły sąd), może posiadać paszport i dysponować nim zgodnie z własną wolą. Już w roku 1990 odbyły się w pełni wolne i demokratyczne wybory. Możemy bez żadnych obaw o nasze prawa i status rezygnować z udziału w wyborach. W Polsce istnieje niezawisła władza sądownicza. Prawo traktuje obywateli naszego kraju jednakowo; nie ma, przynajmniej de iure, obywateli lepszych ani gorszych. Konflikty społeczne coraz częściej są rozwiązywane bez użycia siły; podstawową metodą stały się negocjacje. Nie warto już zapewne przedłużać tej listy.
W latach dziewięćdziesiątych nastąpiła demokratyzacja instytucji państwowych, procedur jego funkcjonowania oraz stosunków społecznych. Tak działo się oficjalnie, obiektywnie i "na powierzchni" życia społeczno-politycznego. A jak było "pod spodem", czym charakteryzowała się mentalność społecz-no-polityczna Polaków, po części ukazują wyniki zamieszczone w tabeli 2. Już na początku lat dziewięćdziesiątych nasi respondenci, stanowiący reprezentatywną próbę polskiego społeczeństwa, wykazywali stosunkowo wysoki poziom autorytaryzmu. Co więcej, w pierwszych latach dekady ów poziom nie tylko się nie obniżał, ale stawał się coraz wyższy. Wydaje się zatem, że w pierwszych latach transformacji polskiego systemu społeczno-politycznego świadomość społeczna nie nadążała za zachodzącymi zmianami.
Teraz, gdy wiemy już, jak autorytaryzm bywa rozumiany oraz z użyciem jakich metod dokonuje się jego pomiaru, warto zapytać o jego genezę.
Źródła autorytaryzmu
Oryginalna koncepcja autorytaryzmu oraz rozważania o jego genezie podlegały silnym wpływom myślenia psychoanalitycznego. Dziś wydaje się ono, mimo że wciąż intrygujące, jednak już nieco egzotyczne. Zainteresowani czytelnicy mogą znaleźć informacje na ten temat w monografii Adorna i współpracowników (a w języku polskim w opracowaniu Jakubowskiej (1999)).
Pierwsze badania nad autorytaryzmem, prowadzone jeszcze przez Insti-tut fur Sozialforschung, wykazały znaczny odsetek osób autorytarnych wśród robotników. Do wyników tych nie należy jednak przywiązywać nadmiernej wagi, gdyż metodologia badań, dzięki którym je uzyskano, pozostawia wiele do życzenia (Christie, 1991). Jednak niedługo po opublikowaniu The Authorita-rian Personality Lipset wysunął słynną i do dziś weryfikowaną hipotezę o sil-
67

Jak powszechnie wiadomo, w latach dziewięćdziesiątych, określanych w naszym kraju mianem okresu transformacji systemowej, nastąpił proces istotnych i głębokich zmian strukturalnych. Jedną z bardziej istotnych była tzw. demokratyzacja systemu i życia społeczno-politycznego. Zniesiono cenzurę prewencyjną, na skutek czego tzw. media stały się niezależne od panującej władzy. Wolność słowa, uprzednio pielęgnowana w domowym zaciszu, stała się ogólnie dostępna i wykorzystywana. Obecnie (koniec lat dziewięćdziesiątych) mamy w Polsce blisko 400 niezależnych lokalnych gazet i kilkadziesiąt dzienników i tygodników o zasięgu ogólnopolskim. Zapanowała wolność wyznaniowa. Otwarto granice; każdy Polak dysponujący pełnią praw obywatelskich (nie ograniczoną przez niezawisły sąd), może posiadać paszport i dysponować nim zgodnie z własną wolą. Już w roku 1990 odbyły się w pełni wolne i demokratyczne wybory. Możemy bez żadnych obaw o nasze prawa i status rezygnować z udziału w wyborach. W Polsce istnieje niezawisła władza sądownicza. Prawo traktuje obywateli naszego kraju jednakowo; nie ma, przynajmniej de iure, obywateli lepszych ani gorszych. Konflikty społeczne coraz częściej są rozwiązywane bez użycia siły; podstawową metodą stały się negocjacje. Nie warto już zapewne przedłużać tej listy.
W latach dziewięćdziesiątych nastąpiła demokratyzacja instytucji państwowych, procedur jego funkcjonowania oraz stosunków społecznych. Tak działo się oficjalnie, obiektywnie i "na powierzchni" życia społeczno-politycznego. A jak było "pod spodem", czym charakteryzowała się mentalność społecz-no-polityczna Polaków, po części ukazują wyniki zamieszczone w tabeli 2. Już na początku lat dziewięćdziesiątych nasi respondenci, stanowiący reprezentatywną próbę polskiego społeczeństwa, wykazywali stosunkowo wysoki poziom autorytaryzmu. Co więcej, w pierwszych latach dekady ów poziom nie tylko się nie obniżał, ale stawał się coraz wyższy. Wydaje się zatem, że w pierwszych latach transformacji polskiego systemu społeczno-politycznego świadomość społeczna nie nadążała za zachodzącymi zmianami.
Teraz, gdy wiemy już, jak autorytaryzm bywa rozumiany oraz z użyciem jakich metod dokonuje się jego pomiaru, warto zapytać o jego genezę.
Źródła autorytaryzmu
Oryginalna koncepcja autorytaryzmu oraz rozważania o jego genezie podlegały silnym wpływom myślenia psychoanalitycznego. Dziś wydaje się ono, mimo że wciąż intrygujące, jednak już nieco egzotyczne. Zainteresowani czytelnicy mogą znaleźć informacje na ten temat w monografii Adorna i współpracowników (a w języku polskim w opracowaniu Jakubowskiej (1999)).
Pierwsze badania nad autorytaryzmem, prowadzone jeszcze przez Insti-tut fur Sozialforschung, wykazały znaczny odsetek osób autorytarnych wśród robotników. Do wyników tych nie należy jednak przywiązywać nadmiernej wagi, gdyż metodologia badań, dzięki którym je uzyskano, pozostawia wiele do życzenia (Christie, 1991). Jednak niedługo po opublikowaniu The Authorita-rian Personality Lipset wysunął słynną i do dziś weryfikowaną hipotezę o sil-
67
nym autorytaryzmie tzw. klasy robotniczej (Lipset 1960)4. Wkrótce po sformułowaniu tej hipotezy falsyfikujące ją dane przedstawił Lipsitz. Okazało się, że poziom autorytaryzmu, niezależnie od przynależności klasowej, był uzależniony od poziomu wykształcenia (Lipsitz, 1965). Istnieje wiele wyników wskazujących, że osoby bardziej autorytarne są mniej wykształcone. Dane potwierdzające te wyjaśnienia przytacza też jeden ze współpracowników Adorna, Le-vinson (Adorno i in., 1950, s. 280 i n.). Christie stwierdził na podstawie różnych prób osób badanych korelacje od -0,45 do -0,54 między liczbą lat nauki a poziomem autorytaryzmu (Christie, 1954). Meloen i Middendorp po analizie wyników czterech ogólnokrajowych sondaży przeprowadzonych w Holandii w latach 1970-1985 stwierdzili, że z poziomem autorytaryzmu najsilniej negatywnie - korelował poziom wykształcenia ojca i samego respondenta (Meloen, Middendorp, 1988).
Warto w tym miejscu dodać, że w oryginalnych badaniach Adorna i współpracowników zaobserwowano kilka ujemnych korelacji między omawianym zjawiskiem a poziomem ilorazu inteligencji mierzonym za pomocą różnych testów inteligencji i umiejętności poznawczych. Najsilniejsza korelacja, uzyskana z zastosowaniem testu Stanforda-Bineta osiągnęła wartość 0,48. Wyniki te świadczą po prostu o tym, że osoby bardziej autorytarne cechował niższy poziom inteligencji (zob. też Christie, 1991; Altemeyer, 1996). Dane te mogłyby skłaniać do akceptacji poznawczego modelu autorytaryzmu. Pozwalają one przypuszczać, że autorytaryzm jest wynikiem węższej perspektywy poznawczej, niższego poziomu wiedzy, mniejszego zasobu umiejętności poznawczych czy mniej zaawansowanego stosowania operacji poznawczych. Trudności z "objęciem umysłem" złożonej rzeczywistości owocują zatem odwołaniem się do opinii i wskazówek autorytetów oraz stosowaniem uproszczonych, czarno-białych kategorii poznawczych.
Analogiczne do zrelacjonowanych powyżej wyniki badań dotyczących roli umiejscowienia jednostki w strukturze społecznej były uzyskiwane także w Polsce. Koralewicz relacjonuje wyniki badań prowadzonych w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych wskazujące, że bardziej autorytarne były osoby zajmujące niższe pozycje w strukturze społecznej. Analizy regresji pokazały, że autorytaryzm zależał w największym stopniu od niskiego poziomu wykształcenia (Koralewicz 1986).
Autor niniejszego opracowania w latach osiemdziesiątych badał orientację autorytarną z użyciem skali wzorowanej na metodzie stosowanej przez Kohna, polegającej na pomiarze tzw. wartości rodzicielskich. Bezpośrednimi determinantami autorytaryzmu o czym przekonują wyniki analizy regresji okazały się niskie wykształcenie ojca i niewielkie dochody badanego. Należy jednak pamiętać, że wyniki te nie zostały uzyskane na próbie reprezentatywnej oraz że w badaniu tym stosowano szczególną miarę autorytaryzmu (Korze-niowski, 1992).
4 Istnieją też wyniki nie potwierdzające hipotezy Lipseta (Ekehammar i in., 1989; Ray, 1983), bądź też jej zaprzeczające, np. Ray stwierdził, że najwyższy poziom autorytaryzmu przejawiali przedstawiciele warstwy średniej (middle-class) (Ray, 1985).
68

Wiatach dziewięćdziesiątych dysponowaliśmy już próbami reprezentatywnymi. W badaniach przeprowadzonych w roku 1991 analizowano znaczenie kilkunastu charakterystyk społeczno-ekonomicznych i demograficznych. Dokonane analizy ujawniły, że silniejszy autorytaryzm występował wśród osób płci męskiej, starszych, mających niższe wykształcenie, których ojcowie także mieli niższe wykształcenie, osiągających niższe dochody, deklarujących się jako wierzące i praktykujące; w grupie nie pracujących silniejszy okazał się wśród rencistów i gospodyń domowych niż u studentów (szczegółowe dane statystyczne przedstawiono w: Korzeniowski, 1993).
Wyniki tych analiz wskazują, że także w Polsce autorytaryzm z większym natężeniem występuje wśród osób zajmujących niższe lub mniej korzystne pozycje społeczne. Dodatkowo przeprowadzona analiza regresji wielokrotnej ujawniła, że wysoki poziom autorytaryzmu zależy wprost i bezpośrednio od niskiego wykształcenia i starszego wieku respondenta oraz od niskiego wykształcenia ojca (Korzeniowski, 1993). W kolejnych latach uzyskiwaliśmy analogiczne rezultaty.
Okazuje się zatem, że w Polsce, podobnie jak w innych krajach, autorytaryzm w większym natężeniu występuje wśród reprezentantów niższych warstw społecznych, przy czym, zgodnie z wnioskami przedstawionymi przez Lipsitza, jest on przede wszystkim uwarunkowany niskim poziomem wykształcenia już to własnego, już to środowiska rodzinnego.
Przedstawione wyniki badań systematycznie pokazują, że najbardziej autorytarne są osoby z niskim wykształceniem i/lub wywodzące się z rodzin o niskim poziomie wykształcenia. Prawidłowości te mogą stanowić przyczynek do rozważań nad psychologiczną naturą i genezą zjawiska. Jak już wspomnieliśmy, badacze autorytaryzmu odchodzą od jego psychoanalitycznych interpretacji i skłaniają się ku wyjaśnieniom poznawczym. W świetle przedstawionych danych można przypuszczać, że autorytaryzm jest funkcją ograniczonych, czy też wąskich horyzontów poznawczych. Zwróćmy uwagę, że społeczne systemy autokratyczne, zamknięte czy totalitarne, oprócz eksponowania roli władzy czy autorytetu, stosowania przemocy oraz przymusu itp., przyczyniają się także do zawężania horyzontów poznawczych swych obywateli.
Fakt, że niski poziom wykształcenia lub wąskie horyzonty poznawcze stanowią główne źródło autorytaryzmu, może tłumaczyć nienadążanie mentalności społeczno-politycznej Polaków za postępującą demokratyzacją struktur państwa. Przypomnijmy, że w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych wyższe wykształcenie miało ok. 6% Polaków, średnie - 34%, podstawowe zaś, niepełne zawodowe i zawodowe - ok. 60%. Zmiany ekonomiczne, społeczne i polityczne w latach 1990-1993 (tzn. w okresie, w którym obserwujemy największe nasilenie autorytaryzmu) zachodziły bardzo szybko. Wiele wydarzeń zachodzących na tzw. scenie politycznej cechowała mała przejrzystość. Wydaje się mało prawdopodobne, by osoby mniej wykształcone mogły skutecznie struktu-ralizować poznawczo zachodzące zmiany. Ponadto, dla większości społeczeństwa niezrozumiałe były gwałtowne polityczne podziały i roszady. Przez wiele osób, często nie bez racji, wolność była odczytywana jako anarchia, pluralizm -jako kakofonia, reforma gospodarcza - jako ekonomiczny bałagan lub krach.
69
Wielu Polakom, szczególnie tym o węższych horyzontach poznawczych, zmiana systemu oraz budowanie demokracji mogły się wydawać głęboko niezrozumiałe i grożące rozkładem państwa, co tłumaczy ich autorytarne skłonności. Warto na marginesie przypomnieć, że demokracja jest zjawiskiem złożonym i trudnym do "objęcia umysłem". Jak wskazuje Reykowski, są w nią wpisane liczne przeciwieństwa (np. wola większości i prawa mniejszości, nieunikniony konflikt, ale i konsensus itp.), ich rozwiązanie zaś wymaga "uruchomienia" złożonych operacji umysłowych (Reykowski, 1993). O innych próbach wyjaśnienia genezy autorytaryzmu będzie jeszcze mowa w ostatnim paragrafie tego rozdziału.
Dotychczas koncentrowaliśmy się na rozumieniu, pomiarze i źródłach autorytaryzmu. Teraz postaramy się zanalizować poglądy polityczne, oceny sceny politycznej i wyborcze preferencje osób autorytarnych.
Poglądy społeczno-polityczne osób autorytarnych
Przypomnijmy, że kategoria autorytaryzmu zrodziła się z zamiaru przybliżenia i zrozumienia zjawiska sympatii dla szczególnego rodzaju doktryn prawicowych odwołujących się do nadrzędnej roli autorytetu. Zarówno Frommo-wi, jak i Adornowi oraz jego współpracownikom zależało na wyjaśnieniu masowego poparcia dla faszyzmu.
Wielokrotnie sprawdzano, czy osoby autorytarne skłaniają się ku poglądom prawicowym, czy może także i ku lewicowym. Pierwotnie oczekiwano, że przeważać będą pierwsze, jednakże już w latach pięćdziesiątych Eysenck stwierdził, że wśród badanych przez niego grup najwyższy poziom autorytaryzmu wykazywali komuniści, co stawiało pod dużym znakiem zapytania wstępne przypuszczenia (Eysenck, 1954). Wynik ten wzbudził niedowierzanie m.in. Rokeacha. Postanowił on zbadać, do jakich poglądów - na wymiarze prawico-we-lewicowe - skłaniają się osoby autorytarne oraz dogmatyczne. Rokeach stwierdził, że do poglądów prawicowych (lub antylewicowych) bardziej skłonne są osoby autorytarne. Nie zaobserwował jednak, by dogmatyzm korelował ze skalą prawicowościlewicowości. Gdy stosowano jednak odrębną skalę do pomiaru natężenia opinii prawicowych i odrębną - do pomiaru opinii lewicowych, okazywało się, że dogmatyzm był skorelowany z każdą z nich (Rokeach, 1960). Wyniki przedstawione przez Rokeacha wskazują, że osoby bardziej autorytarne żywią silniejsze przekonania prawicowe. Natomiast osoby bardziej dogmatyczne są skłonne do bardziej ekstremalnych czy radykalnych poglądów, już to prawicowych, już to lewicowych. Uzasadnione zatem wydaje się przypuszczenie, że wynik stwierdzony przez Eysencka mógł być uzależniony przede wszystkim od poziomu dogmatyzmu i jeżeli byłby on statystycznie kontrolowany, cała stwierdzona zależność mogłaby zniknąć. Predylekcja osób autorytarnych do ideologii prawicowej znajduje potwierdzenie także w nowszych badaniach (Ray, Furnham, 1984; Johnson, Tamney, 1985; Heaven, Connors, 1988; Moghaddan, Vuksanovic, 1990).
W badaniu przeprowadzonym w Polsce w roku 1991 w celu zbadania poglądów politycznych Polaków posługiwaliśmy się dwiema skalami mierzącymi
70
pożądany kształt państwa: "opiekuńcze państwo socjalistyczne versus państwo liberalne" i "państwo świecko-europejskie versus państwo narodowokatolic-kie" (Boski, 1991)5. Okazało się, że osoby autorytarne opowiadają się za zamkniętym państwem narodowo-wyznaniowym, pełniącym niektóre funkcje opiekuńcze (Korzeniowski, 1993). Wynik ten wydaje się zgodny z sugestią Lipseta mówiącą, że prawicowość poglądów osób autorytarnych nie musi dotyczyć kwestii ekonomicznych.
Badania przeprowadzone w roku 1992 (w Instytucie Psychologii PAN) dostarczają kolejnych argumentów na rzecz tezy, że osoby bardziej autorytarne są mniejszymi entuzjastami demokracji. Stwierdziliśmy, że słabiej akceptują one tzw. strategie demokratyczne oraz instytucje demokratyczne, niechętnie odrzucają stosowanie przymusu, mniej zdecydowanie opowiadają się za przestrzeganiem zasad demokratycznych. Wyniki badań Macha wskazują, że osoby mniej autorytarne przejawiają silniejszą orientację demokratyczną (Mach, 1998).
Preferencje polityczne osób autorytarnych
Wielu psychologów społecznych badało uwarunkowania sympatii. Bodajże najczęściej stwierdzanym uwarunkowaniem tego zjawiska było podobieństwo do Ja". Okazuje się, że lubimy lub cenimy tych, którzy są do nas podobni (Aron-son, 1995). Prawidłowość ta pozwala oczekiwać, że osoby autorytarne powinny być pozytywnie ustosunkowane do tych aktorów sceny politycznej (ugrupowań i polityków), którzy wyznają zbliżone do nich poglądy czy ideologie. Przypuszczenie to zostało wielokrotnie potwierdzone. Altemeyer relacjonuje wyniki badań wskazujące, że osoby bardziej autorytarne darzyły większą sympatią partie konserwatywne i prawicowe (w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych). Autor ten stwierdził, że czynnikiem "wyostrzającym" tę zależność było zainteresowanie polityką. Zależność ta okazała się silniejsza wśród osób bardziej nią zainteresowanych, a to dlatego, że lepiej znały one programy i cele poszczególnych partii, dzięki czemu łatwiej im było dostrzegać podobieństwo (Altemeyer, 1996). Jako ciekawostkę można przytoczyć zjawisko zaobserwowane przez Doty'ego i Larsena. Stwierdzili oni, że osoby bardziej autorytarne wykazywały silniejszą reakcję skórno-galwaniczną na wizerunki Reagana i Busha, co może oznaczać, że wizerunki te wzbudzały silne zaangażowanie emocjonalne (za: Altemeyer, 1996). Analogiczne predylekcje polityczne osób autorytarnych zaobserwowano także w Australii, w Izraelu (Feather, 1993; Rubinstein, 1996) oraz w Europie.
Interesujące zależności zaobserwowano w ZSRR w roku 1989, a później w Rosji. Okazywało się, że osoby bardziej autorytarne wyrażały poparcie z jednej strony dla ugrupowań komunistycznych, z drugiej zaś - dla nacjonali-
5 Obie skale swe powstanie zawdzięczają empirii. Wyróżnione wymiary są ortogonalne - nie okazały się ze sobą związane. Wydaje się, że kryzys z pozoru homogenicznej kategorii prawica--lewica może zostać przezwyciężony przez odróżnienie sfery ekonomicznej od ideologicznej.
71
stycznych (McFarland i in., 1992; Altemeyer, 1996). Przed próbą interpretacji tych danych omówimy jeszcze pokrótce obserwacje poczynione w Polsce.
W latach osiemdziesiątych PZPR cieszyła się wyraźnym poparciem osób autorytarnych (Koralewicz, 1986, 1990). Preferencje polityczne osób autorytarnych inaczej jednak kształtowały się w latach dziewięćdziesiątych. Wówczas wyrażały one zaufanie przede wszystkim do ugrupowań ideologicznie prawicowych, np. do Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego w roku 1991 czy Akcji Wyborczej "Solidarność" w roku 1996 (Korzeniowski, 1993, 1996). Analogiczne zmiany preferencji politycznych w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych zaobserwowano w odniesieniu do polityków. W latach osiemdziesiątych osoby autorytarne wyrażały silniejsze zaufanie do polityków sprawujących wtedy władzę i jego brak wobec reprezentantów opozycji. Zaufaniem osób autorytarnych cieszyli się Jaruzelski i Rakowski, nieautorytarnych zaś -Wałęsa i Bujak (Koralewicz, 1986,1990). Natomiast przykładowo w roku 1991 okazało się, że osoby autorytarne skłonne były powierzyć władzę: Glempowi, Moczulskiemu i Wałęsie. Warto podkreślić znamienną zmianę pozycji Wałęsy w systemie preferencji osób autorytarnych w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Wydaje się, że jego przejście od roli opozycjonisty na stanowisko pierwszej osoby w państwie najwyraźniej uczyniło go dla osób bardziej autorytarnych postacią godną politycznego zaufania. Dochodzimy tu do drugiej przesłanki pozytywnych ocen osób autorytarnych, a mianowicie pozycji w hierarchii władzy.
Tendencja do podporządkowania się autorytetom pozwala oczekiwać, że osoby autorytarne powinny bardziej przychylnie ustosunkowywać się do tych aktorów sceny politycznej czy instytucji, które zajmują centralną pozycję w systemie politycznym czy najwyższą w hierarchii władzy. W ten sposób można tłumaczyć zaufanie osób autorytarnych do KPZR w ZSRR w roku 1989 czy do PZPR i jej kierownictwa w Polsce w latach osiemdziesiątych, mimo że ani te partie, ani reprezentujący ich politycy nie deklarowali poglądów ideologicznie prawicowych. Znaczenie drugiego z wyróżnionych kryteriów potwierdzają dane zgromadzone w Polsce w latach dziewięćdziesiątych. Wynika z nich, że, po pierwsze, największym zaufaniem osób autorytarnych cieszyły się instytucje sytuujące się wysoko w hierarchii władzy oraz że osoby te pozytywnie oceniały centra władzy państwowej (Korzeniowski, 1996).
Autorytaryzm a zachowania wyborcze
Ray przytacza liczne dane świadczące o tym, że związek między autorytaryzmem a, jak to określa, autorytarnym zachowaniem, jest słaby. Innymi słowy, autorytaryzm może się wydawać słabym wyznacznikiem właściwych mu zachowań (Ray, 1976). Od dość dawna psychologów społecznych trapi kwestia: czy i w jaki sposób postawy znajdują swój wyraz w zachowaniu. Zwykle okazuje się, że nie ma bezpośredniego związku między postawami i zachowaniem. Nie zawsze zachowujemy się zgodnie z naszymi postawami (por. Mika, 1981). Ten ogólny w swym wyrazie komentarz może osłabiać wymowę zastrzeżeń Raya.
12
Wyniki prowadzonych na świecie badań nad wyborczymi preferencjami osób autorytarnych można streścić w dwóch punktach. Po pierwsze, osoby
0 wyższym poziomie autorytaryzmu są bardziej skłonne głosować na kandydatów bardziej autorytarnych, konserwatywnych czy podkreślających siłę i cechy przywódcze (przy czym bywa to czynnik silniejszy od partyjnej przynależności kandydata), po drugie zaś, preferowanych przez siebie kandydatów oceniają jako bardziej autorytarnych (Levy, 1982; Ray, 1983; McCann, Stewin, 1986; Hanson, 1989; McCann, 1990). Na marginesie warto dodać, że nie stwierdza się, by od poziomu autorytaryzmu zależało uczestnictwo w wyborach czy absencja wyborcza (Ray, 1983).
Zachowania wyborcze osób autorytarnych stanowiły przedmiot systematycznych badań w Polsce w latach dziewięćdziesiątych. Poniżej pokrótce zrelacjonujemy wyniki kilku studiów przeprowadzonych na reprezentatywnych próbach dorosłych Polaków, których część bywała już publikowana uprzednio6.
Większość badań prowadzono podczas ogólnopolskich wyborów. Pytano wtedy respondentów, czy głosowali i na kogo. Jeżeli badania prowadzone były w roku, który nie był rokiem wyborczym (lata: 1994 i 1996), respondentów pytano, czy i na kogo głosowaliby, "gdyby wybory miały się odbyć w najbliższą niedzielę". Analizowaliśmy elektoraty poszczególnych polityków i ugrupowań
1 sprawdzaliśmy, jakie grupy wyborców były najbardziej i najmniej autorytarne (Korzeniowski, 1996). Zbiorcze wyniki zamieszczono w tabeli 3. Lewa strona tabeli przedstawia preferencje osób silnie autorytarnych, prawa zaś - słabo autorytarnych. Gdy preferencje wyborcze były badane w latach, w których wybory się nie odbywały, nazwę rodzaju wyborów (parlamentarne lub prezydenckie) opatrzono cudzysłowem.
Przedstawione wyniki wskazują, że osoby bardziej autorytarne systematycznie wyrażały gotowość oddawania głosów na ugrupowania ludowe (chłopskie) oraz prawicowe. Natomiast osoby mniej autorytarne skłonne były głosować na tych aktorów sceny politycznej, którzy wykazywali liberalizm światopoglądowy lub ekonomiczny. Zależności te występowały także wtedy, gdy kontrolowano wykształcenie i miejsce zamieszkania, co pozwala sądzić, że mamy do czynienia ze specyficznymi zależnościami psychologicznymi. Z wynikami tymi korespondują ustalenia Gientki. Autor ten badał sympatie politycz-
6 Były to następujące badania:
� 1990 - tydzień przed drugą turą wyborów prezydenckich (autor: Pracownia Psychologii Politycznej Instytutu Psychologii PAN; realizacja: Demoskop),
� 1991 - dwa tygodnie przed wyborami parlamentarnymi (autor: Pracownia Psychologii Politycznej Instytutu Psychologii PAN; realizacja: Net),
� 1993 - miesiąc po wyborach parlamentarnych (autor: Korzeniowski; realizacja: CBOS),
� 1994-jesień (autor: Korzeniowski; realizacja: CBOS),
� 1995 - tydzień przed pierwszą turą wyborów prezydenckich (autor: Korzeniowski; realizacja: CBOS),
� 1996 -jesień (autor: Korzeniowski w kooperacji z CBOS; realizacja: CBOS),
� 1997 tydzień po wyborach parlamentarnych (Polski Generalny Sondaż Wyborczy; realizacja: CBOS).

Tabela 3
Porównanie preferencji wyborczych osób bardziej i mniej autorytarnych w Polsce w latach 1990-1997
Preferencje osób silnie autorytarnych
Preferencje osób słabo autorytarnych
Wybory prezydenckie 1990
Lech Wałęsa Roman Bartoszcze
Tadeusz Mazowiecki Włodzimierz Cimoszewicz
Wybory parlamentarne 1991
Stronnictwo Demokratyczne Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe
Unia Demokratyczna
Kongres Liberalno-Demokratyczny
Wybory parlamentarne 1993
Polskie Stronnictwo Ludowe Katolicki Komitet Wyborczy "Ojczyzna" Polskie Stronnictwo Ludowe Porozumienie Ludowe Bezpartyjny Blok Wspierania Reform
Unia Polityki Realnej
Unia Pracy
Unia Demokratyczna
Kongres Liberalno-Demokratyczny
Sojusz Lewicy Demokratycznej
Lech Wałęsa Waldemar Pawlak Jacek Kuroń
"Wybory prezydenckie 1994"
Leszek Balcerowicz Andrzej Olechowski Aleksander Kwaśniewski
Lech Wałęsa Waldemar Pawlak
Wybory prezydenckie 1995
Tadeusz Zieliński Aleksander Kwaśniewski Jacek Kuroń
Akcja Wyborcza "Solidarność" Ruch Odbudowy Polski Polskie Stronnictwo Ludowe
"Wybory parlamentarne 1996"
Sojusz Lewicy Demokratycznej Unia Wolności
Wybory parlamentarne 1997*
Krajowa Partia Emerytów i Rencistów Polskie Stronnictwo Ludowe Akcja Wyborcza "Solidarność"
Unia Polskiej Prawicy Unia Wolności
* Wyniki te uzyskano na podstawie pierwszego, nie zweryfikowanego jeszcze (do dnia 10.02.1998) zbioru danych Polskiego Generalnego Sondażu Wyborczego.
ne młodzieży uczącej się oraz ich zależność od poziomu autorytaryzmu i stwierdził, że osoby bardziej autorytarne opowiadają się za politykami prawicowymi (Gientka, 1998).
Badaliśmy też, czy od poziomu autorytaryzmu zależał sam udział w wyborach. W jednym z badań przeprowadzonych w roku 1991 Markowski stwierdził, iż bardziej skłonne do udziału w wyborach były osoby wykazujące pewne rysy osobowości autorytarnej, czy raczej, jak powiada autor, antydemokratycznej (Markowski, 1992). Na podstawie zebranych przez nas danych ani razu nie stwierdziliśmy, by autorytaryzm był związany z gotowością do wzięcia udziału w wyborach, czy też z absencją wyborczą, co, przypomnijmy, jest zgodne z ustaleniami badaczy zachodnich. Wynik ten ma także pewne znaczenie praktyczne. Rezultat otrzymany przez Markowskiego mógłby sugerować, że osoby autorytarne, według niego bardziej skłonne do udziału w wyborach, mają większe szansę, by wprowadzić do ciał przedstawicielskich kandydatów o bliskich im poglądach, nie zawsze będących zwolennikami demokracji. Nasze uzyskiwane dość systematycznie dane nie potwierdzają jednak takich obaw.
Komentarze i kontrowersje
Zamiast podsumowania na zakończenie tego rozdziału przedstawione zostaną trzy kwestie wzbudzające dyskusje wśród badaczy autorytaryzmu. Kontrowersje te ogniskują się wokół problemu adekwatności oryginalnej koncepcji i pomiaru autorytaryzmu, jego źródeł oraz treści ideologicznej (problemu pra-wicowości autorytaryzmu).
Autorytaryzm jest niewątpliwie zjawiskiem złożonym. Na szczęście okazuje się, że można go ujmować prościej, niż proponowali to Adorno i współpracownicy. Można o nim myśleć jako o takim kształcie "prywatnej teorii rzeczywistości społecznej", który jest przede wszystkim wyrazem przeświadczenia
0 hierarchicznej organizacji stosunków międzyludzkich, konieczności podporządkowania się autorytetowi oraz zawieszenia własnej podmiotowości. Takie rozumienie autorytaryzmu nie powinno razić ani Adorna i jego współpracowników, ani innych badaczy. Argumentów przemawiających za poznawczym pojmowaniem tego zjawiska nie sposób zdyskontować. Jednak nie istnieją sprawdzone dane pozwalające obalić oryginalną koncepcję sięgającą do myślenia psychoanalitycznego. Niezależnie jednak od perspektywy metateoretycznej, daje się zauważyć perspektywa czysto pragmatyczno-badawcza.
Nie sposób pominąć toczącej się od lat dyskusji nad adekwatnością kategorii autorytaryzmu we współczesnym świecie. Niektórzy utrzymują, że kalifornijska skala F jest przestarzała (Korzeniowski, 1993). Inni badacze podkreślają, że postawy wobec autorytetów mogą być różne w różnych kontekstach, czy też że może istnieć kilka rodzajów autorytaryzmu, i kwestionują istnienie osobowości autorytarnej (Rigby, 1984; Ray, Lovejoy, 1990). Wyniki badań Meloena
1 współpracowników (1988) wskazują jednak na znaczną rzetelność i trafność oryginalnej koncepcji i metody pomiaru autorytaryzmu (zob. też Sidanius, 1985). Pogodzeniu tych stanowisk mogą służyć sugestie Edwardsa. Autor ten
75
po zanalizowaniu wyników badań nad autorytaryzmem prowadzonych w Republice Południowej Afryki wskazuje, że w warunkach złożonych przemian społecznych, jakie zachodzą w jego kraju, skala F przestaje być odpowiednim narzędziem badawczym (Edwards, 1985). Uwaga ta może być o tyle istotna, że Meloen i współpracownicy prowadzili swoje badania w Holandii, Rigby zaś oraz Ray i Lovejoy w Australii, gdzie struktura społeczna wydaje się mniej homogeniczna. Sugestie Edwardsa mogą być dla nas znaczące. Zdają się one oznaczać, że oryginalna skala F i jej teoretyczne zaplecze, wyraźnie heterogeniczne, mogą nie być najlepszym kluczem do poznania interesującego nas zjawiska w Polsce, kraju głębokich zmian społecznych.
Wyniki większości badań prowadzonych na świecie, a w tym i w Polsce, wskazują, że autorytaryzm może być traktowany jako funkcja wąskiej perspektywy poznawczej. Systematycznie okazywało się, że osoby bardziej autorytarne są gorzej wykształcone oraz/lub wywodzą się z mniej wykształconych rodzin. Jeżeli napotykamy tylko jedno wyjaśnienie, to powinniśmy wątpić w jego trafność.
Na jeszcze inne psychologiczne źródło autorytaryzmu wskazywała Korale-wicz. Twierdziła, że mogą go też rodzić "lęk i niepokój społeczny powstałe w wyniku długotrwałej frustracji, pod wpływem nie rozwiązanych konfliktów i napięć na tle społecznej sytuacji jednostki" (Koralewicz, 1986, s. 393). Autorka odnalazła interesujące, choć cząstkowe potwierdzenie tego przypuszczenia. Stwierdziła mianowicie, że autorytaryzm był tym wyższy, im silniejszy był niepokój, ale tylko wśród inteligencji (Koralewicz, 1986, 1990). Ten interesujący wynik skłonił autorkę do rozważań na temat dwojakiej genezy autorytaryzmu w społeczeństwie polskim dodajmy lat osiemdziesiątych. Po pierwsze, został on zaobserwowany wśród osób o wąskiej perspektywie poznawczej, a więc wskaźnikiem może być poziom wykształcenia, co już dobrze wiemy. Po drugie zaś, osoby o szerszej perspektywie poznawczej dysponowały większą wiedzą na temat mechanizmów życia społecznego, co zdawało się zwiększać poziom lęku, frustracji i zagrożenia (Koralewicz, 1986, s. 406), czego efektem również mógłby być wyższy poziom autorytaryzmu. Warto pamiętać, że wniosków czy sugestii autorki nie należy generalizować i odnosić do całej populacji Polaków, badania bowiem prowadzono na grupie dorosłych mężczyzn zatrudnionych poza rolnictwem.
W latach dziewięćdziesiątych postanowiliśmy zweryfikować ustalenia Koralewicz na próbie ogólnopolskiej. Jako że miara autorki składała się ze skal przygnębienia i bezsilności, użyliśmy w analizach skali obaw, pesymizmu (Chmielewski, Skarżyńska, 1991) i politycznej bezsilności (Korzeniowski, 1993). Analiz dokonywano osobno z uwzględnieniem dwóch wskaźników usytuowania w strukturze społecznej, czyli wykształcenia i pozycji zawodowej. Uzyskane wyniki nie potwierdzają ustaleń autorki7. Trudno teraz rozstrzyg-
7 Autorytaryzm nie okazał się związany z nasileniem obaw (pesymizmu) na żadnym z badanych poziomów wykształcenia i pozycji zawodowej. Stwierdziliśmy natomiast, że bardziej bezsilne i jednocześnie bardziej autorytarne były osoby posiadające najniższe wykształcenie (r = 0,093, p < 0,05) oraz osoby zajmujące średnie pozycje zawodowe (r = 0,125,p = 0,02). Warto odnotować, że
76
nąć, czy różnice między wynikami uzyskanymi przez Koralewicz a naszymi są efektem zmiany systemu społeczno-politycznego, stosowanych miar niepokoju czy doboru próby. Możemy jednakże powiedzieć, że na początku lat dziewięć-Mesiątych nie stwierdziliśmy, by wyższy poziom autorytaryzmu wśród inteligencji można było przypisać nasilonemu poczuciu zagrożenia czy bezsilności. Większość wyników badań świadczy o tym, że osoby silniej autorytarne opowiadają się za rozwiązaniami prawicowymi. Pamiętajmy jednak, że wymiar prawicalewica (nie tylko w Polsce) podlega rozdwojeniu. Można wyróżnić dwa jego aspekty: ideologiczno-światopoglądowy i ekonomiczny. Po pierwsze zatem, można wyróżnić z jednej strony zwolenników państwa światopoglądowo otwartego, neutralnego religijnie, wolnego od jakiejkolwiek oficjalnej ideologii, a z drugiej - zamkniętego, nakazującego wyznawanie jakiejś oficjalnej ideologii, w tym wypadku także katolickiej. Po drugie zaś, można odnaleźć zwolenników państwa socjalistycznego czy opiekuńczego oraz państwa liberalnego ekonomicznie. Jak pamiętamy, osoby bardziej autorytarne skłaniają się ku państwu zamkniętemu światopoglądowo i sprawującemu niektóre funkcje opiekuńcze. Zgodnie z tym wzorcem osoby autorytarne darzą zaufaniem tych aktorów sceny politycznej, którzy uosabiają światopoglądowy biegun pra-wicowości, przywiązanych do tradycji narodowych, idei konserwatywnych itp. Na takich właśnie aktorów są szczególnie gotowe oddawać swe głosy. Pojawia się tu pytanie o ideologiczną zawartość autorytaryzmu. Czy zawsze i wszędzie osoby bardziej autorytarne opowiadają się za tzw. prawicą?
Jak pamiętamy, pojęcie autorytaryzmu pojawiło się w bardzo konkretnym kontekście społeczno-historycznym. Nic zatem dziwnego, że najczęściej stwierdza się, iż osobom autorytarnym najbardziej bliska jest ideologia prawicowa. Powyżej wskazaliśmy wyjątki od tej reguły. Okazywało się (w badaniach Ey-sencka, Koralewicz, McFarlanda i in.), że wysoki poziom autorytaryzmu przejawiali wyznawcy ideologii lewicowych. Te i inne wyniki skłoniły kilku autorów do zadania pytania, czy może istnieć autorytaryzm lewicowy. Rokeach, jak wspomnieliśmy powyżej, uważa, że jego kategoria dogmatyzmu opisuje zgeneralizowany autorytaryzm wolny od ideologicznych konotacji. A więc bardziej autorytarni mogą być radykalni wyznawcy zarówno doktryn prawicowych, jak i lewicowych (Rokeach, 1960). Ray postanowił zbadać, czy rzecznicy idei liberalnych i humanistycznych mogą być autorytarni. Autor zbudował skalę humanistycznego radykalizmu, która w pierwszych badaniach wykazała pozytywną korelację ze skalą F Adorna i skalą dogmatyzmu Rokeacha. Jednak kolejne badania przeprowadzone z zastosowaniem zrównoważonej skali F nie dały już tak jednoznacznych wyników (Ray, 1984).
Inne podejście do problemu lewicowego autorytaryzmu prezentuje Alte-meyer. Autor ten twierdzi, że w krajach stabilnych osoby o poglądach prawico-
współczynniki korelacji choć istotne, są niskie, a przy tym nie najłatwiej interpretowalne. Być może ich pojawienie się można zatem przypisać losowi. W konkluzji odnotujmy więc, że nie stwierdzono, by osoby bardziej autorytarne przejawiały wyższy poziom obaw od osób mniej autorytarnych, ani też by którykolwiek z badanych obszarów obaw istotnie różnił osoby autorytarne, szczególnie zaś wśród osób zajmujących wyższe pozycje społeczne, a w tym lepiej wykształconych.
77
wych popierają polityczny establishment, podczas gdy osoby o poglądach lewicowych stanowią opozycję. W zgodzie ze swoją teorią Altemeyer wyróżnia trzy aspekty lewicowego autorytaryzmu i definiuje je następująco:
� autorytarne podporządkowanie - wysoki poziom podporządkowania autorytetom, które poświęcają się obaleniu autorytetów ustalonych w danym społeczeństwie;
� autorytarna agresja - uogólniona agresja skierowana na ustalone autorytety lub osoby popierające te autorytety;
� konwencjonalizm - wysoki poziom przywiązania do norm zachowania spostrzeganych jako aprobowane przez autorytety rewolucyjne (Altemeyer, 1996).
Autor zbudował skalę służącą do pomiaru lewicowego autorytaryzmu o zadowalających parametrach psychometrycznych. Okazało się, że osoby o znacznym nasileniu lewicowego autorytaryzmu są jednocześnie, jak można by oczekiwać, bardziej dogmatyczne czy etnocentryczne. Jednakże najbardziej interesującym wynikiem jest chyba fakt, że autorytaryzm lewicowy pozytywnie, choć niezbyt silnie, korelował z autorytaryzmem prawicowym. Rozkłady wyników pozwoliły na wyodrębnienie czterech grup osób: (1) takich, które nie były autorytarne ani lewicowo, ani prawicowo, (2) takich, które uzyskały wysokie wskaźniki lewicowego i niskie - prawicowego autorytaryzmu, (3) takich, które uzyskały niskie wskaźniki lewicowego i wysokie prawicowego autorytaryzmu, (4) takich, które uzyskały wysokie wskaźniki i lewicowego, i prawicowego autorytaryzmu. To, że można wyróżnić osoby, które nie żywią żadnych (a dokładniej, ani lewicowych, ani prawicowych) autorytarnych sentymentów, nie wydaje się szczególnym odkryciem. Okazuje się jednak, że istnieją ludzie, którzy żywią jednocześnie i lewicowe, i prawicowe postawy autorytarne. Można
0 nich powiedzieć, że są totalnie autorytarne. Altemeyer relacjonuje dane wskazujące, że osoby należące do grup pierwszej (nieautorytarne) i drugiej (autorytarne lewicowo) przejawiały najniższy poziom dogmatyzmu i wrogości, podczas gdy osoby z grup trzeciej (autorytarne prawicowo) i czwartej (totalnie autorytarne) były znacząco bardziej wrogie i dogmatyczne (Altemeyer, 1996, s. 227).
Dwie kwestie wydają się warte podjęcia. Otóż definicje kategorii lewicowego autorytaryzmu oraz sposób jego operacjonalizacji nie wydają się najbardziej trafne. Altemeyer bada zjawisko, które można trafniej określić mianem autorytaryzmu lewicowo-rewolucyjnego (wiele pozycji stosowanej przez niego skali dotyczy rewolucji czy obalenia panującego status quo). Po drugie, autor na podstawie uzyskanych rozkładów wskaźnika lewicowego autorytaryzmu wysnuwa wniosek, że zjawisko takie po prostu nie istnieje. Okazało się bowiem, że nikt nie uzyskał skrajnie wysokich wyników, a najwyższe zaobserwowane nieznacznie przekraczały teoretyczną średnią. Wniosek Altemeyera wydaje się pochopny. Badał on bowiem przede wszystkim kanadyjskich studentów
1 ich rodziców oraz polityków, a więc reprezentantów tzw. klasy średniej i wyższej. Są oni zapewne nie tylko mniej radykalni i bardziej konserwatywni, ale również bardziej respektują reguły politycznej poprawności. Altemeyer nie konfrontował ze swoją skalą pomiarową przedstawicieli innych warstw spo-
78
lecznych i innych kultur (choćby bardziej radykalnie nastawionych mieszkańców kanadyjskiego stanu Quebec).
Istniejące dane nie dają podstaw do przekonania o nieistnieniu lewicowego autorytaryzmu. Zjawisko to zdaje się zyskiwać na ważności szczególnie w warunkach transformacji dokonującej się w naszej części Europy. Uwagę zwracają dwie grupy faktów. Pierwsza to żywotność ortodoksyjnego komunizmu, szczególnie we współczesnej Rosji. Jak pamiętamy, zwolenników tej opcji charakteryzuje wysoki poziom autorytaryzmu prawicowego. Można jednak przypuszczać, że jeszcze lepszym przybliżeniem mentalności zwolenników partii komunistycznej i Stalina może być jakaś odmiana autorytaryzmu lewicowego. Druga grupa faktów jest związana z nasileniem autorytaryzmu w Polsce wśród zwolenników lewicowych aktorów sceny politycznej wywodzących się z dawnej PZPR. Systematycznie okazują się oni najmniej autorytarni (w porównaniu z elektoratami innych partii, szczególnie zaś prawicowych). Od początku lat dziewięćdziesiątych wyniki te dziwią niektórych badaczy (Rychard, 1991). Być może warto zapytać, czy zwolennicy lewicowych aktorów sceny politycznej to osoby w ogóle nieautorytarne (ani prawicowo, ani lewico-wo), czy może wśród nich udałoby się odnaleźć przejawy autorytaryzmu lewicowego, czego dotychczas w Polsce nie badano.

Bibliografia
Adorno T.W., Frenkel-Brunswik E., Levinson D.J., Sanford R.N. (1950), The Authoritarian Perso-nality, New York: Harper.
Altemeyer B. (1981), Right-wing authoritarianism, Winnipeg-; University of Manitoba Press.
AltemeyerB. (1996), The authoritarian specter, Cambridge: Harvard University Press.
Aronson E. (1995), Człowiek - istota społeczna, Warszawa: PWN.
Boski P. (1991), Jak wartości spoleczno-polityczne dzieliły elektoraty pretendentów do Belwederu w wyborach prezydenckich 1990, w: Polski wyborca '90, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Chmielewski K., Skarżyńska K. (1991), Nadzieje i obawy Polaków a preferencje wyborcze, w: Polski wyborca '90, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Christie R. (1954), Authoritarianism re-examined, w. R. Christie, M. Jahoda (red.), Studies in the scope and method of "The Authoritarian Personality", Glencoe, IL: Free Press.
Christie R. (1991), Authoritarianism and related constructs, w: Measures of Personality and So-cial Psychological Attitudes, San Diego: Academic Press.
Christie R., Cook P. (1958), A guide to published literaturę relating to "The Authoritarian Personality", "Journal of Psychology", 45.
Christie R., Jahoda M. (red.) (1954), Studies in the scope and method of "The Authoritarian Personality", Giencoe, IL; Free Press.
Czapiński J. (1993),Nadążanie świadomości społecznej, "Rzeczpospolita", 15.09.
Edwards D. (1985), Authoritarianism in South Africa: A conceptual challenge to social science, International Conference on Authoritarianism and Dogmatism, New York, "High School Journal", 68 (4), 261-268.
Ekehammar B., Nilsson J., Sidanius J. (1989), Social attitudes and social status: A multiuariate and multinational analysis, "Personality and Individual Differences", 10 (2), 203-208.
Eysenck H.J. (1954), The Psychology ofPolitics, London: Routledge & Kegan Paul.
FeatherN.T. (1993), Authoritarianism and attitudes toward high achieuers, "Journal of Personality and Social Psychology", 65, 152-164.

Fromm E. (1970), Ucieczka od wolności, Warszawa: Czytelnik.
Gabennesch H. (1972), Authoritarianism as world mew, "American Journal of Sociology", 77 (5).
Gientka J. (1998), Autorytaryzm a sympatie polityczne młodzieży uczącej się, "Psychologia Wychowawcza", t. XLI (LV), z. 1, s. 44-54.
Hanson D.J. (1989), Authoritarianism and candidate preference in the 1988 presidential election, "Psychological Reports", 64, 914.
Heaven P.C. (1986), Correlates of conformity in three cultures, "Personality and lndividual Diffe-rences", 7 (6), 883-887.
Heaven P.C, Connors J. (1988), Politics and toughmindedness, "Journal of Social Psycholog/', 128 (2), 217-222.
JakubowskaU. (1999), Preferencje polityczne. Psychologiczne teorie i badania, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Johnson S.D., Tamney J.B. (1985), Mobilizing support for the morał majority, "Psychological Reports", 56 (3), 987-994.
Koralewicz J. (1986), Autorytaryzm społeczeństwa polskiego w 1984 r., w: Raport z badania: Polacy '84. Dynamika konfliktu i konsensusu, Warszawa: Uniwersytet Warszawski.
Koralewicz J. (1990), Autorytaryzm a poglądy polityczne Polaków, w: J. Reykowski, K. Skarżyń-ska, M. Ziółkowski (red.), Orientacje społeczne jako element mentalności. Poznań: Nakom.
Koralewicz J., Ziółkowski M. (1990), Mentalność Polaków. Sposoby myśłenia o polityce, gospodarce i życiu społecznym w końcu lat osiemdziesiątych, Poznań: Nakom.
Korzeniowski K. (1992), Poczucie podmiotowości-alienacji politycznej. Uwarunkowania psychospołeczne, Poznań: Nakom.
Korzeniowski K. (1993), Orientacja demokratyczna vs autorytarna w społeczeństwie polskim, w: J. Reykowski (red.), Wartości i postawy Polaków a zmiany systemowe. Szkice z psychologii politycznej, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Korzeniowski K. (1996), Autorytaryzm a postawy i zachowania wyborcze Polaków, "Kultura i Społeczeństwo", t. XL (2), 149-161.
Krzemieniowa K. (1986), wstęp do: T.W. Adorno, Dialektyka negatywna, Warszawa: PWN.
Levy S.G. (1982), Perceptions of leader authoritarianism, "Academic Psychology Bulletin", 4 (3), 431-439.
Lewis T. (1990), Authoritarian attitudes and personalities: A psychohistorical perspective, "Psy-chohistory Review", 18 (2), 141-167.
Lipset S.M. (1960), Working class authoritarianism, w: S.M. Lipset, Politicał man, New York: Doubleday.
Lipsitz L. (1965), Working cłass authoritarianism: A re-evałuation, "American Sociological Re-view", 30.
Mach B.W. (1998), Transformacja ustrojowa a mentalne dziedzictwo socjałizmu, Warszawa: ISP PAN.
Markowski R. (1992), Milcząca większość - o bierności politycznej społeczeństwa polskiego, w: S. Gebethner, J. Raciborski (red.), Wybory 1991 a polska scena połityczna, Warszawa: Wydawnictwo Inicjatyw Społecznych "Polska w Europie".
McCann S.J. (1990), Authoritarianism and preference for the presidentiał candidate perceiued to be higher on the power motiue, "Perceptual and Motor Skills", 70, 577-578.
McCann S.J., Stevin L.L. (1986), Authoritarianism and Canadian uoting preferences for politicał party, prime minister, and president, "Psychological Reports", 59 (3).
McClosky H. (1964), Consensus and ideology in American politics, "American Politicał Science Review", 58, 361-382.
McFarlandS., AgeyerV., AbalkinaM. (1992), Authoritarianism in the farmer Soviet Union, "Journal of Personality and Social Psychology", 63,1004-1010.
Meloen J.D., Hagendoorn L., Raaijmakers Q., Visser L. (1988), Authoritarianism and the revival of politicał racism: Reassessments in the Netherlands of the reliability and uałidity of the concept of authoritarianism by Adorno et al., "Politicał Psychology", 9 (3), 413-429.
Meloen J.D., Middendorp C.P. (1988), Authoritarianism in the Netherlands: Ideology, personality or subculture, referat wygłoszony na konferencji llth Annual Meeting of the International So-ciety of Politicał Psychology.
80
Mika S. (1981), Psychologia społeczna, Warszawa: PWN.
Miller J., Słomczyński K.M., Schoenberg R.J. (1981), Assessing comparability of measurement in
crossnational research: authoritarian conseruatism in different sociocultural settings, "Social
Psychology Quarterly", 44 (3). Moghaddan F.M., Vuksanovic V. (1990), Attitudes and behauior toward human rights across
different contexts: The role of right-wing authoritarianism, political ideology, and religiosity,
"International Journal of Psychology", 25 (4) 455-474. Ray J.J. (1972), A new balanced F scalę - and its relation to social class, "Aiistralian Psychol.", 7,
155-156. Ray J.J. (1976), Do authoritarians hołd authoritarian attitudes?, "Human Relations", 29 (4), 307-
-325. Ray J.J. (1983), The workers are not authoritarian: Attitude and personality data from six coun-
tries, "Sociology and Social Research", 67 (2), 166-189.
Ray J.J. (1984), Halfofall racists are left wing, "Political Psychology", 5 (2), 227-235. Ray J.J. (1985), Using multiple class indicators to examine working-class ideology, "Personality
and Individual Differences", 6 (5), 557-562.
Ray J.J. (1985a), The psychopathology ofthe political left, International Conference on Authoritarianism and Dogmatism (1984, Potsdam, New York), "High School Journal", 68 (4), 415-423. Ray J.J. (1985b), Authoritar ian ism ofthe Left reuisited, "Personality and Individual Differences",
6 (2), 271-272. Ray J.J., Furnham A. (1984), Authoritarianism, conservatism and racism, "Alzheimer Longevita
Geriatria", 7 (3), 406-412.
Ray J.J., Lovejoy F.H. (1990), Does attitude to authority exists?, "Personality and Individual Differences", 11 (8), 765-769.
Reich W. (1975), The mass psychology of fascism, London: Pelican Books.
Reykowski J. (1993),Psychologiczne antynomie demokracji, "Kolokwia Psychologiczne", t. 2, 21-37. Rigby K. (1984), The attitudes of English and Australian college students toward institutional
authority, "Journal of Social Psychology", 122 (1), 41-48. Robinson J.P., Rusk J.G., Head K.B. (1965), Measures of political attitudes, Survey Research Cen-
ter, Institute for Social Research, The University of Michigan: Ann Arbor. Rokeach M. (1960), The open and closed mind, New York: Basic Books. Rubinstein G. (1996), Two peoples in one land: A ualidation study of Altemeyer's Right-Wing
Authoritarianism Scalę in the Palestinian and Jewish Societies in Israel, "Journal of Cross-
-Cultural Psychology", 27,216-230. Rychard A. (1991), Stare i nowe instytucje życia publicznego, w: Polacy '90. Konflikt i zmiana
{Raport z badań empirycznych), Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN. Samelson F. (1986), Authoritarianism from Berlin to Berkeley: On social psychology and history,
"Journal of Social Issues", 42 (1), 191-208.
Sidanius J. (1985), Cognitiue functioning and sociopolitical ideology reuisited, "Political Psychology", 6 (4), 637-661. Stone W.F., Lederer G., Christie R. (1993), The status of authoritarianism, w: W.F. Stone, G. Lede-
rer, R. Christie (red.), Strength and weakness. The authoritarian personality today, New York:
Springer. van de Grift W., de Vos W., Meloen J., Kliphuis E. (1991), Antisemitism and authoritarianism
among secondary school students in the Netherlands, referat wygłoszony na konferencji 14th
Annual Meeting ofthe International Society of Political Psychology, July 1-5, Helsinki. Wnuk-Lipiński E. (1996), Demokratyczna rekonstrukcja. Z socjologii radykalnej zmiany społecznej,
Warszawa: PWN. Wrightsman L.S. (1972), Social psychology in the seuenties, Belmont, CA: Wadsworth Publishing
Company.
PRZYWÓDZTWO POLITYCZNE
Problem przywództwa politycznego podejmowany jest w rozprawach naukowych już od czasów starożytnych. Stanowi przedmiot analiz filozofów, dyplomatów, politologów, socjologów i psychologów. Najsłynniejszym traktatem przedstawiającym teorię władzy politycznej i zasady skutecznego rządzenia państwem jest powstałe w XVI wieku dzieło pt. Książę, autorstwa Niccola Machiavellego. Ten włoski polityk i dyplomata opisał reguły wpływania przez przywódców politycznych na swych zwolenników i przeciwników, tak by postępowali zgodnie z jego wolą. Typowy dla zalecanych przez Machiavellego sposobów sprawowania władzy był ich niejawny charakter. Władca starannie ukrywał cele, które pragnął osiągnąć, kierując się równocześnie w doborze metod rządzenia przede wszystkim ich spodziewaną skutecznością. Wartości etyczne w rządzeniu były natomiast sprawą drugorzędną (Machiavelli, 1984). Stąd w języku potocznym termin "makiawelizm" oznacza pokrętność, spryt, manipulację, przebiegłość i bezwzględność w postępowaniu z ludźmi.
Pierwszą pracą stricte psychologiczną, w której m.in. podjęto próbę wyjaśnienia, dlaczego niektóre osoby zyskują władzę polityczną, była opublikowana w 1895 roku rozprawa Gustawa Le Bona pt. Psychologia tłumu. Autor scharakteryzował w niej środki wywierania wpływu przez jednostkę na tłum, czyli na wszelkie zgromadzenia ludzi, obejmujące zarówno np. uczestników ulicznych demonstracji, jak i członków parlamentu. Le Bon wskazywał na prestiż potencjalnego przywódcy jako podstawowy warunek sprawowania władzy politycznej. Współczesne prace psychologów politycznych koncentrują się głównie wokół następujących zagadnień: kto zostaje przywódcą politycznym, jakie procesy decydują o tym, iż ludzie powierzają jednostce tę rolę, w jaki sposób lider polityczny sprawuje władzę, jakie są psychologiczne uwarunkowania indywidualnych preferencji w tym zakresie? Pomimo długich tradycji w badaniu przywództwa politycznego psychologiczna wiedza na ten temat jest stosunkowo mało rozwinięta. Jeden z powodów takiego stanu rzeczy ma charakter praktyczny; przywódcy polityczni niechętnie poddają się systematycznym badaniom psychologicznym. Informacje o przywódcach politycznych są więc uzyskiwane przez psychologów głównie w toku badań lustracyjnych lub psycho-biograficznych (zob. szczegółowe omówienie wymienionych procedur badaw-
czych w rozdziale tej książki zatytułowanym "Podejścia, procedury, metody i techniki badawcze"). W pierwszym przypadku prowadzi się na ogół obserwację polityków w sytuacjach publicznych. Dane uzyskiwane w ten sposób mają dla psychologa ograniczoną wartość. Politycy podczas publicznych wystąpień zachowują się bowiem w sposób konwencjonalny, ściśle określony przez obowiązujące w danej sytuacji reguły, nierzadko z zamiarem wykreowania pewnego wizerunku. Otrzymane w toku obserwacji informacje pozwalają zatem wyłącznie na opis interesujących badacza zjawisk, lecz nie są wystarczające do poznania przyczyn i mechanizmów psychologicznych określonych zachowań. Mogą stanowić co najwyżej źródło hipotez na ten temat. Rezultaty badań lustracyjnych przedstawiane są na ogół w postaci taksonomii obserwowanych zjawisk. W ten sposób powstały typologie stylów przewodzenia (np. Kaarbo, 1997), osobowości politycznych przywódców (por. przegląd teorii, np. Immelman, 1993; Stone, 1974), strategii radzenia sobie w sytuacjach trudnych (np. Buli, Mayer, 1993; Immelman, 1993), sposobów autoprezentacji podczas kampanii wyborczej (Schutz, 1993), stylów publicznego komunikowania (Jakubowska, 1995) oraz wiele innych. Przy okazji warto zwrócić uwagę, że niektóre z opracowanych naukowo koncepcji mają dużą nośność publicystyczną. Na przykład, Reykowski wykorzystał teorię osobowości politycznej, tzw. bezwzględnego gracza (hardball practitioner) autorstwa Lloyda Etheredge'a do analizy publicznego wizerunku Lecha Wałęsy ("Gazeta Wyborcza", 15 listopada 1995). Według Etheredge'a politycy mogą dwojako pojmować swą przywódczą rolę. Jedni uważają, że jest to służba publiczna; podejmują działalność polityczną, by zrealizować określone zadania. Dla innych najważniejszym motywem podjęcia aktywności politycznej jest dążenie do prestiżu, władzy i związanych z nią profitów. Tacy politycy nazywani są bezwzględnymi graczami. Ich działania są bowiem podporządkowane wyłącznie dobru własnemu zamiast celom publicznym. Dlatego nie realizują wyznaczonych programów politycznych, lecz zmieniają je, tak by przypodobać się w danych okolicznościach pewnym grupom łudzi. Swych współpracowników traktują instrumentalnie - odrzucają ich, gdy przestają być potrzebni. Są podejrzliwi wobec przeciwników i zwolenników; przypisując im analogiczne do własnych intencje w działalności politycznej (zabieganie o władzę i wpływy), skupiają się na tym, jak ich przechytrzyć. Choć w walce politycznej zasady fair play są im nieznane, wiedzą jednak, jak działać, by zyskać lub utrzymać poparcie ludzi, od których zależy ich pozycja. Ciekawe jest to, iż egocentrycznym działaniom towarzyszy równocześnie wielkościowe przekonanie o własnym posłannictwie i wypełnianiu szczególnej misji dziejowej. Opis tej koncepcji osobowości, jakkolwiek atrakcyjny w wyjaśnianiu zachowań wielu polityków - jest bowiem zgodny z potocznymi spostrzeżeniami ludzi unaocznia słabość formułowania wniosków na podstawie obserwacji polityków w sytuacjach publicznych. Nie wzbudza zaufania sama terminologia nacechowana ujemnym afektem (standardy metodologiczne przyjmowane w nauce wymagają opisów deskryptywnych, wolnych od wartościowania), wymieniane zaś rodzaje zachowań politycznych, wywodzone z osobistej chęci zyskania prestiżu, władzy i wpływów wyjaśnić można innymi czynnikami (np. znajdowaniem przyjemności w rywalizacji
83
z ludźmi i w wygranej, autentyczną chęcią wypełnienia historycznego zadania). Ogólniej rzecz ujmując, wnioskowanie o pewnych stanach psychicznych polityków na podstawie ich obserwacji w sytuacjach publicznych bywa ryzykowne, formułowanych twierdzeń nie można bowiem na ogół ani potwierdzić, ani też ich odrzucić.
Kłopot z badaniami psychobiograficznymi polega z kolei na tym, iż opierają się na ogół na informacjach pochodzących "z drugiej ręki" - dostępnych dokumentach, wypowiedziach osób kontaktujących się z przywódcą itd. Rzadko uzyskuje się dane bezpośrednio od przywódców. Nawet jeśli jest to możliwe, to otrzymane informacje są mniej lub bardziej zniekształcone. Świadomość przywódcy, iż będą one psychologicznie opracowane i przekazane do wiadomości publicznej, sprawia, iż ich autentyczność zostaje zakłócona przez naturalną chęć pokazania się w jak najlepszym świetle. Często zdarza się także, iż zgromadzony z dużym trudem materiał nie może zostać opublikowany z powodów etycznych, by nie sprawić cierpienia człowiekowi, którego dotyczy analiza, i/lub jego żyjącej rodzinie. Badania psychobiograficzne mają jednak tę wartość, iż pozwalają na dociekanie związków między indywidualnym doświadczeniem życiowym przywódcy a jego stylem przewodzenia i rodzajem podejmowanych decyzji politycznych (por. analizy prowadzone przez Birta, 1993, Renshona, 1994, Swanbrougha, 1994).
Największa trudność w badaniu przywództwa politycznego wiąże się jednak z samym charakterem zjawiska. Jest ono bowiem bardzo złożone, zawiera w sobie elementy innych form przewodzenia, takich jak na przykład kierowanie małymi grupami czy przywództwo religijne. Wyłania się wobec tego pytanie o specyfikę przywództwa politycznego: czy rola przywódcy politycznego jest na tyle swoista, iż wymaga oddzielnych analiz, czy też podlega takim samym prawidłowościom jak każdy inny typ przewodzenia? Innymi słowy, jest to pytanie o sens i zakres badanego zjawiska.
Przywództwo polityczne - cechy charakterystyczne
Sformułowania "przewodzić komuś", "być przywódcą" oznaczają, iż pewna osoba w sposób względnie trwały i przewidywalny wywiera wpływ na innych ludzi tworzących grupę lub tłum (Katz, 1973; por. też np. Le Bon, 1986). Ty� samym przywództwo nie jest zjawiskiem izolowanym; bez osób poddających -^ się wpływowi przywódcy zjawisko przewodzenia nie istnieje. Możliwość wywierania wpływu na innych ludzi jest równoznaczna ze sprawowaniem nad nimi władzy (Mika, 1981). Im więcej instrumentów oddziaływania jest w zasięgu danego człowieka i im więcej ludzi ulega jego wpływowi, tym większą ma -.on władzę. Istotą roli .przywódczej jest to, iż przywódca zajmuje najwyższą pozycję w s^Fukturze władzy. Władzy nie są też pozbawieni zwolennicy swego > przywódcy: kreują go na swego lidera, formułują pewne oczekiwania, wywierają presję, krytykują, chwalą, wycofują swoje poparcie (np. przez zachowania wyborcze lub działania rewolucyjne). Zajmują jednak w hierarchii władzy niższą pozycję od swego przywódcy, gdyż dostępne im środki wywierania na niego
84
wpływu są znacznie uboższe od tych, którymi dysponuje ich przywódca w oddziaływaniu społecznym (Mika, 1981).
Opisane tu cechy obustronnej zależności między przywódcą a jego zwolennikami mają charakter uniwersalny występują w każdym typie przewodzenia. jSpecyfika roli przywódcy politycznego wyraża się natomiast w kilku innych właściwościach. Jedna z nich odnosi się do szczególnego rodzaju wykonywanych zadań. Wprawdzie każdy przywódca (np. nauczyciel, kierownik firmy handlowej) ma specyficzny zakres obowiązków, lecz tym, co różni przywódcę politycznego od przywódców innego typu, śą znacznie bardziej zróżnicowane cele działania. Są to przykładowo: reprezentowanie interesów określonej gru-s py społecznej, sformułowanie bądź tylko sprecyzowanie programu działania, rozstrzygnięcie konfliktu między pewnymi ugrupowaniami, reorganizacja gospodarki i systemu prawno-administracyjnego, wyjaśnianie obywatelom znaczenia pewnycJi^rocesów politycznych (Katz, 1973; Wilkins, 1986). Równocześ-
nie
ecyzje podejmowane przez przywódców politycznych mają znacznie większą-rangę niż postanowienia przywódców innego typu. Wpływają bowiem na życie określonych społeczności w państwie i społeczeństwa w ogólności, a nawet na stosunki międzynarodowe. Tym samym zakres władzy przywódcy politycznego jest dużo większy w porównaniu z przywódcami niepolitycznymi.
Przywódcy polityczni dysponują także liczniejszymi i bardziej zróżnicowanymi środkami sprawowania władzy, czyli oddziaływania na zwolenników, przeciwników oraz partnerów politycznych. Mogą prowadzić negocjacje i przekonywać, uzasadniając swe racje. Swych przeciwników niekiedy ośmieszają bądź obwiniają. Rozdzielają nagrody i kary. Czasem, podejmując arbitralnie decyzje, wymuszają pewne działania. Mogą, na przykład, ściśle wyznaczyć reguły życia społecznego, wprowadzając stan wyjątkowy albo wojenny. W skrajnych zaś przypadkach stosują polityczny szantaż, a nawet wywołują militarną konfrontację (Hermann, 1986; Raven, 1990). Ostatnie z wymienionych środków oddziaływania, w odróżnieniu od wymienionych wcześniej, leżą wyłącznie w zasięgu przywódców politycznych. Przywódca polityczny może więc dysponować większym i bardziej zróżnicowanym zasobem środków wywierania wpływu niż osoby przewodzące ludziom w innych obszarach życia. Ma on zatem także i pod tym względem większą władzę w porównaniu z przywódcami innego typu, jakkolwiek podkreślić trzeba, iż nie jest to władza nieograniczona; zarówno jej zakres, jak i możliwe środki oddziaływania są bowiem wyznaczone przez procedury legislacyjne obowiązujące w danym państwie (zob. dokładniej na ten temat w podrozdziale zatytułowanym "Style politycznego przewodzenia").
Kolejna specyficzna cecha przewodzenia politycznego dotyczy warunków, w których przywódca prowadzi swą działalność. Są one znacznie bardziej zróżnicowane niż w innych sytuacjach sprawowania władzy. Przywódcy polityczni zarówno pracują w małych zespołach roboczych, jak i w rozmaitych sytuacjach (np. podczas kampanii wyborczych, świąt państwowych, składanych wizyt) kontaktują się z tłumem ludzi. Przewodniczenie komisji parlamentarnej, współpraca w zespołach roboczych, prowadzenie negocjacji z innymi przywódcami stanowią przykłady sytuacji porozumiewania się "twarzą w twarz", kiedy to proces przewodzenia zachodzi prawdopodobnie według reguł rządzących ma-
85

łymi grupami, analogicznych do zasad kierowania firmą, klasą szkolną, nieformalną grupą przyjacielską, czy też obowiązujących w negocjacjach handlowych. Z kolei publiczne spotkania z ludźmi, odbywane podczas wieców, zebrań oraz za pośrednictwem prasy, radia i telewizji mogą upodabniać się niekiedy do przywództwa religijnego. W obu przypadkach przywódcy komunikują się z tłumem ludzi, nie zaś z każdym człowiekiem odrębnie, a ponadto w jednym i drugim przypadku mogą zajmować się kwestiami etycznymi (Katz, 1973). Na marginesie warto zwrócić uwagę, iż różne role przywódcze nie wykluczają się wzajemnie. Postać Chomeiniego, który próbował zreorganizować życie społeczne Iranu według islamskiego systemu wartości, może być tego najlepszym przykładem. Jest to jeden z najbardziej wyrazistych przypadków przenikania się obu ról. Omawiane zjawisko występuje także w mniej skrajnej formie; przyjęcie przez przywódcę doktryny etyczno-religijnej określać może własne cele i środki politycznego działania. Na przykład, kwestia prawnego zakazu aborcji podnoszona przez polityków w wielu państwach jest przykładem realizacji celu wynikającego z respektowania wartości religijnych.
Z powyższych rozważań wynika, iż przywództwo polityczne oprócz pewnych podobieństw do innych typów sprawowania władzy (przewodzenia małym grupom, przywództwa religijnego) przejawia także cechy swoiste. Cha-rakteryzuje się przede wszystkim większym zakresem sprawowanej władzy, zarówno pod względem zasięgu wywieranego wpływu, jak i stosowanych środków sprawowania władzy. Przewodzenie polityczne odbywa się również -w porównaniu do innych rodzajów kierowania w znacznie bardziej zróżnicowanych warunkach społecznych; obejmują one sytuacje kontaktów międzyludzkich, tj. "twarzą w twarz" i publicznego komunikowania się. Przywództwo polityczne jest więc zjawiskiem znacznie szerszym, bardziej złożonym i zróżnicowanym wewnętrznie niż jakikolwiek inny rodzaj kierowania.
Style politycznego przewodzenia
Sposób, w jaki przywódca ustala cele grupowe oraz rodzaj preferowanych środków wywierania wpływu na ludzi, wchodzi w zakres procesu określanego przez psychologów społecznych mianem stylu przewodzenia lub kierowania (Mika, 1981). Badania dotyczące stylów kierowania małymi grupami doprowadziły do wyodrębnienia ich trzech postaci. Pierwszy został nazwany stylem autokratycznym; przywódca autokratyczny sam określa cele grupowe, przydziela zadania członkom grupy i egzekwuje wykonanie tych zadań, preferując raczej kary niż nagrody. Drugi styl kierowania, określany demokratycznym, charakteryzuje się partnerskimi relacjami przywódcy z członkami grupy; cele oraz rodzaj wykonywanych zadań uzgadniane są wspólnie, przy czym ocena jest adekwatna do poziomu wykonania tych zadań. Trzeci styl, liberalny, stanowi zaprzeczenie jakiegokolwiek przewodzenia; dominującą rolę w wyznaczaniu i ocenie aktywności grupowej odgrywa bowiem grupa (Mika, 1981).
Opracowana przez psychologów społecznych systematyka stylów kierowania nie znajduje w pełni zastosowania do przewodzenia politycznego. Przy-
86
wódca polityczny nie może bowiem w sposób całkowicie dowolny (tak jak to zakładano w badaniach psychologów społecznych) ustalać celów dla danej grupy, społeczności lub państwa, ani też środków sprawowania władzy. Jego swoboda w tym względzie jest bowiem ograniczona przez kontekst społeczno-poli-tyczny, w którym działa, w tym również przez obowiązujące w danym państwie procedury legislacyjne. Sytuacja przedstawia się inaczej w nielegalnycn\ ugrupowaniach politycznych (np. terrorystycznych) albo w krajach totalitarnych. W pierwszym przypadku sposób sprawowania władzy (tzn. określanie celów aktywności oraz stosowane środki wywierania wpływu na ludzi) może wykazywać cechy specyficzne dla stylu demokratycznego lub autokratycznego. W drugim sposób przewodzenia ma zawsze charakter autokratyczny. Przywódca sam ustala kierunki polityki w państwie. Koncentruje się na zdo-Fyciu maksymalnej kontroli nad wszelkimi formami aktywności instytucjonalnej oraz społecznej: partiami politycznymi, szkolnictwem, prasą, sztuką, sądownictwem, policją itd. (Katz, 1973). Wszystkie instytucje oraz zorganizo-- wane ugrupowania mają niski stopień autonomii, ich działalność podporządkowana jest preferowanej przez przywódcę ideologii; ludzie, którzy jej nie respektują, są pozbawiani systemu nagród, a nawet represjonowani. Sprawowaniu kontroli przez przywódcę w państwie totalitarnym służy zamknięcie obiegu informacji w społeczeństwie. Prasa, radio, telewizja głoszą poglądy w duchu jednej, akceptowanej przez przywódcę, a więc oficjalnie obowiązującej ideologii, j; Swoboda podróży poza granice kraju jest ograniczona, podobnie jak przyjmowanie gości zagranicznych; każdorazowo należy się ubiegać o pozwolenie stosownych urzędów. W rezultacie obywatele państwa totalitarnego mają mniejsze możliwości porównań w zakresie wzorców organizacji państwa i stylów życia, co blokuje proces kształtowania się potrzeb prowadzących do buntu wobec panującej ideologii i przywódcy, który ją reprezentuje. Podsumowując, głównym celem przywódcy autokratycznego jest utrzymanie władzy, środkiem zaś osiągnięcia tego celu - sprawowanie maksymalnej kontroli nad społeczeństwem.
Inne cele oraz sposoby działania wyznacza przywódcom politycznym system demokratyczny. .Państwo demokratyczne w odróżnieniu od totalitarnego ma charakter otwarty; ludzie w sposób swobodny mogą głosić rozmaite poglądy, a także realizować indywidualny system wartości oraz własny styl życia (np. Sartori, 1994). Swobodnie komunikują się zarówno w obrębie własnego państwa, jak i poza granicami kraju. Jawnie wyrażają rozmaite potrzeby, dążąc do ich realizacji. Mają swobodę tworzenia ugrupowań, partii, stowarzyszeń będących grupami nacisku w stosunku do sprawowanych rządów. Decydują przez udział w wyborach, kto ma pełnić funkcję przywódczą i jak długo. Przywódca polityczny, chcąc utrzymać władzę w ramach demokratycznego porządku, musi zatem starać się o godzenie często sprzecznych interesów różnych grup ludzi. Integrowanie społeczeństwa jest głównym celem jego działalności, środkiem realizacji zaś - negocjacje, dążenie do kompromisu, uwzględniające sprzeczne potrzeby różnych grup ludzi akty legislacyjne i przedsięwzięcia rządowe. Jest to zatem demokratyczny styl sprawowania władzy (por. Katz, 1973). Podkreślić należy, iż chociaż w systemie demokratycznym godzenie sprzecznych interesów jest podstawowym zadaniem przywódcy, jed-
81
nak demokracja nie wyklucza możliwości formułowania przez niego własnych programów politycznych, określonej wizji uprawiania polityki i realizacji swych pomysłów, oczywiście pod społeczną kontrolą (Heifetz, 1994). Warto równocześnie zwrócić uwagę na to, iż poszczególne państwa demokratyczne różnią się strukturą systemu politycznego; inny jest kształt demokracji na przykład w Irlandii, Holandii, Francji czy Ameryce. Inne są tym samym uprawnienia i zakres władzy przywódców politycznych tych (oraz nie wymienionych) państw i liderów niższego szczebla. Niezależnie od różnych stylów sprawowania władzy, wyznaczonych przez swoistość struktury politycznej państwa, zaobserwowano także indywidualne różnice pod względem stylów przewodzenia preferowanych przez przywódców tych samych państw. Istnieje wiele opisów kategoryzujących style przewodzenia (np. Greenstein, 1994, a także krótki przegląd w pracy Kaarbo, 1997). Poniżej zostanie scharakteryzowany jeden z nich, najnowszy, najbardziej rozbudowany, oparty na obserwacji prezydentów amerykańskich (Hermann, Preston, 1994) oraz premierów dużych państw demokratycznych (Kaarbo, 1997). Autorzy koncepcji - Hermann i Preston oraz Kaarbo - zdefiniowali styl przewodzenia w kategoriach powtarzających się sposobów wykonywania zadań, obejmujących budowanie relacji z otoczeniem, gromadzenie informacji i podejmowanie decyzji. Na styl przewodzenia składa się pięć następujących elementów.
Pierwszy dotyczy zakresu zainteresowań politycznych. Są one zdeterminowane sposobem pojmowania sprawowanej funkcji przywódczej. I tak, przywódca może postrzegać siebie jako uczestnika określonych wydarzeń politycznych bądź osobę będącą ponad nimi. Jego zainteresowania polityczne mogą się zatem koncentrować wokół konkretnych problemów lub na globalnym uprawianiu polityki. Przykładowo, kanclerze niemieccy - Konrad Adenauer i Willy Brandt -zajmowali się przede wszystkim polityką zagraniczną, niewiele uwagi poświęcając sprawom kraju, przy czym Adenauer skupiał się na kontaktach z Zachodem, natomiast Brandt dużą wagę przywiązywał do polityki wschodniej.
Drugi element stylu przewodzenia odnosi się do tolerancji konfliktów w ramach grupy doradców, członków gabinetu i/lub partii. Przywódcy w różnym stopniu są zdolni akceptować istniejącą we własnym otoczeniu dyshar-monię, niezgodę, rozłamy i polityczne frakcje. Prezydent, znajdujący się na szczycie hierarchii władzy politycznej, ma duży wpływ na to, czy i do jakiego stopnia konflikty interesów różnych grup będą ulegać eskalacji lub zostaną stłumione. Premier w systemie parlamentarnym nie dysponuje tak dużą władzą. W parlamencie konflikty wyrażane są niezależnie od tego, czy premier jest odporny na sytuacje konfliktowe, czy też pragnąłby ich uniknąć. Ma on natomiast wpływ na występowanie i przebieg sytuacji konfliktowych wśród członków rządu i wewnątrz własnej partii, czemu służą rozmaite strategie łagodzenia powstałych napięć (patrz: element piąty stylu przewodzenia).
Trzeci czynnik dotyczy typu motywacji dominującej w działalności przywódczej. Może to być na przykład chęć rozwiązania jakichś szczególnych problemów, działalność na rzecz upowszechniania wyznawanej ideologii, zdobycie popularności, prowadzenie interpersonalnych roszad (zob. też o innych rodzajach motywacji politycznych przywódców w dalszej części niniejszego rozdzia-
88
68
op f 'tepAzodo z
'(L66I 'oqJBB}l ^661 'uo^sajj 'uubui uod) 9MopojBuAzp9tui p[unso^s 'npfezj i B^ugpAz -nd nuido 5[8unsoą.s 'aiM^stred ay aofefnzfeiAYoąo guzoĄijod pjrmso^s 'M.o^irefoip303[ 9iqaaqo m jbuzaĄiiod AoBjd iC^nSai bu -ozpBMoad ajajsoui^B bu BMjfydM qosods Xuą.o^si m eiuazpoMezjd
Zł 'ą.BUI9^ U9^ BU UBpBq Op BTUBMO^o3Azjd 9IU09qO BCBAU^ I '9TS BZOZSnd
uzoĄrpd ^S93oad bu Biuazpo
8xs gotefBAYtisBU guCap^; ^mc^utubm azozsaC qD^uui z Kio ps
z 'qoXuzo9{ods Mosgooad uiiu m qoADfezpoqoBZ i b^btays Biuaiuinzoj Mcqosods 'qojCMopsoMoqoso avc5[tuuX -ads sqoi5[BC z 9uo bCb^tu^m Xzd :oiuzcj qox o 9TOB^td bu xzpaiAVodpo ^BupaC afrop3.iq Mcqosods qoXM Aup3npiAv^puT sido
�UITU AU09Zjd I 5[Bf 'IUIBTUBZBLM.ZOJ TUI^UBMOUOdOJd BZ OUMOIBZ 9DBfBIMBUI -9Zjd '^U9UinżJB 8p[|9ZSAV I 9IUldO 9fnZip3UB - BTU9TUinZ0J0d 9IUBMOpnq
p[Xzjd ^S9C JoCep\[ uqof ^sbtuio^b^[ �psoupnrj afB^SMod iM ofefn5[nzsod 9iu^eqo 'aiMBjds CauBp m pfe^Sod Ausb[m bjbmosjoj - 9u(
DBpeSiCz.ąszo.1 't
9TS DBMOZBSUB 9IU
'Biu9Tuinzoaod BiuBMopnq op o
'ifzjfoap gpgjpod zazad ax^saM5[ feuaods iui^uoiusbmz iCzpgiui BJ^iqjB ajoj DBAVoui[Xzjd . 'tCdbj qOifusB^M op ntuBA^Cuo^azad bu ais O
:azora BopcA^zad ' -BAvAzfeiAVzoa Xqosods aCnuifaqo BiuazpoMazjd n
j �
biu
nui
-Rt.x& bu {BMoaajajd Avcuia{qojd op Biosfapod qosods -pazjd pojsods Caupaf qt.xo(\Km. bu sbzomom. BSapd Bpj oS9f
-ZOJ VpKiA\\ZO\Xl UI9IUBZB5[SM 9Z UDiftlOZOB{Od I A\C^iadS^9 Z9Zjd
qoBfoBiujojui bu aiuzoBfiŁw OBSapd qoBfzifc>ap
9Z0UI
9AVO5[^Bpop O OlSOJd '
-pajbads 9is dbSbuiop 'qoXuBp qoB{pcj
BU 'ipBUIJOJUI 9IUBJ9iqZ M 9IS DBMOZBSUB 9Z0UI
-ui BiuazpBUioJS giSa^B^s 9fnuifeqo Biugzpomazjd
"9IU9ZDBUZ 9UUIOJ3o ĄBIUI l(bip3O>[ ZBJO Ii
b 'npfezj ipBuiBJ av Ą^^[
fes
BU OBMBpBZ '
bu
8IU
uqof
-BZ
BU tUBM0J^U90U0>[S '^pUBJQ I J9nBU9py ZnC lUBIUUIOdSM '
bu C9UBM0>[uru9ppi ąn\ CaMoiUBpB
^ biuAzd 5[Bf 9iuqopod 'oqs9Ji[o fef bu -zora 'qoAup3qojS f9izpaBq qoBuoż9^B5[ av McopcA^zad 9pBA\Xą.ora OBfnuifQ (rij
Dotychczas zostały omówione dwa ujęte globalnie, zgodnie z dorobkiem psychologów społecznych, style kierowania, tj. autokratyczny i demokratyczny. W przypadku przywództwa politycznego trudno wyodrębnić wymieniany przez psychologów społecznych styl trzeci, tj. liberalny. Przywódca działający zarówno w strukturach formalnych, jak i nielegalnych (np. jako dowódca grup terrorystycznych) musi, nawet wbrew swej woli, podejmować decyzje i je egzekwować. W pierwszym przypadku jego zakres obowiązków (w podejmowaniu decyzji) oraz możliwe instrumenty wpływu na ludzi wynikają z określonych ustaleń prawnych. W drugim osoba uchylająca się od brania odpowiedzialności za aktywność grupy nie pełniłaby funkcji przywódczej; człowiek taki albo w ogóle nie zostałby wybrany na przywódcę grupy, albo nie utrzymałby w niej swej przywódczej pozycji. Zdarzają się wprawdzie przypadki, kiedy legalni przywódcy polityczni wysokiego szczebla nie mogą wypełniać swych obowiązków, na przykład z powodu choroby. W takich sytuacjach w krajach demokratycznych człowiek formalnie pełniący funkcję przywódczą jest zastępowany na drodze przewidzianych prawem procedur inną osobą. W krajach totalitarnych problemy zdrowotne przywódcy są starannie ukrywane, przy czym rolę przywódczą w sposób niejawny przejmują inni ludzie (Post, Robins, 1990).
W rozwoju państw pojawiają się niekiedy wydarzenia o szczególnym znaczeniu - wojny, rewolucje, transformacje ustrojowe. W warunkach tych ludzie na ogół przeżywają dezorientację i niepokój. Tego rodzaju kontekst społeczno--polityczny określa inną niż opisane powyżej funkcję przywódcy politycznego. Jest to rola mentora (wg definicji słownikowej mentor to doświadczony doradca, przewodnik życiowy, nauczyciel Kopaliński, 1989). Celem jego działalności jest wskazanie właściwego, jego zdaniem, sposobu rozumienia i podejścia do określonych zdarzeń lub procesów społeczno-politycznych, środkiem zaś wywierania wpływu na ludzi są wystąpienia publiczne, w których wyjaśnia pewne procesy polityczne, przedstawia argumentację o słuszności określonych poglądów, namawia ludzi do podjęcia pewnych działań przez inicjowanie określonych akcji; demonstruje zatem przykład postępowania zgodnego z głoszonymi poglądami. Przywódca polityczny pełni tym samym funkcję katalizatora w procesie osiągania przez swych zwolenników politycznej dojrzałości, tzn. przejścia od dezorientacji i niepokoju do skrystalizowanej postawy społeczno-politycznej (Wilkins, 1986). Proces ten można zaobserwować od kilku lat m.in. w Polsce, gdzie podczas publicznych wystąpień przywódcy polityczni wyrażają poglądy dotyczące m.in. sposobu rozumienia pojęcia demokracji i zasad, według których należy budować demokratyczne państwo polskie (Jakubowska, 1997, 1999).
Teorie wyłaniania się politycznego przywódcy
Najbardziej podstawowy problem podejmowany w badaniach nad przywództwem politycznym dotyczy próby odpowiedzi na pytanie, kto zostaje politycznym przywódcą. Jak to się dzieje, że spośród zbiorowości ludzi właśnie ten, a nie inny człowiek obdarzany jest zaufaniem i właśnie jemu przyznaje się
90
formalne prawo do sprawowania władzy? W rozważaniach na ten temat moż-jia-wy-odrębnić trzy grupy koncepcji (od dawna opisywane w pracach dotyczących przewodzenia jako takiego, nie tylko stricte politycznego por. np. Mika, 1981).
Pierwsza, tzw. teoriaZeitgeist (z niem.: Zeit - czas, Geist - duch) odwołuje ąifćlo uwarunkowań sytuacyjnych w kreowaniu roli przywódczej. W drugiej akcentowane są szczególne właściwości psychologiczne jednostki, predysponujące ją do przewodzenia innym. W podejściu trzecim badany jest rodzaj relacji między przywódcą a jego zwolennikami, decydujący o atrakcyjności określonego człowieka dla pewnych grup ludzi, które wybierają go na swego przywódcę. /
1
Teoria Zeitgeist
Zgodnie z tym podejściem przyjmuje się, iż splot okoliczności, specyficzne warunki historyczne i kulturowe wytwarzają szczególny klimat emocjonalny, w którym ludzie są skłonni powierzyć przywództwo przypadkowej osobie, znajdującej się w określonym czasie we właściwym miejscu. Ten sam człowiek w innych warunkach, ze względu np. na brak pewnych kompetencji, nie miałby szans na odgrywanie przywódczej roli. To "duch czasu" sprawia, iż został on przywódcą politycznym (stąd nazwa tej koncepcji - Zeitgeist Theory - por. Elms, 1976; Stone, 1974). Pogląd ten opiera się wyłącznie na dociekaniach teoretycznych prowadzonych przez historyków w odniesieniu do minionych wydarzeń i nie żyjących od dawna postaci. Natomiast wśród psychologów politycznych koncepcja "ducha czasu" nie wzbudziła szczególnego zainteresowania; nie doczekała się zatem należytej weryfikacji. Jednak potoczne obserwacje prowadzone choćby współcześnie w Polsce wskazywać mogą na jej zasadność. Przez lata w Polsce obowiązywała ideologia, w której podkreślano nadrzędną rolę robotników w państwie. Od kilku łat, prawdopodobnie jako antidotum na długoletnie panowanie doktryny społecznej większości, odżywają w niektórych kręgach społecznych tęsknoty do monarchii. Utworzono stosowną partię, która długo szukała kandydata na przyszłego króla Polski, aż wreszcie zarekomendowała do tej roli odpowiednią osobę. Człowiek ten w innym okresie historycznym (np. realnego socjalizmu) nie miałby szans na odegranie przywódczej roli jako król. Innymi słowy, specyficzny klimat polityczny, jaki wytworzył się w okresie transformacji ustrojowych ("duch czasu"), sprawił, iż pewna grupa ludzi wykreowała swego przywódcę na króla Polski.
Teoria wybitnej jednostki. Specyficzne motywacje i osobowość
przywódców politycznych
W koncepcji tej (w literaturze anglosaskiej zwanej Great Man History, por. Katz, 1973; Stone, 1974; Aronson i in., 1997) przyjmuje się, iż przywódcami zostają osoby o nieprzeciętnych przymiotach osobowościowych i intelektual-
91
nych. Na fakt ten zwrócił uwagę już Le Bon (1986), który po rozważeniu tego, Jfto ma szczególną moc oddziaływania na tłum, stwierdza, iż jest to wyłącznie osoba^ która cechuje się odpowiednio dużym prestiżem. Autor wyróżnia dwa rodzaje prestiżu. Jeden to prestiż nabyty, wynikający z nazwiska, posiadanych tytułów, tradycji rodzinnych, majątku, sławy, odniesionych sukcesów. Ten typ prestiżu można kreować. Sposobem najprostszym jest ubiór; np. mundur wojskowy wzbudza respekt, skłania ludzi do uległości, a nawet czołobitności. Analogiczny efekt może wywoływać drogie, eleganckie, wyrafinowane ubranie przywódców nie noszących uniformów. Zdaniem Le Bona przywódców najczęściej cechuje prestiż nabyty. Znacznie rzadziej oddziaływanie na ludzi oparte jest na jprestiżu osobistym, rozumianym jako wrodzony urok i moc wpływu. Jak twierdzi autor, prestiż osobisty "posiadają tylko nieliczne jednostki, wywierające czar prawdziwie magnetyczny na swe otoczenie [...] jednostki te narzucają pewne idee i uczucia; otoczenie ulega ich władzy, jak ulega dzikie zwierzę pogromcy, którego przecież w każdej chwili może unicestwić" (Le Bon, 1986, s. 135). Ten rodzaj prestiżu Le Bon przypisuje m.in. Napoleonowi, który już w początkach kariery wojskowej -jeszcze bez aury wojennych sukcesów -wzbudzał bezwzględny posłuch wśród współpracowników. Zgodnie z teorią Le Bona osoby mające prestiż (nabyty lub osobisty) wywołują u ludzi fascynację i podziw. Uczucia te sprawiają, iż opinie i działania przywódcy nie są poddawane dyskusji oraz krytyce. Prestiż upada, gdy przywódca zaczyna ponosić niepowodzenia. Jeśli znajdują się ludzie zaczynający wątpić w jego prestiż, to moc oddziaływania przywódcy się zmniejsza, a w skrajnych przypadkach zostaje on pozbawiony swej przywódczej roli. Za przykład posłużyć tu może postać Robespierre'a - przywódcy rewolucji francuskiej, który w chwili, gdy zmniejszył się jego prestiż, został obrzucony przez swych dotychczasowych zwolenników obelgami i ostatecznie stracony.
Zjawisko, które Le Bon nazywał prestiżem, określane jest współcześnie przez pojęcie charyzmy. Termin ten, zaczerpnięty (w zmienionym sensie) z Nowego Testamentu, został wprowadzony do literatury socjologicznej przez Webera (por. Berger, 1997). Oznacza on "zespół cech charakteru umożliwiają; cy wywieranie ponadprzeciętnego wpływu na otoczenie" (Bankowicz, 1996). W teorii socjologicznej cechy te obejmują łatwość kierowania tłumem, narzucania mu pewnych haseł oraz idei, poczucie posłannictwa przywódcy i głębokie zaangażowanie w działalność polityczną (Berger, 1997). Natomiast przez psychologów charyzma jako cecha osobista danego człowieka (zob. też dalej o interakcyjnym ujęciu charyzmy) bywa definiowana w kategoriach nieprzeciętnej inteligencji, plastyczności zachowań, dobrego przystosowania społecznego, wrażliwości interpersonalnej1 i ogromnego uroku osobistego (Katz, 1973; Sto-ne, 1974; por. też opis cech przywódcy małych grup Mika, 1981). Takie ujęcie charyzmy nie doczekało się empirycznych opracowań, z wyjątkiem twierdzenia o wysokiej inteligencji niektórych przywódców politycznych. I tak, testy inteligencji, którym poddano przywódców grup terrorystycznych, wykazały, iż
1 Por. obszernie m.in. o wrażliwości interpersonalnej Jakubowska (1996).
92
cechuje ich znacznie wyższy iloraz inteligencji niż członków grup terrorystycznych (Aranda, 1997; patrz też: rozdział zatytułowany "Ekstremizm polityczny").
Zwolennicy omawianej koncepcji utrzymują, że człowiek charyzmatyczny znajduje uznanie i posłuch przede wszystkim w warunkach chaosu, zagroże-jiia oraz niepewności. Stan społecznych napięć oraz kryzysu dotychczasowych tradycji w państwie wymaga nowego zdefiniowania rzeczywistości. Pojawia się konieczność nadania jej jakiegoś porządku i sensu. Osoba charyzmatyczna, przekonana o konieczności wypełnienia tej misji, z pasją podejmuje działania zmierzające do transformacji definicji społecznej, skłaniając na ogół swych zwolenników do buntu przeciwko dotychczasowemu systemowi. Ludzie z łatwością zawierzają wówczas osobie aspirującej do przewodzenia i atrakcyjnej osobowościowo, obdarzając ją przywilejem władzy autorytarnej. Uległość ludzi jest tak duża, iż zatracają instynkt samozachowawczy - strajkują, ponosząc straty finansowe, wdają się w uliczne bijatyki, godzą się na uczestnictwo w wojnach i rewolucjach. Jednak znane są także przypadki, iż przywódca charyzmatyczny w sposób pokojowy zmieniał określony porządek społeczny, jak to uczynił Mahatma Gandhi (Berger, 1997). Człowiek charyzmatyczny w warunkach względnej stabilizacji ma mniejsze szansę na wejście w rolę przywódczą. W państwach demokratycznych kandydaci na przywódców politycznych poddawani są krytycznemu oglądowi; ocenia się ich pod względem merytorycznym, sprawdza posiadane kompetencje i umiejętności, po dojściu do władzy zaś działalność przywódcy jest społecznie kontrolowana.
Jakkolwiek teoria charyzmy nie uzyskała w psychologii empirycznego potwierdzenia, to hipoteza o szczególnych właściwościach psychologicznych przywódców politycznych skłoniła badaczy do podjęcia analiz porównawczych, w których diagnozowano przywódców politycznych w relacji do ludzi nie odgrywających roli przywódczej lub w ogóle nie zaangażowanych w działalność polityczną. Prowadzone badania koncentrowały się wokół dwóch problemów. Pierwszy dotyczył rodzaju motywów skłaniających do politycznego działania, specyficznych dla przywódców politycznych. W badaniach drugiego typu zmierzano do wykrycia cech osobowościowych charakteryzujących politycznych liderów.
Motywy działalności politycznej przywódców
Najczęściej przypisywanym przywódcom motywem podjęcia aktywności politycznej i osiągania kolejnych szczebli awansu, do pozycji przywódczej włącznie, jest dążenie do władzy, tzn. chęć wywierania wpływu na innych. Psycholodzy polityczni, opierając się na psychodynamicznej koncepcji mówiącej o zależności między kolejnością przyjścia na świat a cechami osobowościowymi człowieka, wysunęli hipotezę, iż siła dążenia do sprawowania władzy politycznej zależy od porządku urodzenia się (Hudson, 1990; Newman, Taylor, 1994). Na przykład Hudson (1990) na podstawie przeprowadzonych badań nad przywódcami dużych państw i partii politycznych krajów całego świata ustaliła, iż znacząco więcej przywódców rekrutowało się spośród najstarszych lub
93

\
średnich dzieci w rodzinie (mowa tu o rodzeństwach, w których różnica wieku między dzieckiem najmłodszym i najstarszym wynosi pięć lat lub mniej) niż spośród jedynaków lub dzieci najmłodszych (chociaż np. Gandhi i Thatcher byli dziećmi najmłodszymi). Zależność ta wynika prawdopodobnie z treningu w sprawowaniu obowiązków i przyjmowania odpowiedzialności za innych. Dzieci najstarsze i urodzone w dalszej kolejności obarczane są na ogół przez rodziców określonymi zadaniami muszą opiekować się młodszym rodzeństwem, pomagać im, uczestniczyć w obowiązkach domowych. Z racji swego starszeństwa mogą także w rozmaity sposób narzucać swoją wolę bratu i/lub siostrze, wzbudzają w nich podziw, imponują im. Rola lidera jest dla nich naturalna i dobrze się w niej czują, w przeciwieństwie do jedynaków oraz dzieci najmłodszych, za których odpowiedzialność przyjmują rodzice i starsze rodzeństwo. Jedynacy oraz dzieci najmłodsze - nie przywykłe w dzieciństwie do przyjmowania odpowiedzialności za innych - w życiu dorosłym unikają ról przywódczych, gdyż stanowią one dla nich źródło dyskomfortu. Jeśli zaś decydują się na przewodzenie innym, to zwłaszcza osoby będące najmłodszymi spośród rodzeństwa charakteryzują się specyficznym sposobem wypełniania funkcji przywódczej i swoistą motywacją. W porównaniu z przywódcami, którzy byli najstarszymi dziećmi w rodzinie i jedynakami, wykazują bardziej nasilone skłonności nacjonalistyczne, większe dążenie do wyłączności w sprawowaniu władzy oraz silniejsze potrzeby afiliacyjne przy równoczesnym małym zaufaniu do innych ludzi i bardziej rozwiniętej orientacji afektywnej (tzn. ukierunkowanej na budowanie emocjonalnie pozytywnych stosunków z ludźmi) niż zadaniowej. Przywódcy rekrutujący się spośród dzieci najmłodszych cechowali się także słabszą wiarą w siebie, podczas gdy największe zaufanie do własnych możliwości przejawiali jedynacy. W pozostałych z wymienionych wyżej zakresów jedynacy nie różnili się znacząco od osób będących najstarszymi spośród rodzeństwa. Odmienność grupy przywódców wywodzących się spośród najmłodszych dzieci w rodzinie, w tym przede wszystkim ich radykalizm polityczny (tendencje nacjonalistyczne) i skłonność do despotyzmu, ma prawdopodobnie swe źródło w kompensacyjnym demonstrowaniu siły (wg zasady Już nikt więcej nie będzie kopał małego Jasia").
Wprawdzie dążenie do władzy jest motywem najczęściej przypisywanym politykom, lecz jego struktura może być u poszczególnych przywódców bardzo zróżnicowana, co wynika z odmiennych potrzeb (Stone, 1974). I tak, u pewnych osób dominuje potrzeba efektywnego wpływania na otoczenie, która wyraża się w wyuczonych zachowaniach kontrolowania zachodzących wydarzeń i ich uczestników. U tych ludzi dążenie do władzy opiera się na rozwiniętej potrzebie doświadczania własnej skuteczności i dążenia do osiągnięć (por. Skarżyńska, 1996; Stone, 1974). Sprawowanie władzy politycznej jest instrumentem zaspokajania tych potrzeb; przywódca może doznawać własnej spraw-czości w zakresie tak szerokim, jakiego nie zapewniają inne formy działalności i (Stone, 1974). U innych przywódców motyw władzy wywodzi się z potrzeby bycia sławnym, admirowanym przez tłumy. Ten rodzaj potrzeby ma charakter kompensacyjny człowiek niepewny poczucia własnej wartości oczekuje jej potwierdzenia przez otoczenie (Elms, 1976; Stone, 1974). Insygnia wła-
94
dzy, przywileje z nią związane, ceremonie, w których przywódca uczestniczy jako ich główny aktor, powszechne zainteresowanie i społeczny prestiż podnoszą wartość ,ja" we własnych oczach (Hermann, 1986; Katz, 1973). Motyw sprawowania władzy może również wynikać z poczucia obowiązku i po-
eby altruistycznej; sprawowanie przywódczych funkcji politycznych daje uprawnienia do tego, by móc poprawić los niektórych grup ludzi, całej społeczności danego państwa lub przeciwdziałać narodowym nieszczęściom (Stone, 1974).
Prawdopodobnie dążenie do władzy nie opiera się wyłącznie na jednej kategorii potrzeb. Przypuszczać można, iż potrzeby te współwystępują w rozmaitych kombinacjach i proporcjach; jedne są bardziej, inne mniej rozwinięte. Można wszakże wyodrębnić motyw dominujący. Zadanie to podjął Barber (wg Elms, 1976; Hermann, 1986), który na podstawie badań członków amerykańskiego parlamentu sformułował ogólnie uznawaną w psychologii politycznej typologię przywódców. Autor doszedł do wniosku, iż odmienny rodzaj motywu władzy implikuje specyficzny typ zachowań legislacyjnych. I tak, pierwszy, nazwany "ustanawiającym prawo" (lawmaker), pragnie doświadczać skuteczności w działalności politycznej; pracę legislacyjną wykonuje z dużym zainteresowaniem i zaangażowaniem, jest bardzo aktywny w podejmowaniu inicjatyw ustawodawczych i ich realizacji. "Reklamujący" (aduertiser) zainteresowany jest głównie budowaniem własnego statusu i sławy; jego wystąpienia w Kongresie służą przede wszystkim prezentacji własnej osoby, kwestie merytoryczne zaś są dlań drugorzędne. Identyczny pod względem rodzaju potrzeby, lecz o odmiennych zachowaniach (wynikających prawdopodobnie z różnic w stopniu świadomej autorefleksji) jest "obserwator" (spectator, w tłumaczeniu dosłownym - widz, naoczny świadek). Przeżywa on wiele wątpliwości dotyczących wartości własnej osoby, swe działania opiera na dążeniu do zyskania uznania i akceptacji; stąd w pracy legislacyjnej przyjmuje postawę bierną, gdyż niepewny słuszności własnego zdania i wartości generowanych pomysłów obawia się dezaprobaty pozostałych członków parlamentu i elektoratu. Wreszcie "opierający się" (reluctant) kieruje się w aktywności politycznej poczuciem obowiązku, powinności w stosunku do osób, których jest reprezentantem. Jest niechętny kompromisom, rzadko czyniąc ustępstwa na rzecz partykularnych interesów. Sprzeciwia się jakimkolwiek uchybieniom proceduralnym w podejmowaniu decyzji politycznych. Ten typ polityków skupia się w działaniach ustawodawczych na problemach etycznych, mając na względzie przede wszystkim dobro określonych grup społecznych.
W nawiązaniu do klasycznej teorii potrzeb autorstwa McCllelanda (por. Mika, 1999) można stwierdzić, iż motywem działalności przywódców politycznych jest nie tylko potrzeba władzy. Bywa nią także potrzeba afiliacji, która wyraża się w zabieganiu o dobre relacje z innymi ludźmi, oraz potrzeba osiągnięć, tzn. dążenie do doskonalenia się. Badania psychologów (por. np. analizy Wintera, omawiane przez Mikę (1999)) doprowadziły do wniosku, iż sposób uprawiania polityki zależy od dominującego rodzaju motywu. I tak, potrzeba władzy wyzwala u przywódców politycznych zachowania wojownicze, rywalizujące, skłonność do konfrontacyjnych rozwiązań konfliktów (nie wyłączając

95
użycia sił militarnych). Przywódca, u którego dominuje potrzeba afiliacji, manifestuje w wystąpieniach publicznych pogodę ducha, ciepło, w sytuacjach konfliktowych zachowuje się obronnie, a nawet oportunistycznie. Tak więc, o ile przywódca zdominowany przez motyw władzy łatwo doprowadzić może do przemocy i konfliktów zbrojnych, o tyle przywódca zdominowany przez motyw afiliacji podejmuje wiele działań pokojowych (jakkolwiek z powodu łatwości ulegania wpływom innych ludzi często angażuje się w skandalizujące wydarzenia). Z kolei dominacja motywu osiągnięć sprawia, iż przywódca polityczny kładzie nacisk na perfekcyjność działań, otacza się wieloma ekspertami, w sytuacjach konfliktowych zachowuje się w sposób partnerski i racjonalny, czyniąc starania o maksymalizację zysków uczestników negocjacji. Na podstawie analizy przemówień prezydentów amerykańskich i polskich premierów zidentyfikowano stopień nasilenia trzech wymienionych motywów. Mika (1999) podaje, że na przykład za prezydentów zdominowanych przez motyw władzy uznano m.in. Kennedy'ego i Reagana; wśród polskich premierów wymieniono Mazowieckiego, Olszewskiego i Buźka. Silnie wykształconą potrzebę afiliacji stwierdzono u Nixona, natomiast u wszystkich polskich premierów była ona słabo rozwinięta. Potrzeba osiągnięć dominowała u Roosevelta, w Polsce w wysokim stopniu wykazywał ją także Bielecki (patrz: obszerne omówienie - Mika, 1999).
W innych typologiach przywódców politycznych uwzględnia się nie tyle rodzaj motywów publicznego działania, ile preferowane środki służące do ich realizacji. Przykładowo, wyróżnia się manipulatorów, którzy specjalizują się we wpływaniu na polityczne wydarzenia przez działania niejawne, zakulisowe. Inni przyjmują rolę protagonistów. W przeciwieństwie do polityków manipulacyjnych nie usuwają się w cień, lecz są aktorami sceny politycznej - walczą, prowadzą mediacje lub skupiają się na odbudowaniu porozumienia między skonflikto-wanymi stronami (Katz, 1973). W jeszcze innych próbach opisu przywódców politycznych kryterium ich różnicowania opiera się na charakterystyce kierunku motywacji, tj. rodzaju stawianych celów. Na przykład, jedni zajmują się głównie formułowaniem celów kolektywnych, określaniem polityki krajowej i międzynarodowej, inni zmierzają do reorganizacji życia w państwie według systemu wartości wpisanych w wyznawaną ideologię, jeszcze inni - skupiają się przede wszystkim na modyfikacji struktur państwowych (Katz, 1973).
Przedstawione dotąd opisy motywacji przywódców politycznych formułowane były na podstawie dociekań teoretycznych (hipoteza o związku między dążeniem do władzy politycznej a kolejnością przyjścia na świat) oraz w wyniku badania dokumentów i obserwacji przywódców podczas ich politycznej aktywności. Natomiast do relacji polityków o sobie - o tym, dlaczego podejmują aktywność polityczną - odwoływała się Skarżyńska (1996). W badaniach autorki wzięli udział młodzi aktywiści polskich partii politycznych, pełniący w nich znaczące funkcje, oraz ich rówieśnicy nie będący członkami partii. Okazało się, iż działacze partyjni swoje zaangażowanie uzasadniali m.in. potrzebą osiągnięć oraz wywierania wpływu na życie w państwie. Dodatkowo autorka stwierdziła u niektórych z nich rozwiniętą potrzebę afiliacyjno-identyfikacyjną, wyrażoną w chęci przynależności do grupy oraz współpracowania z osobami zna-
96
czącymi w określonych kręgach społecznych. W działalności partyjnej aktywiści mogli zaspokajać wszystkie ważne dla nich kategorie potrzeb: sukcesu, doświadczania poczucia skuteczności, rozwijania kontaktów społecznych, w tym poznawania ludzi o wysokiej pozycji towarzyskiej. Wymienione rodzaje motywów i potrzeb były w znacznie mniejszym stopniu rozwinięte u osób politycznie niezaangażowanych. Ludzie ci w porównaniu z partyjnymi aktywistami bardziej cenili spokojne życie i dbałość o środowisko naturalne.
Z kolei badania nad rodzajem motywacji przywódców terrorystycznych, przeprowadzone przez Sulwolda (wg Crenshaw, 1986) wykazały, iż dla przywódców terrorystycznych ważna była aktywność polityczna sama w sobie i chęć sprawdzenia się. Dominowało u nich dążenie do przeżywania silnego pobudzenia emocjonalnego2 oraz do potwierdzenia własnych możliwości sprostania sytuacjom skrajnie niebezpiecznym. Dla członków grupy terrorystycznej najważniejsze było natomiast zaspokojenie potrzeby afiliacyjnej - bliskich związków emocjonalnych z członkami grupy. Wyniki te wskazują, iż przywódcy grup terrorystycznych różnią się rodzajem motywacji od przywódców organizacji prawnie zalegalizowanych (patrz: opisane wcześniej wyniki uzyskane przez Skarżyń-ską). Przejawiany przez przywódców grup terrorystycznych rodzaj motywów jest także bardzo swoisty, odmienny od motywów członków tych grup.
Osobowość przywódców politycznych
W Polsce próbę odpowiedzi na pytanie o właściwości osobowościowe predysponujące do roli przywódczej podjęła m.in. A. Potocka-Hoser (1985). Autorka zajęła się analizą poziomu samooceny, samoakceptacji, poczucia wpływu na otoczenie i sposobu postrzegania ludzi przez aktywistów różnych organizacji społeczno-politycznych oraz osób unikających jakiejkolwiek działalności społecznej. Wyniki badań wskazywały na wysoką samoocenę i samoakceptację działaczy partii o największym znaczeniu w owym czasie w Polsce, tj. PZPR, w porównaniu z aktywistami partii o mniejszych wpływach w państwie oraz z działaczami związków zawodowych i osobami biernymi politycznie. Osoby pełniące wysokie funkcje partyjne (zwłaszcza w PZPR) i związkowe utrzymywały, w przeciwieństwie do ludzi politycznie niezaangażowanych, bardziej rozwinięte kontakty społeczne, miały więcej przyjaciół i znajomych, mniej wrogo postrzegały otoczenie, w większym stopniu doświadczały możliwości wywierania przez siebie wpływu na zdarzenia społeczno-polityczne. Natomiast osoby politycznie bierne pojmowały świat w kategoriach zagrożenia, jako pełen brutalności, podstępu, rywalizacji i wrogości. Ludzie ci uważali także, iż w niewielkim stopniu mogą wpływać na dziejące się wokół sprawy. Otrzymane przez autorkę wyniki sugerują, iż podejmowanie działalności politycznej i pełnienie funkcji przywódczej może się wiązać z generalnie bardziej pozytywnym nastawieniem do własnej osoby oraz otoczenia społecznego. Nie jest jednak
2 Wątek "poszukiwania stresu" został omówiony w innym miejscu tej książki, tj. w rozdziale pt. "Ekstremizm polityczny".
97
wykluczona zależność odwrotna; aktywność polityczna i odnoszone w niej sukcesy mogą powodować wzrost pozytywnej samooceny, samoakceptacji, poczucia sprawstwa oraz wywoływać przychylne nastawienia do innych ludzi.
Ciekawie w kontekście omówionych powyżej badań zarysowuje się charakterystyka osobowościowa przywódców nie akceptowanych społecznie (w przeciwieństwie do PZPR, która, jak można sądzić na podstawie liczebności członków tej partii, cieszyła się powszechną aprobatą społeczeństwa PRL) grup terrorystycznych. Z badań przeprowadzonych przez L. Sułwolda (wg Cren-shaw, 1986) wynika, iż przywódcami grup terrorystycznych zostają ludzie cechujący się równocześnie brakiem skrupułów moralnych i skrajną pewnością siebie. Bardziej szczegółowe analizy umożliwiły wyodrębnienie wśród przywódców politycznych dwóch typów osobowościowych. Pierwszy, skrajnie eks-trawertywny, cechował się chwiejnością zachowań, brakiem szacunku dla cudzych potrzeb, koncentracją na własnej osobie, chłodem emocjonalnym i znaczną tolerancją na stres (wymienione cechy bywają przez innych autorów przypisywane osobowości narcystycznej por. Crenshaw, 1986). Deficyty emocjonalne sprawiają, iż ten typ przywódców nie uwzględnia negatywnych konsekwencji podejmowanych działań politycznych, podekscytowanie niebezpieczeństwem zaś kompensuje słabo rozwiniętą uczuciowość. Drugi typ przywódców terrorystycznych przejawia neurotyczną wrogość; są oni podejrzliwi, agresywni, nieto-lerancyjni, przesadnie wrażliwi na krytykę otoczenia. Podejmowanie działań terrorystycznych uwalnia przeżywaną wrogość i uzasadnia ją przed światem zewnętrznym.
Przedstawione wyżej wyniki obu badań, tj. Potocki ej-Hoser oraz Sulwol-da, wskazują, iż przywódcy polityczni, niezależnie od tego, czy prowadzą działalność legalną, czy też przeciwstawiają się regułom życia społecznego, charakteryzują się wysoką samooceną i silną wiarą we własne możliwości. Różnice obserwuje się w ich nastawieniu do otoczenia społecznego. O ile pierwszych cechuje przyjazność, o tyle drugich - emocjonalny chłód lub wrogość. Na marginesie warto zauważyć, iż wrogość, podejrzliwość i wybujały egotyzm obserwowano także u przywódców państw totalitarnych. Właściwości te, ujmowane wkategoriach klinicznych jako paranoiczne zaburzenia osobowości, stwierdzono w badaniach psychobiograficznych na przykład u Hitlera (Lavik, 1989) i Stalina (Birt, 1993). Można przypuszczać, iż te cechy osobowościowe wpływały na rodzaj podejmowanych decyzji politycznych oraz wybór stosowanych instrumentów sprawowania władzy i oparcie jej na rozbudowanym systemie policyjnym i represjach3.
Poznawcze właściwości przywódców politycznych ujęte w kategoriach osobowościowych badała Knutson (wg Elms, 1976). Analizowała stopień dogma-tycznos'ci umysłu, tzn. otwartość na rozmaite informacje, tolerancję wobec odmiennych poglądów, plastyczność myślenia i zdolność do budowania złożonego
3 Zasady działania przywódcy państwa totalitarnego oraz symptomy osobowości paranoicznej Stalina opisane są w sposób popularny np. w książce autorstwa L. Gendlina (1996), Wiera Dawydo-wa kochanka Stalina, Warszawa: Philip Wilson.
98
obrazu świata. W badaniu autorka uwzględniała także autorytaryzm4. Okazało się, iż przywódcy amerykańskich partii politycznych cechowali się większą otwartością poznawczą (czyli mniejszym dogmatyzmem), większą tolerancją złożoności i wieloznaczności informacji oraz mniejszym autorytaryzmem niż osoby politycznie niezaangażowane. Innymi słowy, przywódcy polityczni mieli, zgodnie z przytoczonymi wynikami, bardziej rozwinięte dyspozycje do przetwarzania złożonych, sprzecznych i różnorodnych informacji niż ludzie politycznie bierni.
Istnieją jednak dane, które mówią, iż sposób poznawczego funkcjonowania człowieka może się zmieniać w trakcie pełnienia funkcji przywódczej. Obserwacje przywódców rewolucyjnych w różnych państwach, wielu amerykańskich prezydentów oraz Gorbaczowa i radzieckich polityków prodemokratycznych wskazywały na wzrost natężenia cechy umysłu zwanej integracją poznawczej złożoności po zdobyciu władzy w porównaniu z okresem, gdy się o nią ubiegali (por. liczne wyniki badań przytaczane przez Tetlocka, 1993). Innymi słowy, wielu polityków po dojściu do władzy przejawiało w swych publicznych wypowiedziach skłonność do ujmowania rozmaitych problemów w sposób bardziej złożony, z uwzględnieniem wielu wzajemnie powiązanych aspektów. Formułowali sądy mniej rygorystycznie, rezygnując z konfrontacyjnej retoryki ujawnianej wcześniej. Wyniki te mogą sugerować, iż odpowiedzialność wynikająca z pełnienia funkcji przywódczej, a być może również dostęp do większego zakresu informacji o państwie sprawiają, iż niektórzy przywódcy spostrzegają świat w sposób bardziej złożony, dążąc do budowania względnie harmonijnych stosunków w państwie demokratycznym. Skarżyńska (1994), zwraca uwagę, iż po objęciu przywództwa zmienia się perspektywa postrzegania wydarzeń politycznych; polityk przechodzi z pozycji obserwatora na pozycję aktora, tj. aktywnego uczestnika i decydenta. Wpływać to może na zmianę sposobu interpretacji tych zdarzeń przez przywódcę politycznego. Autorka wymienia wiele typowych dla obserwatora i aktora odmiennych sposobów interpretacji zjawisk. Przykładowo, aktorzy sceny politycznej skłonni są przypisywać własne porażki czynnikom sytuacyjnym lub przerzucać winę na innych ludzi. Natomiast obserwatorzy odpowiedzialnością za niepowodzenie obarczają decydentów politycznych, przeceniając zresztą zakres ich wolności w podejmowaniu decyzji. O ile aktorzy koncentrują się w myśleniu o polityce przede wszystkim na działaniach i ich skuteczności, o tyle dla obserwatorów ważne są w ocenie zdarzeń przede wszystkim kryteria normatywne. Podkreślić równocześnie należy, iż omawiane zmiany w poznawczym funkcjonowaniu przywódców nie są bezwyjątkowe. Obserwuje się je wyłącznie u przywódców osiągających sukcesy polityczne. Pozostali cechują się stosunkowo niskim stopniem integracji złożoności poznawczej, który nie wzrasta po objęciu funkcji przywódczej (Suedfeld, 1994).
4 Dogmatyczność i autorytaryzm scharakteryzowane są krótko w tej książce, w rozdziale zatytułowanym "Ekstremizm polityczny". Patrz też w tym tomie rozdział o autorytaryzmie, napisany przez K. Korzeniowskiego.
99
Niektórzy badacze polemizują z teorią wybitnej jednostki. Na przykład Stone (1974) zwraca uwagę, iż nie tylko określone cechy osobowe człowieka decydują o tym, czy staje się on przywódcą czy nie. Podobnie nie można uznać, że dzieje się to wyłącznie za sprawą ślepego losu i społecznych oczekiwań wynikających ze splotu wydarzeń historyczno-kulturowych. Autor jest zdania, iż w państwach demokratycznych bycie w centrum wydarzeń politycznych nie jest kwestią przypadku; dokonuje się bowiem w wyniku zdobycia odpowiedniej liczby głosów w wyborach (wewnątrzpartyjnych, parlamentarnych, prezydenckich). Człowiek nieprzeciętny w jednych okresach życia państwowego może zostać zaakceptowany jako przywódca, w innych - nie. Akceptowany jest wówczas, gdy jego osobowościowe oraz intelektualne dyspozycje zostaną ocenione przez ludzi jako użyteczne w realizacji określonych zadań wynikających z warunków historycznych, w jakich znajduje się państwo. Za przykład posłużyć tu może przypadek Winstona Churchilla bohatera okresu II wojny światowej i polityka, który przegrał pierwsze po wojnie wybory (por. Stone, 1974).
Cechy relacji między potencjalnym przywódcą a jego zwolennikami
Dotychczas omówione zostały dwie grupy teorii wyjaśniających zjawisko przywództwa politycznego. Pierwsza wskazywała na czynniki sytuacyjne, uwarunkowania historyczne i przypadek losowy jako znaczące w wyłanianiu się przywódcy. Druga obejmowała analizę indywidualnych właściwości jednostki, które wyróżniając ją spośród innych ludzi, predysponują do ubiegania się o rolę lidera. Omawiana w tym miejscu grupa teorii ujmuje przywództwojx>li-tyczne jako rezultat wzajemnych relacji między przywódcą a jego zwolennikami. Specyfikę tego podejścia ilustrować może sposób wyjaśnienia politycznej charyzmy, całkowicie odmienny od zaprezentowanego wcześniej, tj. w ramach drugiego z omówionych podejść teoretycznych. Zgodnie z nim charyzmę definiowano w kategoriach indywidualnych wybitnych cech intelektualnych i osobowościowych - nieprzeciętnej inteligencji (logicznego myślenia, spostrzegawczości, pamięci, koncentracji uwagi) oraz kompetencji społecznej (plastyczności zachowań, wrażliwości interpersonalnej, uroku osobistego). W teorii omawianej obecnie charyzma polityczna traktowana jest jako wytwór społecznej percepcji ludzi (Katz, 1973; Post, 1986). Charyzmę -jak się podkreśla - należy przede wszystkim odróżnić od popularności, wynikającej z częstych i udanych wystąpień publicznych. O charyzmie decydują dwa warunki. Po pierwsze, pojawienie się przywódcy politycznego powoduje silne pobudzenie emocjonalne o znaku pozytywnym u jego zwolenników i równie silne pobudzenie, lecz o znaku ujemnym, u przeciwników. Innymi słowy, przywódea-eha-ryzmatyczny w jednej dużej grupie ludzi wyzwala żywiołowy entuzjazm, w innej zaś ogromnej grupie - głęboką nienawiść; stosunkowo niewiele osób reaguje na niego obojętnie. Po drugie, o charyzmie świadczy przypisywanie mu przez zwolenników magicznej aury oraz nadludzkiej mocy, czyli wiara w nieograniczoną siłę i skuteczność działania przywódcy. Portret przywódcy
100
charyzmatycznego w oczach osób go popierających jest mało zróżnicowany, globalny i jednoznacznie pozytywny, nie dostrzegane lub negowane są jakiekolwiek jego wady, niedoskonałości, słabości (Katz, 1973; Post, 1986). Tak żywy / emocjonalnie i irracjonalny sposób reagowania na przywódcę można wyjaśnić następująco. Na przykład Katz (1973) zwraca uwagę na szczególne cechy relacji społecznej między przywódcą i jego zwolennikami. Mianowicie cechuje się ona dużym dystansem; przywódca widywany jest rzadko, pojawia się w szczególnych okolicznościach tak zaaranżowanych, by wytworzyć podniosły, odświętny nastrój. Ten typ relacji autor porównuje do miłości romantycznej, która zanika w miarę lepszego poznania ubóstwianego obiektu; częste kontakty demaskują słabostki wyidealizowanej osoby, ukazując jej zwyczajność. Dlatego, zgodnie z prezentowaną koncepcją charyzma przypisywana jest niemal wyłącznie przywódcom będącym bardzo wysoko w hierarchii władzy, a przez to mało dostępnym. Już zresztą Le Bon zwracał uwagę na ten warunek charyzmatycznego wpływu przywódców na zgromadzenia ludzi: "Kto chce, aby tłum go uwielbiał, musi go trzymać z dala od siebie" (1986, s. 139). Przywódca niższej rangi, systematycznie kontaktujący się ze swymi współpracownikami i zwolennikami, pozbawiony jest szans na przypisanie mu charyzmy. Cechy osobowe lidera oraz rodzaj prezentowanego programu odgrywają równie ważną rolę w wytwarzaniu społecznego obrazu przywódcy charyzmatycznego. Staje się on charyzmatyczny w percepcji swych zwolenników wówczas, gdy propagowany przezeń program polityczny symbolizuje życzeniowe rozwiązanie przeżywanych przez daną społeczność problemów psychologicznych, np. frustracji, obaw, niepokoju o przyszłość. Przywódca nie wnika racjonalnie w złożone przyczyny ich frustracji, lecz wyraża i ukierunkowuje doświadczane przez nich uczucia, wskazując wroga odpowiedzialnego za przeżywane trudności. Rozwiązuje w ten sposób psychologiczne problemy ludzi przez doraźną redukcję napięcia i wzbudzenie nadziei na lepszy los. Funkcję tę spełniała na przykład dla niemieckiej klasy średniej okresu międzywojennego arogancka i butna retoryka Hitlera. Był on dla kupców i rzemieślników bankrutujących lub zagrożonych deklasacją podczas kryzysu gospodarczego przywódcą charyzmatycznym; jego program oraz styl publicznych wypowiedzi, nacechowany wrogością i przekonaniem o własnej omnipotencji, stanowił symboliczną kompensację przeżywanego poczucia słabości (Katz, 1973; Fromm, 1993; patrz też rozdział tej książki zatytułowany "Ekstremizm polityczny"). Symboliczne rozwiązywanie problemów psychologicznych jako źródło charyzmy jest specyficzne głównie dla liderów ogromnych ruchów społecznych. Natomiast w przypadku zespołów ludzkich tworzenie charyzmy opiera się zdaniem Katza (1973), odwołującego się do teorii psychodynamicznych na przeniesieniowym mechanizmie zależności charakteryzującej dziecięce relacje z ojcem. Przywódca z racji sprawowanej władzy symbolizuje ojca, wzbudzając nieświadome reakcje emocjonalne analogiczne do tych, które wzbudzali w przeszłości rodzice, zwłaszcza ojciec.
Innym wymienianym przez Katza (1973) możliwym mechanizmem psychologicznym sprzyjającym postrzeganiu przywódcy w kategoriach charyzmy jest opisywana w pracach psychoanalityków identyfikacja z agresorem;
101
uczucie to jest często przeżywane przez ludzi zmuszanych do wykonywania poleceń osób do tego uprawnionych (patrz: obszernie na ten temat - Freud, 1994; 1997). Zarówno psychologiczna zależność, jak i identyfikacja z przywódcą umożliwiają partycypowanie we władzy. Sprawiają, iż jednostka może doświadczać poczucia bezpieczeństwa i siły. Wreszcie, dowodzi Katz (1973), charyzma przywódcy politycznego może być budowana na przekonaniu jego zwolenników, że dzięki posiadanym przymiotom potrafi zrealizować ich skonkretyzowane, jasno określone (nie zaś symboliczne) cele. Ten spośród przywódców obdarzany jest charyzmą, który w wypowiedziach publicznych potrafi explicite wyrazić te cele oraz proponuje środki prowadzące do ich osiągnięcia. Według kolejnej teorii, referowanej przez Posta (1986), przywódca postrzegany jest jako charyzmatyczny wówczas, gdy następuje spotkanie jednostki aspirującej do roli przywódczej i jej potencjalnych zwolenników, cechujących się wzajemnie komplementarnym rodzajem potrzeb psychologicznych. Nawiązuje się tu do psychodynamicznych koncepcji osobowości narcystycznej5. W psychodynamicznych modelach rozwoju osobowości przyjmuje się, iż każde dziecko przechodzi stadium narcyzmu. Po urodzeniu nie potrafi ono różnicować granic między ,ja" i "nie ja". Ma poczucie stopienia się z otoczeniem, a obiekt najważniejszy, czyli matkę, doświadcza jako część siebie. W tym okresie rozwoju ranga ,ja" jest tak duża, iż własna osoba utożsamiana jest z całym wszechświatem. Jednak w miarę jak różne potrzeby dziecka bywają zaniedbywane, otoczenie bowiem nie może w sposób idealny odgadnąć jego potrzeb i ich zaspokoić, zaczyna ono różnicować granice ,ja" oraz "nie ja". Od pojmowania siebie jako wszechświata przechodzi w fazę doświadczania siebie w kategoriach jego centrum. W tej fazie rozwinąć się mogą dwojakiego rodzaju struktury psychologiczne odpowiedzialne za poczucie własnej ciągłości i całości. Pierwsza to wykształcenie idealnego obrazu ,ja"; tworzy się ono w procesie tzw. reakcji lustra (mirroring response). Dziecko otrzymuje od matki bezwarunkową akceptację, podziw, uwagę, co sprawia, iż czuje się ono obiektem wartościowym i znaczącym. Natomiast w sytuacji, gdy jego uczynki spotykają się z dezaprobatą otoczenia, uruchamia mechanizm rozszczepienia włącza do ,ja" to, co dobre, akceptowane, to zaś, co złe, przypisuje obszarowi "nie ja". Zachowuje w ten sposób dobre samopoczucie oraz idealną wizję własnej osoby. Drugi sposób zrekonstruowania własnej osobowości polega na przywiązaniu się do obiektu idealizowanego, którym najczęściej bywają rodzice. Idealizacja obiektów znaczących polega na tworzeniu fantazji zawierających przekonania o ich wszechmocy, wszechwiedzy i nieograniczonej miłości. Dziecko buduje sens własnego istnienia, wartości, znaczenia na przywiązaniu do tak idealnie pojmowanych obiektów. Wszakże w pewnych warunkach proces tworzenia się odrębnego od otoczenia ,ja" dziecka zostaje zakłócony. Dzieje się tak w sytuacji, gdy jest ono emocjonalnie odrzucane przez matkę w sposób otwarty, przez okazywanie chłodu, braku koncentracji na potrzebach dziecka lub zamaskowany, wyrażany postawą nadopiekuńczą. Matka nadopiekuńcza sama jest oso-
5 Teorii narcyzmu jest kilka. Przystępnie opisuje niektóre z nich np. Pospiszyl (1995).
102

bowością narcystyczną; narzuca się swemu dziecku i nadmiernie je kontroluje w obawie przed jego autonomią; jest ono bowiem dla niej kontynuacją jej własnego Ja". Obie kategorie matek wywołują u dziecka poczucie bezwartościowo-ści, niewielkiego znaczenia siebie jako obiektu niezależnego od innych. Zakłócenia w rozwoju autonomicznego Ja" prowadzą do uformowania się tzw. ja zranionego (injured self), które cechuje się wyolbrzymioną (gdyż niezaspokojoną) potrzebą miłości, podziwu, bezwarunkowej akceptacji. Zarówno w dzieciństwie, jak i w wieku późniejszym działania osób o tej strukturze osobowości są skupione na koncentrowaniu uwagi innych ludzi oraz ciągłym kompulsyw-nym poszukiwaniu uznania, sławy, podziwu. Przywódcy polityczni aspirujący do roztaczania charyzmy rekrutują się, zgodnie z psychodynamicznym ujęciem osobowości narcystycznej, spośród ludzi, których proces tworzenia Ja autonomicznego", budowanego na pozytywnym wartościowaniu własnej osoby, został zakłócony. O ich charyzmie decydują zaś osoby określające własne ,ja" i pozytywny obraz siebie przez przywiązanie do obiektów znaczących. W ten sposób dopełniają się psychologiczne potrzeby przywódcy i jego zwolenników (Post, 1986). Polityk starający się dokonać takiej autoprezentacji, by wzbudzać powszechny podziw, jest atrakcyjną postacią dla ludzi mających zapotrzebowanie na obiekt, który pragną wyidealizować. Z drugiej strony, ten typ osób jest również atrakcyjny dla przywódcy; łatwo bowiem wzbudzić bezkrytyczny podziw u kogoś, kto ma w sobie rozwiniętą potrzebę podziwiania innego człowieka i obdarzania go wyidealizowaną miłością. Przywódca i jego zwolennicy mogą zatem wzajemnie zaspokajać własne psychologiczne potrzeby emocjonalne, których źródeł - zgodnie z prezentowaną koncepcją - poszukiwać należy w okresie dzieciństwa.
Związek przywódców politycznych i ich zwolenników opisywany jest najczęściej w kategoriach psychodynamicznych, przez odwoływanie się do komplementarnych nieświadomych potrzeb przywódcy i jego zwolenników. Przykłady tego podejścia do analizy wzajemnych związków zostały przedstawione w dotychczasowych rozważaniach. Psycholodzy o orientacji poznawczej zwracają zaś uwagę na mechanizm mentalnego podobieństwa między przywódcami i ich zwolennikami. Badania na ten temat prowadził w latach siedemdziesiątych Rokeach (1973). Nie doprowadziły one wprawdzie do jednoznacznych ustaleń, ale dostarczyły przesłanek do myślenia, iż ludzie skłonni są kreować na swych przywódców polityków, którzy głoszą idee oparte na wartościach wysoko cenionych przez ich potencjalnych zwolenników. Wszystkie ideologie polityczne, zdaniem Rokeacha, można uporządkować według znaczenia, jakie przywiązują do wolności i równości. Wartości te są równie wysoko cenione w ideologii socjalistycznej. Obie mają podobnie niską rangę w faszyzmie. W ideologiach kapitalistycznych wolność wartościowana jest wysoko, podczas gdy równość nisko. Z kolei dla komunizmu specyficzna jest wysoka ocena równości, nisko zaś ceniona jest wolność. Według autora każdy człowiek tworzy własną, indywidualną hierarchię wartości, która wyznacza jego cele życiowe, aspiracje i rodzaj podejmowanej aktywności, także w obszarze polityki. Miejsce, jakie w hierarchii wartości jednostki zajmują wartości polityczne wolność i równość, uwrażliwiają na rodzaj stosowanych przez polityków argumenta-
103
cji. Dlatego, według Rokeacha, ludzie skłonni są typować (przez głosowanie) do przywódczej roli polityka głoszącego program, w którym waga obu wartości jest analogiczna do subiektywnego znaczenia przypisywanego im przez wyborców.
Rokeach zajmował się badaniem podobieństwa między przywódcami politycznymi i ich zwolennikami wyłącznie w obszarze wysoko bądź nisko cenionych wartości politycznych; inni autorzy problem ujmowali bardziej globalnie, zajmując się analizą poglądów na rozmaite ważne kwestie społeczne i polityczne (np. Carlson, 1990; Hoffman, Carver, 1985; Skarżyńska, 1997). W badaniach nad kryteriami, jakie stosują ludzie w wyborach prezydenckich, stwierdzono, iż popierają oni tych, których poglądy oceniają jako w wysokim stopniu zbieżne z własnymi. Negatywnie zaś oceniają polityków postrzeganych w kategoriach rzeczników poglądów mniej zgodnych z własnymi (Carlson, 1990; Hoffman, Carver, 1985; Skarżyńska, 1997). Prawidłowość ta występuje zarówno wśród polityków, jak i u osób politycznie niezaan-gażowanych, przy czym ciekawe jest to, iż ludzie wykazują skłonność do doszukiwania się większego podobieństwa poglądów do tych polityków, których szansę na sukces w wyborach oceniają wyżej (Carlson, 1990). Można sądzić, iż w tej zależności ujawnia się pragnienie identyfikacji ze "zwycięzcą", tj. potencjalnym przywódcą. A więc ludzie skłonni są opowiadać się także i za tym spośród różnych kandytatów do pełnienia przywódczej funkcji, który w ich odczuciu wygra wybory.
Przytoczone dane na temat podobieństwa poglądów obejmują podobieństwo postrzegane. Istnieją jednak wyniki badań pozwalające sądzić, iż przywódców politycznych i ich zwolenników cechuje realne podobieństwo sposobu ujmowania rzeczywistości społeczno-politycznej. W jednym z nich analizowano style publicznego komunikowania się znaczących polityków polskich pełniących funkcje przywódcze oraz sposób rozumienia otaczającej rzeczywistości i własnego w niej samopoczucia ich zwolenników (Jakubowska, 1995). Przyjęto, iż w wyodrębnionych stylach komunikowania się politycy ujawniają specyficzne cechy mentalności społeczno-politycznej. Badania zmierzały do odpowiedzi na pytanie: wśród osób o jakich charakterystykach mentalnościowych zyskują poparcie poszczególni politycy różniący się stylem komunikowania? Okazało się, iż osoby dobrze rozumiejące zachodzące procesy społeczno-poli-tyczne i zadowolone z dokonujących się przemian popierają polityków wyrażających publicznie uczucia pozytywne, konieczność współpracy, budowy nowych struktur w państwie. Natomiast ludzie niezadowoleni, słabo pojmujący istotę demokratycznych przemian opowiadają się za politykami, którzy w publicznych wystąpieniach ujawniają tendencje konfrontacyjne i negatywne uczucia oraz postulują zniszczenie powołanych w przeszłości instytucji i praw. W innym badaniu analizowano preferencje ludzi odnośnie do różnych modeli państwa, według których mogliby w przyszłości zreorganizować ład w Polsce. Badano je w relacji do wyrażanej gotowości głosowania na określonych polityków polskich w wyborach prezydenckich (Jakubowska, 1999). Także i tym razem zaobserwowano działanie reguły podobieństwa, tyle że w odniesieniu do preferowanej wizji państwa. Badani deklarowali bowiem chęć głosowania na polity-
104
ków, których polityczne biografie i/lub przynależność partyjna uprawdopodob-niały realizację pożądanego modelu państwa.
W podsumowaniu rozważań psychologów poznawczych można ogólnie stwierdzić, iż do roli przywódczej nominowany jest polityk wyrażający publicznie pogląd swych zwolenników na ważne kwestie polityczne i rokujący tym samym nadzieję na ich realizację. Zatem w ujęciu poznawczym - wbrew poglądom psychologów o orientacji psychodynamicznej proces wyłaniania się politycznego przywódcy jest rezultatem wyborów rozumowych, w których ludzie kierują się subiektywnie pojętą użytecznością polityka do realizacji własnych celów, nie zaś decyzji podejmowanych automatycznie i pozaświadomie, zdeterminowanych przez wczesnodziecięce doświadczenia jego wyborców.
Podsumowanie i komentarz
Przewodzenie polityczne jest zjawiskiem złożonym i wewnętrznie zróżnicowanym, w którym wyodrębnić można zarówno elementy charakterystyczne dla innych form przewodzenia (np. dla kierowania małymi grupami lub przywództwa religijnego), jak i pewne cechy specyficzne. Są to: rodzaj wykonywanych zadań, mnogość i rozmaitość możliwych do zastosowania środków (z militarnymi włącznie) wywierania wpływu na ludzi oraz na procesy zachodzące w państwie i stosunki międzynarodowe, różnorodność społecznych kontekstów sprawowania władzy politycznej, a także uzależnienie stylu przewodzenia od procedur legislacyjnych obowiązujących w państwie.
Badania psychologów nad politycznym przewodzeniem zmierzają przede wszystkim do odpowiedzi na pytanie, kto aspiruje do roli przywódcy i kto się nim staje. Znajdują tu zastosowanie opisywane tradycyjnie w psychologii społecznej trzy główne teorie wyłaniania się przywódców: teoria "ducha czasu", teoria wybitnej jednostki oraz teoria interakcyjna. Stosunkowo najlepiej uzasadniona teoretycznie i udokumentowana empirycznie wydaje się teoria interakcyjna. Brakuje natomiast danych weryfikujących hipotezy o splocie okoliczności, które sprzyjają przyjęciu przez człowieka roli przywódczej (teoria "ducha czasu") oraz o znaczeniu charyzmy, pojętej jako nieprzeciętne cechy osobowe jednostki (teoria wybitnej jednostki). Druga z wymienionych hipotez skłoniła jednak badaczy do porównań cech psychologicznych osób odgrywających role przywódcze oraz ludzi politycznie niezaangażowanych albo nie będących przywódcami. Analizowano cechy intelektualne, motywację i osobowość. Prowadzone dotychczas badania przybliżają możliwość zrozumienia fenomenu przewodzenia politycznego. Nie pozwalają jednak znaleźć odpowiedzi na pytanie o fundamentalnym znaczeniu, dotyczące wpływu indywidualnych właściwości przywódców politycznych oraz ich stylu sprawowania władzy na różne obszary polityki. Jak dotąd, podejmowano pojedyncze analizy tego typu, oparte głównie na studiach psychohistorycznych (np. Birt, 1993; Lavik, 1989), danych lustracyjnych (np. Mazlish, 1994; Renshon, 1994) oraz eksperymentalnych komputerowych procedurach symulacyjnych (patrz: przykłady badań z zastosowaniem tej procedury w rozdziale niniejszej książki zatytułowanym
105
"Podejścia, procedury, metody i techniki badawcze"). Wiedza na ten temat jest wszak niewielka i bardzo fragmentaryczna. Można sądzić, iż ten ważny kierunek w badaniach zjawiska politycznego przewodzenia będzie się rozwijał w przyszłości.
Bibliografia
Aranda R. (1997), Psychological profile of a New York terrorist, referat wygłoszony na konferencji: Twentieth Annual Scientific Meeting of the International Society of Political Psychology, Kraków. Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M. (1997), Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań: Zysk
i S-ka. Bankowicz M. (red.) (1996), Słownik polityki, Warszawa: Wiedza Powszechna.
Berger P.L. (1997), Zaproszenie do socjologii, Warszawa: PWN.
Birt R. (1993), Personality and Foreign Policy: The case of Stalin, "Political Psychology", 4,607-625.
Buli P., Mayer K. (1993), How not to answer ąuestions in political interviews, "Political Psychology", 4, 651-666.
Carlson J.M. (1990), Subjectiue ideological similarity between candidates and supporters: A study of party elites, "Political Psychology", 3, 485-492.
Crenshaw M. (1986), The psychology of political terrorism, w: M. Hermann (red.), Political Psychology, 379-410, London: Jossey-Bass.
Elms E. (1976), Personality in politics, New York: Harcourt Brace.
Freud Z. (1994), Poza zasadą przyjemności, Warszawa: PWN.
Freud A. (1997), Ego i mechanizmy obronne, Warszawa: PWN.
FrommE. (1993), Ucieczka od wolności, Warszawa: Czytelnik.
Greenstein F.J. (1994), The two leadership styles ofWilliam Jefferson Clinton, "Political Psychology", 2,351-361.
Heifetz R.A. (1994), Some strategie implications of William Clinton's strengths and weaknesses, "Political Psychology", 4, 763-754.
Hermann M.G. (1986), Ingredients of leadership, w: M.G. Hermann (red.), Political Psychology, 167-188, London: Jossey-Bass.
Hermann M.G., Preston J.T. (1994), Presidents, advisers, and foreign policy: The effects of leadership style on executive arrangements, "Political Psychology", 15, 75-96.
Hoffman H.S., Carver Ch.S. (1985), Political waffling: its effects on the eualuations of obseruers, "Journal of Applied Social Psychology", 7, 673-687.
Hudson V.M. (1990), Eirth order ofworld leaders: An ezploratory analysis of effects on personality and behauior, "Political Psychology", 3, 583-601.
Immelman A. (1993), The assessment of political personality: A psychodiagnostically releuant con-ceptualization and methodology, "Political Psychology", 4, 725-742.
Jakubowska U. (1995), Politycy oraz cechy mentalności społeczno-politycznej ich zwolenników, w: J. Reykowski (red.), Potoczne wyobrażenia o demokracji. Psychologiczne uwarunkowania i konsekwencje, 233-275, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Jakubowska U. (1996), Wokół pojęcia "kompetencja społeczna" - ujęcie komunikacyjne, "Przegląd Psychologiczny", 3/4.
Jakubowska U. (1997), Talking to nobody, or how politicians communicate, referat wygłoszony na konferencji: Twentieth Annual Scientific Meeting of the International Society of Political Psychology, Kraków.
Jakubowska U. (1999), Preferencje polityczne. Psychologiczne teorie i badania. Warszawa: IP PAN.
Kaarbo J. (1991),Prime minister leadership styles in foreign policy decision-making: A framework for research, "Political Psychology", 3, 553-582.
Katz D. (1973), Patterns of leadership, w: J.N. Knutson (red.), Handbook of_political psychology, 03-233, London: Jossey-Bass.
Kopaliński W. (1989), Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa: Wiedza Powszechna.
Lavik N.J. (1989), A psychiatrists who confronted nazism, "Political Psychology", 4, 757-765.
Le Bon G. (1986), Psychologia tłumu, Warszawa: PWN.
Machiavelli N. (1984), Książę, Warszawa: PIW.
Mazlish B. (1994), Some obseruations on the psychology of political leadership, "Political Psychology", 4,745-753.
Mika S. (1981), Psychologia społeczna, Warszawa: PWN.
Mika S. (1999), Z tajników potrzeby władzy, maszynopis, Warszawa: Wydział Psychologii UW.
Newman J., Taylor A. (1994), Family training for political leadership: Birth order of United States state gouernors and Australian prime ministers, "Political Psychology", 3, 435-442.
Pospiszyl K. (1995), Narcyzm, Warszawa: WSiP.
Post J.M. (1986), Narcissism and the charismatic leader-follower relationship, "Political Psychology", 4,675-687.
Post J.M., Robins R.S. (1990), The captiue king and his captiue court: The psychopolitical dyna-mics of the disabled leader and his inner circle, "Political Psychology", 2, 331-351.
Potocka-Hoser A. (1985), Aktywiści organizacji społecznych i politycznych w zakładzie przemysłowym, Warszawa: Ossolineum.
Raven B.H. (1990), Political Applications of the psychology of interpersonal influence and social power, "Political Psychology", 3, 493-520.
Renshon S.A. (1994), A preliminary assessment of the Clinton presidency: character, leadership andperformance, "Political Psychology", 2, 375-394.
Rokeach M. (1973), The naturę ofhuman value, London: Collier Macmillan Publishers.
Sartori G. (1994), Demokracja, Warszawa: PWN.
Schutz A. (1993), Self-presentation tactics used in a German election campaign, "Political Psychology", 3,469-491.
Skarżyńska K. (1994), Język polityki: wielość perspektyw i nieostrość znaczeń. Polszczyzna ali Polacy u schyłku wieku, Warszawa: SOW, 248-260.
Skarżyńska K. (1996), Młode elity polityczne: charakterystyka psychologiczna, "Studia Psychologiczne", 2,45-60.
Skarżyńska K. (1997), Podobieństwo poglądów czy osobowość kandydata na prezydenta: motywy decyzji wyborczych najmłodszych wyborców, "Kultura i Społeczeństwo", 4, 167-177.
Stone W. (1974), The psychology ofpolitics, London: The Free Press.
Suedfeld P. (1994), President Clinton's policy dilemmas: A cognitwe analysis, "Political Psychology" 2, 337-349.
Swanbrough R.H. (1994), A Kohutian analysis of president Bush's personality and style in the Persian Gulfcrisis, "Political Psychology", 2, 227-276.
TetlockPh. (1993), Cognitwe structure analysis of political rethoric: Methodological and theoreti-cal issues, w: Sh. Iyengar, W.J. McGuire (red.), Explorations in political psychology, 397-406, DurhamLondon: Duke University Press.
Wilkins L. (1986), Leadership as political mentorship: The example of Wayne Morse, "Political Psychology", 1, 53-65.
VINVMONOfD>INnd O93NZ3AlllOd AWZINYHD3W
MYŚLENIE POLITYCZNE
Co to jest myślenie polityczne
Termin "myślenie polityczne" nie ma precyzyjnej, powszechnie uzgodnionej definicji. Używa się go w celu opisania tych procesów myślowych, które dotyczą określonej sfery życia społecznego przedmiotów i zjawisk politycznych. Do przedmiotów politycznych (w szerokim sensie tego słowa) zaliczani bywają politycy lub osoby w jakiś sposób w politykę zaangażowane (np. osoby pełniące funkcje publiczne), instytucje związane ze sprawowaniem władzy (rząd, parlament, prezydent, policja, wojsko), organizacje pretendujące do sprawowania władzy lub wywierania na nią wpływu (partie, stronnictwa, związki zawodowe, ruchy społeczne). Weźmy pod uwagę, że sam obserwator może decydować o tym, kogo i co uznaje za obiekt polityczny: np. jeden obserwator uzna za obiekt polityczny księży, którym przypisuje uczestnictwo w działalności politycznej, podczas gdy ktoś inny będzie uważał ich wyłącznie za osoby duchowne. Ponadto ten sam podmiot może w pewnych sytuacjach występować jako obiekt polityczny, a w innych nie; taką dwoistą naturę miewają często związki zawodowe, organizacje społeczne itp.
Zjawiska polityczne są to wszelkie działania jednostek i grup, które dotyczą uzyskiwania i sprawowania władzy lub wpływu na nią, np. kampania wyborcza, wydawanie i egzekwowanie aktów prawnych, podejmowanie decyzji dotyczących organizacji życia społecznego, formułowanie, ogłaszanie lub wdrażanie programów zmian społecznych itd.
Do najważniejszych przejawów myślenia politycznego można zaliczyć przede wszystkim:
� Formułowanie sądów diagnostycznych dotyczących sytuacji politycznej (a więc odpowiedź na pytania: co się stało lub co się dzieje, co z czym się wiąże, co z tego wynika, kto i jakie odnosi z tego korzyści lub ponosi straty) lub dotyczących postaci i przedmiotów politycznych (kto lub co to jest, czego się można po nim czy po tym spodziewać -jak może postąpić, skąd się on tu wziął itp.).
Sądy diagnostyczne nie są prostymi opisami faktów (jak np. "A. Kwaśniew-ski został wybrany na prezydenta"), lecz polegają na odczytywaniu ich znaczenia lub nadawaniu go (np. "Wybór A. Kwaśniewskiego na prezydenta umacnia obóz lewicowy w Polsce"). Tak więc wypowiadane w publicznych dyskusjach opinie na temat sytuacji w Polsce na początku lat dziewięć-
dziesiątych, że: "Polska odzyskała wolność", "Kościół zastąpił partię", "Komuna nadal rządzi", "Polska to kraj udręczony" to różne sposoby odczytywania znaczeń zachodzących zjawisk. Czasami jednak wypowiadane publicznie sądy diagnostyczne są nie tyle wyrazem własnego przekonania, co instrumentem perswazji mają one wytworzyć u słuchacza pewne określone nastawienia.
Sądy diagnostyczne mogą dotyczyć procesów i tendencji obejmujących większe grupy społeczne - np. popularności partii politycznych, stosunku społeczeństwa do prowadzonej polityki. W tym wypadku istotą procesu diagnostycznego jest wnioskowanie o populacji na podstawie próby.
Sądy diagnostyczne zawierają implicite lub explicite pewne przekonania o potencjalnych cechach przedmiotów czy zjawisk politycznych. Zatem na przykład stwierdzenie: "Niemcy są odwiecznym wrogiem Polski, który chce odebrać jej Ziemie Zachodnie i przesiedlić na nie Niemców z byłego Związku Radzieckiego" zawiera wyraźne przekonanie na temat niebezpieczeństw, jakie mogą Polsce grozić ze strony Niemiec.
� Formułowanie sądów wyjaśniających. Występują one w trzech różnych formach: jako odpowiedzi na pytania "dlaczego?" (jakie przyczyny spowodowały, że...? jakie warunki sprawiły, iż...?); jako odpowiedzi na pytanie "po co?" (czym się kierowano, podejmując decyzję o...? czemu ma to służyć?); jako odpowiedzi na pytanie "kto za to odpowiada?" (kto jest winien, iż...? czyją zasługą jest...?).
� Formułowanie sądów prognostycznych, tj. odpowiedzi na pytanie "co będzie dalej" (co się stanie? jak długo to będzie trwało? co i jak się zmieni?). Sądy te mają czasem charakter warunkowy, np.: "Włączenie Polski do Unii Europejskiej oznaczać będzie zniknięcie jej z mapy świata", "Jeśli SLD zwycięży w wyborach parlamentarnych, to pogorszą się nasze stosunki z Zachodem".
� Formułowanie sądów oceniających sytuacje polityczne, polityków, instytucje i organizacje polityczne, a także polityczne decyzje, prawa, ustawy itp. Sądy tego rodzaju dotyczą walencji (dobrezłe, pozytywnenegatywne) oraz ważności (ważnenieważne), np.: "Leszek Balcerowicz jest wybitnym politykiem", "Źle się stało, że SLD przegrał wybory w 1997 roku", "Reforma administracyjna odgrywa istotną rolę w procesie modernizacji naszego kraju".
Czasami sądy oceniające mają formę pseudodiagnostyczną, np.: "Ustawa o przerywaniu ciąży to holocaust nienarodzonych", "Wychowanie seksualne w szkole to propedeutyka prostytucji", "Koalicja SLD i PSL to grabarze ojczyzny", "Unia Wolności to zdrajcy". Sformułowania te z pozoru opisują cechy pewnego zjawiska (przerywania ciąży, wychowania seksualnego, koalicji, Unii Wolności), ale ze względu na zastosowane określenia o bardzo silnym negatywnym ładunku emocjonalnym stają się sądami oceniającymi.
� Formułowanie sądów normatywnych, mówiących o tym, jak być powinno. Na przykład: "Wszystkim obywatelom powinny przysługiwać jednakowe prawa", "Środki masowej komunikacji powinny umożliwić wyrażanie interesów i dążeń różnych środowisk", "Byli komuniści powinni zostać odsunięci od władzy". Sądy normatywne są przesłanką programów działań, a więc od-
111
powiedzi na pytania, jak się zachować, co należy dalej robić, co (lub kogo) wybrać itp.
Należy pamiętać, że dość często zachodzi różnica między publiczną a prywatną formą sądów - sądy wypowiadane na głos wobec innych ludzi (forma publiczna) mniej lub bardziej różnią się od sądów, co do których człowiek ma osobiste przekonanie (forma prywatna). Nie znaczy to jednak, że sądy sformułowane publicznie (np. w toku dyskusji, w odpowiedzi na pytania ankietera, w napisanym tekście) mają mniejsze znaczenie niż sądy prywatne. Przeciwnie, one właśnie mogą odgrywać istotną rolę w kształtowaniu kolektywnych opinii i kolektywnych programów działań, a ponadto mogą wywierać wpływ na treść wyznawanych przekonań w pewnych warunkach powstaje tendencja do upodabniania prywatnych przekonań do wypowiedzianych publicznie opinii.
Prowadzono wiele badań eksperymentalnych nad konsekwencjami publicznego wypowiadania opinii sprzecznych z własnymi przekonaniami. W jednym z nich, przeprowadzonym przez Nela, Helmreicha i Aronsona (1969) nakłoniono wybranych do eksperymentu studentów przeciwnych paleniu marihuany, aby napisali i wygłosili tekst, który popierał legalizację tego narkotyku. Wypowiedź była nagrywana na magnetowidzie. Jak się okazało, badani studenci zmienili swoją postawę wobec tego problemu - wykazali większą skłonność do akceptacji marihuany. Trzeba jednak dodać, że zmiana była uzależniona od pewnych dodatkowych czynników, które uwzględniono w eksperymencie, takich jak wielkość wynagrodzenia za napisanie tekstu (przy mniejszym - większa zmiana), oraz od rodzaju audytorium, wobec którego wygłaszano napisany tekst (obojętne wobec problemu, popierające, przeciwne).
Myślenie polityczne nie sprowadza się do formułowania poszczególnych sądów. Można raczej powiedzieć, że podstawową funkcją procesów przetwarzania informacji w umyśle jest kształtowanie pewnego całościowego obrazu, czy też koncepcji jakiegoś obszaru rzeczywistości - swego rodzaju "mapy umysłowej", dzięki której człowiek może orientować się w tym, co go otacza. Kiedy człowiek wytworzy w umyśle taką "mapę" i potrafi umieścić w niej odbierane informacje, ma subiektywne poczucie zrozumiałości czy sensowności tego, co się wokół niego dzieje (tak samo mamy poczucie, że wiemy, gdzie jesteśmy i jaką drogą mamy się udać, jeżeli dysponujemy mapą okolicy, w której się znajdujemy, i potrafimy odczytać nasze położenie na tej mapie). Konstrukcja umysłowa, która zapewnia nam ową orientację, nazywana bywa przez niektórych psychologów modelem umysłowym. Modele umysłowe mogą być rozbudowane lub ubogie, oparte na bardziej lub mniej zaawansowanych formach myślenia, bardziej abstrakcyjne lub konkretne, mogą dotyczyć większych lub mniejszych obszarów rzeczywistości (Obuchowski, 1970).
W prowadzonych przez nas na początku lat dziewięćdziesiątych badaniach dotyczących potocznych sposobów ujmowania zmiany, która się w Polsce dokonywała, stwierdziliśmy, że część naszych respondentów ma pewne
112
mniej lub bardziej rozbudowane jej modele. Jeden z takich powtarzających się modeli miał następującą konstrukcję: "W Polsce panowała zła władza".
"Zła władza została obalona dzięki ofiarności i odwadze pewnych ludzi (bojowników dobra)".
"Przystąpiono do naprawiania szkód wyrządzonych przez złą władzę". "Proces naprawy natrafia na przeszkody ze strony popleczników złej władzy oraz ze strony społeczeństwa nie przygotowanego do nowych czasów". "Także i zwycięzcy (bojownicy dobra) kierujący owym procesem naprawy popełniają pewne błędy; główny błąd to pobłażliwość wobec popleczników złej władzy".
"Wszystko to musi pociągać za sobą pewne koszty społeczne, ale już osiągnięto znaczące postępy".
"Cel (czyli zasadnicza przebudowa) na pewno zostanie osiągnięty". Model ten, jak można zauważyć, zawiera klarowną koncepcję tego, co się dzieje (sądy diagnostyczne), dlaczego tak się dzieje (sądy wyjaśniające), co będzie się działo (sądy prognostyczne), jak być powinno (sądy normatywne), a także liczne oceny tego, co było, tego, co jest, oraz oceny aktorów wydarzeń (sądy oceniające). Rzecz oczywista, że zarówno cały model, jak i jego poszczególne elementy mogą podlegać krytycznej analizie z punktu widzenia prawdziwości twierdzeń, które są jego podstawą, jak też poznawczej i praktycznej użyteczności.
Modele umysłowe są na ogół wytwarzane kolektywnie -jednostka tworzy takie reprezentacje umysłowe na podstawie informacji i opinii otrzymywanych od innych ludzi - zarówno tych, z którymi kontaktuje się bezpośrednio (rodzina, nauczyciele, przyjaciele, współpracownicy), jak i pośrednio (przez środki masowego przekazu). W toku tych kontaktów następuje uzgadnianie modeli umysłowych, tak więc ich podstawowe elementy są podzielane przez jakieś mniejsze lub większe grono ludzi. Ludzie żyjący samotnie, mający ograniczony kontakt ze swym otoczeniem, źle się komunikujący z innymi, tworzą modele umysłowe, które na innych często sprawiają wrażenie dziwacznych.
Zarówno w prasie, jak i w literaturze fachowej można odnaleźć wiele prób przedstawienia modeli umysłowych dotyczących życia politycznego charakterystycznych dla różnych grup i kategorii osób; podejmowano np. próby odtworzenia modeli występujących u działaczy Solidarności, członków rodziny Radia Maryja, tzw. postkomunistów, działaczy PSL i wielu innych. Powstały też naukowe opracowania na ten temat - np. praca Sergiusza Kowalskiego pt. Krytyka solidarnościowego rozumu (1990).
Modele sytuacji politycznych bywają tworzone i uzgadniane w ramach różnych społecznych całości, takich jak grupy przyjaciół, stowarzyszenia, partie, a czasem kościoły. Są one przedstawiane w sposób systematyczny w specjalnych dokumentach, np. w programach partii. Psycholodzy podejmowali próby odtwarzania takich modeli, np. Potocka-Hoser i Polkowska (1993) dokonały w tym celu analizy programów wyborczych czterech partii startujących w wyborach w 1993 roku.
113
Ludzie, którzy nie dysponują modelami umysłowymi sytuacji politycznej, nie mogą samodzielnie ustosunkować się do tego, co się w sferze politycznej dzieje. Często poddają się presji społecznej i podejmują decyzje pod wpływem autorytetu lub poglądu grupy. Ich własne opinie o sprawach politycznych są chaotyczne (albo w ogóle nie potrafią sformułować żadnych opinii), a reakcje na zdarzenia polityczne mniej lub bardziej przypadkowe.
Nie zawsze myślenie polityczne przybiera formę sądów lub modeli. Nieraz przybiera ono formy bardziej intuicyjne, co prowadzi do powstawania nie zwerbalizowanych przeświadczeń, które przejawiają się w postaci spontanicznych reakcji emocjonalnych na zjawiska polityczne i specyficznych tendencji do zachowań politycznych (np. do głosowania na określoną osobę, do udziału w demonstracji)1.
Przebieg procesów myślenia politycznego
Nie ma podstaw, by sądzić, że myślenie polityczne rządzi się jakimiś innymi ogólnymi prawidłowościami niż myślenie dotyczące innych sfer życia. Wszakże ma ono pewne cechy szczególne wynikające z charakteru problemów, których dotyczy. Można więc powiedzieć, że badanie myślenia politycznego to zajmowanie się zastosowaniem ogólniejszych prawidłowości do pewnego specyficznego obszaru zjawisk
Myślenie polityczne, podobnie jak inne jego rodzaje, może przybierać formy obrazowe lub zdaniowe.
Myślenie obrazowe ma charakter konkretny; opiera się na wyobrażeniach konkretnych zjawisk, np. rząd ujmowany jest jako kilka określonych osób, konflikt między państwami jako walka ich przywódców (np. konflikt między USA a Irakiem rozpatrywany bywa jako spór Billa Clintona, a wcześniej George'a Busha, i Saddama Husajna), rewolucja jako seria spektakularnych zdarzeń, które można namalować lub sfotografować (np. zburzenie Ba-styłii, ścięcie króla, aresztowania przywódców). Czasami pewne bardziej złożone lub abstrakcyjne procesy reprezentowane są w formie symbolicznej. W tym wypadku jakiś konkretny przedmiot lub proces reprezentuje coś bardziej złożonego i abstrakcyjnego: konflikt ideologiczny przedstawiany jest jako walka Chrystusa z szatanem, konflikt systemów politycznych jako walka "dobra" przeciw "imperium zła".
Taki symboliczny obraz zjawiska politycznego przedstawił K.I. Gałczyński w jednym ze swoich wierszy:
0 północy przy zielonym stoliku Modliły się diabły do cyfr. Były szarfy, ordery, muzyka
1 stukał tajny szyfr.
A diabły w swoim sercu głupim bo niedobrym Rozwiązywały Biało-Czerwony problem.
Szerzej na ten temat pisze J. Mandrosz w niniejszym tomie.
114
Jeżeli człowiek posługuje się głównie obrazowymi formami myślenia, to trudno mu formułować całościowy model sytuacji (Obuchowski, 1970). Zamiast tego tworzy raczej rozbudowaną narrację opisującą różne zdarzenia i ich uczestników.
Myślenie polityczne przybiera także formy abstrakcyjne; wówczas jego głównymi elementami są pojęcia i zdania. Umożliwiają one formułowanie sądów politycznych.
Formułowanie sądów może opierać się na gotowych, zapisanych w pamięci opiniach, które są w odpowiednich okolicznościach odtwarzane. Opinie takie mogą być wyuczone lub samodzielnie wytworzone. Często ich źródłem są rozpowszechnione formy dyskursu. Mówimy wtedy, że człowiek posługuje się sloganami, gotowymi kliszami, że powtarza sformułowania gazetowe. Trzeba liczyć się z tym, że umysł prawie każdego człowieka aktywnie śledzącego życie publiczne wypełniony jest wielką liczbą gotowych struktur semantycznych formuł dostarczających gotowych odpowiedzi na różne pytania.
Skłonność do dawania gotowych odpowiedzi odzwierciedlających dominujące wątki publicznego dyskursu zwiększa się w warunkach presji czasowej (gdy trzeba szybko udzielić odpowiedzi), w sytuacjach mniej lub bardziej publicznych (gdy trzeba się wypowiedzieć wobec pewnego audytorium, czy też wobec nie znanej osoby reprezentującej instytucję publiczną, np. wobec ankietera), w sytuacjach trudnych i niejasnych (gdy nie zna się dokładnie sprawy, gdy niezbyt dobrze rozumie się słowa używane w rozmowie itp.). Wszystkie te zjawiska mogą występować u osób ankietowanych przez ośrodki badania opinii publicznej i stawać się źródłem artefaktów. Zjawiska te mogą także wywierać wpływ na przebieg takich zdarzeń, jak dyskusja polityczna, podejmowanie decyzji przez jakąś zbiorowość i in.
Często się zdarza, że osoba badana nie rozumie dobrze pytania, nie zna dokładnie sprawy, o którą pytają ankieter, czy też nie ma o niej własnych przemyśleń, ale niechętnie się do tego przyznaje. W takich razach skłonna jest przywołać z pamięci zasłyszany pogląd (który np. ostatnio przeczytała w gazecie lub usłyszała w programie TV) i przedstawić go jako swój. Owa niechęć do przyznawania się do niewiedzy prowadzi niekiedy do artefaktów; np. w badaniach nad postawami przekonano się, że niektórzy respondenci dokonują oceny przedstawicieli nie istniejących, zmyślonych przez badacza państw, czy też nie istniejących osób (przedstawianych z nazwiska i np. partyjnej przynależności).
Posługiwanie się zasłyszanymi poglądami można tłumaczyć tym, że w sprawach, z którymi zwykli obywatele nie mają bezpośrednio do czynienia, nieraz osiąga się dużą zgodność między opiniami lansowanymi w popularnych mediach przez polityków a wynikami badań opinii publicznej. Taka sztucznie osiągnięta zgodność jest traktowana przez zainteresowanych polityków jako dowód poparcia społecznego dla ich poglądów. Jest to jednak poparcie bardzo niestabilne, bo nie ugruntowane opinie łatwo mogą się zmienić pod wpływem nowych informacji czy sugestii.
Niektórzy ludzie posługują się wyłącznie gotowymi formułami, nie podejmując żadnych prób samodzielnej analizy zjawisk politycznych, najczęściej
115
z braku odpowiednich narzędzi intelektualnych (pojęć, procedur analizy zjawisk politycznych). Wytwarzanie opinii politycznych jest bowiem zadaniem nader trudnym; dotyczy obiektów lub zdarzeń bardzo złożonych (wieloaspektowych), na ogół wysoce abstrakcyjnych, a więc niedostępnych bezpośredniej obserwacji (i to zarówno dla obserwatorów, jak i dla uczestników procesu politycznego).
Proces wytwarzania opinii polega często na "przeglądaniu" zasobów pamięciowych dotyczących danego zjawiska. W trakcie tego "przeglądania" uwaga zatrzymuje się na jakimś elemencie - może to być jego cecha, egzemplarz lub prototyp. Na ogół jest to element łatwiej dostępny, ponieważ był niedawno przypominany albo często powoływano się nań w trakcie publicznych dyskusji itp. Element taki jest zwykle nasycony afektywnie (wywołuje pozytywną lub negatywną reakcję emocjonalną), a także aktywizuje skojarzony z nim sąd (Kosslyn, Kagan, w: Flavell, Ross, 1981). Na tej podstawie dana osoba może sformułować swoją opinię przez odwołanie się do owego sądu, lub też konstruuje ją, kierując się swą reakcją emocjonalną.
Tak np. ktoś, kto chce sformułować opinię na temat tego, czy w naszym kraju potrzebny jest silny przywódca, musi najpierw określić sens tego pojęcia, przywołując z pamięci cechy takiej osoby. Może więc wyobrazić sobie kogoś, kto umie szybko podejmować decyzje, albo kogoś, kto nie liczy się z opiniami innych osób itp. Może też przypomnieć sobie konkretny przykład, np. silny przywódca to ktoś taki jak Churchill w czasie wojny albo ktoś taki jak Gomułka. Z każdym z tych elementów jest skojarzony pewien afekt (np. podziw dla Churchilla, niechęć do Gomułki, aprobata dla szybkiego podejmowania decyzji, dezaprobata dla nieliczenia się z opiniami innych osób). Są też z nimi skojarzone pewne sądy (np. "Churchill to dobry przywódca"; "Taki przywódca jak Churchill jest dobry w czasach wojny, ale nie sprawdza się w czasach pokojowych"). W zależności od tego, który element został zaktywizowany i jakie są z nim skojarzone treści afektywne oraz sądy, osoba może dojść do wniosku, że silny przywódca to ktoś pożądany lub niepożądany. Oczywiście, ostateczna konkluzja może jeszcze zależeć od tego, jak zostanie skonstruowane w umyśle pojęcie "potrzeby naszego kraju". Warto zauważyć, że w różnych sytuacjach czy okresach ta sama osoba może dochodzić do zupełnie różnych wniosków, ponieważ aktualizuje w umyśle różne aspekty danego pojęcia. Tym tłumaczy się fakt niestałości opinii. Jest to jeden z istotnych powodów zmienności wyników badań opinii publicznej, a także niestałości zachowań politycznych.
Aby dokonać tego rodzaju analizy, człowiek może brać pod uwagę pojedyncze elementy (jedną cechę, jeden przykład przywódcy) lub większą ich liczbę. Jeśli bierze pod uwagę różne aspekty przedmiotu, musi dokonać pewnego rachunku umysłowego (mental computation), na podstawie którego dochodzi do stwierdzeń uwzględniających łączną ocenę różnych elementów. Są różne procedury integracji informacji o aspektach przedmiotu (Anderson, 1991), ale temat ten jest zbyt szczegółowy, aby mógł być tu przedstawiony.
116
Inny mechanizm dochodzenia do sądów politycznych opiera się na zastosowaniu wiedzy ogólnej. Jeżeli człowiek dysponuje jakąś wiedzą (potoczną lub naukową), to może wyprowadzać z niej sądy szczegółowe, czyli posługiwać się procedurą dedukcyjną. Najprostszą, a zarazem najpowszechniejszą formą zastosowania tej procedury jest posługiwanie się schematami poznawczymi. Schematy to struktury umysłowe zawierające zorganizowaną wiedzę dotyczącą pewnego obszaru rzeczywistości (pewnego pojęcia); kierują one procesem spostrzegania zjawisk, ich zapamiętywania oraz wnioskowania o tym, czego nie ma - co było lub może być (Fiske, Taylor, 1984). Po uzyskaniu informacji o osobach i zdarzeniach politycznych człowiek stara się je umieścić w sieci posiadanych schematów.
Często się zdarza, że człowiek stosuje niewłaściwe schematy, tzn. takie, które do danych zjawisk nie pasują, bo są zbyt obszerne - np. stosuje kategorię "lewicowe" (lub "prawicowe") wobec wszystkich tych poglądów, które są z jego poglądami niezgodne; zdarza się też, że w specyficzny sposób zniekształca treść schematu, np. stosując kategorię "patriota" tylko wobec tych, którzy popierają akceptowaną przezeń politykę, lub odwołuje się do błędnych analogii.
Autor artykułu w gazecie "Nasz Dziennik" uznał, że zjawiska zachodzące na przełomie IV i V wieku pozwalają lepiej rozumieć współczesną Europę. Napisał on min.: "Czy Unia Wolności to nie jest reprezentacja pogańskich elit intelektualnych?" Czy SLD nie jest opcją barbarzyńską? Czy katole-wica� to nie są ochrzczeni poganie...?" (cyt. za "Gazetą Wyborczą" nr 38, 1998). Wyróżnione przeze mnie kursywą kategorie są pewnymi schematami poznawczymi dotyczącymi rzeczywistości sprzed 1500 lat i zastosowanymi do zjawisk współczesnych. Narzuca się pytanie: czy schematy tego rodzaju są rzeczywiście dobrymi narzędziami orientacji w zjawiskach politycznych zachodzących w Polsce współczesnej?
Bardziej rozwinięte formy zastosowania wiedzy ogólnej polegają na od-woianiu się do jakiejś "teorii" zjawiska. Ludzie konstruują w umyśle mniej lub bardziej rozwinięte teorie zjawisk, z którymi mają do czynienia^ w tym także zjawisk politycznych. Pewną formą zapisu tych teorii są pojęcia, którymi się posługujemy (Medin, 1989). Teoria taka zawiera przekonania na temat związków między cechami i ukrytych zasad, które wiążą te cechy w koherentną całość. Ludzie dysponują np. różnymi prywatnymi teoriami demokracji, określającymi, jakie są cechy demokracji, które z nich są najważniejsze, co jest istotą demokracji, jak ona powstaje, co jej zagraża, co ją umacnia (Reykowski, 1996).
Schematy i prywatne teorie na ogół tylko częściowo są zgodne z uzyskiwanymi informacjami, toteż człowiek dokonuje ich modyfikacji lub tworzy nowe - określa się to jako proces akomodacji struktur poznawczych (Piaget, 1966).
117
Podstawy myślenia politycznego
Myślenie polityczne (jak wszelkie inne jego formy) może się dokonywać dzięki posiadaniu odpowiednio rozbudowanego systemu wiedzy. Wiedza to zapisany w umyśle system pojęć odnoszących się do faktów (wiedza deklaratywna), sposobów działania (wiedza proceduralna) i norm (wiedza normatywna). Mogą to być pojęcia o różnym stopniu abstrakcyjności (konkretności), a także mogą one być w różny sposób ze sobą powiązane. Dwa obszary systemu wiedzy odgrywają szczególnie istotną rolę jako podstawy myślenia politycznego: ogólne założenia światopoglądowe i wiedza szczegółowa dotycząca życia społeczno-politycznego.
Ogólne założenia światopoglądowe
Pewne elementy systemu wiedzy stanowią fundament, na którym budowane są wszelkie inne pojęcia i sądy. Są to przekonania o naturze człowieka i życia społecznego i o zasadach, na których świat społeczny powinien być zbudowany. Zasady te są traktowane jako prawdy oczywiste. Definiują one to, co jednostka uważa za obiektywnie prawdziwe, bezwarunkowo słuszne, do czego ma osobisty stosunek (Habermas, w: Rosenberg, 1991). Na ich podstawie człowiek odczytuje znaczenia zjawisk, z którymi się spotyka. Te same fakty nabierają więc różnych znaczeń w zależności od założeń, na podstawie których człowiek je rozpatruje. Przekonania te są społecznie uzgodnione i podzielane przez wszystkich, którzy odczuwają przynależność do danego kręgu kulturowego, danej ideologii czy wiary. Można je określić jako założenia światopoglądowe. Ich symboliczne manifestacje mają charakter sacrum. Zawarte w nich zakazy (np. królobójstwa, dzieciobójstwa) bywają odczuwane jako kulturowe tabu, a wynikające z nich nakazy (np. święcenia szabasu u religijnych Żydów, tolerancji wobec inaczej myślących u tych, którzy identyfikują się z ideologią liberalną) jako bezwarunkowe wymogi.
Nie jest łatwo określić, jakie przekonania należą do założeń światopoglądowych. Wielkie współczesne religie, jak też główne ideologie zawierają pewne wykładnie zasad, na których świat społeczny jest zbudowany. W poszczególnych kulturach, a także subkulturach można spotkać różne warianty czy odmiany przekonań mających ów charakter.
Jednym z takich założeń jest przekonanie dotyczące równości lub nierówności ludzi. Pod tym względem występują duże różnice międzykultu-rowe - w pewnych społeczeństwach przekonania o nierówności są głęboko ugruntowane. Psycholodzy prowadzili wiele badań na ten temat (Sidanius, 1993; Sidanius, Pratto, 1993). Skonstruowano też skalę pod nazwą "Przekonania o równości ludzi", za pomocą której badano zależności między tymi przekonaniami a sposobem pojmowania ról przywódczych. Badania takie prowadzono m.in. w Polsce (Gray i in., 1995) oraz w Rosji (Gray i in., 1996).
Oprócz tych najbardziej ogólnych i najbardziej podstawowych przekonań ważną rolę w myśleniu politycznym odgrywają też panujące i uznawane przez jednostkę systemy norm moralnych.
118
O ile między członkami społeczności istnieje zgoda co do treści owych założeń światopoglądowych (ten, kto je kwestionuje lub odrzuca, stawia się poza społeczeństwem), o tyle bardzo często istnieje niepewność i różnica zdań co do ich zastosowania w konkretnych sytuacjach. Czasami taka różnica może bardzo głęboko dzielić społeczeństwo. Tak np. zasada świętości ludzkiego życia jest podzielana przez wszystkich, którzy identyfikują się z założeniami światopoglądowymi panującymi w większości współczesnych społeczeństw. Wszakże istnieją głębokie różnice zdań co do jej zastosowania. Czy odnosi się ona do ludzkiego płodu w pierwszych tygodniach życia? Czy odnosi się do ludzi, którzy popełnili odrażającą zbrodnię? Czy odnosi się do osób nieuleczalnie chorych, którzy pragną skrócić swe cierpienia? Innym przykładem różnic w interpretacji norm kulturowych jest ujmowanie implikacji zasady wolności czy zasady rów-
I ności. Od stuleci toczą się spory o to, jak stosować te pojęcia w konkretnych
I sytuacjach.
Jednym z problemów światopoglądowych, który budzi istotne kontrowersje w polskim społeczeństwie, jest sposób rozumienia pojęcia wolności. Różnice w tym zakresie mają istotne znaczenie dla diagnozy sytuacji w Polsce po 1989 roku. Jedni opisują tę sytuację jako odzyskanie wolności, ponieważ Polska przestała być zależna od ZSRR, zniesiono cenzurę, zlikwidowano policję polityczną, zniesiono ograniczenia w podróżach zagranicznych itp. Są też jednak tacy, którzy uważają, że wolność w Polsce jest nadal bardzo ograniczona; cóż z tego, że mamy paszporty w domu, skoro nie stać nas nawet na podróż do sąsiedniego miasta? Cóż z tego, że mamy wolność zakładania partii politycznych, skoro brak pracy pozbawia nas elementarnych swobód dotyczących kształtowania warunków własnego życia? Spór ten opisywał m.in. Andrzej Szczypiorski.
Pojęcia i koncepcje polityczne są pewnymi interpretacjami założeń światopoglądowych panujących w danej kulturze. Ich zastosowanie w konkretnych sytuacjach stanowi przedmiot sporu i dokonuje się w toku dyskursu. Zdarza się jednak, że w toku takiego dyskursu niektóre z tych założeń zostają poddane krytyce; np. okres oświecenia we Francji można rozpatrywać jako postępujący proces podważania założeń światopoglądowych, na których zbudowana była tradycyjna monarchia. Dyskurs zainicjowany przez demokratyczną opozycję w Polsce i podjęty przez ruch Solidarności doprowadził do zakwestionowania założeń, na których opierał się system polityczny PRL.
Proces rozwojowy w społeczeństwach zachodnich zwiększył otwartość założeń światopoglądowych na krytykę. Obecnie dużo więcej obszarów życia społecznego stanowi temat debaty i sporu. To, co dawniej było traktowane jako oczywiste, nawet to, co należało do sfery tabu, teraz stanowi przedmiot dyskusji.
Pewien student jednego z amerykańskich college'ów pojawił się nago na uroczystości rozdania dyplomów. Władze college'u zawahały się, czy mają mu ów dyplom wręczyć, ale ostatecznie zignorowały fakt braku jakiegokolwiek stroju i student dyplom otrzymał. Sprawa wywołała gwałtowny spór
119
wśród świadków zdarzenia i osób, które się o nim dowiedziały - jedni akceptowali, a drudzy stanowczo potępiali decyzję władz uczelni. Otóż w tym kontekście warto zauważyć, że jeszcze niedawno sprawa ta byłaby zupełnie niekontrowersyjna, ponieważ przyjmowane założenia kulturowe społeczeństwa amerykańskiego (i chyba wszystkich współczesnych społeczeństw) wykluczały uczestnictwo w oficjalnej uroczystości nago. Ktoś, kto by usiłował się na niej zjawić bez ubrania, zostałby określony jako dewiant i usunięty.
Należy podkreślić, że im więcej jest obszarów i spraw, dla których nie ma gotowych rozwiązań powszechnie uznawanych jako słuszne i trafne, tym więcej tematów do dyskusji, źródeł sporu i konfliktu. Znaczy to także, że coraz więcej spraw należy uzgadniać. Wiąże się z tym wzrost obciążenia dla systemu politycznego. W tych warunkach trudniej jest zachować jego równowagę.
W wypadku przeciążenia systemu występuje groźba dezorganizacji i chaosu. Zjawiska takie łatwo zaobserwować w nowo powstałych demokracjach; wiele kwestii, które dawniej rozstrzygane były na podstawie istniejących norm, teraz stało się przedmiotem debaty i sporu. Niedorozwój demokratycznych instytucji mających za zadanie regulacje owych debat naraża owe społeczeństwa na gwałtowne konflikty.
Wiedza o życiu społeczno-politycznym
W miarę nabywania wiadomości przekazywanych w toku nauki szkolnej, a także w rezultacie gromadzenia doświadczenia życiowego oraz pod wpływem napotykanych opinii i ocen powstają w umyśle każdego z nas mniej lub bardziej rozbudowane struktury wiedzy o życiu społeczno-politycznym. Na wiedzę tę składają się pojęcia polityczne (takie jak demokracja, dyktatura, rząd, parlament, instytucje polityczne, państwa itp.), prywatne teorie (co z czym jest związane i dlaczego), strategie rozwiązywania problemów politycznych, wyobrażenia polityczne (zapisane w pamięci lub wytworzone obrazy wydarzeń politycznych), mity (np. mit dobrego władcy, mit bohaterskiej przeszłości narodu), symbole (Orzeł Biały, Matka Boska Częstochowska, bitwa pod Lenino, Kopalnia Wujek i in.).
Przebieg i rezultaty procesu przetwarzania informacji politycznych (myślenia politycznego) zależą od właściwości struktur wiedzy politycznej. Można mówić o różnym poziomie takiej wiedzy posiadanej przez jednostkę. Przejawem wyższego poziomu takiej wiedzy są m.in.:
� Dobrze ukształtowane pojęcia polityczne, które tworzą system (a nie są jedynie zbiorem izolowanych definicji).
W naszych badaniach nad rozumieniem pojęcia demokracji stwierdziliśmy, że występują między ludźmi znaczne różnice co do poziomu zaawansowania tego pojęcia. Są np. osoby, które wprawdzie posługują się pojęciem demokracji (a więc występuje ono w ich słowniku umysłowym), ale nie umieją podać
120
jego znaczenia albo wymieniają przypadkowe cechy, różne w różnych sytuacjach. Z kolei niektóre osoby interpretują to pojęcie egocentrycznie, tzn. przypisują demokracji takie cechy, które wyrażają ich potrzebę opieki (państwo demokratyczne troszczy się o obywateli). Na wyższych poziomach demokracja jest ujmowana jako system instytucji implikujący określone prawa i obowiązki obywateli (Reykowski, 1996).
� Dobra znajomość problemów politycznych oraz bogaty zasób procedur służących do analizy tych problemów, a także zasób gotowych strategii ich rozwiązywania. Zaawansowana forma tej zdolności wyraża się także w umiejętności tworzenia większych konstrukcji umysłowych (modeli) na podstawie poszczególnych informacji.
Osoby, które posiadły kompetencje w jakiejś dziedzinie (czyli tzw. eksperci), dysponują, w odróżnieniu od laików, wieloma gotowymi sposobami analizy napotkanych w danej dziedzinie problemów (Krosnick, 1990). Zdarza się jednak, że ludzie uchodzący za ekspertów, jak np. niektórzy politycy, operują ubogimi i uproszczonymi procedurami takiej analizy. Przykładem owych uproszczonych procedur jest schemat obciążania odpowiedzialnością za niekorzystny obrót spraw społecznych pewnych grup etnicznych (np. Żydów), przeciwników politycznych, sąsiadów itp. Czyni tak wielu polskich polityków: politycy AWS każdą społeczną bolączkę wyjaśniają jako pozostałość po PRL albo następstwo rządów koalicji SLD--PSL, natomiast politycy SLD stwierdzają, że jest ona rezultatem polityki prowadzonej przez rządy postsolidarnościowe. Tendencja do stosowania takich uproszczonych procedur może być związana z działaniem pewnych szczególnych mechanizmów deformacji myślenia politycznego (o których będzie dalej mowa), ale może być także intencjonalnym zabiegiem propagandowym.
� Dobrze ugruntowane, rozwinięte, trafnie oddające rzeczywistość polityczną "prywatne teorie" zjawisk politycznych. Przeciwieństwem tego jest poleganie na przesądach (rodzinnych, środowiskowych, kulturowych) lub na teoriach "bałamutnych", tj. takich, które opierają się na fałszywych informacjach i na bardzo ograniczonym zasobie wiedzy bez świadomości tych ograniczeń; wiąże się z tym przesadna i nieuzasadniona pewność o ich prawdziwości. Teorie takie często powstają u osób, które mają wąski zakres doświadczenia (co bywa określane niekiedy jako "prowincjonalizm" lub "ograniczenie umysłowe"). Przykładem takiej rozpowszechnionej bałamutnej teorii, która ma wyjaśniać bieg zdarzeń politycznych, jest tzw. teoria spiskowa, wedle której zdarzenia polityczne (w szczególności negatywne) są wynikiem działania ukrytych i bardzo potężnych grup. Takie teorie są źródłem uproszczonych schematów interpretacyjnych. Skłonność do myślenia w kategoriach spiskowych koreluje z ano-mią, nieufnością w stosunku do ludzi, poczuciem zagrożenia w sferze zawodowej (Goertzel, 1994).
Prywatne teorie zjawisk politycznych różnią się od teorii naukowych tym, że nie są systematycznie uzasadnione, nie są krytycznie weryfikowali

ne i nie są w pełni zwerbalizowane - na ogo7 nie zdajemy so6ie sprawy z teorii, które wyznajemy (dlatego określa się je czasami jako ukryte teorie). Należy jednak pamiętać, że owe prywatne teorie nie są tak całkiem prywatne. W rzeczywistości, podobnie jak inne elementy wiedzy, kształtują się one pod wpływem społecznego doświadczenia i są kolektywnie uzgadniane.
Wysoki poziom wiedzy politycznej nie jest niezbędnym warunkiem skuteczności politycznej, czyli umiejętności zdobywania i utrzymywania władzy. Skuteczność może wiązać się z pewnymi cechami charakteru (np. z pewnością siebie, wytrwałością, śmiałością, bezwzględnością), a także z kompetencjami w innej sferze, np. w sferze gier politycznych, stosunków interpersonalnych, z umiejętnością wpływania na większe zbiorowości (charyzmą). Tak więc wysokie stanowiska polityczne mogą osiągać osoby reprezentujące niski poziom wiedzy politycznej. Oczywiście nie pozostanie to bez wpływu na jakość podejmowanych przez nie decyzji i sposób uprawiania polityki.
Poziom myślenia politycznego
Przebieg i rezultaty myślenia politycznego zależą nie tylko od poziomu wiedzy politycznej, ale również od jego struktury. Tak więc może ono występować w formach prostszych, elementarnych i w formach bardziej złożonych -zaawansowanych. Dotyczy to różnych aspektów myślenia, takich jak:
� Stopień werbalizacji procesów myślowych. Mniej zaawansowane sposoby myślenia polegają na ujmowaniu rzeczywistości politycznej w formach wyobrażeniowych (obrazy osób i zdarzeń), lub też w postaci bardzo prostych, skrótowych ujęć propozycjonalnych (zdaniowych). Formy bardziej zaawansowane charakteryzują się lepszą artykulacją sądów politycznych umiejętnością ujęcia w słowa wielu różnych elementów sytuacji politycznej, poglądów na temat jej przyczyn i następstw, swych własnych ocen i ich przesłanek itp. Zwykle wysoki stopień zdolności do artykulacji okazują publicyści i wyróżniający się mówcy parlamentarni.
� Zakres przetwarzania informacji politycznych. Mniej zaawansowane formy myślenia przejawiają się w skłonności do polegania na zewnętrznych, bezpośrednio dostępnych ("naocznych") cechach przedmiotów. W takim wypadku sądy o politykach są oparte na ich wyglądzie, sądy o partiach - na ich deklaracjach, oceny decyzji politycznych - na ich bezpośrednich następstwach itp. Bardziej zaawansowane formy myślenia sięgają do istotnych cech zjawisk. Cechy istotne to takie, które dotyczą wewnętrznych mechanizmów zjawisk politycznych, ich odleglejszych, a zarazem doniosłych konsekwencji, zasad czy prawidłowości, które rządzą ich przebiegiem itp.
Można mówić również o różnym stopniu zaawansowania pojęć. Mniej rozwinięte pojęcia są zapisane w umyśle jako mniej lub bardziej przypadkowo dobrane konstelacje cech (np. prezydent to ktoś, kto sprawuje rządy i mieszka w pałacu prezydenckim); natomiast bardziej rozwinięte pojęcia ujmują pewne
122
ukryte zasady (np. prezydent jako pozycja w systemie władzy w państwie, z którą wiążą się określone uprawnienia i obowiązki) (Keil, 1989).
� Stopień złożoności i integracji myślenia politycznego. Mało zaawansowane formy myślenia przejawiają się w tendencji do skupiania się na jednym aspekcie sytuacji politycznej lub przedmiotu politycznego i do budowania na tej podstawie ocen, przewidywań itp. Myślenie bardziej zaawansowane polega na uwzględnianiu wielu różnych aspektów zjawiska, czyli wykazuje wyższy stopień złożoności poznawczej. A zatem osoba funkcjonująca na bardziej zaawansowanym poziomie przy analizie decyzji politycznej bierze pod uwagę nie tylko wyraźnie widoczne bezpośrednie jej skutki, ale również różne ^uwarunkowania (Jakim presjom podćegaa' decydenci? Jakie mień możńwo-ści w chwili podejmowania decyzji? Jakie były prawdopodobne konsekwencje niepodjęcia decyzji?).
Kolejnym, wyższym stopniem zaawansowania form mysYema jestzdolność uwzględniania wzajemnych związków między różnymi aspektami (wymiarami) rozpatrywanego przedmiotu lub sytuacji (proces integracji). Jest to dla wielu osób trudne zadanie. Potrafią one np. zobaczyć kilka różnych cech danego polityka, ale nie umieją połączyć tych obserwacji w spójną całość. Wskutek tego wypowiadają na jego temat sprzeczne sądy.
Psycholog amerykański Philip Tetlock skonstruował specjalną skalę służącą do oceny integratywnej złożoności myślenia politycznego. Chodzi tu o liczbę niezależnych aspektów badanego zjawiska, które dana osoba bierze pod uwagę, oraz stopień dostrzeganych przez nią powiązań między tymi aspektami, czyli ich integracji. Najniższą wartość skalową przypisał takim formom myślenia politycznego, które uwzględniają jedną cechę badanego zjawiska, najwyższą zaś takim, które nie tylko uwzględniają kilka (wiele) różnych jego aspektów, ale zarazem widzą je we wzajemnych powiązaniach, jako system (Tetlock, 1986).
� Ujmowanie transformacji opisywanego lub ocenianego zjawiska. Najmniej zaawansowana forma myślenia polega na ujmowaniu go w sposób statyczny, a więc rozpatrywaniu przedmiotów czy sytuacji politycznych jako niezmiennych. Na przykład zakłada się, że dana osoba (polityk) jest zawsze taki sam, a ujawniające się różnice między jej obecnym a dawnym zachowaniem są uznawane za pozorne ("on tylko tak udaje"): kto w przeszłości zachował się dzielnie, jest dzielnym człowiekiem, a tym samym będzie zachowywał się dzielnie w nowych sytuacjach; partia, która głosiła radykalne hasła i politykę nieprzejednania, będzie zawsze radykalna i nieprzejednana.
Bardziej zaawansowana forma myślenia polega na ekstrapolacji zmian, a więc na założeniu, że tendencja, którą właśnie obserwujemy, będzie się po prostu nasilała. Jeżeli więc obserwujemy pogorszenie sytuacji ekonomicznej, to oczekujemy, że w przyszłości będzie jeszcze gorzej; jeżeli obserwujemy konflikty między politykami, to spodziewamy się, że będą oni walczyć ze sobą coraz zajadlej itp. W wielu wypadkach ekstrapolacja jest zawodnym sposobem wnioskowania o przyszłym stanie rzeczy.
123
Osoba posługująca się najbardziej zaawansowanymi formami myślenia uwzględnia możliwości zmian jakościowych. Dostrzeganie możliwości zmian jakościowych uwarunkowane jest znajomością mechanizmów badanego zjawiska. Tak więc ten, kto lepiej rozumie, na czym opiera się istniejąca koniunktura ekonomiczna, kto lepiej zdaje sobie sprawę z tego, od jakich czynników może zależeć postępowanie człowieka, kto liczy się z większym zakresem oddziaływań i presji, jakim podlegają politycy, kto uwzględnia rolę takich czynników jak uczenie się i przekształcanie struktur umysłowych, ten bierze pod uwagę fakt, że to, co obserwuje w danej chwili, jest stanem przejściowym - że trzeba liczyć się ze zmianami postaw aktorów politycznych, zmianami panujących między nimi stosunków, zmianami presji i wymogów, jakim podlegają, a w konsekwencji ze zmianami całej sytuacji politycznej.
� Sposoby interpretowania przyczyn zjawisk politycznych. Wyjaśnienie przyczyn zjawiska jest podstawą subiektywnego przekonania o jego zrozumieniu. Dzięki temu przekonaniu człowiek odczuwa wyższy poziom bezpieczeństwa, ponieważ uzyskuje kontrolę poznawczą nad tym, co się dzieje. Wszakże ludzie różnią się, jeżeli idzie o zasady, którymi się kierują przy określaniu przyczyn. Jedna z tych różnic dotyczy stopnia "personalizacji" przyczyn. Osoba posługująca się mniej zaawansowanymi formami myślenia jest śi&(7/z/7a ctb wyjaśniania zjawisz pońiycznych w kategoriach "personalnych", traktuje je jako rezultat działań intencjonalnych poszczególnych jednostek (najczęściej przywódców czy innych osób odgrywających znaczące role) - tak więc właściwości ich intelektu i charakteru miałyby być wyjaśnieniem obserwowanych zdarzeń. Gdy formy myślenia są bardziej zaawansowane, przyczyny bywają ujmowane w bardziej obiektywnych kategoriach. W tym wypadku zjawiska polityczne wyjaśniane są jako wynik działania pewnych społecznych, politycznych czy ekonomicznych mechanizmów. Na przykład konflikt między Stanami Zjednoczonymi a Irakiem może być wyjaśniany bądź w kategoriach personalnych (np. upór Saddama Husajna, dążenie Billa Clintona do odwrócenia uwagi społeczeństwa od jego osobistych kłopotów), bądź w kategoriach obiektywnych (interesy USA na Bliskim Wschodzie, poważne zagrożenie militarne w tym rejonie, w szczególności dla Izraela itp.).
Różnice dotyczące sposobu interpretowania przyczyn można także opisać w kategoriach integratywnej złożoności (patrz wyżej, s. 123): przy mniej zaawansowanych formach myślenia politycznego istnieje tendencja do skupiania się na jednej przyczynie, podczas gdy bardziej zaawansowane formy charakteryzują się zdolnością uwzględniania wielu przyczyn badanego zjawiska, a także całego ich łańcucha. Gdy uwzględnianych jest wiele przyczyn, czynniki o charakterze psychologicznym mogą być traktowane jako składniki czy ogniwa pewnego łańcucha przyczynowego. Nie są więc rozważane jako samodzielne (czy wyłączne) przyczyny, ale nie są także całkowicie lekceważone czy ignorowane. Często jednak w myśleniu na temat przyczyn zaobserwować można występowanie zjawiska "redukcji przyczyn" (discounting principle - Ross, 1981), czyli tendencji do tego, aby sprowadzić cały splot działających przyczyn do jakiejś jednej, uznanej za
124
najważniejszą czy jedynie naprawdę ważną. Prowadzi to do uproszczenia w widzeniu sytuacji, ale ułatwia jej poznawcze opanowanie. Trzeba jednak dodać, że umiejętność wskazania jakiejś jednej centralnej przyczyny, która ma w danej sytuacji znaczenie rozstrzygające, może czasami okazać się bardzo płodna poznawczo. Wymaga to jednak poznania całego systemu możliwych przyczyn, aby na tej podstawie dokonać wyboru naj ważniej szej.
Opisywane powyżej różnice dotyczą jakości myślenia politycznego. Różnice te mogą mieć przyczyny dyspozycyjne (a więc zależą od pewnych stosunkowo trwałych właściwości umysłu człowieka) i sytuacyjne (a więc zależą od różnych chwilowych czynników). Odnośnie do tych pierwszych można powiedzieć, że poziom zaawansowania jest tym niższy, im mniejsza i bardziej ograniczona ; jest wiedza polityczna oraz im mniej są rozwinięte struktury poznawcze. Ale niższy poziom myślenia może wynikać również z innych przyczyn, takich jak pobudzenie emocjonalne (ekscytacja), nastrój (zniechęcenie, nadzieja, lęk), silna preferencja dla określonego wyniku rozumowania (np. chęć przedstawienia w złym świetle własnych wrogów, podkreślenia szlachetności własnych motywacji, obrony własnych racji), pośpiech (powodowany przez presję czynników sytuacyjnych lub wynikający z cech osobistych, takich jak impulsyw-ność) itp. Innymi słowy ta sama osoba w różnych sytuacjach może funkcjonować na różnych poziomach zaawansowania.
Prowadzono różne badania na temat zmian poziomu funkcjonowania człowieka w zależności od sytuacji, m.in. wśród polityków. Pewna grupa badaczy przeprowadziła analizę funkcjonowania umysłowego (integratywnej złożoności) Michaiła Gorbaczowa na różnych etapach jego działalności po-litycznej jako pierwszego sekretarza KPZR. Podstawą analizy były jego wystąpienia publiczne (choć autorzy zdawali sobie sprawę, że są to materiały o bardzo ograniczonej przydatności, ponieważ przemówienia przywódców państw są zwykle wytworami całych zespołów, a nie pojedynczych osób, a także dlatego, że wyrażają one nie tylko poziom myślenia mówiącego, ale również uwzględniają jego przewidywania na temat stanu umysłów adresatów przemówienia). Mimo tych ograniczeń autorzy wykazują, że poziom myślenia oceniany na podstawie zbudowanej przez Tetlocka skali (o której była wyżej mowa) zmieniał się w zależności od sytuacji. Był najwyższy w okresie politycznych sukcesów na forum międzynarodowym i obniżał się wraz z postępującym kryzysem w Związku Radzieckim (Wal-lace i in., 1996).
Można zadać sobie pytanie, czy różne aspekty (lub wymiary), które uwzględniamy przy ocenie stopnia zaawansowania myślenia politycznego, są współzależne? Są podstawy, aby przypuszczać, że w pewnym stopniu tak, a więc ktoś, kto wykazuje wyższy stopień zaawansowania w jednym zakresie, będzie też wykazywał podobny poziom w innych dziedzinach. Na tym założeniu oparta jest teoria rozwoju myślenia politycznego sformułowana przez Ro-senberga (1988).
125
Autor ten jest zdania, że można wyodrębnić trzy poziomy myślenia (poli- j tycznego): sekwencyjny, linearny i systemowy. Na poziomie sekwencyj,- ' nym myślenie ma charakter konkretny - dotyczy konkretnych, obserwowanych zjawisk; zjawiska spostrzegane są w izolacji, a proces polityczny jako ciąg nie powiązanych lub powtarzających się zdarzeń; rzeczywistość ujmowana jest wyłącznie z własnego punktu widzenia (egocentrycznie) bez świadomości istnienia innych perspektyw. Na poziomie linearnym pojawia się zdolność do ujmowania abstrakcyjnego i dostrzegania związków między zjawiskami, ale związki te rozpatrywane są w prostej przyczynowo--skutkowej relacji; umożliwia to przewidywanie zmian na zasadzie ekstrapolacji. Wprawdzie istnieje zdolność dostrzegania odmienności własnej i cudzej perspektywy, ale uznaje się tylko własną. Na poziomie systemowym człowiek ujmuje świat polityczny jako system wzajemnie powiązanych zjawisk i ma możność zdania sobie sprawy z ich różnych, trudno dostrzegalnych uwarunkowań. Dlatego też może uwzględniać zmiany jakościowe. Posiada nie tylko zdolność rozróżniania perspektyw, z jakich można ujmować tę samą sytuację, ale również ich koordynacji. Teoria Ro-senberga była testowana empirycznie (m.in. w Polsce), jednak jej weryfikacja wymaga jeszcze wielu badań.
Systematyczne źródła błędów
Aby sformułować trafne sądy o rzeczywistości, trzeba jak najwierniej odtwarzać w umyśle informacje o tym, co naprawdę zaszło lub zachodzi. Informacje te są przesłankami naszego dalszego rozumowania - na tej podstawie konstruujemy model, formułujemy oceny i oczekiwania. Tymczasem często się zdarza, że informacje te zapisujemy w formie zniekształconej, ignorujemy dowody, swobodnie nimi manipulujemy, odrzucając niewygodne i dodając te, które wydają nam się bardziej odpowiednie, zmieniamy ich treść, a także popełniamy błędy logiczne itp. Można powiedzieć, że w myśleniu politycznym, podobnie jak w innych formach myślenia, występuje wiele różnych deformacji. Jako często spotykane deformacje myślenia można wymienić m.in.:
� formułowanie sądów diagnostycznych i wyjaśniających bez wystarczających dowodów,
� niesystematyczny, niekompletny przegląd danych,
� posługiwanie się fałszywymi analogiami,
� skupianie się na przypadkach potwierdzających przyjętą hipotezę oraz ignorowanie przypadków niezgodnych z nią,
� pomijanie alternatywnych hipotez,
� manipulowanie przesłankami, na których opiera się rozumowanie (odrzucanie niewygodnych, dodawanie nowych bez wystarczających podstaw),
� uznawanie sprzecznych twierdzeń (Flavell i in., 1993).
Deformacje mogą mieć przyczyny przypadkowe, tzn. mogą wynikać z chwilowych zakłóceń naszego "aparatu przetwarzania informacji", ale mogą też
126
pojawiać się systematycznie. Wiąże się to z pewnymi właściwościami ludzkiego umysłu, które sprzyjają powstawaniu różnego rodzaju błędów w myśleniu Na podstawie wielu badań psychologicznych poświęconych temu problemowi można wskazać na pewne typowe ich źródła.
Zjawisko centracji
Zniekształcenia i błędy powstające w toku myślenia politycznego
wiążą się z pewną niedoskonałością mechanizmów przetwarzania informacji. Jedną z podstawowych przyczyn owej niedoskonałości jest proces określany jako centracja. Najogólniej można powiedzieć, że centracja to zjawisko polegające na skupieniu całej uwagi na jednym aspekcie przedmiotu czy sytuacji w oderwaniu od innych aspektów ważnych (mających znaczenie) dla wykonywanego przez podmiot zadania.
Szczególnym przypadkiem centracji jest poznawczy egocentryzm, czyli uznanie własnego wytworu umysłowego - konstruktu (pojęcia, interpretacji, hipotezy) jako w pełni trafnego czy słusznego ujęcia danego zjawiska bez | uwzględniania danych pochodzących z innych źródeł (przede wszystkim od innych ludzi)2. Wskutek tego powstaje bezpodstawne przeświadczenie o oczy-wistości własnych sądów czy mniemań i aprioryczne odrzucanie poglądów odmiennych. Jednym z częstych przejawów egocentryzmu poznawczego jest zja-wisko tzw. fałszywego konsensusu, czyli przekonanie, że opinie, które wyznajemy, muszą być oczywiste dla wszystkich odpowiednio poinformowanych i nie uprzedzonych osób (Ross, Nisbett, 1991).
Zjawisko to zdaje się nasilać w grupach, których opinie pozostają w mniejszości. Ilustruje to wynik badania, które przeprowadził w Polsce B. Woj-ciszke (b.d.). Posługując się metodą badań surveyowych, zapytywał respondentów o ich poglądy na temat pewnych publicznie dyskutowanych kontrowersyjnych tematów, takich jak aborcja lub lustracja. Prosił także o ocenę, jaki procent Polaków podziela te poglądy. Okazało się, że osoby, których poglądy były popierane przez mniejszość, wcale sobie nie zdawały z tego sprawy; przeciwnie, wierzyły, że większość społeczeństwa myśli tak jak one.
Egocentryzm poznawczy sprzyja uleganiu iluzjom i myśleniu życzeniowemu (a więc przekonaniu, że zdarzy się to, co chcielibyśmy, aby się zdarzyło), a z drugiej strony przesadnej ocenie niebezpieczeństw i zagrożeń, co jest związane z tym, że zjawiska, na których koncentruje się nasza uwaga, ulegają subiektywnemu wyolbrzymieniu. Egocentryzm utrudnia też dostrzeganie sprzeczności w naszych sądach i sposobach rozumowania.
2 Pojęcia "egocentryzm" używa się też, w pokrewnym znaczeniu, w odniesieniu do sfery motywacyjnej człowieka, a więc do sytuacji, gdy jednostka skupia się wyłącznie na własnych interesach i dążeniach, ignorując interesy i dążenia innych ludzi. Egocentryzm taki jest związany ze znacznym stopniem zaangażowania "ja".
127
Przejawy centracji można dostrzec vj wieiu różach dziedzicach. "Na przy-"k\ad przy ocenie stosuników panujących między grupami (.np. między partia- i mi czy państwami) wielu ludzi potrafi dostrzegać racje tylko tej strony, którą popiera, bez uwzględnienia racji drugiej strony. To samo dotyczy stosunków między poszczególnymi postaciami politycznymi: często się zdarza, że osoba obserwująca z zaangażowaniem konflikt między dwoma politykami bez trudu zapamiętuje naganne zachowania adwersarza, lecz nie zauważa ich u swego pupila.
Mechanizm centracji pozwala wyjaśnić często spotykane w polityce zjawisko tzw. wrogości mediów. Polega ono na przekonaniu wielu polityków i osób w politykę zaangażowanych, że media są wrogo nastawione do ich strony. W jednym z badań dotyczących tego problemu przedstawiono przedstawicielom wrogich sobie stron (osobom sympatyzującym z Izraelem i popierających Palestyńczyków) oraz niezaangażowanym te same fragmenty wiadomości telewizyjnych dotyczące pewnego bulwersującego (autentycznego) wydarzenia na Bliskim Wschodzie. Podczas gdy niezaanga-żowani uważali, że w przedstawionych wiadomościach obie strony są traktowane jednakowo, sympatycy poszczególnych stron twierdzili coś przeciwnego: jedni i drudzy byli przekonani, że wiadomości były stronnicze i faworyzowały drugą stronę. Bliższa analiza pokazała, że chociaż każda ze stron oglądała to samo, każda z nich widziała co innego -jakby oglądały one różne programy; wynikało to z selektywnej centracji na wybranych aspektach wiadomości (Vallone i in., 1985). Opisane zjawisko łatwo też zaobserwować na polskiej scenie politycznej; przedstawiciele zwaśnionych obozów politycznych z całym przekonaniem twierdzą, że media faworyzują drugą stronę (np. według jednych są one prokościelne, a według drugich - prolewicowe).
Centracja może wywierać znaczny wpływ na proces komunikowania się między ludźmi. Sprawia, że dostrzegamy tylko nasz własny punkt widzenia albo tylko nasze własne intencje, bez uwzględnienia perspektywy odbiorcy. Zjawisko to można często zaobserwować w dyskusjach politycznych. Jedna ze stron (albo obie) wygłasza swoje kwestie, nie licząc się z tym, jak to widzi druga strona, nie słuchając jej argumentów i nie uwzględniając różnic między swoim a cudzym doświadczeniem. Nic dziwnego, że tak prowadzone dyskusje przemieniają się często w wymianę zarzutów oraz oskarżeń i nie prowadzą do żadnych konstruktywnych rozwiązań. Zjawiska takie zaobserwowały m.in. Potocka-Hoser (1996) i Polkowska (1993, 1997), które analizowały dyskusje w parlamencie i w komisjach rad gminnych.
Zjawisko centracji można też zaobserwować w sytuacjach, w których ludzie stają wobec dylematów moralnych lub politycznych. Do klasycznych należy dylemat między wartościami politycznymi, takimi np. jak wolność i równość (por. Rokeach, 1973), zakres swobód politycznych a porządek i bezpieczeństwo. Często się zdarza, że w sporach politycznych toczonych wokół tych problemów poszczególne osoby dostrzegają tylko jedną wartość, a ignorują czy lekceważą pozostałe. Skrajne przypadki centracji na jakichś pojedyn-
128
czych wartościach wyrażają się w takich formach, jak fundamentalizm, do-gmatyzm, bezwzględny radykalizm.
Centracja związana jest z pewnymi właściwościami struktur umysłowych, przede wszystkim z niedojrzałością systemu poznawczego. Według Piageta, który pojęcie to wprowadził do psychologii, zjawisko centracji jest charakterystyczną cechą funkcjonowania umysłu w najwcześniejszych stadiach jego rozwoju (por. Flavell, 1963). Jednak należy dodać, że każda nowo nabyta struktura umysłowa bywa źródłem centracji, a więc w kolejnych stadiach rozwoju
małe dziecko ulega centracji na jakichś wyrazistych cechach sytuacji percep-cyjnej (np. przy ocenie pojemności naczynia kieruje się jego wysokością, nie
uwzględniając szerokości, lub odwrotnie), natomiast w okresie dorastania uwzgięaiiiając szsiokosci, iud oawiocmej, natomiast w OKiesie uoiascama Śt-jAfcraeg -msyzjna. v,�>.vjK>s.�r�o-�sx. -p-i-Łej^Ecwy centracyi Tia newo poznany ćn lueacYi
czy teoriach. Te nowe struktury umysłowe zaczynają być używane jako uniwersalne narzędzia interpretacji świata z pominięciem innych.
słowa. Jednym z najczęstszych jej źródeł jest pojęcie własnego "ja".
Wpływ zaangażowania własnego "ja"
Jednym z bardzo ważnych czynników wywołujących deformacje myślenia ^i śi j& w proces przetwarzania inW-
interesom ,ja". Jak to określił jeden z psychologów badający to zjawisko, ,ja" zachowuje się tak jak władze totalitarnego państwa, które dążą do tego, aby ' podporządkować sobie wszystko, co się w państwie dzieje (Greenwald, 1980). W myśleniu politycznym odgrywa rolę nie tylko ,ja" indywidualne, ale również ,ja" kolektywne, a więc kategoria "my". Można wyodrębnić kilka typowych przejawów wpływu ,ja" (lub "my") na przebieg i rezultaty myślenia politycznego.
Po pierwsze, jest to tendencja do nadawania szczególnej wagi temu, co dotyczy własnej osoby lub temu, co dotyczy nas - naszej grupy, naszej partii (tej, do której należymy lub którą popieramy), naszego kraju, naszego narodu itp. Znane powiedzenie "słoń a sprawa polska" jest ilustracją tej tendencji. Przejawia się ona na wiele sposobów, których istotą jest przekonanie, że odgrywamy znaczącą rolę w tym, co się dzieje, czyli przekonanie o ważności (mojej lub naszej).
Po drugie, jest to tendencja do tego, aby zakładać, że wszystko to, co my (ja, nasi) czynimy, jest z natury rzeczy dobre (pozytywne, moralne, słuszne); A. Greenwald określił ją jako zjawisko pozytywnego sprawstwa (w języku angielskim jest to neologizm benefectance). Powszechnie występującym przejawem tej tendencji jest skłonność do przypisywania sobie sprawstwa w wypadku zdarzeń pozytywnych (np. pomyślnych rezultatów), a zaprzeczanie lub pomniejszanie własnego sprawstwa w wypadku zdarzeń negatywnych. Wiąże się to z przekonaniem o pozytywnej wartości własnego czy kolektywnego "ja" (nas).
129
czych wartościach wyrażają się w takich formach, jak fundamentalizm, do-gmatyzm, bezwzględny radykalizm.
Centracja związana jest z pewnymi właściwościami struktur umysłowych, przede wszystkim z niedojrzałością systemu poznawczego. Według Piageta, który pojęcie to wprowadził do psychologii, zjawisko centracji jest charakterystyczną cechą funkcjonowania umysłu w najwcześniejszych stadiach jego rozwoju (por. Flavell, 1963). Jednak należy dodać, że każda nowo nabyta struktura umysłowa bywa źródłem centracji, a więc w kolejnych stadiach rozwoju umysłowego pojawiają się coraz to nowe jej formy (Elkind, 1967). Na przykład małe dziecko ulega centracji na jakichś wyrazistych cechach sytuacji percep-cyjnej (np. przy ocenie pojemności naczynia kieruje się jego wysokością, nie uwzględniając szerokości, lub odwrotnie), natomiast w okresie dorastania i później można zaobserwować przejawy centracji na nowo poznanych ideach czy teoriach. Te nowe struktury umysłowe zaczynają być używane jako uniwersalne narzędzia interpretacji świata z pominięciem innych.
Źródłem centracji może się także stać każda rozbudowana struktura umysłowa. Jednym z najczęstszych jej źródeł jest pojęcie własnego "ja".
Wpływ zaangażowania własnego "ja"
Jednym z bardzo ważnych czynników wywołujących deformacje myślenia może być silne zaangażowanie własnego , ja" w proces przetwarzania informacji. Zaangażowanie to sprawia, że proces myślenia zostaje podporządkowany interesom ,ja". Jak to określił jeden z psychologów badający to zjawisko, ,ja" zachowuje się tak jak władze totalitarnego państwa, które dążą do tego, aby podporządkować sobie wszystko, co się w państwie dzieje (Greenwald, 1980). W myśleniu politycznym odgrywa rolę nie tylko ,ja" indywidualne, ale również ,ja" kolektywne, a więc kategoria "my". Można wyodrębnić kilka typowych przejawów wpływu "ja" (lub "my") na przebieg i rezultaty myślenia politycznego.
Po pierwsze, jest to tendencja do nadawania szczególnej wagi temu, co dotyczy własnej osoby lub temu, co dotyczy nas naszej grupy, naszej partii (tej, do której należymy lub którą popieramy), naszego kraju, naszego narodu itp. Znane powiedzenie "słoń a sprawa polska" jest ilustracją tej tendencji. Przejawia się ona na wiele sposobów, których istotą jest przekonanie, że odgrywamy znaczącą rolę w tym, co się dzieje, czyli przekonanie o ważności (mojej lub naszej).
Po drugie, jest to tendencja do tego, aby zakładać, że wszystko to, co my (ja, nasi) czynimy, jest z natury rzeczy dobre (pozytywne, moralne, słuszne); A. Greenwald określił ją jako zjawisko pozytywnego sprawstwa (w języku angielskim jest to neologizm benefectance). Powszechnie występującym przejawem tej tendencji jest skłonność do przypisywania sobie sprawstwa w wypadku zdarzeń pozytywnych (np. pomyślnych rezultatów), a zaprzeczanie lub pomniejszanie własnego sprawstwa w wypadku zdarzeń negatywnych. Wiąże się to z przekonaniem o pozytywnej wartości własnego czy kolektywnego "ja" (nas).
129
Ilustracją tego zjawiska mogą być wyniki badań nad spostrzeganiem cechl różnych narodów przez polskie dzieci. W badaniach tych zaobserwowano powtarzającą się tendencję do przypisywania Polakom wyłącznie cech pozytywnych (Weigl, 1993). Trzeba jednak zastrzec, że nie zawsze tak się dzieje. Niekiedy spotyka się również przejawy negatywnego stereotypu własnego narodu dokładniejszą analizę tego zjawiska przedstawił Mlicki (1993).
Utrzymanie takiego przekonania jest ułatwione dzięki selektywności naszej pamięci lepiej pamiętamy nasze czyny chwalebne niż naganne, nasze sukcesy niż porażki (Greenwald, 1980). Bywa wprawdzie i tak, że zachowujemy też pamięć porażek (czy klęsk), jeżeli zarazem stanowią one świadectwo naszej moralnej wartości (w taki sposób zapamiętywane są w Polsce klęski powstań narodowych).
Wiele przejawów zjawiska pozytywnego sprawstwa można zaobserwować w publicznych zachowaniach polityków. Jeżeli stanie się coś złego, czy też sprawy nie toczą się jak należy, to niemal z reguły obciążają oni odpowiedzialnością i winą swych przeciwników i rywali (kiedy nie można tego zrobić w sposób przekonujący, winą obciąża się okoliczności zewnętrzne). Natomiast przyczyny zdarzeń pomyślnych przypisują sobie (por. dyskusje między politykami lub zwolennikami Unii Wolności i SLD na temat przyczyn sukcesów i porażek ekonomicznych w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych w Polsce).
Po trzecie, występuje tendencja do uznawania, że nasze (moje) opinie i poglądy oparte są na obiektywnych faktach stwierdzają rzeczy oczywiste dla każdego rozsądnego, normalnego człowieka. Tak więc każdy, kto ma tę samą wiedzę co my, będzie reagował tak samo jak my. Jeśli inni kwestionują te poglądy, to musi to wynikać albo z ich niewiedzy, albo z jakiegoś defektu umysłu (lenistwa umysłowego, nieracjonalnych nastawień itp.), albo też mają oni w tym jakiś określony interes materialny lub ideologiczny. Zjawisko to, określane jako naiwny realizm (Ross, Ward, b.d.), polega na przekonaniu o trafności (czy prawdziwości) własnych (naszych) sądów i niedopuszczaniu myśli, że inni mogą daną rzecz (czy w ogóle rzeczywistość polityczną) widzieć inaczej (por. też opisywane wyże] zjawisko fałszywego konsensusu).
Efekty zaangażowania Ja" lub "my", czyli tendencja do egocentrycznych interpretacji zjawisk politycznych, występuje powszechnie; wszyscy jesteśmy flafażefii fia tżf?6 FódzaJtE deformacje myślenia politycznego, ale nie wszyscy w jednakowym stopniu. Zwiększoną podatność wykazują osoby, które nie wykształciły u siebie umiejętności krytycznej samooceny (brak im samokrytycyzmu), a także takie, u których występuje poczucie silnego zagrożenia Ja" i niepewności co do własnej wartości. Zagrożenie może także dotyczyć naszej społecznej tożsamości - oceny wartości "nas". Zbiorowości, które doświadczyć klęsk i upokorzeń, odczuwają wzmożone poczucie zagrożenia swej społecznej tożsamości, z czym wiąże się nasilenie przejawów "kolektywnego egocentryzmu" wyrażające się jako brak krytycyzmu w stosunku do własnej grupy,
130
nadmierna pewność siebie dotycząca wartości i możliwości grupy (np. głoszenie przekonania o sile i niezwyciężoności grupy), obronne interpretacje itp. (Ross, 1981). "Kolektywny egocentryzm" może też występować w grupach, które uzyskały trwałą pozycję dominacji (mówi się w związku z tym o "arogancji silnych").
Tendencje egocentryczne mogą się także nasilać pod wpływem czynników sytuacyjnych. Będzie o nich mowa w dalszej części rozdziału.
Poznawczy konserwatyzm
Źródłem deformacji myślenia politycznego może być nie tylko struktura "ja" (lub "my"). W zasadzie każdy utrwalony system przekonań, taki jak ideologia, światopogląd, system wierzeń religijnych, teoria (także teoria naukowa) mogą wywoływać takie efekty, jak przesadna wiara w prawdziwość wynikających z nich sądów, przeświadczenie o niekwestionowalnej słuszności opartych na nich ocen, skłonność do tego, aby dany system przekonań traktować jako uniwersalną podstawę wyjaśniania i osądzania wszystkiego, z czym człowiek ma do czynienia. Tak więc przekonani zwolennicy marksizmu, liberalizmu albo katolickiej nauki społecznej, czy też jakiejś określonej teorii naukowej skłonni są wszystko, z czym mają do czynienia, wyjaśniać za ich pomocą, wierzyć, że te wyjaśnienia są w pełni prawdziwe i jedynie słuszne. Tendencje te wiążą się z pewnymi ogólnymi właściwościami struktur poznawczych.
Każda struktura poznawcza schemat, pojęcie, teoria, model działa jako mechanizm organizujący i selekcjonujący informacje. Proces ten polega na przyjmowaniu nowych informacji i włączaniu ich w istniejące struktury (asymilacja) oraz na modyfikowaniu istniejących struktur pod wpływem nowych informacji (akomodacja). Wszakże niektóre schematy (czy inne struktury poznawcze) okazują bardzo małą podatność na zmiany - informacje niezgodne ze schematem są pomijane lub modyfikowane w taki sposób, aby pasowały do schematu. Mówimy wtedy, że są to struktury zamknięte.
Działa tu mechanizm nazwany asymilacją tendencyjną. Ilustrują go wyniki następującego eksperymentu. Zdeklarowanych zwolenników i przeciwników kary śmierci zapoznano z wynikami dwóch specjalnie dobranych badań, których rezultaty dawały sprzeczne i niejasne odpowiedzi na temat odstraszających efektów tej kary. Mimo to zwolennicy obu stanowisk uznali, że wyniki badań podtrzymują ich przekonania. Stało się tak dlatego, że wyniki zgodne z własnymi przekonaniami były bezkrytycznie akceptowane, natomiast wyniki z nimi niezgodne poddawane były gruntownej krytyce, która wskazywała na ich oczywiste niedostatki. W ten sposób na podstawie mglistych danych każda strona umocniła się w swoich przekonaniach (Lord i in., 1979).
Przed zmianami przyjętej teorii (czy ideologii) chronią także przekształcenia pamięci: informacje niezgodne z naszymi przekonaniami bywają szybko zapominane.
131
Typowym przykładem struktury niepodatnej na zmiany są tzw. stereotypy. Są to zwykle ubogie treściowo schematy, które uległy "usztywnieniu", tracąc zdolność do akomodacji. Usztywnienie takie wiąże się, jak twierdzą niektórzy autorzy, z tym, że schematy te są silnie "naładowane" emocjonalnie; ich uaktywnieniu towarzyszą określone postawy emocjonalne wobec danego obiektu; na ogół są to postawy negatywne (Jarymowicz, 1994). Szczególnie często obserwuje się je w myśleniu na temat pewnych narodów czy grup etnicznych (por. rozpowszechnione stereotypy Żyda, Murzyna, Cygana, Niemca), pewnych ugrupowań politycznych (komunisty, liberała, klerykała), pewnych grup społecznych lub zawodowych (chłopa, inteligenta, kapitalisty) itp. Stereotypy mogą też dotyczyć pojedynczych postaci. Można na przykład u pewnych osób dostrzec stereotypy Aleksandra Kwaśniewskiego, Mariana Krzaklewskiego albo Leszka Balcerowicza3.
Konsekwencją usztywnienia struktur poznawczych jest też tendencja do polegania na "teoriach a priori", w wyniku czego formułujemy nasze sądy o rzeczywistości na podstawie z góry przyjętych założeń, nie dbając o dokładne poznanie faktów.
Jak doniosła prasa, na pewnej leśnej drodze doszło do tragicznego zdarzenia: policjantka postrzeliła młodego mężczyznę, który, jak twierdziła, rzucił się na nią, aby ją zgwałcić. Mieszkańcy wsi uznali, że winę ponosi policjantka; niektórzy wzywali do linczu. Nie było świadków wypadku, ale mieszkańcy "wiedzieli", że ów młody człowiek nie był winien, ponieważ był zawsze "spokojny i grzeczny", a ponadto miał żonę i małe dziecko. Jak widać, schemat dotyczący osoby ofiary, który posiadali mieszkańcy, oraz ich prywatne teorie na temat gwałtu dawały im pewność, że ofiara jest niewinna, bez konieczności dokładniejszego zapoznania się z faktami.
Sztywność schematów, niepodatność na zmiany naszych teorii i innych struktur poznawczych to przejawy zjawiska, które można opisać jako konserwatyzm poznawczy, wyrażającego się tendencją do zachowania istniejących struktur wiedzy i postaw. Dotyczy ono każdego z nas, acz w niejednakowym stopniu. Podczas gdy jedni są na ogół otwarci na nowe informacje i wykazują gotowość do rewizji swych nie potwierdzanych przez rzeczywistość przekonań, inni trzymają się sztywno raz ukształtowanych opinii i ocen, a ich umysł jest wypełniony stereotypami i niewzruszonymi teoriami. Dostrzegają w rzeczywistości tylko to, co jest z ich stereotypami i teoriami zgodne. O ludziach takich mówi się, że mają zamknięty umysł. Psycholog amerykański Rokeach, który wprowadził to pojęcie i szczegółowo opisał różnice między umysłem zamkniętym i otwartym, sformułował tezę, że jednym z głównych czynników przyczyniających się do powstawania zamkniętych struktur poznawczych jest wewnętrzny niepokój bądź lęk, który ma źródła w doświadczeniach z dzieciństwa (Rokeach, 1960; Malewski, 1975). Wydaje się jednak, że lęk sprzyjający zamykaniu struktur poznawczych może się również pojawiać pod wpływem bieżącej sytuacji.
3 O adaptacyjnym znaczeniu stereotypów pisała Kurcz (1994).
132
Rokeach opracował specjalne narzędzie do badania stopnia zamkniętości umysłu, które znane jest jako skala dogmatyzmu (Rokeach, 1960). Trafność tej skali budzi wątpliwości różnych badaczy.
Stopień zamkniętości umysłu może zależeć także od sposobu kształcenia, np. kształcenie oparte na zasadzie pamięciowego opanowania materiału, nie zostawiające miejsca na zrozumienie i samodzielne nim operowanie może ten stopień zamkniętości zwiększać.
Odporność wiedzy na napływające informacje nie musi być dowodem zamkniętości umysłu. Jeśli wiedza jest dobrze ugruntowana, to jej zmiana wymaga bardzo dokładnego zaznajomienia się z niezgodnymi z nią faktami. Bezkrytyczne przyjmowanie informacji i modyfikowanie struktur wiedzy może być równie nieadekwatne jak uporczywe trzymanie się posiadanej wiedzy wbrew faktom.
Nierzadko podejmowane są ideologicznie motywowane próby kwestionowania pewnych najlepiej nawet uzasadnionych prawd. W różnych krajach ukazywały się np. książki i broszury kwestionujące holocaust. Psycholodzy prowadzili badania dotyczące czynników, od których zależy podatność na tego rodzaju propagandowe oddziaływania. W jednym z nich osoby badane (studentów amerykańskich) zapoznawano z tekstami autorów, którzy dowodzili, że nieprawdą jest, iż Niemcy hitlerowskie dokonały zagłady Żydów. Jak się okazało, informacje takie wywarły pewien wpływ na część studentów; ich pewność, że holocaust rzeczywiście się dokonał, osłabła. Stwierdzono, że większą podatność na informacje zawarte w tych tekstach wykazywały osoby autorytarne, a także takie, które cechował wysoki poziom zaufania do innych. Małą podatność okazywały natomiast osoby o dobrze rozbudowanej wiedzy historycznej na temat drugiej wojny światowej, a także osoby o niskim poziomie etnocentryzmu (Yelland, Stone, 1996). Jak widać, podatność na informacje podważające posiadaną dotychczas wiedzę zależy od stopnia jej ukształtowania i od pewnych cech osobowościowych.
Strategie poznawcze
Rozwiązanie problemów, przed którymi stajemy, zrozumienie sytuacji politycznych i zajęcie wobec nich stanowiska wymaga odpowiedzi na wiele różnych pytań (np. co to jest? jakie są tego przyczyny? kto za to odpowiada? co z tego może wyniknąć? co będzie dalej?). Znalezienie odpowiedzi na te pytania wymaga na ogół wnikliwej i wielostronnej analizy różnych mniej lub bardziej dostępnych informacji. Jest to zadanie trudne i czasochłonne. Zazwyczaj nie możemy go wykonać, ponieważ wiązałoby się to z koniecznością przerwania na dłuższy czas innych naszych zajęć. Dlatego też w praktyce posługujemy się pewnymi procedurami, które ułatwiają nam to zadanie. Procedury te to tzw. heurystyki, pewne uproszczone strategie wnioskowania, które skracają proces analizy sytuacji, lecz prowadzą do niepewnych wyników, a nawet do pewnych systematycznych błędów myślenia.
133
Psycholodzy opisali niektóre heurystyki (Tversky, Kahneman, 1973). Jedną z nich jest tzw. heurystyka dostępności {auailability heuristics). Polega ona na tendencji do opierania naszych sądów o rzeczywistości na tych informacjach, które są łatwo dostępne świadomości (zamiast systematycznego rozpatrzenia wszystkich możliwych do zdobycia informacji). Łatwo dostępne jest to, co widoczne, co dobrze zapamiętane, o czym niedawno myśleliśmy (świeże), co można sobie łatwo wyobrazić, z czym często się spotykaliśmy lub czego często używaliśmy.
Zjawiska najwyraźniej sze najłatwiej przykuwają naszą uwagę i są uwzględniane w rozumowaniu, choć mogą być mniej lub bardziej nieistotne. Na tym mechanizmie opiera się wiele różnych manipulacji. Wykorzystuje go np. sztukmistrz, kiedy to jakimś wyrazistym gestem skupia uwagę widzów, a równocześnie niepostrzeżenie dokonuje manipulacji, która wywołuje niespodziewany efekt, ponieważ nie została dostrzeżona. W jakimś sensie podobny mechanizm wykorzystywany bywa w propagandzie politycznej: autor propagandy stara się zwrócić uwagę publiczności na pewne wyraziste, łatwo dostrzegalne cechy kandydata lub okoliczności z nim związane, które wprawdzie zawierają niewiele informacji, ale mogą wywołać pozytywne (lub negatywne) nastawienie szerokiego kręgu wyborców. Tak np. w kampanii prezydenckiej w USA przeciwnicy Waltera Mondale'a (rywala Ronalda Reagana) uporczywie rozpowszechniali w mediach casus drastycznego morderstwa popełnionego przez osobę zwolnioną warunkowo z więzienia w stanie, którego Mondale był gubernatorem. Chodziło o to, aby wytworzyć wrażenie, że nie można na nim polegać w sprawach bezpieczeństwa wewnętrznego.
Przejawy działania heurystyki dostępności można dostrzec w wielu różnych dziedzinach życia. Na przykład mamy skłonność do tego, aby podczas wyjaśniania przyczyn zjawisk brać pod uwagę te fakty, które najbardziej rzuciły się nam w oczy. Formułując przypuszczenia o tym, co się stanie lub może stać, koncentrujemy się często na jednej hipotezie, która jest dla nas najwy-raźniejsza, i nie próbujemy rozważyć innych, alternatywnych. Najwyraźniej-sze są te, które opierają się na jakichś bardzo widocznych cechach sytuacji, lub też są zgodne z dominującym w umyśle schematem ideologicznym.
Heurystyka dostępności sprawia, że nasze przewidywania na temat przyszłości są często prostymi ekstrapolacjami teraźniejszości; na przykład wyniki badań opinii publicznej wskazują, że przewidywania dotyczące sytuacji gospodarczej kraju w nadchodzącym roku kształtują się pod wpływem bieżącej sytuacji. Jeżeli badanie odbywa się niedługo po podwyżkach cen lub ich zapowiedziach, to znacząco wzrasta proporcja respondentów oczekujących pogorszenia sytuacji, natomiast kilka miesięcy dobrych wyników gospodarczych powoduje wzrost optymizmu, czyli oczekiwania, że w nadchodzących miesiącach sytuacja będzie się poprawiała. Przy wyjaśnianiu zjawisk politycznych ludzie często kierują się dominującym (a więc łatwo dostępnym) schematem ideologicznym. Na przykład kie-
134
dy w polskiej prasie pojawiły się informacje, że podejmowane są próby założenia partii politycznej, która ma nosić nazwę niemal identyczną z nazwą jednego z największych ugrupowań prawicowych, wówczas publicyści reprezentujący to ugrupowanie natychmiast stwierdzili, że jest to na pewno prowokacja polityczna ich największych przeciwników - postkomunistów. Tymczasem wkrótce okazało się, że inicjatywa wyszła z obozu prawicowego. Łatwość, z jaką sformułowano wyjaśnienie w kategoriach "spisku postkomunistycznego", wynikała z tego, że dobrze pasowało ono do istniejącego w umysłach tych publicystów i łatwo dostępnego schematu ideologicznego.
Innym przejawem działania heurystyki dostępności jest błąd oceny polegający na pomijaniu informacji o tzw. base linę, czyli o częstości pewnego zjawiska w populacji. Na przykład twierdzenie, że politycy są skorumpowani, zdobywa wielu zwolenników wtedy, gdy w prasie pojawiają się sensacyjne (a więc wyraziste) doniesienia na temat jakiejś afery, w którą zamieszanych było kilku polityków. Sąd taki nie uwzględnia proporcji między liczbą polityków, którym można z pewnym uzasadnieniem przypisać fakt skorumpowania, a ogólną ich liczbą.
Sytuacyjne źródła błędów w myśleniu politycznym
Jeśli weźmiemy pod uwagę, że jednym z podstawowych źródeł błędów w politycznym myśleniu jest tendencja do centracji, możemy się spodziewać, że błędy będą się nasilały w sytuacjach, które przyczyniają się do ograniczenia naszego pola percepcyjnego. Dzieje się tak przede wszystkim wtedy, gdy jakieś bodźce są dużo silniejsze czy dużo bardziej wyraziste niż inne. Silnymi bodźcami są np. informacje o katastrofach, zbrodniach, konfliktach, wojnach, aferach itp. Wszelkie bodźce emocjonalne skupiają na sobie uwagę i mogą powodować zawężenie pola percepcyjnego; można to zjawisko porównać do działania szkła powiększającego, które pozwala nam widzieć dokładnie i w sposób wyolbrzymiony bardzo ograniczony wycinek rzeczywistości. Centracji mogą sprzyjać również i te czynniki, które znacznie zwiększają stopień osobistego zaangażowania, a więc dotyczące osobistych lub kolektywnych interesów i wartości.
Warunki szczególnie sprzyjające centracji mogą pojawiać się w sytuacjach grupowych, kiedy to grupa ma oceniać jakieś zjawiska lub podejmować decyzje. Z pozoru mogłoby się wydawać, że rozważanie jakiegoś problemu przez grupę osób powinno sprzyjać wielostronnemu jego oglądowi, a więc decentra-cji. Okazuje się jednak, że czasami w grupach uruchamiane bywają procesy prowadzące do przeciwnych efektów. Procesy takie można zaobserwować w grupach odznaczających się wysokim stopniem wewnętrznej spójności, znajdujących się w stanie silnego zagrożenia czy niepewności. Są to na przykład zespoły decydentów politycznych, w których panuje surowa norma lojalności wewnątrzgrupowej. Na mocy tej normy oczekuje się, że członkowie będą się wzajemnie popierać.
135
Psycholog amerykański Janis (1972) opisał mechanizm dochodzenia do fałszywych i niemoralnych decyzji politycznych będących rezultatem działania czynników grupowych. Nazwał go syndromem myślenia grupowego igroupthink syndrom). Syndrom ten może się pojawić w sytuacji, gdy grupa znajduje się w stanie silnego stresu - pod wpływem zagrożenia, presji czasowej, wielkiej odpowiedzialności itp. Rodzi się wtedy tendencja do zachowania jedności i jednomyślności, co prowadzi do utraty krytycyzmu i ograniczenia dostępu informacji niezgodnych z kolektywnie wytworzonym obrazem sytuacji. Blokowaniu takich informacji sprzyja autocen-zura oraz opinie samozwańczych cenzorów prawomyślności. Wszystko to prowadzi do uproszczenia obrazu sytuacji, ograniczenia liczby i różnorodności nowych pomysłów (aby nie naruszać uzgodnionego obrazu) oraz utraty krytycyzmu co do praktycznej i moralnej wartości wybranego kierunku działań. Pojawia się natomiast przeświadczenie o własnej mocy (iluzja niezwyciężoności), o bezwarunkowej słuszności swych racji i niekwestionowanej mądrości (por. też Reykowski, 1984).
W zakresie politycznego myślenia zjawisko centracji może wystąpić na skalę masową wtedy, gdy opinia publiczna zostanie czymś bardzo zbulwersowana, np. jakimś wydarzeniem z zakresu polityki wewnętrznej lub zagranicznej; wtedy dochodzi do znacznego ujednolicenia i uproszczenia poglądów, jak to się zdarzyło w Anglii po wybuchu wojny o Falklandy. Jest to stan, który towarzyszy również nastrojom rewolucyjnym.
Żaden z wymienianych tu czynników sytuacyjnych nie decyduje jednoznacznie o wystąpieniu zjawiska centracji. Można je rozpatrywać jako swego rodzaju czynniki ryzyka uprawdopodobniające to zjawisko.
Ograniczanie błędów politycznego myślenia - przezwyciężanie centracji
Tendencje do centracji maleją, w miarę jak człowiek osiąga wyższe stadia rozwoju umysłowego (Rosenberg, 1988). Wyższe stadia rozwoju umysłowego umożliwiają decentrację, czyli zdolność do ujmowania zjawisk z różnych punktów widzenia. Wszakże w trakcie zmian rozwojowych powstają nowe, bardziej złożone struktury umysłowe, które z kolei same stają się źródłem centracji. Tak więc postęp decentracji jest jakby procesem spiralnym.
Jednym z podstawowych czynników, od których zależą zmiany rozwojowe naszego umysłu, jest doświadczenie konfliktu poznawczego. Powstaje on wtedy, gdy człowiek natrafia na zdarzenia niezgodne z tym, czego oczekiwał, lub na opinie odmienne od własnej. Wywołuje to zwątpienie, niepewność i pragnienie usunięcia powstającej rozbieżności (konfliktu). Można tego dokonać w różny sposób. Przede wszystkim, zaprzeczając zaistnieniu niewygodnych faktów lub dezawuując źródło odmiennych sądów. Dzięki temu można zachować zakwestionowany pogląd w nienaruszonej postaci. Rozwiązanie to naraża człowieka na osłabienie lub zerwanie kontaktu z rzeczywistością, czy też z innymi ludźmi.
136
Kiedy presja rzeczywistości jest zbyt silna (fakty nazbyt oczywiste), czy też opinie innych osób zbyt ważne, aby je zlekceważyć, wówczas w celu usunięcia rozbieżności człowiek musi dokonać zmian w swych własnych opiniach - zmodyfikować je lub odrzucić. Czasami dokonuje tych zmian bezrefleksyjnie, po prostu ulegając opinii autorytetu lub większości; w takim wypadku nie następuje decentracja, lecz jedna forma centracji zostaje zastąpiona przez inną. Ale bywa też i tak, że człowiek podejmuje aktywny wysiłek poznawczy, aby usunąć rozbieżność między swoim a cudzym punktem widzenia (lub między swymi oczekiwaniami a informacjami o tym, co naprawdę zachodzi). Dokonuje wtedy analizy różnych aspektów rzeczywistości (a czasem także analizuje swoje własne założenia i sposoby myślenia) i bada współzależności między wyodrębnionymi aspektami (różnicowanie i integracja). Aktywność ta prowadzi do rozwoju poznawczego.
W konkluzji można powiedzieć, że decentracja dokonuje się dzięki wykonywaniu zadań, które wymagają uporania się z różnorodnymi i w jakimś stopniu sprzecznymi wymogami i konfrontowania własnych opinii z rozmaitymi ludźmi. Ważnym źródłem takich zadań jest szkoła. Dlatego też wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia może się zwiększać zdolność do decentracji. Nie znaczy to jednak, że osiąganie wyższych stopni naukowych gwarantuje zdolność do myślenia wolnego od centracji. Także i ludzie o wysokim poziomie wykształcenia ulegają jej, kiedy mają do czynienia ze zjawiskami mało znanymi, gdy znajdują się w sytuacjach, które wywołują silne zaangażowanie własnego (czy społecznego) ,ja" Jub gdy w grę wchodzą ważne dla nich idee i wartości.
Wynika z tego wniosek, że w ubogim środowisku, fizycznym (.gdzie człowiek wykonuje proste, powtarzalne czynności), a także w jednorodnym środowisku społecznym, gdzie opinie i postawy członków społeczności są wysoce ujednolicone w wyniku podporządkowania myślenia wymogom tradycji, egocentryczne formy myślenia mogą się długo utrzymywać (jako mity, przesądy, stereotypy, uprzedzenia itp.). Dzieje się tak dlatego, że w takim środowisku nie ma wielu możliwości wystąpienia konfliktu poznawczego. Natomiast środowisko, w którym istnieje możliwość podejmowania wielu różnorodnych form aktywności, w którym jest okazja do spotykania wielu ludzi, z czym wiąże się konieczność formułowania i dyskutowania własnego i cudzego punktu widzenia, stwarza korzystne warunki dla rozwoju decentracji. Wypada jednak dodać, że nadmiar różnorodności - zbyt duże natężenie konfliktu poznawczego - może przeciążać system poznawczy, co hamuje jego rozwój i prowadzi do utrzymania wysokiego poziomu centracji.
Choć konflikt poznawczy odgrywa tak istotną rolę w rozwoju myślenia, ważny jest również sposób reagowania nań: czy człowiek podejmie wysiłek analizy rzeczywistości w celu przezwyciężenia konfliktu, czy też będzie się starał usunąć go ze świadomości. Sposób reagowania zależy od pewnych właściwości psychologicznych człowieka. Jedną z nich jest stopień otwartości umysłu (co omówiono wyżej). Pewną rolę odgrywa także osobowość człowieka, a w szcze-
137
gólności stopień jej integracji opisywany przez niektórych autorów jako siła ego. Termin ten nawiązuje do tradycji psychoanalitycznej (Rapaport, 1959), ale dotyczy on mechanizmu psychologicznego, który próbowano poddawać badaniom empirycznym (Barron, 1953). Siła ego wyraża się m.in. w takich właściwościach człowieka, jak znaczny stopień emocjonalnego zrównoważenia, efektywna kontrola nad własnymi impulsami czy zdolność do cieszenia się życiem (por. Kofta, 1993; Szubert, 1978). W ostatnich latach problematyka samokontroli jest również ujmowana w inny sposób, jako kontrola wolicjonalna. Rozwiniętą teorię tej kontroli przedstawił badacz niemiecki J. Kuhl (patrz Marszał-Wiśniewska, 1997). Ważną rolę może także odgrywać nastawienie na krytyczną autorefleksję. Autorefleksja jest pewną formą samokontroli nad przebiegiem własnych procesów umysłowych pozwala ona wykrywać i zwalczać tendencje do centracji występujące w naszym własnym umyśle.
Bibliografia
Anderson N.H. (1991), Contributions to Information integration theory, Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Barron P. (1953), An ego-strength scalę which predicts response to psychotherapy, "Journal of Consult. Psychol.", 25.
Elkind D. (1967), Egocentrism in adolescence, "Child Development", 38, 1025-1034.
Fiske S.T., Taylor S.E. (1984), Social cognition, Reading, Mass.: Addison-Wesley.
Flavell J.H. (1963), The deuelopmental psychology of Jean Piaget, Princeton, NJ: van Nostrand.
Flavell J.H. (1974), The deuelopment of inferences about others, w: T. Mischel (red.), Understan-ding other persons, Oxford: Blackwell.
Flavell J.H., Miller P.H., Miller S.A. (1993), Cognitiue deuelopment, Bnglewood Cliffs, NJ: Prentice Hali.
Flavell J.H., Ross L. (1981), Social cognitiue deuelopment: Frontiers and possible futures, Cambridge: Cambridge University Press.
Goertzel T. (1994), Belief in conspiracy theories, "Political Psychology", 15, 731-742.
GrayD.B., AgeyevV., Dijntcharadze N., Bovina I. (1996), Belief in eąuality and democratic leader-ship behavior in two Russian samples, "Political Psychology", 17, 473-497.
Gray D.B., Czapiński J., Fiałkowska M. (1995), The effect of the belief in eąuality on democratic leadership in Poland, "Polish Psychological Bulletin", 25, 201-221.
Greenwald A. (1980), The totalitarian ego: Fabrication and reuision ofpersonal history, "American Psychologist", 35,603-618.
Janis I.L. (1972), Victims ofgroupthink, Boston: Houghton Mifflin.
Jarymowicz M. (1994), O związkach stereotypów z uprzedzeniami i nieświadomych źródłach niechęci bądź przychylności obcym, "Przegląd Psychologiczny", 37, 4, 433-465.
Keil F.C. (1989), Concepts. Kinds, and cognitiue deuelopment, Cambridge, MA: Bradford Books.
Kofta M. (1993), Teoria ego, w: T. Szustrowa (red.), Osobowość jako przedmiot diagnozy psychologicznej, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Kowalski S. (1990), Krytyka solidarnościowego rozumu, Warszawa: Wydawnictwo PEN.
Krosnick A. (red.) (1990), Thinking about politics: Comparison ofexperts and nouices, NY: Guilford Press.
Kurcz I. (1994), Zmienność i nieuchronność stereotypów, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psy-chologii PAN.
Lord C.G., Lepper M.R., Ross L. (1979), Biased assimilation and attitude polarization: The effects ofprior theories on subseąuently considered euidence, "Journal of Personality and Social Psych.", 37,20-98-2109.
Malewski A. (1975), Nietolerancja, dogmatyzm, lęk, w: A. Malewski, O nowy kształt nauk społecznych, Warszawa: PWN.

MarszaKWiśniewska M. (1997), Orientacja na działania - orientacja na stan. Nowe pojęcia w problematyce siły woli, "Psychologia Wychowawcza", 3, 193-204.
Medin D.L. (1989), Concepts and conceptual structure, "American Psychologist", 44, 1469-1481.
Mlicki P.P. (1993), Us and them, Thesis Publisher: Amsterdam.
Nel E., Helmreich R., Aronson E. (1969), Opinion change in the advocate as a function of persuasi-bility ofhis audience: A clarification of the meaning ofdissonance, "Journal of Personality and Social Psychology", 12, 117-124.
Obuchowski K. (1970), Kody orientacji i struktura procesów emocjonalnych, Warszawa: PWN.
Piaget J. (1966), Studia z psychologii dziecka, Warszawa: PWN.
Polkowska A. (1993), The process of coordinating viewpoints in a debatę of the Sejm commission, "Polish Psychological Bulletin", 24, 2, 135-153.
Polkowska A. (1997), Postawy i zachowania radnych wobec ważkich spraw społeczno-politycznych, w: I. Kurcz, J. Bobryk (red.), Percepcja i interpretacja społecznej i politycznej sytuacji w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Potocka-Hoser A. (1996), Spór o lustrację. Komunikacja bez porozumienia, "Kultura i Społeczeństwo", XL, 2,163-182.
Potocka-Hoser A., Polkowska A. (1993), Programy wyborcze jako forma politycznego oddziaływania, w: J. Reykowski (red.), Wartości i postawy Polaków a zmiany systemowe, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Rapaport D. (1959), The structure of psychoanalytic theory: A systematizing approach, w: S. Koch (red.), Psychology: A study of science, vol. 3, New York: Mc Graw-Hill.
Reykowski J. (1984), Niebezpieczeństwo grupowego myślenia, w: J. Reykowski, Logika walki, Warszawa: KiW.
Reykowski J. (1996), Egocentryzm politycznego myślenia a rozwiązywanie społecznych zadań koordynacyjnych, "Czasopismo Psychologiczne", 2, 1, 7-30.
Rokeach M. (1960), The open and closed mind, New York: Basic Books.
Rokeach M. (1973), The naturę of human ualues, New York: Free Press.
Rosenberg S.W. (1988), Reason, ideology, and politics, Princeton, NJ.: Princeton University Press.
Rosenberg S. (1991), Habermas and Piaget: Redefining the naturę of communicatiue acts, Washington D.C., referat wygłoszony na Annual Meeting of the American Political Science As-sociation.
Ross L. (1981), The "intuitiue scientist" formulation and its deuelopmental implications, w: J. Flavell, L. Ross (red.), Social cognitive deuelopment, Cambridge: Cambridge University Press.
Ross L., Nisbett R.E. (1991), The person and the situation, NY: McGraw-Hill.
Ross L., Ward A. (b.d.), Naive realism: Implications for social conflict and misunderstanding, Stanford University (maszynopis).
Sidanius J. (1993), The psychology of group conflict and dynamics of oppression: A social domi-nance perspectiue, w: S. Iyengar, W.J. McGuire (red.), Explorations in political psychology, Durham: Duke University Press.
Sidanius J., Pratto F. (1993), The ineuitability of oppresion and the dynamics of social dominance, w: P. Smderman, P.E. Tetlock (red.), Prejudice, politics, and race the American dilemma, Stanford, CA: Stanford University Press.
Szubert A. (1978), Barrona skala do pomiaru siły ego, w: E. Paszkiewicz (red.), Materiały do nauczania psychologii, seria III, t. 3, Warszawa: PWN.
Tetlock P.E. (1986), A ualue pluralism model of ideological reasoning, "Journal of Personality and Social Psychology", 50, 819-829.
Tversky A., Kahneman D. (1973), Auailability: A heuristic for judging freąuency and probability, "Cognitive Psychology", 5, 207-232.
Vallone R.P., Ross L., Lepper M.R. (1985), The hostile media phenomenon: Biased perception and perception of media bias in couerage of the "Beirut Massacre", "Journal of Personality and Social Psych.", 49,577-585.
Wallace M.D., Suedfeld P, Thachuk A. (1996), Failed leader or successful peacemaker? Crisis, behauior, and cognitiue processes, "Political Psychology", 17, 453-473.
Weigl B. (1993), Indywiduacja a stereotypy etniczne u dzieci, "Przegląd Psychologiczny", 36,3,317- 330.
Wojciszke B. (b.d.), Efekt fałszywego konsensusu, raport nie publikowany.
Yelland L.M., Stone W.F. (1996), Belief in the Holocaust: Effects of personality and propaganda, "Political Psychology", 17,551-563.
WŁADZA: WYMIARY, FUNKCJE ORAZ SPOŁECZNE PRZEKONANIA NA JEJ TEMAT

Wstęp - różne sposoby ujmowania władzy
Jednym z podstawowych przedmiotów zainteresowania tak psychologii, jak i socjologii politycznej jest zjawisko władzy, a w szczególności natura władzy, odmiany czy wymiary władzy, sposoby jej sprawowania i wreszcie mechanizmy skłaniające do podporządkowania się władzy. Wszystkie te kwestie były wielokrotnie omawiane z punktu widzenia różnych dyscyplin, w tym zwłaszcza politologu, socjologii i psychologii, proponujących rozmaite, częściowo przeciwstawne, a częściowo zachodzące na siebie pojęcia, twierdzenia i całe rozbudowane koncepcje teoretyczne. W poniższym tekście przedstawione zostaną tylko niektóre z owych pojęć, twierdzeń i koncepcji dobrane pod kątem podstawowego pytania: jaką rolę w różnych formach posiadania, sprawowania oraz podporządkowania się władzy odgrywają przekonania ludzi - tych, którzy władzę sprawują, a zwłaszcza tych, którzy się jej podporządkowują.
Fenomen władzy na pierwszy rzut oka kojarzy się przede wszystkim z obiektywnymi faktami i zachowaniami zewnętrznymi: interesami, siłą, przymusem, konfliktem. Tymczasem niezmiernie istotnym i wręcz niezbywalnym elementem istnienia władzy są zjawiska subiektywne, a więc przekonania ludzi uwikłanych w jej relacje. Można powiedzieć, iż władza jest zawsze zapośredniczona poprzez ludzkie przekonania, że jest zawsze związana z ludzką świadomością. Stanowisko takie zajmował już M. Weber. Analiza władzy uwzględnić musi według niego - zgodnie z zasadą "socjologii rozumiejącej" - subiektywne sensy, które ludzie przypisują własnym i cudzym działaniom (por. Wesołowski, 1988, s. 39).
Rola aspektu subiektywnego rysuje się wyraźnie we wszystkich właściwie, niezwykle przecież różnorodnych sposobach pojmowania władzy. Co więcej, ów aspekt subiektywny, czyli charakter i cechy przekonań ludzi uwikła-nych w stosunki władzy, jest niezwykle przydatny w wychwytywaniu różnic tak pomiędzy odmiennymi całościowymi koncepcjami władzy, jak i pomiędzy wyodrębnianymi w ramach tych całościowych koncepcji poszczególnymi jej
typami.
Najszersze pojęcie władzy wiąże ją z wpływem i kontrolą zachowań jednej osoby zgodnie z zamierzeniami innej osoby. W klasycznym sformułowaniu R. Dahla (1957, s. 202-203) "A ma władzę nad B w takim stopniu, w jakim może spowodować, by B uczynił to, czego w innym przypadku by nie uczynił".
140
WŁADZA: WYMIARY, FUNKCJE ORAZ SPOŁECZNE PRZEKONANIA NA JEJ TEMAT
Wstęp - różne sposoby ujmowania władzy
Jednym z podstawowych przedmiotów zainteresowania tak psychologii, jak i socjologii politycznej jest zjawisko władzy, a w szczególności natura władzy, odmiany czy wymiary władzy, sposoby jej sprawowania i wreszcie mechanizmy skłaniające do podporządkowania się władzy. Wszystkie te kwestie były wielokrotnie omawiane z punktu widzenia różnych dyscyplin, w tym zwłaszcza politologii, socjologii i psychologii, proponujących rozmaite, częściowo przeciwstawne, a częściowo zachodzące na siebie pojęcia, twierdzenia i całe rozbudowane koncepcje teoretyczne. W poniższym tekście przedstawione zostaną tylko niektóre z owych pojęć, twierdzeń i koncepcji dobrane pod kątem podstawowego pytania: jaką rolę w różnych formach posiadania, sprawowania oraz podporządkowania się władzy odgrywają przekonania łudzi - tych, którzy władzę sprawują, a zwłaszcza tych, którzy się jej podporządkowują.
Fenomen władzy na pierwszy rzut oka kojarzy się przede wszystkim z obiektywnymi faktami i zachowaniami zewnętrznymi: interesami, siłą, przymusem, konfliktem. Tymczasem niezmiernie istotnym i wręcz niezbywalnym elementem istnienia władzy są zjawiska subiektywne, a więc przekonania ludzi uwikłanych w jej relacje. Można powiedzieć, iż władza jest zawsze zapośredniczona poprzez ludzkie przekonania, że jest zawsze związana z ludzką świadomością. Stanowisko takie zajmował już M. Weber. Analiza władzy uwzględnić musi według niego - zgodnie z zasadą "socjologii rozumiejącej" subiektywne sensy, które ludzie przypisują własnym i cudzym działaniom (por. Wesołowski, 1988, s. 39).
Rola aspektu subiektywnego rysuje się wyraźnie we wszystkich właściwie, niezwykle przecież różnorodnych sposobach pojmowania władzy. Co więcej, ów aspekt subiektywny, czyli charakter i cechy przekonań ludzi uwikłanych w stosunki władzy, jest niezwykle przydatny w wychwytywaniu różnic tak pomiędzy odmiennymi całościowymi koncepcjami władzy, jak i pomiędzy wyodrębnianymi w ramach tych całościowych koncepcji poszczególnymi jej typami.
Najszersze pojęcie władzy wiąże ją z wpływem i kontrolą zachowań jednej osoby zgodnie z zamierzeniami innej osoby. W klasycznym sformułowaniu R. Dahla (1957, s. 202-203) "A ma władzę nad B w takim stopniu, w jakim może spowodować, by B uczynił to, czego w innym przypadku by nie uczynił".
140
Jak jednak słusznie wskazuje S. Mika (1972, s. 258), podwładny, wykonując polecenie przełożonego, tym samym w pewien sposób wpływa również na zachowanie tego ostatniego. Tak więc zasadniej byłoby przyjąć, że "władza jest to różnica między stopniem kontroli zachowania B przez A (zamierzonego przez A) a stopniem kontroli A przez B" (Mika, 1972, s. 259). Osoby stojące wyżej w hierarchii władzy silniej kontrolują zachowania osób zajmujących niższe pozycje niż na odwrót.
Kontrola zachowań partnerów dokonywać się może za pomocą różnych mechanizmów, czy też, mówiąc inaczej, na różnych podstawach. W klasycznym już dziś także tekście J.R. French i B. Raven (1959) wyodrębniają pięć podstawowych typów mechanizmów umożliwiających kontrolę zachowań partnera. Są to (1) władza oparta na nagradzaniu, (2) władza oparta na karaniu, (3) władza oparta na wiedzy ("władza eksperta"), (4) władza oparta na identyfikacji osoby podporządkowanej z osobą sprawującą władzę oraz (5) władza oparta na uznaniu prawomocności (czy też autorytatywności) władzy, a więc na uogólnionym, wytwarzanym już od wczesnej socjalizacji uznaniu autorytetu osób stojących wyżej w społecznej hierarchii (zob. też Olechnicki, Załęcki, 1997; Mika, 1972, s. 259 i n.).
Tak powyższe ogólne określenie władzy, jak i typologia poszczególnych mechanizmów sprawowania kontroli nad zachowaniami partnerów pokazują, że władza może być pojmowana niezmiernie szeroko, obejmując wszystkie w zasadzie mechanizmy wzajemnego oddziaływania ludzi. Niezmiernie trudne jest w szczególności odróżnienie ogólnego pojęcia władzy od ogólnego pojęcia wpływu. Jak pokazuje na przykład Z. Bauman (1964, s. 495 i n.), w pewnych ujęciach terminy te odnoszą się do tego samego w istocie zakresu zjawisk. Czasami władzę traktuje się jako szczególny przypadek wywierania wpływu, taki mianowicie, kiedy oddziałuje się na zachowania innych "za pomocą (faktycznie lub potencjalnie) ostrych sankcji" (Lasswell, Kapłan, 1950, s. 76). Niekiedy też - w nieco podobnym duchu - pojęcie wpływu wiąże się z sytuacją, kiedy pomiędzy A i B nie ma konfliktu interesów, natomiast sprawowanie władzy ogranicza się do sytuacji, kiedy taki konflikt występuje. Jak można jednak wykazać, w wielu przypadkach odróżnienie to wcale nie jest oczywiste (por. Lukes, 1974, s. 32-33). Do podstawowego problemu - w jakim stopniu sprawowanie władzy A nad B wiąże się z konfliktem interesów pomiędzy A i B wrócimy jeszcze poniżej.
Analizując władzę już nie z perspektywy ogólnej teorii zachowań społecznych, ale z perspektywy psychologii czy socjologii politycznej, przyjmuje się zwykle nieco węższe rozumienie tego pojęcia. Dość typową w tym względzie definicję proponuje np. A. Orum (1989, s. 131-132). Według niego władza jest to "społeczna zdolność do podejmowania wiążących decyzji, które mają daleko idące konsekwencje dla społeczeństwa (albo wspólnoty)". Przyjrzyjmy się niektórym elementom tego określenia. Przymiotnik "społeczna" oznacza, że władza nie jest przymiotem indywidualnej osobowości, ale wynika z pozycji i roli w społeczeństwie czy danej organizacji albo instytucji. Po wtóre, sprawowanie władzy dotyczy kwestii istotnych dla całej zbiorowości. Najistotniejszym elementem jest określenie podejmowanych przez władzę decyzji jako "wiążących".
141
Termin ten oznacza, że decyzjom władzy podwładni muszą się podporządkować, niezależnie od tego, czy jest sprawowana wbrew oporowi podwładnych, czy też jest przez nich uznawana za prawomocną i w związku z tym jej decyzje nie wywołują sprzeciwu. Wiadza jest wreszcie do czego jeszcze wypadnie
powrócić - pewną możliwością podejmowania decyzji, niezależnie od tego, czy
owa możliwość jest w danej chwili wykorzystywana.
Władza jako "moc sprawcza", jako zdolność uzyskiwania efektów. Aktywne podmiotowe sprawstwo czy bezosobowe medium?
Dalszą analizę warto rozpocząć od podkreślenia, że w swoim najszerszym rozumieniu pojęcie władzy zawiera w sobie element mocy sprawczej, zdolności uzyskiwania zamierzonych efektów, dokonywania przekształceń, wpływania na kształt rzeczywistości. Owo znaczenie widoczne jest nieco mniej wyraźnie w języku polskim, znacznie jednak silniej uwidacznia się w niektórych innych językach. Angielskie power czy francuskie pouuoir oznaczają więc nie tylko władzę czy potęgę, ale również moc, zdolność, siłę, energię, uprawnienie. Wykorzystując te znaczenia, H. Arendt (1970, s. 28-29) powie, że najszerszym rozumieniem władzy jest "władza do czegoś" (power to something), której jedynie szczególnym przypadkiem jest "władza nad kimś" (power over some-body). Takie pojmowanie władzy można odnieść do wszystkich działań ludzkich, zarówno do działań indywidualnych, jak i do działań całych grup, instytucji i społeczeństw.
W ujęciu A. Giddensa (1984, s. 15, passim) władza jest niezbywalnym aspektem wszelkiego podmiotowego sprawczego działania (agency). Władza to według niego zdolność do dokonania przekształceń, do "uczynienia różnicy". Władza to wszelka zdolność do interweniowania w porządek świata. Władza realizowana jest przez kompetentne, świadome i intencjonalne działania indywiduów, choć działania te i ich konsekwencje nie są nigdy ani w pełni zamierzone, ani w pełni uświadamiane. Giddens podkreśla, że owe jednostkowe sprawcze działania z jednej strony wykorzystują (i muszą wykorzystywać) już istniejące w społeczeństwie "struktury", czyli różnego typu zasoby, reguły oraz hierarchiczne układy pozycji społecznych, z drugiej jednak przez fakt swojego zachodzenia ustawicznie podtrzymują i reprodukują owe struktury. Tak więc, powtórzmy, władza w Giddensowskim ujęciu jest przede wszystkim niezbędnym aspektem sprawczego celowego działania świadomych indywiduów.
Inni autorzy, traktując, podobnie jak Giddens, władzę jako zdolność do uzyskiwania efektów, zajmują jednak odmienne stanowisko w dwóch przynajmniej istotnych kwestiach. Po pierwsze, władza jest zdolnością uzyskiwania celów nie tylko i nawet nie głównie przez jednostki i na rzecz jednostek, ale przede wszystkim przez instytucje czy mniej lub bardziej zorganizowane grupy czy kolektywy i na rzecz tych instytucji, grup, kolektywów czy całego systemu społecznego. Po drugie, co w pewnej mierze wynika z powyższego, realiza-
142
cja władzy nie musi być działaniem w pełni uświadamianym i w pełni zamierzonym przez osoby działające.
Pierwszy z tych elementów uwypukla w swojej koncepcji władzy T. Par-sons. Władza jest dla niego "zgeneralizowaną zdolnością mobilizowania zasobów społecznych [...] dla osiągnięcia [...] zbiorowych celów systemu" (Parsons, Smelser, 1975, s. 221). Stanowisko analogiczne zajmuje także S. Lipset (1959, s. 106, passim). Każdy system społeczny musi według Parsonsa rozwiązać cztery podstawowe problemy. Są to (1) adaptacja (produkowanie niezbędnych środków i zasobów), (2) osiąganie celu, czyli zdolność do mobilizowania tych zasobów i organizacji zbiorowego wysiłku dla osiągnięcia konkretnych celów, (3) integracja oraz (4) usuwanie napięć oraz utrzymywanie wzorów kulturowych i zaangażowania członków. Problemy te rozwiązywane są zwykle przez cztery odpowiednie podsystemy. Władza wiąże się oczywiście z podsystemem osiągania celu. W myśl określenia Parsonsa podsystemem osiągania celu jest system polityki (polity, a nie politics) w szerokim sensie, w skład którego wchodzą różne instytucje i organizacje i którego zadaniem jest "produkować władzę" na użytek każdego systemu społecznego. Warto podkreślić, że tak pojęta władza nie odnosi się tylko do podsystemu politycznego w obrębie społeczeństwa globalnego, ale jest niezbywalnym atrybutem wszelkich systemów społecznych, a więc także, powiedzmy, przedsiębiorstwa przemysłowego, szpitala, wyższej uczelni czy związku zawodowego, które zawierają w sobie także podsystem polityki jako zdolności do podejmowania i egzekwowania decyzji.
W późniejszej fazie swej twórczości władzę w podsystemie politycznym u-jmuje Parsons (por. 1969) na podobieństwo pieniądza w podsystemie ekonomicznym (czyli podsystemie adaptacji). Władza jest więc pewną miarą czy kryterium sukcesu w skutecznym określaniu i osiąganiu celów oraz swoistym środkiem wymiany tak w obrębie podsystemu polityki, jak i w relacjach tego podsystemu z innymi podsystemami. Można władzę wymieniać na pieniądze, dobra i usługi. (Ja zapewniam ci poparcie polityczne i społeczną mobilizację, a ty dostarczasz mi pieniędzy czy dóbr). Władza nabiera w tej interpretacji charakteru symbolicznego, podobnie jak pieniądz, nie jest ważna sama przez się, ale jedynie przez to, co potrafi uzyskać. Najwyższe pozycje w systemie społecznym posiadają zatem ci, którzy potrafią wprowadzić do obiegu najwięcej władzy jako zdolności do mobilizacji, organizacji i zapewnienia posłuszeństwa. Ilość władzy, którą dysponuje dany system społeczny, jest zmienna, może się zwiększać bądź zmniejszać. Charyzmatyczny lider okresu rewolucji, który potrafi przejściowo zdobyć masowe entuzjastyczne poparcie społeczne, wprowadza przykładowo do obiegu większą ilość władzy (i może ją potem próbować wymieniać na przykład na wsparcie finansowe). Zwykle jednak owo poparcie dla władzy charyzmatycznej nie trwa zbyt długo i trzeba władzę "produkować" zwykłymi, codziennymi metodami, a w tym przede wszystkim co silnie akcentuje zwłaszcza M. Weber biurokratyczną sprawnością.
Jeżeli władze pojmować jako zdoJność do kolektywnego zorganizowanego osiągania celów, to pojawia się problem natury zależności pomiędzy współpracującymi jednostkami. Sprawna realizacja celów wymaga organizacji (Clegg, 1989, s. 17) zakładającej także hierarchię stanowisk oraz stosunki nadrzędno-

143
ści i podrzędności. I ci na dole, i ci na górze organizacyjnej hierarchii realizują swoje interesy, osiągają korzyść z prowadzonej gry, nawet jeśli rozkład zysków nie jest równomierny. Współpraca i rzeczywista wspólnota interesów towarzyszy jednak zawsze nierównościom i wewnętrznym konfliktom. Zapewnienie sprawnej działalności w hierarchicznych organizacjach wymaga spełnienia pewnych warunków. Jeden z najistotniejszych dotyczy aspektu subiektywnego - kształtu przekonań współpracujących osób. W różnego typu organizacjach i w odmiennych sytuacjach w obrębie tych organizacji występują bardzo różne typy przekonań. Niezmiernie rzadko dochodzi do sytuacji, w której zachowana byłaby pełna autonomiczność i podmiotowość wszystkich uczestni-ków, podejmujących w pełni świadome i intencjonalne działania i swobodnie uzgadniających każdorazowo zakres i charakter współpracy (Clegg, Higgins, 1987).
Przeważająca część osób wykonuje polecenia i podejmuje rutynowe, często nawet bezrefleksyjne czynności. Towarzyszy temu wtedy zwykle po pierwsze, ogólne poczucie wspólnoty interesów a po drugie, akceptacja pewnych norm i wartości wspólnotowych. Współpraca w obrębie instytucji czy systemu społecznego jako całości dokonuje się przede wszystkim dzięki internalizacji ogólnych norm, dzięki wytworzeniu solidarności i poczucia lojalności. Obszerną analizę roli obu tych typów przekonań w podporządkowaniu się hierarchii władzy w organizacjach przemysłowych przeprowadza P. Blau (1955, 1964).
Akceptacja podporządkowania się służbowej hierarchii w obrębie organizacji wzmacniana jest przez przekonanie, że organizacja kierowana jest sprawnie i racjonalnie, że decyzje podejmowane są prawomocnie i zgodnie z ogólnie sformułowanymi i obowiązującymi wszystkich zasadami. Działanie według obowiązujących bezosobowych zasad jest - zgodnie z analizami Webera - podstawą sprawnie działającej, racjonalnej biurokracji. Ma to jednak istotne konsekwencje. Władza rozumiana jako sprawstwo oraz zakładająca organizację i hierarchiczne podporządkowanie realizowana jest wtedy w znacznym stopniu jako bezosobowy mechanizm, w którym rola indywidualnej podmiotowości w sensie Giddensa jest bardzo niewielka. Taką koncepcję władzy rozwija zwłaszcza w nawiązaniu do Parsonsa J. Habermas. Zgodnie z koncepcją Ha-bermasa władza obok pieniądza staje się w społeczeństwach nowoczesnych racjonalnym, bezosobowym "medium sterowania" koordynującym ludzkie działania w celu osiągnięcia celów systemu. Władza jest częścią "systemu" (rozumianego jako system gospodarczy i polityczny i odpowiadającego dwóm pierwszym podsystemom Parsonsowskim: podsystemowi adaptacji i podsystemowi osiągania celu). Władza podobnie jak pieniądz tworzy "złożone sieci zależności, których nikt nie musi rozumieć i za które nikt nie musi być odpowiedzialny" (Habermas, 1988, s. 183). Biurokratyczny, bezosobowy system władzy umożliwia wywieranie wpływu na decyzje innych uczestników interakcji bez odwoływania się do celów, wartości i świadomości indywiduów. Działają oni jak kółka w maszynie. Funkcjonowanie mechanizmu władzy nie wymaga więc także aktów komunikacji zorientowanych na zdefiniowanie, modyfikację i uzgadnianie sensu podejmowanych działań, które to akty według Habermasa występują jedynie w pozainstytucjonalnym, oddolnym życiu społecznym, czyli tzw. "świe-
144
cie przeżywanym" (Lebenswelt). Fakt, że sprawnie, ale bezdusznie zorganizowane systemy pieniądza i władzy dominują coraz silniej w życiu społecznym, próbując także wkraczać w świat codziennych interakcji (czyli "kolonizować" ów świat) jest jedną z podstawowych przyczyn kryzysu współczesnych społeczeństw (Habermas, 1976, zwłaszcza s. 49 i n.). Jak więc widać, sprawowanie władzy, będąc niekiedy realizacją indywidualnej podmiotowości, zamienia się jednak częściej w działanie bezosobowego mechanizmu.
Władza w sytuacji konfliktu
Ujmowanie władzy w najszerszym sensie jako sprawczej zdolności do uzyskiwania efektów nie odpowiada jednak ani potocznemu rozumieniu władzy, ani też tej koncepcji władzy, która zakładana jest przez większość piszących na jej temat autorów. Dominująca tendencja w socjologii władzy, pojawiająca się już w pracach i Marksa, i Webera, wiąże to zjawisko z pojęciem konfliktu. Władza jest zgodnie z ową koncepcją takim stosunkiem społecznym, który występuje w sytuacji konfliktu pomiędzy dwiema stronami: stroną A, sprawującą władzę, i stroną B, w stosunku do której władza jest sprawowana.
Odwołując się do koncepcji różnego typu gier, powiedzieć można, że ogólne określenie władzy jako "władzy do czegoś" dotyczy zarówno gier o sumie zerowej, w których strona A zyskuje, a strona B traci, jak i gier o sumie niezerowej, w których wszyscy uczestnicy mogą jednocześnie wygrać (Gid-dens, 1984, s. 15). Co więcej, w myśl przykładowo koncepcji Parsonsa, sens władzy jako zdolności osiągania celów zbiorowych polega właśnie na tym, aby wszyscy uczestnicy mogli w jakimś przynajmniej stopniu zyskać. Natomiast przy węższym ujęciu władzy jako "władzy nad kimś" jest ona pojmowana zasadniczo jako gra o sumie zerowej, przy której jedna strona zyskać może jedynie kosztem drugiej.
Należy jednak wyraźnie podkreślić, że istnieje w istocie dość płynne przejście od sytuacji gry o sumie zerowej do sytuacji, w której mimo hierarchicznego podporządkowania zyskują na rozmaite sposoby wszyscy uczestnicy interakcji. Do problemu tego i jego świadomościowych konsekwencji powrócimy w ostatniej części tekstu.
Koncepcje wiążące władzę z konfliktem w zależności od ogólnego zakładanego stanowiska teoretycznego bardzo różnie ujmują naturę owego konfliktu, sposoby jego rozwiązywania i rolę aspektu subiektywnego, a więc przekonań stron będących w konflikcie. Konflikt, jak wskazuje przykładowo J. Mucha (1978, s. 15), ujmować można na trzy zasadnicze sposoby: (1) jako konflikt w sensie behawioralnym, a więc jako otwarte zachowania, działania czy stosunki społeczne typu współzawodnictwo, walka czy rewolucja, (2) jako konflikt pojęty subiektywnie, a więc jako odczucie konfliktu, jako pewien stan świadomości indywidualnej bądź społecznej zawierający na przykład poczucie krzywdy czy wrogości pomiędzy jednostkami czy grupami, ale nie przekształcający się w otwarte zachowania oraz (3) jako konflikt w postaci obiektywnej sprzeczności interesów. Owe trzy rozumienia konfliktu powiązać moż-
145
na z trzema wymiarami władzy wyróżnionymi przez Stevena Lukesa w klasycznej już dziś książce Power. ARadical View (1974). Podobnie jak całościowa analiza konfliktów wymaga równoczesnego uwzględnienia wszystkich tych trzech płaszczyzn, tak i w analizie zjawiska władzy ciągle przeplatać się będą wszystkie trzy wyróżnione przez Lukesa wymiary władzy.
Pierwszy wymiar władzy - rozstrzyganie otwartych konfliktów behawioralnych
Pierwszy wymiar władzy dotyczy sytuacji otwartego konfliktu beha-wioralnego. Konflikt ten pojmować można za R. Williamsem (1970, por. Tur-ner, 1985, s. 247) jako "interakcję, w której jedna ze stron dąży do pozbawienia czegoś, wyrządzenia szkody lub wyeliminowania drugiej strony wbrew jej woli". R. Dahl (1957, s. 202-203), stwierdzając, że - powtórzmy - "A ma władzę nad B w takim stopniu, w jakim może spowodować, by B uczynił to, czego w innym przypadku by nie uczynił", chce ograniczyć analizę władzy do sytuacji jej rzeczywistego sprawowania w konkretnych interakcjach. Badając sprawowanie władzy w społeczności lokalnej, Dahl (1961) analizuje proces podejmowania decyzji w konkretnych, ściśle określonych konfliktowych sprawach, określając, kto proponował rozwiązania, które zostały ostatecznie przyjęte, kto stawiał skuteczne weto wobec cudzych propozycji oraz czyje propozycje były odrzucane. Władza pojawia się więc w sytuacji obserwowalnego otwartego konfliktu pomiędzy w pełni wyartykułowanymi i wyrażonymi w zewnętrznych zachowaniach preferencjami konkretnych podmiotów: jednostek, urzędów czy instytucji.
Dahl rozwijał swój "decyzyjny" typ analizy w świadomej opozycji do badań elit władzy w społecznościach lokalnych prowadzonych metodą "reputa-cyjną", to znaczy poprzez badanie, kogo ludzie uważają za posiadającego władzę i w konsekwencji, do czyich postrzeganych przez siebie preferencji byliby skłonni dostosowywać swoje zachowanie. Przykładem stosowania metody re-putacyjnej są na przykład badania F. Huntera (1953) nad elitami władzy w Atlancie. Dahl twierdzi, że nie interesuje go, kto miałby posiadać luźno pojętą potencjalną władzę lub być za takiego uważany. Istotne jest jedynie rzeczywiste, uchwytne sprawowanie władzy w konkretnych sytuacjach konfliktu. Krytycy jego podejścia pokazują jednak, że za zasłoną rygorystycznej, behawiorystycznej metodologii kryje się dość apologetyczna wizja amerykańskiego życia politycznego, akcentująca pluralizm wpływów i brak wyraźnych elit władzy (Newton, 1969, s. 213; Clegg, 1989, s. 58 i n.).
Uwzględnienie roli przekonań B pozwala odróżnić dwie odmienne formy sprawowania władzy w sytuacji otwartego konfliktu. Pierwsza postać władzy to użycie siły. Według R. Bierstedta (1950) "władza to możność zastosowania siły", czyli inaczej "siła to ujawniona władza". Użycie siły przez A w sposób radykalny ogranicza możliwości zachowania B. Decyzje podejmuje A i dzięki sile zmienia zachowanie osoby B, której podporządkowanie się następuje w zasadzie niezależnie od jej preferencji i stanu świadomości. O ile przy groź-
146
bie "pieniądze albo życie" uznać można, iż B dysponuje pewnym wyborem -dość co prawda ograniczonym i dramatycznym - o tyle prawidłowo wyprowadzony sierpowy w sposób bezapelacyjny kładzie przeciwnika na deski, nie dając mu możliwości wyboru. Jest to więc przykład czysto zewnętrznej, nie zapo-średniczonej przez świadomość partnera kontroli jego zachowania.
Druga postać władzy to stosowanie przymusu. Przymus w wielu ujęciach, na przykład w koncepcji Bachracha i Baratza (1970), jest jedynym właściwym rozumieniem władzy. Istota władzy rozumianej jako przymus polega na tym, iż w sytuacji konfliktu ostatecznie decyzje o wyborze zachowania podejmuje w pełni świadomie sam B. "Skuteczne sprawowanie władzy zależy od relatywnej ważności sprzecznych wartości w umyśle tego, w stosunku do którego władza jest sprawowana" (Bachrach, Baratz, 1970, s. 19). B podporządkowuje się poleceniom A, ponieważ obawia się, że A wprowadzi w życie sankcje. Te ewentualne sankcje - zgodnie z subiektywnym systemem wartości B - byłyby przy tym bardzo dotkliwe, pozbawiając B wartości cenniejszej niż ta, którą byłby uzyskał w przypadku niepodporządkowania się. Sprawowanie władzy rozumianej jako przymus zależy w kilku aspektach od kształtu przekonań B. Musi on wiedzieć, czego A od niego oczekuje, traktować groźby A jako niebezpodstawne, oszacować straty, które mogłoby przynieść zastosowanie przez A sankcji, dokonać rachunku subiektywnych zysków i strat, wreszcie podjąć decyzję. Sprawowanie władzy wymaga więc istnienia dłuższego kontaktu między A i B, posiadania przez B wiedzy o zasobach i przeszłych czynach A, często zaistnienia specjalnych aktów komunikacji symbolicznej, poprzez które A informuje B otwarcie bądź nie wprost o swoich zasobach, preferencjach i możliwościach stosowania sankcji. Rozwijając analizę Bachracha i Baratza, wskazać można, że o ile zastosowanie zewnętrznej siły może być krótkim epizodem, gwałtownym kontaktem, czy wręcz zderzeniem przebiegającym często w sposób nieracjonalny i nie do końca przewidywalny, o tyle podporządkowanie się przymusowi jest mającą swoją historię, w mniejszym lub większym stopniu przemyślaną i subiektywnie racjonalną decyzją. Celny lewy sierpowy może sam przez się, niezależnie od wszystkiego, co zdarzyło się wcześniej, radykalnie zmienić rezultat walki bokserskiej. Natomiast sfingowany knock-out, rozmyślne położenie się na deski przekupionego bądź zastraszonego partnera, jest końcowym efektem całego łańcucha zdarzeń oraz subiektywnych przemyśleń i kalkulacji.
Tak więc pierwszy wymiar władzy dotyczy konfliktu pomiędzy jasno uświadomionymi i wyartykułowanymi preferencjami podmiotów biorących udział w procesie podejmowania decyzji. Preferencje te wyrażają się otwarcie w zachowaniu, a konflikt subiektywnych preferencji staje się otwartym konfliktem zachowań. Procesy podejmowania decyzji będące sprawowaniem władzy dokonują się przy tym najczęściej w pewnych ustalonych i zinstytucjonalizowanych ramach, w obrębie pewnych sformalizowanych instytucji, które są do tego powołane i które traktuje się jako składniki systemu politycznego. Udział w tak pojmowanych procesach decyzyjnych określa więc zakres uczestnictwa oraz pozycję poszczególnych podmiotów w zinstytucjonalizowanym życiu politycznym.
147
Władza sprawowana a władza potencjalna. Obiektywny i subiektywny aspekt władzy potencjalnej
Badania koncentrujące się jedynie na przebiegu otwartych konfliktów decyzyjnych z samego założenia starały się abstrahować od istotnego rozróżnienia pomiędzy dwoma aspektami władzy: władzą potencjalną i władzą aktualnie sprawowaną. Władza potencjalna tymczasem w przeciwieństwie do konkretnych "epizodów" rzeczywistego aktualnego sprawowania władzy jest zdolnością do kontrolowania innych, jest zatem pojęciem "dyspozycyjnym" (Wrong, 1975, s. 557). Warto podkreślić, że we wszystkich właściwie koncepcjach władzy - poczynając od klasycznej koncepcji Webera (1957, s. 180) uznającego, że "władza jest szansą, że [...] [ktoś] przeprowadzi swą wolę nawet wbrew oporowi innych" - zawiera się pewien element potencjalności. Posiadając władzę (potencjalną), można ją od czasu do czasu rzeczywiście wykorzystywać.
Potencjalność władzy cechują przynajmniej dwa odrębne aspekty: obiektywny i subiektywny. Aspekt pierwszy dotyczy obiektywnych możliwości A, czyli tego, czy A posiada niezbędne zasoby, które gdyby zostały uruchomione, umożliwiłyby A sprawowanie władzy nad B. Aspekt drugi odnosi się do subiektywnych przekonań B, że A ma możliwości sprawowania władzy. Do próby egzekwowania przez A władzy rozumianej jako siła wystarczą jedynie możliwości obiektywne. Jeżeli A ma siłę, to może jej skutecznie użyć bez względu na to, co sądzi B. Przy podstawowym jednak rozumieniu władzy jako zapo-średniczonego przez ludzkie przekonania przymusu występować muszą łącznie oba aspekty: obiektywny i subiektywny, a czasami nawet zdaje się wręcz wystarczać jedynie aspekt subiektywny. Subiektywny aspekt posiadania władzy polega na tym, że "B musi być przekonany o zdolności A do kontrolowania go i odpowiednio do tego modyfikować swoje zachowanie" (Wrong, 1975, s. 557). Może to występować także w sytuacji, gdy A aktualnie nie sprawuje władzy, albo nawet gdy w ogóle nie ma po temu odpowiednich środków (w tym ostatnim przypadku władza realizowana jest wyłącznie dzięki subiektywnym przekonaniom B).
Wydaje się, że w całościowych analizach władzy uwzględnić trzeba równocześnie wszystkie wymienione powyżej elementy, tzn.: (1) posiadane przez A obiektywne możliwości i zasoby, (2) rzeczywiste akty sprawowania władzy przez A oraz (3) subiektywne przekonania B, że A ma zdolność kontrolowania go. Przyjrzyjmy się obecnie owym elementom, a zwłaszcza związkom pomiędzy nimi.
Element pierwszy to, powtórzmy, posiadane przez A obiektywne możliwości, czyli zasoby umożliwiające sprawowanie władzy nad B. Niekiedy owe możliwości są pełne, niekiedy częściowe, niekiedy zaś w zasadzie nie ma ich wcale. Kiedy owe możliwości są pełne, można mówić o posiadaniu potencjalnie rozumianej władzy rzeczywistej. Ciekawszy jest jednak przypadek możliwości częściowych, który D. Wrong (1975, s. 560) nazywa przypadkiem władzy możliwej. Oto A posiada co prawda pewne istotne i niezbędne zasoby, by sprawować władzę (na przykład pieniądze albo dostęp do informacji), ale brakuje mu innych możliwości (na przykład zorganizowania). Dlatego też ze względów obiektywnych A nie ma możliwości rzeczywistego, pełnego sprawowania władzy,
148
choć niekiedy byłoby mu dość łatwo takie możliwości sobie stworzyć. O ile w przypadku jednostek posiadanie możliwości częściowych w stosunkowo prosty sposób można uzupełnić, tak aby posiadać możliwości pełne, o tyle w przypadku większych grup czy kategorii społecznych sprawa nie przedstawia się tak prosto. Posiadanie pełnej władzy potencjalnej wymagałoby na przykład powstania poczucia solidarności i wspólnych celów, a także organizacji i ukształtowanego przywództwa. Pewnym grupom posiadającym prawie wszystkie niezbędne zasoby do sprawowania władzy nad innymi grupami bardzo trudno niekiedy się zorganizować i zmobilizować, a więc i przejść od sytuacji posiadania władzy możliwej do posiadania władzy rzeczywistej.
Owa mobilizacja i organizacja stanowią już przejście do drugiego elementu, jakim są podejmowane przez A działania bądź próby działań, mające na celu rzeczywiste sprawowanie władzy. Biorąc pod uwagę przejście od możliwości do działań, wyróżnić można przynajmniej trzy podstawowe typy sytuacji. Sytuacją pierwszą, najprostszą, jest oczywiście podjęcie przez A odpowiednich działań na gruncie posiadanych przezeń pełnych możliwości obiektywnych. Oto A wykorzystuje swoją rzeczywistą władzę potencjalną, skutecznie wymuszając podporządkowanie się B. W sytuacji drugiej A, posiadając pełne możliwości obiektywne, wstrzymuje się od wykorzystania tych możliwości i nie próbuje egzekwować swojej władzy (jak się zresztą za chwilę okaże, w sytuacji tej B często się podporządkowuje). W sytuacji trzeciej wreszcie A czyni próby sprawowania władzy, mimo że posiada jedynie część niezbędnych zasobów, bądź też nawet nie posiada ich wcale. Próby sprawowania władzy są wtedy często stwarzaniem pozorów, obiecywaniem nie istniejących nagród bądź odwoływaniem się do groźby nie dających się zastosować sankcji. Sprawowanie władzy staje się wówczas swoistą grą komunikacyjną, próbą wpłynięcia przez A na przekonania B, narzucenia mu fałszywej definicji sytuacji.
Elementem trzecim są subiektywne przekonania B i wynikające z nich działania B. Te przekonania nie odgrywają większej roli jedynie w przypadku użycia przez A fizycznej siły. We wszystkich innych przypadkach mają one powtórzmy fundamentalne znaczenie dla zjawiska władzy. Wyróżnić tu można cztery odmienne typy sytuacji.
Sytuacja najprostsza, rzec by można modelowa, występuje wtedy, gdy B -prawidłowo oceniając zasoby A i reagując na podjęte przez A działania podporządkowuje się przymusowi w sposób ze swojego punktu widzenia w pełni racjonalny.
Sytuację drugą nazwać można za Wrongiem (1975, s. 560) sytuacją władzy rzeczywistej, ale ukrytej. A posiada w tym przypadku obiektywne zasoby, ale nie podejmuje żadnych działań, by aktualnie sprawować władzę. Z kolei B, adekwatnie rozpoznając zasoby A i wyciągając wnioski z poprzednich skutecznych aktów kontroli, jest jednak przekonany o zdolności A do dalszego kontrolowania go, bierze to - niejako na wyrost - pod uwagę w swoich procesach decyzyjnych i odpowiednio modyfikuje swoje zachowanie. Podporządkowanie się przez B wynika w tym przypadku nie z otwartych działań A, ale z połączenia obiektywnych możliwości A i trafnych subiektywnych przekonań B o owych możliwościach.
149
Sytuacja trzecia występuje wówczas, gdy B ulega, dlatego że uwierzył albo dokładniej dał się zwieść pozorom stworzonym przez A, nie posiadającego w istocie pełnych obiektywnych możliwości sprawowania władzy, ale mimo to podejmującego próby kontroli. Przykładem takiej sytuacji byłyby próby stworzenia pozorów wszechwiedzy i wszechwładzy organów bezpieczeństwa w systemie totalitarnym, po to by lepiej wymusić "uogólnionym strachem na wyrost" pełne posłuszeństwo obywateli.
Sytuacja czwarta wreszcie to uleganie władzy jedynie w wyniku tego, że sam B dokonał własnej, niczym nie wymuszonej fałszywej definicji sytuacji; A bowiem ani nie posiada obiektywnych możliwości, ani też nie podjął żadnych prób sprawowania władzy. Wówczas podporządkowanie wynika wyłącznie z subiektywnych przekonań B (w tym przypadku fałszywych).
Wszystkie powyższe elementy można zbiorczo przedstawić w następujący sposób oraz ująć w tabeli:
� Obiektywne możliwości A:
1) pełne,
2) częściowe,
3) żadne.
� Podejmowane działania A;
1) próby sprawowania władzy,
2) wstrzymanie się od prób sprawowania władzy.
� Subiektywne przekonania i wypływające z nich działania B:
1) nie odgrywają roli (przypadek ulegania nagiej sile),
2) świadome podporządkowanie się w stosunku do A,
3) świadome niepodporządkowanie się.
Tabela 1 Obiektywne możliwości A
pełne
częściowe lub żadne
Działania A
A próbuje sprawować władzę
A nie próbuje sprawować władzy
A próbuje sprawować władzę
A nie próbuje sprawować władzy
A
używa siły
A
używa przymusu
Działania B
B świadomie się B B B ulega ukrytej, B ulega, B ulega przez
podporządko- podpo- podpo- ale rzeczywistej bo uwierzył własną fałszywą
wuje rządko- rządko- władzy A pozorom definicję
wuje się wuje się stworzonym sytuacji
sile przymu- przez A
sowi
B świadomie się Złamani ropór B, B nie ulega pozo-
nie podporządko- narażeń ie się na - rom stworzonym -
wuje sank cje A przez A
150
Drugi wymiar władzy -niedopuszczenie do otwartego konfliktu behawioralnego
Uznanie faktu, że obok władzy jawnie sprawowanej i egzekwowanej istnieją też różne przypadki władzy potencjalnej czy ukrytej, wymaga uwzględnienia obok pierwszego także i drugiego wymiaru władzy. Jego istnienie wykazali Bachrach i Baratz (1962, 1970), podejmując krytykę i próbę przezwyciężenia ograniczeń analiz uwzględniających jedynie pierwszy wymiar władzy. W myśl ich koncepcji władza jest sprawowana nie tylko w sytuacji otwartego konfliktu. A sprawuje władzę nad B także wtedy, kiedy podejmuje rozmaite zabiegi, których celem jest niedopuszczenie do pojawienia się otwartego, behawioralnego konfliktu. A, zdając sobie sprawę z tego, że B ma odmienne preferencje, wartości i cele, których realizacja zagrozić by mogła interesom A, dąży do zablokowania prób otwartego wyrażania, a tym bardziej zachowaniowej realizacji subiektywnych preferencji B. Jak mówią Bachrach i Baratz (1970, s. 44), A stara się doprowadzić do "stłumienia bądź udaremnienia ukrytego bądź otwartego wyzwania w stosunku do (swoich) wartości bądź interesów". A stara się uruchomić w tym celu funkcjonujące w społeczeństwie "wartości, wierzenia, rytuały i procedury instytucjonalne (zasady gry)", które, broniąc dotychczasowego porządku, stawiają go w uprzywilejowanej pozycji w stosunku do B (Bachrach, Baratz, 1970, s. 43). Przykładami takich zabiegów może być odsyłanie istotnych problemów do rozmaitych komitetów czy komisji prowadzących nie kończące się dyskusje, czy też ustalanie niezwykle skomplikowanych procedur składania lub rozpatrywania skarg, krzywd i zażaleń. Władza A nad B polega więc na tym, że ogranicza się zakres uczestnictwa B w procesach podejmowania konfliktowych decyzji jedynie do kwestii mało istotnych czy absolutnie nieszkodliwych dla A. Żądającym większego udziału w zarządzaniu firmą podwładnym kierownictwo zostawia przykładowo tak "fundamentalne" decyzje jak to, czy w przerwie podawać kawę, herbatę, czy może także soki. Natomiast istotne żądania zmiany "mogą być zdławione, zanim zdążą się ujawnić, mogą być ukrywane bądź zduszone, nim dotrą do odpowiednich centrów podejmowania decyzji, a jeśli to wszystko zawiedzie, zostają okaleczone i unicestwione na etapie jej wdrażania (Bachrach, Baratz, 1970, s. 45).
Bachrach i Baratz biorą więc, jak widać, pod uwagę także i takie przypadki, w których B usiłuje coś zdziałać i w których rodzą się otwarte sytuacje konfliktowe nie prowadzące jednak, dzięki "rozmywającym" zabiegom A, do decyzyjnego zderzenia. Najbardziej charakterystyczne dla drugiego wymiaru władzy są jednak przypadki "non-decyzji", tzn. sytuacje, w których B nie podejmuje bądź w ogóle nie jest zdolny do podjęcia decyzji o działaniu. B może posiadać pewne zasoby umożliwiające mu walkę o swoje interesy, posiada także mniej lub bardziej wyartykułowaną świadomość konfliktu interesów, a czę-isto również odczuwa emocjonalną wrogość wobec A. Mimo to nie podejmuje Radnych decyzji działania, bo wie, że w istniejących warunkach nie ma żad-ych szans realizacji swoich celów. Sprawowanie władzy dokonuje się wtedy sytuacji konfliktu subiektywnych preferencji bez żadnych zewnętrznych zejawów zachowaniowych. Jest to więc swoisty przypadek władzy ukrytej.
151
Podejście Bachracha i Baratza było oczywiście ostro krytykowane przez zwolenników wąsko decyzyjnego badania władzy (por. np. Wolfinger, 1971). | Z metodologicznej perspektywy tych ostatnich, w sytuacji kiedy nie ma otwar-1 tych obserwowalnych konfliktów, nic się właściwie nie dzieje, nie zachodzą j żadne wydarzenia, które można by poddać naukowej analizie. W przeciwień-stwie do takich opinii można jednak stwierdzić, że zjawiska drugiego wymiaru władzy są znacznie częstsze i istotniejsze w życiu społecznym niż zjawiska typu pierwszego. Widoczne jest to zwłaszcza wtedy, gdy trzeba wykroczyć poza analizę konkretnych decyzji podejmowanych przez indywidua lub ściśle prawnie określone podmioty w dokładnie zdefiniowanych, zinstytucjonalizowanych kontekstach, gdy należy wziąć pod uwagę stosunki pomiędzy dużymi grupami i kategoriami społecznymi, uwzględnić procesy mobilizacji i organizowania się grup oraz krystalizowania się grupowej świadomości przez tworzenie poczucia I grupowych interesów i dostrzeganie ich sprzeczności z interesami innych grup.
Ten wymiar władzy wiąże się także z często dyskutowanym problemem zakresu demokracji we współczesnych społeczeństwach i przejściem od tzw. demokracji politycznej do demokracji społecznej. Nawet uzyskanie powszechnego prawa wyborczego zapewnia jedynie prawo głosowania od czasu do czasu w wąsko pojętej sferze politycznej. Tymczasem problem, jak zauważa np. Bo-bbio (1987, s. 32), nie polega już na tym, kto ma prawo głosować, ale na tym, "gdzie się głosuje" (tzn. w jakich kwestiach i w jakich sferach życia). Ważna jest liczba społecznie określonych kontekstów czy sfer, w których jednostka ma prawo otwarcie wyrażać swoje preferencje. Chodzi tu zwłaszcza o pozapo-lityczne instytucje społeczne: gospodarkę (a w tym szczególnie przedsiębiorstwa przemysłowe), biurokrację, system edukacji, system opieki zdrowotnej; chodzi wszakże również o demokratyczne stosunki w obrębie grup pierwotnych (w tym głównie rodziny) wyrażające się przykładowo w typie relacji pomiędzy mężczyznami i kobietami oraz rodzicami i dziećmi.
Trzeci wymiar władzy - niedopuszczenie do uświadomienia i otwartego wyrażenia sprzeczności interesów obiektywnych
Analiza pierwszego wymiaru władzy dotyczy sytuacji otwartego konfliktu zachowań i opisuje akty aktualnego sprawowania władzy A nad B. Analiza drugiego wymiaru władzy dotyczy sytuacji, w której przy konflikcie subiektywnych preferencji A pośrednio wpływa na zachowania B, nie dopuszczając do powstania otwartego konfliktu. Lukes twierdzi, że istnieje jeszcze trzeci wymiar władzy. A posiada władzę nad B także wtedy, gdy nie ma ani otwartego konfliktu zachowaniowego, ani nawet konfliktu subiektywnych preferencji. Najdoskonalszym przykładem sprawowania władzy jest według Lukesa (1974, s. 23) zdolność sprawienia, by B żądał i potrzebował tego, czego sam A chce, by B żądał; jest to zatem zdolność do kontrolowania przekonań i preferencji B. W tej sytuacji występuje, jak to określa Lukes (1974, s. 25), konflikt utajony (latentny), czyli sprzeczność pomiędzy interesami tych, którzy sprawują władzę, a rzeczywistymi czy obiektywnymi interesami tych, którzy są tej
152
władzy pozbawieni. Metodą sprawowania władzy jest w tym przypadku manipulacja, a więc kontrola informacji, wytwarzanie mitów, budowanie ideologii, indoktrynacja.
To, co Lukes nazywa trzecim wymiarem władzy, wiąże się z wielokrotnie w socjologii omawianą i klasyczną zwłaszcza w socjologii marksistowskiej problematyką interesów obiektywnych, sprzeczności tych interesów oraz funkcjonowania "fałszywej świadomości". Trzeci wymiar władzy odpowiadałby temu, co A. Gramsci (1971, s. 475) opisywał w kategoriach uzyskiwania hegemonii, W. Wesołowski (1966, s. 44 i n.) nazywa panowaniem ideologicznym, a L. No-wak (1988) władzą dysponentów środków indoktrynacji (czyli "kapłanów"). Innym sposobem ujmowania zjawisk należących do trzeciego wymiaru władzy jest sformułowana przez P. Bourdieu (Bourdieu, 1992; Bourdieu, Passeron, 1990) koncepcja przemocy symbolicznej.
Pełna analiza trzeciego wymiaru władzy wymagałaby określenia, czym jest (czy czym miałby być) interes obiektywny, kto mógłby go określić (np. neutralny obserwator zewnętrzny, a w szczególności badacz) i wreszcie, w jakich warunkach interes ten uświadomić by sobie mogli także ci, którzy dotychczas - ulegając skutecznej manipulacji sprawujących władzę - z istnienia swojego interesu w ogóle nie zdawali sobie sprawy. Jest to jeden z podstawowych i jednocześnie najbardziej kontrowersyjnych problemów teorii socjologicznej. Niektóre tylko aspekty tego problemu omówione zostaną w tym rozdziale; szersze jego ujęcie przedstawione jest w innym miejscu (Ziółkowski, 1999).
Podstawowa komplikacja wynika z tego, że jeżeli bycie poddanym władzy rozumianej jako skuteczna manipulacja oznacza, że B nie dostrzega swoich rzeczywistych interesów i ich sprzeczności z interesami A, to nie tylko uświadomienie sobie własnego obiektywnego interesu, ale też - jak stwierdza przykładowo Barbalet (1987) - uświadomienie sobie samego faktu, że jest się poddanym władzy, nastąpić może dopiero wtedy, kiedy owa wiedza przestanie działać. Jest to w istocie mechanizm działania Platońskiej jaskini, dopiero po wyjściu z której zdać sobie można sprawę ze swojego w niej położenia i zasad uprzedniego w niej funkcjonowania.
Przy próbie określenia interesów obiektywnych pojawia się wiele problemów związanych z przynajmniej czterema kwestiami: (1) zmiennością sytuacji wyznaczającą zmienność interesów, (2) czynnikiem czasu związanym z horyzontem czasowym osiągnięcia interesów, (3) elementem ryzyka oraz (4) relacją pomiędzy interesami indywidualnymi i interesami zbiorowymi.
Interes obiektywny poszczególnych podmiotów społecznych nie jest zatem, po pierwsze, niezmienny; niekiedy może on ewoluować stosunkowo szybko wraz z niezależnymi od tych podmiotów zmianami ogólnej sytuacji.
Drugi z wymienionych czynników - czynnik czasu - przejawia się przykładowo w dyskusjach dotyczących optymalnego przebiegu transformacji czy stosunku stopy akumulacji do stopy konsumpcji. Rzecz sprowadza się najogólniej do pytania, jak długo i w jakim stopniu należy inwestować albo godzić się na wyrzeczenia i oszczędności, by uzyskać możliwie jak najszybciej globalnie najlepsze rezultaty. Wysoka stopa inwestycji jest, powiedzmy, najczęściej korzystniejsza dla wnuków niż dla współczesnych. Stwierdzenie, czy narzucająca dys-
153
cyplinę finansową i ograniczanie wydatków publicznych władza działa na rzecz interesów szerokich rzesz ludności czy wbrew nim, nie jest bynajmniej proste, co widać choćby w świetle toczących się w Polsce dyskusji.
W życiu społecznym występuje także, po trzecie, nieusuwalny element ryzyka realizacji interesów. Jako przykład służyć może koncepcja J. Hochfelda (1963, s. 189, 203); określając interes obiektywny jako taki model racjonalizacji dążeń, "[...] który każdorazowo spełnia warunek optymalnego połączenia zmaksymalizowanych celów z szansami i środkami ich realizacji", Hochfeld zarysowuje jednocześnie typologię różnych przywódców ruchów robotniczych, I a więc "polityka oportunistycznego", "polityka awanturniczego" i "rewolucyjnego realisty". W wielu sytuacjach pojawia się ogromna rozbieżność między maksymalistycznymi celami wysuwanymi w trakcie walki przez uczestników i ruchu (na przykład radykalne idee równościowe w powstaniach niewolniczych czy chłopskich, pełna suwerenność narodowa w warunkach imperialnej dominacji itp.), celami zgodnymi - abstrakcyjnie rzecz biorąc - z obiektywnym interesem, a niezwykle małymi szansami ich osiągnięcia.
Najwięcej trudności zdaje się jednak przysparzać kwestia relacji pomiędzy interesami zbiorowymi i interesami indywidualnymi. W wielu koncepcjach i badaniach empirycznych (por. Olson, 1965; Hardin, 1968; Hankiss, 1986; Mlicki, 1992) podważa się bądź istotnie ogranicza zakres funkcjonowania opisywanego przez A. Smitha mechanizmu "niewidzialnej ręki" mającego sprawiać, że działania egoistycznych kapitalistów nastawionych jedynie na realizację własnego indywidualnego interesu przyczyniają się automatycznie do wzrostu społecznego dobrobytu (czyli dobra wspólnego). Najlepszym przykładem jest tu opisana przez Hardina "tragedia wspólnego pastwiska" (por. Hankiss, 1986, s. 16 i n.) pokazująca, że próba bezwzględnej realizacji interesów indywidualnych (wpuszczanie dodatkowych krów na wspólne pastwisko) może uniemożliwić realizację interesu zbiorowości i w konsekwencji szkodzi także interesom indywidualnym (na nadmiernie eksploatowanym pastwisku krowy stają się coraz bardziej zabiedzone i w końcu nawet mogą zdechnąć).
Istnieje zatem bardzo Wiele sytuacji, w których niezmiernie trudne, jeśli wręcz nie niemożliwe, wydaje się adekwatne określenie interesów obiektywnych danej jednostki czy grupy społecznej w danej sytuacji. Stąd też wielu autorów zdecydowanie odrzuca samo pojęcie interesu obiektywnego, a w konsekwencji i Lukesa koncepcję trzeciego wymiaru władzy.
Wydaje się jednak, że - niezależnie od wszelkich metodologicznych trudności - istnieje wiele przypadków, w których można w pełni zasadnie mówić o "cząstkowym" interesie obiektywnym jednostek i grup oraz znaleźć kryteria jego określenia. Jeżeli przykładowo badania medyczne wykażą, że długotrwałe wykonywanie pewnego typu pracy grozi chorobami zawodowymi, to wykorzystanie tych informacji leży na pewno w obiektywnym interesie danej grupy zawodowej, nawet gdyby oznaczało to wejście w konflikt z kierownictwem czy właścicielami zakładu. Jeśli kierownictwo ukrywa tę informację przed pracownikami, to oznacza to sprawowanie władzy w trzecim wymiarze. Niezależni badacze mogą rozpowszechnić tę informację wśród pracowników, zmieniając ich świadomość i przenosząc w ten sposób dotyczący władzy konflikt do
154
drugiego wymiaru. Pracownicy z kolei, już świadomi niebezpieczeństwa, mogą zacząć przeciwstawiać się kierownictwu, walcząc o częstszą rotację, ubrania i urządzenia ochronne, co stanowi już przypadek otwartego konfliktu w pierwszym wymiarze władzy.
Najczęściej przywoływany w socjologii model dynamiki konfliktów społecznych przyjmuje taką właśnie kolejność: (1) wykorzystywanie nieuświadamia-nej przez grupę podporządkowaną obiektywnej sprzeczności interesów, (2) rozbudzenie świadomości krzywdy i wyzysku i wreszcie (3) podjęcie przez grupę podporządkowaną otwartych działań mających na celu zmianę sytuacji. W kategoriach Marksa (1949, s. 309) jest to proces przechodzenia "klasy w sobie" w "klasę dla siebie" i podejmowanie przez nią działalności rewolucyjnej, w kategoriach Dahrendorfa (1975, s. 444 i n.) - proces przekształcania się "quasi-grup" w "grupy interesu". Oczywiście jednak możliwa jest też inna kolejność; na przykład pierwszy pojawia się otwarty konflikt zachowań będący wynikiem nie tyle wyjściowej sprzeczności interesów, ile błędnej definicji sytuacji, bądź też najpierw występuje poczucie wrogości powodujące konflikt nazwany przez Cosera (1956, s. 48 i n., 1975, s. 203) nierealistycznym, tzn. spowodowanym nie "sprzecznymi celami antagonistów, lecz potrzebą rozładowania napięcia jednego lub obu z nich".
Ustalenie obiektywnego interesu i jego uświadomienie jednostkom czy grupom poddanym władzy sprawowanej przez skuteczną manipulację dokonuje się często najefektywniej dzięki osobom z zewnątrz ("outsiderom"). Fakt tefi był podstawą koncepcji "świadomości wnoszonej" rozumianej jako narzędzie emancypacji, jako prawdziwa wiedza, którą przekazują grupie wyzyskiwanej, w tym przypadku klasie robotniczej, intelektualiści czy działacze polityczni. Ogólny przyjmowany w tym przypadku model wygląda następująco: (1) mała grupa, na przykład naukowców albo ideologów, rozpoznaje adekwatnie społeczną rzeczywistość i wynikający stąd interes mas, (2) same masy nie zdają sobie sprawy z własnego obiektywnego interesu, (3) przekazanie masom adekwatnej wiedzy o rzeczywistości skłania je do podjęcia odpowiednich działań.
Rzecz w tym jednak, że sprawowanie władzy poprzez manipulację jest także wnoszeniem świadomości z zewnątrz - sprawujący władzę A kształtuje wszak zgodnie ze swoimi interesami "fałszywą" świadomość B. Także i sama świadomość, wnoszona zgodnie z koncepcją Lenina (1949, s. 195) do klasy robotniczej przez partię komunistyczną, była, jak to dowodnie pokazała historia, nie tyle narzędziem wyzwolenia robotników, ile próbą sprawowania nad nimi władzy poprzez manipulację. Tak więc wnoszenie świadomości z zewnątrz, czy, mówiąc ogólniej, wszelkie procesy międzygrupowej transmisji wiedzy, mogą mieć bardzo różny charakter i cele od manipulacji poddanymi władzy aż do ich emancypacji.
Trzeci wymiar władzy a mechanizm przemocy symbolicznej
Terminu "przemoc symboliczna" używa P. Bourdieu w bardzo szerokim sensie, stosując go w istocie do wszelkich procesów "wpajania norm i wzorów
155
zachowań kulturowych (czyli wykształcania "habitusu"). Przemoc symboliczna jest więc w szczególności podstawowym mechanizmem socjalizacji pierwotnej. Fakt urodzenia się w danej kulturze powoduje naturalną, zrozumiałą samą przez się akceptację ukrytych założeń, aksjomatów i reguł tej kultury, jest zaakceptowaniem jako oczywiste tego, co tak naprawdę jest "kulturową arbitral-nością". Analiza tej pierwotnej poznawczej akceptacji zastanej kultury jest dla Bourdieu "prawdziwym fundamentem realistycznej teorii panowania i polityki. Ze wszystkich form ukrytej perswazji� najbardziej nieubłagana jest ta, która dokonuje się po prostu przez porządek rzeczy" (podkreślenie oryginalne) (Bourdieu, 1992, s. 143).
Przemoc symboliczna jest zatem przede wszystkim pojęciem ogólnokultu-rowym i opisuje stosunek między pokoleniami w obrębie każdej grupy społecznej. Bourdieu koncentruje jednak swoją uwagę na innym aspekcie jej funkcjonowania, ujmując ją jako stosunek pomiędzy dwoma biegunami struktury społecznej: klasami (grupami) dominującymi i klasami (grupami) zdominowanymi.
Dzięki wyjściowej różnicy pozycji w społecznej strukturze grupy dominujące mogą narzucić całemu społeczeństwu te normy i wzory zachowania, które najlepiej odpowiadają ich własnym interesom, potrafią narzucić swoją "arbitral-ność kulturową" i sprawić, że będzie ona uznawana jako "kultura prawomocna" (por. Bourdieu, Passeron, 1990, s. 67). Jest to widoczne w różnych dziedzinach życia społecznego, gospodarce, polityce, edukacji, a szczególnie w codziennych zachowaniach, poprzez które realizuje się styl życia i uczestnictwo w kulturze. Chodzi tu o modę, posługiwanie się bardziej wyrafinowanym językiem, gusty literackie, muzyczne i kulinarne czy wreszcie smak estetyczny.
Rzecz nie polega tu bynajmniej na wdrożeniu klas zdominowanych do zachowywania się na modłę klasy wyższej. Chodzi o uznanie przez członków klasy niższej wzorów zachowania klasy dominującej jako kultury prawomocnej, a więc lepszej, godnej podziwu, zapewniającej niekwestionowane przywileje, czemu towarzyszy autodeprecjacja kultury własnej, traktowanie jej jako gorszej. Zjawisko ulegania przemocy symbolicznej opisać można, odwołując się do znanej maksymy Owidiusza: Video meliora proboąue, deteriora seąuor (Widzę i uznaję to, co lepsze, ale podążam za gorszym) oraz dokonanego przez S. Ossowskiego (1967) odróżnienia wartości odczuwanych i wartości uznawanych. Autodeprecjacja to sytuacja, w której dla klasy podporządkowanej jedne sposoby zachowania są wartościami rzeczywiście odczuwanymi i realizowanymi, a inne - należące do "kultury prawomocnej" zdefiniowanej przez klasę wyższą - są wartościami uznawanymi. Sam uwielbiam, powiedzmy, rugby, akordeon i coca-colę, ale skądinąd uznaję, że bardziej nobilitujące są golf, skrzypce i woda perrier (por. Bourdieu, 1979, s. 140-141). To jednak właśnie, że te ostatnie uznaję za lepsze i bardziej nobilitujące, narzucili mi skutecznie inni ludzie.
Przemoc symboliczna dokonuje się w pełni wtedy, gdy klasa wyższa może realizować swoje partykularne interesy, przedstawiając to jako działania bezinteresowne, poddane obiektywnym, sprawiedliwym kryteriom. Niech przykładem będą egzaminy do francuskich grandes ecoles, które choć przedstawia-
156
nejako neutralne i w pełni obiektywne, faworyzują w istocie właściwą jedynie klasie wyższej - bo nabywaną "spontanicznie" od najwcześniejszych lat - umiejętność posługiwania się wyszukanym formalnie językiem.
Przemoc symboliczna jest najsubtelniejszą formą sprawowania władzy. Jest to ta forma przemocy, "która dokonuje się na podmiocie społecznym z jego współudziałem" (Bourdieu, 1992, s. 142). Jest to -jak zaznaczono wyżej - sprawowanie władzy przede wszystkim w trzecim wymiarze. Narzucenie arbitral-ności kulturowej jest tym skuteczniejsze, im mniej jest ona uświadamiana (por. Bourdieu, Passeron, 1990, s. 72). Dodać jednak trzeba, że przemoc symboliczna zdaje się zawierać także pewne elementy drugiego wymiaru władzy, kiedy to uznaniu wzorów kultury klasy dominującej jako lepszych i prawomocnych towarzyszy poczucie bezsilności i samowykluczania się, prowadzące w konsekwencji do "non-decyzji" w sensie Bachracha i Baratza.
Władza do czegoś i władza nad kimś jako dwa nieodłączne elementy stosunku panowania-podległości
W zjawisku przemocy symbolicznej uwidoczniają się także znakomicie relacje pomiędzy omawianymi wyżej ujęciami władzy: władzą do czegoś, pojmowaną jako gra o sumie niezerowej, i władzą nad kimś, występującą w sytuacji konfliktu i będącą grą o sumie zerowej.
Każda socjalizacja młodego pokolenia odwołuje się do mechanizmu przemocy symbolicznej. Socjalizację pierwotną cechuje subiektywna nieuchronność, nie daje ona wyboru i jest swoistym "nadużyciem zaufania". Świat rodziców, co podkreślają na przykład Berger i Luckmann (1983, s. 209), jest światem po prostu, rzeczywistością jedyną, konieczną i oczywistą. Wszelka socjalizacja pierwotna jest więc sprawowaniem władzy, ale jest to przede wszystkim "władza do czegoś", będąca w podstawowym interesie obu stron, umożliwiająca nie tylko socjalizację nowego pokolenia, ale i samo funkcjonowanie oraz reprodukcję społeczeństwa. W socjalizacji pierwotnej zawierającej przemoc symboliczną występują oczywiście także opisywane wyżej eJementy władzy nad kimś.
Współwystępowanie obu tych elementów, władzy do czegoś i władzy nad kimś, pojawia się właściwie w większości stosunków społecznych. Poza przemocą symboliczną należy w tym miejscu wskazać trzy inne przypadki.
Pierwszy z nich to wspomniane już wyżej rozmaite instytucje i organizacje, które realizując wspólny interes wszystkich swoich członków, mają jednakże wyraźną hierarchię stanowisk i zakładają stosunki nadrzędności-pod-rzędności pomiędzy członkami. Zwykle jest tak, iż wszyscy członkowie danej zhierarchizowanej organizacji osiągają pewien zysk, rozkład zysku nie jest jednak równomierny; ci na górze zyskują znacznie więcej, ci na dole zdecydowanie mniej.
Po drugie, oba powyższe elementy władzy współwystępują w wielu typach interakcji. Pokazuje to dobrze koncepcja E. Goffmana. W myśl stosowanej przez niego w Presentation of Self in Eueryday Life (Człowiek w teatrze życia
157
codziennego) perspektywy dramaturgicznej wszelka interakcja może być u-1 jmowana jako kontrola informacji będąca jednocześnie próbą sprawowania władzy nad kimś (kiedy to w celu realizacji swoich własnych interesów kosztem partnera przedstawia się siebie w odpowiednim świetle, usiłując jednocześnie odsłonić słabe strony partnera) i władzy do czegoś (kiedy to w celu podtrzymania korzystnej dla obu stron interakcji nie dopuszcza się na przykład do skompromitowania się partnera, dopomagając mu w zachowywaniu odpowiednich pozorów) (por. Goffman, 1981, s. 49-50). Dominacja jednego z tych elementów jest z kolei podstawą dokonanego w późniejszej fazie przez Goffmana odróżnienia będącej grą o sumie zerowej interakcji strategicznej (przykładowo gry wywiadów i kontrwywiadów) i będącego zasadniczo grą o sumie niezerowej rytuału interakcyjnego, wyrażającego wspólny szacunek dla społecznych norm bądź usiłującego zatuszować popełnione przez siebie i partnera gafy.
Po trzecie wreszcie, oba powyższe elementy władzy współwyznaczają sto-1 sunek obywateli do państwa, a zwłaszcza stopień, w jakim władza państwowa uznawana jest za prawomocną.
Obiektywne uwarunkowania i subiektywne aspekty podporządkowania się władzy państwowej. Problem władzy prawomocnej
Podporządkowanie się władzy państwowej osiągane jest przez działanie rozmaitych, wielokrotnie opisywanych w literaturze mechanizmów. Upraszczając kwestię, wymienić można trzy podstawowe typy sytuacji.
Po pierwsze - podporządkowanie dzięki uznaniu prawomocności władzy. Problem prawomocności pojawiać się może w przypadku funkcjonowania władzy w każdej ustrukturyzowanej hierarchicznie organizacji, najważniejsza jednak jest kwestia uznawania prawomocności władzy państwowej. Władza prawomocna opiera się na "wierze legitymizacyjnej", to znaczy na subiektywnym przekonaniu poddanych, że władza jest prawomocna i wiarygodna, sprawiedliwa, słuszna i zasługująca na uznanie. B decyduje się w tym przypadku na podporządkowanie się A nie dlatego, że grozi to sankcjami, ale dlatego, że uważa, iż istnienie i polecenia władzy są sensowne i uprawnione na gruncie jego własnych wartości.
Drugim obok legitymizacji podstawowym źródłem akceptacji władzy państwowej jest postrzeganie jej efektywności, czyli zdolności do zaspokajania przynajmniej minimalnych potrzeb większości obywateli i realizacji celów systemu jako całości.
W obu powyższych sytuacjach B akceptuje władzę, postrzegając ją przede wszystkim jako "władzę do czegoś"; władzę, której warto, a w przypadku "wiary legitymizacyjnej" także należy się ostatecznie podporządkować.
Po trzecie wreszcie, władza państwowa może być skutecznie sprawowana nie tylko wtedy i nie tylko dlatego, że uznawana jest za prawomocną i/lub efektywną. Władza jest często sprawowana w sytuacji konfliktu rządzącyrządzeni, a jej skuteczne egzekwowanie dokonywać się może wówczas poprzez
158

zastosowanie sposobów należących do wszystkich trzech omawianych wyżej wymiarów "władzy nad kimś". W wymiarze pierwszym - otwartego wyartykułowanego konfliktu może to być użycie bądź groźba użycia siły albo przymusu powodujące przemyślane i subiektywnie racjonalne podporządkowanie się B decyzjom A. W wymiarze drugim są to wszelkie zabiegi mające na celu stłumienie bądź udaremnienie zachowań, poprzez które mógłby się wyrazić istniejący konflikt emocjonalno-psychologiczny, poczucie krzywdy i wrogości. Zabiegi te prowadzić mogą przykładowo do wytworzenia odczucia, że nie ma alternatywy, do fatalistycznego przekonania, że nie warto nic robić, bo nic się nie da zmienić. W wymiarze trzecim wreszcie jest to manipulacja ideologiczna. To wszystko, co w literaturze politologicznej nazywa się substytutami legitymizacji, "legitymizacją negatywną" (Markus, 1981, s. 50) czy przyzwoleniem (Ry-chard, 1987, s. 84, passim), daje się dobrze i wyczerpująco ująć w kategoriach trzech wymiarów "władzy nad kimś".
Widać więc wyraźnie, że podporządkowanie się władzy państwowej wynika z uwzględnienia obu elementów władzy: pojętej jako zdolność do osiągania celów przez hierarchicznie zorganizowane podmioty oraz występującej w sytuacji konfliktu pomiędzy rządzącymi i rządzonymi i będącej grą o sumie zerowej. Życie społeczne ma zawsze dwa wymiary: "społeczny" wymiar wspólnoty oraz "polityczny" wymiar podporządkowania. Na gruncie częściowej przynajmniej wspólnoty interesów obiektywnych wytwarza się zwykle subiektywne poczucie owej (częściowej) wspólnoty, a więc to, co M. Marody (1989, s. 53) nazywa "sensem zbiorowym", czyli "wartością (lub zbiorem wartości), która ukierunkowuje zbiorowy wysiłek społeczeństwa (lub znaczącej jego części), a zarazem stanowi podstawę akceptacji (aktywnej lub pasywnej) władzy przez społeczeństwo (lub przez jego znaczącą część)".
łeczeństwa polskiego interpretować można jako następowanie po sobie kolejnych sensów zbiorowych. Sensy zbiorowe funkcjonowały zarówno w okresie Polski Ludowej, kiedy władza państwowa nie była wybrana demokratycznie, jak i w okresie Trzeciej Rzeczypospolitej, kiedy władza pochodziła już z demokratycznego wyboru. W latach 1945-1949 sensem zbiorowym stanowiącym płaszczyznę porozumienia pomiędzy społeczeństwem (jego znaczącą częścią) a władzą była odbudowa życia po zniszczeniach wojennych (a także zagospodarowywanie Ziem Zachodnich); w latach 1949-1955 awans społeczny i cywilizacyjny licznych mas ludności; w latach 1956-1967 destalinizacja, większy wpływ społeczeństwa na rządzących i polska droga do socjalizmu; w latach siedemdziesiątych rozwój gospodarczy i zaspokajanie przynajmniej niektórych potrzeb konsumpcyjnych. Każdy z tych okresów kończył się stopniowym "wypaleniem się" dotychczasowego sensu zbiorowego i mniej lub bardziej wyraźnym kryzysem, po którym następowały próby ustalenia nowego sensu zbiorowego, nowej płaszczyzny społecznego przyzwolenia dla komunistycznej władzy. Do roku 1980 istniała przy tym wyraźna ciągłość sensów zbiorowych, żaden z nich nie był całkowitą negacją sensów poprzednich, a raczej próbą "dołożenia" nowych rozwiązań do rozwiązań starych. Zasadnicza zmiana nastąpiła w latach 1980-1981, kiedy społeczeństwo zaczęło się domagać pełnej
159
demokratyzacji życia politycznego i społecznego i nie chciało się zadowolić namiastkami demokracji. Po wprowadzeniu stanu wojennego aż do 1988 roku władza, poszukując choćby minimalnego społecznego przyzwolenia, starała się odwoływać mniej do celów "pozytywnych" i "aktywnych" - takich jak rozwój gospodarczy czy stopniowe wprowadzanie demokracji - ale bardziej do celów "negatywnych" i "pasywnych" - obrony przed interwencją zewnętrzną i niepokojami wewnętrznymi, społecznego spokoju oraz zabezpieczenia podstawowych potrzeb ekonomicznych i socjalnych.
Okres systemowej zmiany w 1989 roku i następujący po nim "miodowy miesiąc transformacji" cechował się dominacją wartości politycznych, symbolicznych i etycznych, społeczną mobilizacją, rozbudzonym optymizmem, nadzieją i rewolucyjnym entuzjazmem, satysfakcją z przezwyciężenia starego systemu, odzyskania niepodległości, zdobycia wolności i swobód obywatelskich oraz wprowadzenia demokracji, wiarą w obietnice przyszłości, niedokładnie rozpoznawanej, ale rysującej się jako świetlana. Był to także okres społecznego kredytu zaufania dla nowej władzy i jej programu reform. W Polsce z powodu olbrzymiego wyjściowego autorytetu Solidarności ów okres społecznego zaufania i przyzwolenia trwał stosunkowo długo, bo około dwóch lat. Pozwoliło to na wprowadzenie przy społecznej akceptacji elementów radykalnych reform gospodarczych i przetrwanie okresu najtrudniejszych wyrzeczeń.
"Miodowy miesiąc" ustąpił jednak stopniowo miejsca "mozolnej codzienności transformacji", w której sensy zbiorowe i przez to stosunek do nowego systemu jako całości oraz do kolejnych ekip władzy zaczął się szybko różnicować. Coraz mniej istotne stawały się już wspólne wartości symboliczne, dla nielicznych stosunkowo grup podstawą wspólnego z władzą sensu zbiorowego jest pełna niepodległość, swobody obywatelskie i demokratyczny system polityczny. Dla coraz większej liczby osób stosunek do sprawujących władzę wyznacza już to, w jakim stopniu władza ta przyczynia się do realizacji interesów ekonomiczno-socjalnych. Nie chodzi już o długofalowe szansę, ale o krótkofalowe, bieżące rezultaty. Zmieniła się optyka, decyduje teraźniejszość, a nie przezwyciężenie przeszłości czy obietnice na przyszłość. Dominacja wartości ekonomiczno-socjalnych występuje przy tym w dwóch różnych postaciach i dotyczy dwóch zgoła odmiennych grup. Po pierwsze, co jest zjawiskiem znacznie powszechniejszym, jest to obrona zagrożonej pozycji społecznej, standardu życiowego i socjalnego bezpieczeństwa. Po drugie, co charakteryzuje jedynie mniejszość społeczeństwa, jest to dążenie do awansu i sukcesu finansowego traktowane jako jedyny cel życiowy.
Wszystkie inne wartości zdają się wtórne, podporządkowane tym pierwszym, uznawane tylko o tyle, o ile są instrumentalnie skuteczne dla realizacji wartości ekonomiczno-socjalnych. Jedynie mniejszość społeczeństwa uznała, że demokracja jest ważna, ponieważ w tym systemie człowiek jest wolny; dla większości demokracja jest pożyteczna dopiero wtedy, gdy przynosi dobrobyt. Tendencja do pragmatyzacji świadomości społecznej (por. Ziółkowski, 1994) przejawia się także w stosunku do władzy i negocjowaniu nowego kształtu sensu zbiorowego. Zmieniły się kryteria postrzegania podziałów na scenie politycznej. Coraz bardziej traci znaczenie podział na ludzi Solidarności i ludzi
160
starego systemu. Ludzie znacznie chętniej posługują się podziałem na ideologów i doktrynerów z jednej strony i na pragmatyków z drugiej. Od władzy zatem nie wymaga się rodowodów, lecz skuteczności.
Abstrahując od poszczególnych kształtów, jakie przybiera sens zbiorowy, podkreślić trzeba, że społeczne odczucie, iż władza państwowa jest prawomocna, związane jest z obydwoma powyższymi mechanizmami: władzą do czegoś i władzą nad kimś. To, że władza uznana jest przez rządzonych za prawomocną, oznacza niewystępowanie konfliktu ani w sensie behawioralnym, ani w sensie psychologicznym; rządzący są bowiem przekonani, że posłuszeństwo wobec władzy nie tylko leży w ich utylitarnie pojętym interesie, ale jest także normatywnie słuszne. Rzecz sprowadza się jednak do pytania, czy, a dokładniej -wjakim stopniu rzeczywiście nie ma tu sprzeczności interesów (czyli dominuje element "bezkonfliktowej" władzy do czegoś), a w jakim stopniu dzięki skutecznej manipulacji i indoktrynacji ów konflikt istnieje, ale nie jest subiektywnie rozpoznawany (czyli dominuje władza nad kimś, sprawowana w trzecim wymiarze). Elementy owe są zwykle przemieszane; można przykładowo wskazać, że legitymizacja całego systemu może być uzasadniona nawet w przypadku doświadczeń osobistej czy grupowej krzywdy (por. Wesołowski, 1988, s. 55). Ostatecznie jednak we wszystkich społeczeństwach oba te elementy występują łącznie, a porównywanie systemów politycznych polega zasadniczo na wyważeniu proporcji, to znaczy na stwierdzeniu, który z tych wymiarów wymiar wspólnoty czy wymiar podporządkowania dominuje w konkretnym przypadku oraz, co za tym idzie, jaki kształt przybiera każdorazowo sens zbiorowy.
Uznanie prawomocności władzy zawiera więc zawsze pewien element wspólnotowy oraz poparcie dla trzech różnych poziomów: (1) wspólnoty politycznej jako całości, a zatem na przykład niepodległego państwa narodowego, (2) ustroju politycznego, czyli zestawu instytucji i bezosobowych formalnych reguł postępowania oraz (3) konkretnych ludzi sprawujących władzę, władcy, elity władzy czy rządu (por. Easton, 1975, s. 570-571). Stopień poparcia dla owych trzech sfer może być przy tym zróżnicowany; można wszak na przykład uznawać i bronić interesów państwa reprezentującego interesy wspólnoty narodowej, nie uznając prawomocności ani ustroju, ani rządu. W Polsce w ciągu ostatnich dziesięciu lat zaznaczały się wyraźne różnice w postrzeganiu poszczególnych aspektów funkcjonowania demokratycznej władzy. Znaczna większość społeczeństwa (ponad 60%) zgadzała się we wszystkich kolejnych latach ze stwierdzeniem, że "demokracja ma przewagę nad wszelkimi innymi formami rządów", choć stopień zadowolenia ze "sposobu, w jaki demokracja funkcjonuje w naszym kraju", był już mniejszy, a liczba niezadowolonych we wszystkich latach przewyższała liczbę zadowolonych. Bardzo ambiwalentne i zmienne były także oceny poszczególnych ekip rządzących (Zagórski, Strzeszewski, 2000, s. 53, 55, 69 i n.). W społeczeństwach nowoczesnych - co podkreśla wielu autorów, poczynając od Webera, a kończąc na Habermasie - szczególne znaczenie ma uznanie prawomocności władzy na poziomie środkowym, czyli akceptacja "prawomocnego (legalnego) panowania", a więc rządów prawa oraz instytucji i procedur demokratycznych. Właśnie władza uznana za prawomocną w sensie formalnoproceduralnym jest najlepszym "bezosobowym mecha-
161
nizmem sterującym" w sensie Parsonsa i Habermasa, potrafiącym skutecznie zorganizować wysiłek całej zbiorowości.
Obok "demokracji proceduralnej" warunkiem ugruntowanego poparcia i legitymizacji danego systemu politycznego jest jednak realizacja przezeń także "demokracji substancjalnej", a więc podstawowych pozaproceduralnych interesów i wartości znaczącej części społeczeństwa. Jest to ochrona wolności j i praw każdej jednostki ludzkiej, a także zapewnienie godziwych warunków pracy i życia (por. Wesołowski, 1988, s. 52). Nie wystarczy to, że władza jest legalna i powołana zgodnie z uznanymi procedurami, nie wystarczy na dłuższą metę nawet to, że realizuje pewne wartości symboliczne, musi być ona także skuteczna w rozwiązywaniu podstawowych problemów życia codziennego, głównie natury ekonomiczno-socjalnej (por. Reykowski, 1995). Znaczenie tego ostatniego elementu - jak dowodnie pokazuje ewolucja stosunku społeczeństwa polskiego do władzy w latach 1989-1999 - jest szczególnie doniosłe w przypadku głębokich zmian społecznych.
Bibliografia
Arendt H. (1970), On Violence, London: The Penguin Press.
Bachrach E, Baratz M. (1962), Two Faces of Power, "American Political Science Review", 56.
Bachrach P., Baratz M. (1970), Power and Pouerty. Theory and Practice, Oxford: Oxford Universi-ty Press.
Barbalet J. (1987), Power, Structural Resources and Agency, "Perspectives in Social Theory", 8.
Bauman Z. (1964), Wizje ludzkiego świata, Warszawa: KiW.
Berger P., Luckmann T. (1983), Społeczne tworzenie rzeczywistości, Warszawa: PIW.
Bierstedt R. (1950), An Analysis of Social Power, "American Sociological Review", vol. 15.
Blau P. (1955), The Dynamics of Bureaucracy, Chicago: University of Chicago Press.
Blau P. (1964), Exchange and Power in Social Life, New York: Wiley.
Bobbio N. (1987), The Future of Democracy, New York: Polity Press.
Bourdieu P. (1979), La distinction. Critiąue sociale du jugement, Paris: Les Editions de Minuit.
BourdieuP. (1992), Reponses, Paris: Seuil.
Bourdieu R, Passeron J.C. (1990),Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, Warszawa: PWN.
Clegg S. (1989), Frameworks of Power, London: Sagę.
Clegg S., Higgins W. (1987), Against the Current: Sociology, Socialism and Organizations, "Orga-nizational Studies", 8 (3).
Coser L. (1956), The Functions of Social Conflict, New York: Free Press.
Coser L. (1975), Społeczne funkcje konfliktu, w: W. Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki (red.), op. cit.
Dahl R. (1957), The Concept of Power, "Behavioral Science", 2.
Dahl R. (1961), Who Gouerns? Democracy and Power in an American City, New Haven: Yale University Press.
Dahrendorf R. (1975), Teoria konfliktu w społeczeństwie przemysłowym, w: W. Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki (red.), op. cit.
Derczyński W., Jasińska-Kania A., Szacki J., (red.) (1975), Ełementy teorii socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej, Warszawa: PWN.
Easton D. (1975), Analiza systemów politycznych, w: W. Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki (red.), op. cit.
French J.R., Raven B. (1959), The Bases of Sources Power, w: D. Cartwrights (red.), Studies in Source Power, Ann Arbor: University of Michigan.
Giddens A. (1984), The Constitution ofSociety, Cambridge: Polity Press.
Goffman E. (1981), Człowiek w teatrze życia codziennego, Warszawa: PIW.
162
Gramsci A. (1971), Pisma wybrane, t. 2, Warszawa: KiW.
Habermas J. (1976), Legitimation Crisis, London: Heineman.
Habermas J. (1988), The Theory of Communicatiue Action, vol. 2, Boston: Beacon Press.
Hankiss E. (1986), Pułapki społeczne, Warszawa: Wiedza Powszechna.
Hardin G. (1968), The Tragedy ofCommons, "Science", vol. 162, no. 3859.
Hochfeld J. (1963), Studia o marksowskiej teorii społeczeństwa, Warszawa: PWN.
Hunter F. (1953), Community Power Structure, Chapel Hill: University of North Carolina Press.
Lasswell H.D., Kapłan A. (1950), Power and Society, New Haven: Yale University Press.
Lenin W. (1949), Co robić?, w: Dzieła wybrane, t. 1, Warszawa: KiW.
Lipset S. (1959), Politicał Sociology, w: R. Merton (red.), Sociology Today, New York: Free Press.
Lukes S. (197'4), Power. A Radical View, London: Macmillan.
Marks K. (1949), Osiemnasty brumaire'a Ludwika Bonaparte, w: K. Marks, F. Engels, Dzieła wybrane, Warszawa: KiW.
Markus M. (1981), Crisis of Legitimation and the Workers' Mouement: Understanding Poland, "Thesis Eleven", 3.
Marody M. (1989), Sens zbiorowy a stabilność i zmiana ładu społecznego, "Kultura i Społeczeństwo", 1.
Mika S. (1972), Wstęp do psychologii społecznej, Warszawa: PWN.
MlickiM. (1992), Konflikty społeczne. Pułapki i dyłematy działań zbiorowych, Warszawa: IFiS PAN.
Mucha J. (1978), Konflikt i społeczeństwo, Warszawa: PWN.
Newton K. (1969), A Critiąue of the Pluralistic Model, "Acta Sociologica", 12.
Nowak L. (1988), Spiritual Domination as a Class Oppression, "Philosophy of the Social Sciences", 18, 2.
Olechnicki K, Załęcki P, (1997), Słownik socjologiczny, Toruń: Graffiti BC.
Olson M. (1965), The Logic of Collectiue Action, Cambridge, Mass.: Oxford University Press.
Orum A.M. (1989), Introduction to Politicał Sociology. The Anatomy of Body Politics, Englewood Cliffs: Prentice Hali.
OssowskiS. U96T), O konfliktach niewspółmiernych skal wartości, -w: Dzielą, t. 3, z g�^
psychologii społecznej, Warszawa: PWN.
Parsons T. (1951), The Social System, New York: Free Press.
Parsons T. (1969), Politics and Social Structure, New York: Free Press.
Parsons T., Smelser N. (1975), Funkcjonalne zróżnicowanie społeczeństwa, w: W. Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki (red.), op. cit.
Reykowski J. (1995), Subiektywne znaczenia pojęcia "demokracja" a ujmowanie rzeczywistości politycznej, w: J. Reykowski (red.), Potoczne wyobrażenia o demokracji. Psychologiczne uwarunkowania i konsekwencje, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Rychard A. (1987), Władza i interesy w gospodarce, Warszawa: UW.
Turner J.H. (1985), Struktura teorii socjologicznej, Warszawa: PWN.
Weber M. (1957), From Max Weber: Essays in Social Theory, London: Routledge and Kegan Paul.
Wesolowski W. (1966), Klasy, warstwy i władza, Warszawa: PWN.
Wesolowski W. (1988), Weberowska koncepcja legitymizacji, w: A. Rychard, A. Sułek (red.), Legitymacja. Klasyczne teorie i polskie doświadczenia, Warszawa: IS UW. I Williams R.J. (1970), Social Order and Social Conflict, "Proceedings of the American Philosophi-
cal Society", 114. \ Wolfinger R. (1971), Nondecisions and Study of Local Politics, "Airierican Politicał Science Re-
view", 65. ; Wrong D. (1975), Problemy definiowania władzy społecznej, w: W. Derczyński, A. Jasińska-Kania,
J. Szacki (red.), op. cit.
[ Zagórski K., Strzeszewski M. (2000), Nowa rzeczywistość. Oceny i opinie 1989-1999, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog.
Ziólkowski M. (1994), Pragmatyzacja świadomości społeczeństwa polskiego, "Kultura i Społeczeństwo", 4.
I Ziólkowski M. (1999), Interesy i wartości jako stany świadomości społecznej, w: A. Jasińska-Kania, K. Slomczyński (red.), Władza i struktura społeczna. Księga ofiarowana Włodzimierzowi Weso-łowskiemu, Warszawa: IFiS PAN.
CZYNNIKI OGRANICZAJĄCE RACJONALNOŚĆ POGLĄDÓW I ZACHOWAŃ POLITYCZNYCH
Dlaczego nierzadko bywa, że ludzie głosują w wyborach na ugrupowania polityczne, które mają programy rozbieżne w wielu istotnych punktach z ich własnymi przekonaniami? Dlaczego zdarza się, że głosują na partie, które znają jedynie z kilku wyborczych sloganów? Dlaczego tak często w dyskusjach na tematy polityczne argumenty racjonalne schodzą na dalszy plan, a górę biorą emocje?
W ostatnich dekadach wiele opracowań zarówno psychologicznych, jak i politologicznych zwraca uwagę na znaczny stopień nieracjonalności zachowań politycznych tzw. zwykłych ludzi. Analizy teoretyczne i empiryczne wskazują, że osoby, które nie są ekspertami w dziedzinie polityki, a więc nie zajmują się nią profesjonalnie czy to jako jej teoretycy, czy to aktywni praktycy, nie mając dostatecznego zasobu wiedzy dotyczącej zjawisk politycznych, dokonują sądów i wyborów politycznych w sposób uproszczony i daleki od reguł logiki.
Co więcej, wiedza "ekspertów" w sprawach polityki, a więc na przykład samych polityków, jest także w znacznym stopniu uproszczona i schematyczna, co może prowadzić do błędnych decyzji, często o poważnych konsekwencjach nawet dla polityki międzynarodowej (por. Larson, 1994).
Pytanie o stopień racjonalności systemu przekonań politycznych obywateli było stawiane wielokrotnie od czasu klasycznej już pracy Converse'a (1964). Autor ten poddał badaniom amerykańskich wyborców i na tej podstawie stwierdził, że relatywnie niewielu spośród nich wykształca abstrakcyjne systemy pojęć, które pozwalałyby na wyprowadzenie spójnych z nimi postaw wobec szczegółowych problemów związanych z polityką. Począwszy od lat sześćdziesiątych, nieracjonalność zachowań politycznych doczekała się obszernej bibliografii.
Cztery źródła nieracjonalności sądów dotyczących wydarzeń i osób politycznych wydają się najważniejsze. Pierwsze z nich wiąże się z tym, w jaki sposób w ludzkim umyśle przebiega proces dokonywania wyborów o charakterze politycznym. Wielu autorów wskazuje na odmienne cechy tego procesu w porównaniu np. z prawidłowościami zakładanymi przez neoklasyczną ekonomię, która przypisuje człowiekowi pełną racjonalność. Drugie ze źródeł nieracjonalności jest bardziej specyficzne, dotyczy bowiem tylko pewnego aspektu poznawczego opracowywania informacji i związane jest z posługiwaniem
164
się w sądach o rzeczywistości politycznej schematami i stereotypami. Te konstrukty myślowe upraszczają procesy percepcji, ale też znacznie ograniczają jej trafność. Trzecią przyczyną nieracjonalności jest relatywnie silne zdeterminowanie percepcji i zachowań politycznych afektem, tj. uczuciami i emocjami. Kolejnym, czwartym źródłem nieracjonalności jest posługiwanie się symbolami, czy też całymi systemami symboli nazywanymi przez niektórych badaczy symbolicznymi ideologiami. Scharakteryzujemy oddzielnie te czte- S ry klasy czynników ograniczających racjonalność sądów politycznych. Warto jednakże podkreślić, że wszystkie one są ze sobą silnie związane. Rozdzielenie ich ma charakter nieco sztuczny i służy przede wszystkim jasności prezentacji rozległej literatury tematu. Z każdą z nich wiąże się bowiem nieco odmienna tradycja myślenia teoretycznego. W istocie wszystkie te czynniki mogą oddziaływać jednocześnie w konkretnej sytuacji i często tak właśnie się dzieje.
Jak dalece racjonalny jest proces dokonywania
wyborów politycznych
Ta część analiz dotyczących racjonalności myślenia politycznego jest elementem szerszej refleksji o charakterze tyleż psychologicznym, co filozoficznym. Wiąże się ona z generalnym pytaniem o stopień racjonalności wszelkich działań podejmowanych przez człowieka. Bardzo żywy jest nurt rozważań dotyczących natury człowieka akcentujących jego racjonalność. Taki sposób myślenia o naturze ludzkiej przekazuje nam tradycja Oświecenia. Duży nacisk na założenie o racjonalności działań człowieka kładzie neoklasyczna ekonomia, nawiązująca do prac Adama Smitha. Dyskusja z założeniami tej teorii stanowi rozbudowany wątek publikacji psychologów politycznych ostatnich lat (por. np. Monroe, 1995; Mansbridge, 1995; Rosenberg, 1995). U podstaw teorii racjonalnego wyboru leży założenie o racjonalności działań ludzkich. Na założenie to składa się kilka szczegółowych tez:
� Aktorzy sceny społecznej dążą do założonych celów.
� Cele te odzwierciedlają własne interesy aktorów.
� Zachowania wynikają z procesów, które angażują lub pociągają za sobą racjonalne wybory.
� Jednostka jest podstawowym podmiotem działań społecznych.
� Aktorzy mają preferencje spójne i stabilne.
� W sytuacji wyboru aktorzy opowiadają się za rozwiązaniem o najwyższej oczekiwanej użyteczności.
� Aktorzy posiadają rozbudowaną wiedzę na temat dostępnych możliwości i prawdopodobnych konsekwencji swoich decyzji (por. Monroe, 1995).
Teorię racjonalnego wyboru można traktować jako teorię normatywną
i jako teorię deskryptywną. Jako teoria normatywna jest ona zbiorem wskazań,
jak najsprawniej osiągać własne cele. Teoria racjonalnego wyboru jako teoria
deskryptywną zakłada, że obserwowane wybory jednostki układają się według
ewnego wzorca charakteryzującego się spójnym zbiorem właściwości. Elster
165
(1986), znany orędownik teorii racjonalnego wyboru, wyraża przekonanie, że jest ona przede wszystkim teorią normatywną. Elster zauważa, że gdyby teo- ' rię racjonalnego wyboru można było uznać za teorię deskryptywną, mogłaby ona z powodzeniem stanowić podstawę przewidywania zachowań. Z drugiej strony autor ten przyznaje, że ze względu na pewne ubóstwo treści ta beha-wiorystyczna w istocie koncepcja racjonalności nie pozwala na satysfakcjonujące wyjaśnianie zachowań ludzkich.
Czy istnieje jakakolwiek spójna teoria oferująca przekonujące, a odmienne niż teoria racjonalnego wyboru wyjaśnienie wyborów dokonywanych przez ludzi? Elster twierdzi, że nie istnieje inne podejście równie trafne jak ta teoria rozumiana jako teoria normatywna. Można natomiast wskazać kilka teorii konkurencyjnych wobec teorii racjonalnego wyboru rozumianej jako teoria deskryptywną.
I tak, niektóre próby wyjaśniania zachowań ludzkich nawiązują do faktu, że okoliczności zewnętrzne zwykle znacznie zawężają zakres ewentualnych rozwiązań, tak że w gruncie rzeczy podmiot nie ma możliwości dokonywania samodzielnego wyboru, jak to postuluje teoria racjonalności. Taki punkt widzenia prezentują francuscy strukturaliści, a także ekonomia marksowska (twierdząca np., że klasa rządząca ogranicza wybory społeczeństwa do takich, które są przez tę klasę preferowane). Należy zgodzić się z Elsterem, iż ten typ argumentacji nie podważa teorii racjonalności. Wskazuje on bowiem tylko pewien zakres ograniczeń dla tej teorii: gdy zewnętrzne wobec aktora siły pomniejszają swobodę jego wyboru.
Drugim wymienianym przez Elstera, jego zdaniem ważniejszym systemem twierdzeń, konkurencyjnym wobec teorii racjonalnego wyboru, jest teoria głosząca, że zachowania człowieka powinny być rozpatrywane raczej jako konsekwencja norm społecznych niż racjonalności jednostki. Teoria ta wskazuje, / że wiele ludzkich działań nie może być interpretowanych jako najlepsze wybory prowadzące do celu. Znaczna część zachowań wynika bowiem z nawyku, tradycji, zwyczaju, obowiązku. Podmiot podejmuje je albo na skutek świadomej decyzji o podporządkowaniu się normom i sprostaniu oczekiwaniom zewnętrznym, albo dlatego, że są konsekwencją konieczności utwierdzania się w posiadanym wizerunku siebie lub wręcz zupełnie bezrefleksyjnie.
Elster krytykuje ogólność teorii norm społecznych, wskazując, że na przykład nie przewiduje ona, co stałoby się, gdyby uprzednio wybrana przez podmiot opcja nie była możliwa w świetle norm. Ponadto, twierdzi Elster, istnieje wiele przykładów na to, że tradycyjne zachowanie bywa porzucane wtedy, gdy stają się możliwe inne wybory; nie dlatego, że nowe wybory są bardziej zgodne z normami, ale dlatego, że lepiej służą celom podmiotu. Potwierdzałoby to prymat celów własnych w determinowaniu zachowań zgodnie z tezami teorii racjonalnego wyboru.
Innym podejściem alternatywnym wobec teorii racjonalnego wyboru jest teoria ograniczonej racjonalności, sformułowana przez Herberta Simona (Simon, 1986). Zakłada ona, że ludzie nie poszukują najlepszego rozwiązania spośród wszystkich możliwych, ale ograniczają się do "wystarczająco dobrego", satysfakcjonującego na niższym poziomie. Neoklasyczna ekonomia na dwa sposoby pole-
166
mizuje z argumentacją teorii ograniczonej racjonalności. Po pierwsze, pokazuje, że akceptowanie "wystarczająco dobrego" rozwiązania jest po prostu jednym ze sposobów maksymalizowania zysku. Poszukiwanie rozwiązania najlepszego wiąże się bowiem często ze znacznym wysiłkiem i kosztami. Drugi argument, sprowadzający w istocie teorię "ograniczonej racjonalności" do teorii racjonalności, wskazuje, że podobnie jak w procesach naturalnej ewolucji, "wystarczająco dobre" wybory są tymi, które praktyka życiowa potwierdza jako optymalne.
Będąc zwolennikiem teorii racjonalnego wyboru, Elster stwierdza jednak, iż broni jej z braku teorii lepszej. Przyznaje, że dziedziną, do której teoria racjonalnego wyboru nie daje się zastosować, są zachowania wyborcze. Wyraża się to choćby w fakcie, że sam akt głosowania może wydawać się ludziom ważniejszy niż jego wynik. Jako przykład tego zjawiska Elster przytacza następujący eksperyment myślowy. Dajmy komuś do wyboru głosowanie osobiste na preferowanego kandydata lub możliwość, że na jego kandydata zamiast niego zagłosowałoby dwoje innych ludzi. Jest wysoce prawdopodobne, że osoba ta, kierowana przede wszystkim motywem wypełnienia obywatelskiego obowiązku, wybierze głosowanie osobiste. Jest to wybór ewidentnie sprzeczny z zasadą maksymalizowania wyniku, podstawową zasadą teorii racjonalnego wyboru.
Także inni autorzy zwracają uwagę na specyficzność sfery życia politycznego i szczególną nieprzystawalność wyborów politycznych do ogólnej teorii racjonalnego wyboru. Monroe (1995) stwierdza, że politycy ubiegający się o głosy wyborców nie mogą być porównywani do ludzi handlujących butami czy jabłkami. Jest tak dlatego, że do większości działań politycznych, co podkreśla Monroe, można odnieść analogię z dobrami publicznymi, wszystkie zaś konwencjonalne teorie ekonomiczne załamują się w odniesieniu do dziedziny dóbr publicznych. Od ekonomii odróżnia politykę także to, że konflikty polityczne nie zawsze mają charakter gier o sumie zerowej. Choć władza nie jest dostępna dla wszystkich, to jednak nie jest dobrem skończonym. Pozyskiwanie władzy przez jedną stronę nie musi być osiągnięte kosztem jakiejś innej strony na scenie politycznej.
Liczni autorzy formułujący argumenty krytyczne wobec założeń o racjonalności wynikających z neoklasycznej ekonomii wskazują na ustalenia psychologii, zgodnie z którymi istnieją utrudnienia w zakresie przetwarzania informacji związane z ograniczeniami efektywności działania mózgu, a proces poszukiwania informacji o możliwych zachowaniach i ich konsekwencjach jest selektywny i niekompletny. Niezwykle przekonująca i obszerna jest zwłaszcza literatura, która pokazuje, jak bardzo ograniczone są możliwości poznawcze aktorów sceny politycznej i jak niepełna jest wiedza zwykłych ludzi na temat zagadnień politycznych.
Sniderman i Tetlock (1986) przytaczają wiele spektakularnych wyników badań potwierdzających polityczną ignorancję dużej części społeczeństw. I tak, Wolfinger, Shapiro i Greenstein (1980) stwierdzili, że dwóch spośród trzech obywateli USA nie wie, jak długo trwa kadencja senatora, a jeden na dwóch nie wie, która partia przewodzi w Kongresie, jeśli nie jest to partia, do której należy prezydent. Wiedza na temat polityki zagranicznej danego państwa jest zwykle jeszcze uboższa. Na przykład, 40% osób objętych ankietą w badaniach
167
McGuire'a w 1985 roku twierdziło, że Izrael to państwo arabskie (należy przypuszczać, że wobec aktualnej sytuacji politycznej na świecie takich osób jest obecnie znacznie mniej). Badacze amerykańscy szacują, że od jednej piątej do jednej trzeciej obywateli nie ma żadnej opinii na temat takich specyficznych problemów, jak rządowe gwarancje pracy, system opieki zdrowotnej, handel z państwami bloku wschodniego czy ogólnie handel zagraniczny USA (Erik-son, Luttberg, Tedin, 1980).
Za bardzo ograniczoną należy uznać ludzką zdolność do operowania abstrakcyjnymi pojęciami dotyczącymi zjawisk politycznych. Już klasyczna praca Campbella i współpracowników, The American Voter (1960), wyrażała nie podważoną do dziś tezę, iż jedynie niewielka część (około dwóch do pięciu procent społeczeństwa) efektywnie stosuje przy ocenianiu kandydatów w wyborach pojęcia takie, jak liberalizm czy konserwatyzm.
Z przeprowadzonych prawie trzydzieści lat później w USA badań S. Ro-senberga wynika również, iż część Amerykanów poproszonych o próbę zdefiniowania demokracji udziela odpowiedzi niezgodnych z podręcznikowym rozumieniem tego pojęcia. Niektóre z osób badanych o niższym poziomie rozwoju poznawczego - stwierdzały po prostu, że "demokracja to to, co mamy u nas w Stanach Zjednoczonych" (Rosenberg i in., 1988). Badania te sugerują, że nie możemy mieć pewności co do tego, w jaki sposób abstrakcyjne pojęcia z dziedziny polityki rozumiane są przez daną osobę.
Badania polskie także przyniosły wyniki wskazujące, że pojęcie demokracji nie jest terminem powszechnie dostępnym w percepcji rzeczywistości społecznej (Skarżyńska, 1995). Analizy dotyczące sposobu rozumienia pojęcia demokracji pokazały, że termin ten jest na ogół rozumiany niezgodnie z jego podręcznikowymi definicjami (Skarżyńska, 1993). Dalsze analizy przeprowadzone przez Reykowskiego (1995) pozwoliły stwierdzić, że istnieją cztery wzory czy sposoby rozumienia demokracji przez Polaków. Pierwszy z nich to rozumienie demokracji aksjologiczne, w nawiązaniu do wartości liberalnych (większość liczy się z mniejszością, mniejszości narodowe mają takie same prawa jak Polacy itd.). Drugi wzór rozumienia demokracji jest zgodny z instytucjonalną definicją tego pojęcia i akcentuje np. znaczenie wolnych wyborów, rozwoju wolnego rynku, niezależności sądów, swobody tworzenia partii itd. Natomiast zgodnie z trzecim sposobem rozumienia demokracji przez obywateli polskich demokracja to państwo opiekuńcze, zapewniające np. ochronę interesów robotników, emerytów i rencistów oraz ogólnie dobre warunki życia wszystkich obywateli. W czwartej grupie osób badanych, którą wyłoniły analizy, nie stwierdzono żadnego skrystalizowanego sposobu rozumienia demokracji, można więc w odniesieniu do tych osób mówić o braku pojęcia demokracji. Jako rozumiejące pojęcie demokracji zgodnie z jej podręcznikową definicją można uznać tylko dwie pierwsze spośród czterech wyłonionych w analizach grup badanych. Dwie pozostałe grupy, czyli osoby posługujące się definicją nawiązującą do państwa opiekuńczego i nie posiadające wykształconego pojęcia demokracji, można łącznie uznać za nie rozumiejące jego istoty.
Także wśród Amerykanów, podobnie jak wśród Polaków, demokracja bywa rozumiana jako państwo opiekuńcze. Badanie będące częściową replikacją stu-
168
diów Reykowskiego, przeprowadzone w USA przez Mandrosz-Wróblewską (1996), wykazało, że takie błędne z punktu widzenia wiedzy podręcznikowej rozumienie demokracji jest związane z brakiem zainteresowania polityką. Znacznie częściej rozumieli demokrację jako państwo opiekuńcze ci spośród badanych Amerykanów, którzy deklarowali, że nie interesują się polityką, niż ci, którzy przyznali, że się nią interesują. Zainteresowani polityką częściej niż nie zainteresowani rozumieli demokrację jako państwo oparte na wartościach liberalnych.
Większość badań potwierdza, że obszerniejszą wiedzę na temat zjawisk politycznych, związaną z bardziej prawidłowym rozumieniem abstrakcyjnych pojęć politycznych, mają osoby o wyższym poziomie wykształcenia w porównaniu z niewykształconymi (Rosenberg i in., 1988; Skarżyńska, 1993, 1995; Rey-kowski, 1995). Liczne analizy świadczą także o tym, iż wiedza na tematy polityczne u osób lepiej wykształconych jest lepiej zorganizowana i bardziej stabilna (Judd i in., 1981; Putnam i in., 1979; Stimson, 1975). Wiadomo jednak, że wyższe wykształcenie zdobywa jedynie niewielka część każdego społeczeństwa, nie przekraczająca na ogół 20% obywateli danego kraju.
Słabe rozeznanie społeczeństw w pojęciach politycznych jest zwykle tłumaczone niewielkim stopniem zainteresowania większej części tych społeczeństw polityką, związanym często z przeświadczeniem, że zwykły człowiek nie może mieć wpływu na politykę państwa, oraz z niską oceną polityków i świata polityki. Wyrazistych danych potwierdzających taki właśnie sposób spostrzegania polityki przez zwykłych ludzi dostarczają sondaże opinii społecznej. Na przykład sondaż przeprowadzony przez Ośrodek Badania Opinii Publicznej latem 1995 roku pokazał, iż 28% Polaków sądzi, że polityk nie może być uczciwym człowiekiem, a aż 83% twierdzi, że większość polityków, niezależnie od tego, co mówią, tak naprawdę dba tylko o swoją karierę. W sondażu przeprowadzonym przez OBOP jesienią 1995 roku 2/3 obywateli wyraziło przekonanie, że władze lokalne nie zwracają uwagi na potrzeby takich ludzi jak oni, a 90% obywateli uważało, iż oni sami mają bardzo niewielki wpływ na to, co robi władza. Ten sam sondaż wykazał, jak znaczna, w ocenie samych obywateli, jest niewiedza społeczeństwa w zakresie problemów związanych z polityką: okazało się, że ponad 4/5 obywateli Polski uważa, iż polityka i decyzje władzy są tak skomplikowane, że przeciętny człowiek niewiele z tego rozumie. Oczywiście częściej wyrażali ten pogląd ludzie starsi i słabiej wykształceni, najrzadziej ludzie po studiach, kierownicy i specjaliści, uczniowie i studenci.
Jeśli uwzględnimy tak powszechną niewiedzę znacznej części społeczeństw odnośnie do najistotniejszych pojęć, których poprawne rozumienie jest niezbędne przy podejmowaniu decyzji odnoszących się do polityki, to czy można, na przykład, zachowania wyborcze ogółu obywateli traktować jako obiektywnie racjonalne?
Czym więc, jeśli nie znajomością pojęć kieruje się tzw. zwykły człowiek, podejmując wybory polityczne? Interesującą koncepcję wyjaśniającą determinanty wyborów politycznych, alternatywną wobec teorii racjonalnego wyboru, przedstawiła Kristen Monroe (1995). Twierdzi ona, że część działań politycznych jest wyrazem sposobu spostrzegania przez podmiot siebie w relacji do
169
innych ludzi. Ta właśnie percepcja ogranicza zakres możliwych wyborów, w sensie zarówno empirycznym, jak i moralnym. Monroe zakłada, że tożsamość jest pierwotna wobec wartości człowieka oraz że czyny o wymiarze etycznym nie wynikają ze świadomych kalkulacji podmiotu. Wybory o charakterze etycznym, zdaniem Monroe, wynikają z głęboko zakorzenionych instynktów, predyspozycji i nawyków zachowania związanych z centralną sferą tożsamości człowieka. Świadomie przyjmowane wartości są tylko jednym z elementów współkształtujących wybory. Wybory o charakterze etycznym determinuje przede wszystkim instynktowne poczucie tego, kim się jest jako osoba.
Kolejne założenie tej teorii, związane z poprzednim, mówi, że tożsamość jest bardziej podstawowa niż świadomie deklarowane wartości. Rdzeń owej tożsamości zawiera nasze dominujące przekonanie o tym, kim jesteśmy oraz jaki rodzaj zobowiązań i związków łączy nas z innymi ludźmi. Następne założenie jest konsekwencją poprzedniego: decyzje są raczej odczytaniem własnych wewnętrznych intencji niż wyborem. Ten rodzaj odczytywania własnych możliwości zakłada akceptację faktu, że mamy do wyboru tylko niektóre opcje: te, które są konsekwencją tego, kim jesteśmy, lub raczej, jak sami siebie spostrzegamy. Jako przykład ilustrujący tę teorię Monroe przytacza przypadek żołnierza z czasów drugiej wojny światowej, który pytany o to, dlaczego zdecydował się powrócić do walki nazajutrz po odniesieniu poważnej rany w głowę, odpowiedział, że musiał być ze swoimi towarzyszami broni, bo inaczej byłby nikim. Monroe komentuje tę sytuację decyzyjną, pokazując, że wojenny czyn żołnierza był silnie zdeterminowany jego percepcją samego siebie i własnych relacji z innymi ludźmi.
Monroe uważa, iż jej koncepcja może być szczególnie przydatna do analizowania tych zachowań odnoszących się do rzeczywistości politycznej, które mają podtekst etyczny, a jednocześnie wyraża przekonanie, że wiele decyzji politycznych ma taki właśnie charakter.
Szeroki nurt rozważań teoretycznych i badań wskazuje na inne ograniczenie racjonalności procesów wyboru, związane z tym, że proces poszukiwania i opracowywania informacji o możliwych zachowaniach i ich konsekwencjach jest selektywny i niekompletny. Istotny wkład do tej części rozważań nad stopniem racjonalności działań człowieka wniosła psychologia poznawcza, w tym badania nad schematami i stereotypami.
Jak schematy i stereotypy ograniczają racjonalność poglądów politycznych
Schemat jako "struktura poznawcza reprezentująca zorganizowaną wiedzę o danym pojęciu lub typie bodźców" (Fiske, Taylor, 1984) służy zwiększaniu ekonomiczności procesów poznawczych przez upraszczanie spostrzeżeń i dopasowywanie ich do istniejących już w umyśle podmiotu kategorii. Istota odnoszenia nowych bodźców do schematu polega na wyszukiwaniu wspólnych cech nowego bodźca i schematu, pomijaniu zaś różnic pomiędzy nimi. Część informacji o bodźcu zostaje więc zignorowana, co prowadzi do pewnych niedokładności, "przekłamań" w percepcji.
170
Z tego punktu widzenia schematy mogą być uważane za jedno ze źródeł nieracjonalności sądów o rzeczywistości społecznej. Podobnie generalizujący charakter mają stereotypy. Stereotypy określa się jako "pojęcia o charakterze społecznym, naiwne teorie innych� o stosunkowo małej wiedzy�, tzn. niedużym komponencie informacyjnym, natomiast o utrwalonym, mało podatnym na modyfikację komponencie ewaluatywno-emocjonalnym" (Chle-wiński, Kurcz, 1992, s. 9). W stereotypach zachodzi nieuprawnione uogólnienie, polegające na przypisaniu najczęściej negatywnych cech wszystkim członkom danej grupy przy jednoczesnym minimalizowaniu różnic między nimi. O nieracjonalności stereotypów świadczy to, iż deformują one wiedzę o rzeczywistości, a także ich "sztywność", niepodatność na zmiany. Odporność stereotypu na zmiany wiąże się m.in. z faktem, iż częstym (choć niekoniecznym) atrybutem stereotypów jest element emocjonalny, który ma tendencję do utrwalania się.
Nowe badania polskie dowodzą, że stereotypy dotyczące określonych grup mogą pozostawać w fazie latentnej lub uaktywniać się w zależności od bieżącej sytuacji politycznej. Kofta i Sędek (1992) zaobserwowali, w miarę zbliżania się wyborów parlamentarnych w 1991 roku, nasilenie przejawów antysemityzmu w społeczeństwie polskim. Wyniki te sugerują, że stereotypy o charakterze narodowościowym mogą pełnić funkcję pomocniczą w podejmowaniu decyzji wyborczych, upraszczając proces opracowywania licznych i złożonych informacji docierających do obywateli w okresie kampanii wyborczej. To, co zostało sklasyfikowane jako narodowościowo obce, może służyć jako negatywny punkt odniesienia dla własnych wyborów. Wybierani są ci kandydaci, którzy "nie podpadają" pod zaktualizowany negatywny stereotyp, co znacznie upraszcza proces decyzyjny.
Decyzje wyborcze podejmowane na podstawie oceny, czy kandydat należy do stereotypizowanej kategorii, choć prostsze, są jednak silnie obciążone błędem nieracjonalności. W decyzjach takich nie uwzględnia się bowiem nie tylko tego, czy szczegółowy program kandydata jest zgodny z interesem narodowym, ale w gruncie rzeczy także tego, czy program ten zgodny jest z interesem podmiotu dokonującego wyboru.
Jednym z przykładów schematyzacji postaw politycznych, opisanym w literaturze politologicznej, jest tzw. personifikacja polityki (Karwat, 1996). Jest ona rozumiana jako ujmowanie polityki "przez pryzmat osób, jednostek ludzkich, a dokładniej - wyjaśnianie przyczyn, sił napędowych, mechanizmów polityki poprzez właściwości jednostek, ich losy, doświadczenia, dążenia, skalę indywidualnego znaczenia i sławy" (s. 85).
Zjawisko personifikacji polityki może przybierać postać heroizacji polityki, kiedy popularni politycy spostrzegani są jako herosi, a jednostkowe do-
[ świadczenie jest traktowane jako konsekwencja działania ściśle określonych grup lub osób, gloryfikowanych lub demonizowanych. Jednym z istotnych na-
| stępstw zjawiska heroizacji polityki jest to, że wszystko, co nie wiąże się
I z danym bohaterem pozytywnym lub negatywnym, jest ignorowane przez jego "wyznawcę" lub "demaskatora". Osoba w taki sposób personifikująca politykę
i pozostaje więc bezradna wobec zjawisk nietypowych, nowych, nie mających
: związku ze znanymi jej postaciami politycznymi.
171
Inną opisywaną przez Karwata odmianą procesu personifikacji polityki I jest socjometryczna wizja polityki, polegająca na towarzysko-salonowym lub kumoterskim postrzeganiu mechanizmów walki, zawierania sojuszy, kompromisów i mediacji. Jedną z konsekwencji stosowania tego procesu personifikacji polityki jest spiskowa wizja dziejów i polityki. Zgodnie z nią zjawi- | ska niekorzystne dla siebie lub własnej grupy interpretowane są jako skutek czyjegoś celowego działania lub machinacji zespołowych.
Warto zauważyć że personifikacja polityki to proces oparty na niektórych elementach "myślenia schematowego": także w przypadku personifikacji polityki dochodzi do odnoszenia nowych informacji do wyodrębnionego i wyrazistego w strukturach poznawczych wzorca, którym jest tu osoba lub osoby prominentnych postaci życia politycznego. Personifikacja polityki ma jednak swoją specyfikę związaną z przedmiotem procesu umysłowego, którym jest zawsze rzeczywistość polityczna. Od procesu odnoszenia do schematów odróżnia pro- j ces personifikacji polityki także większy zakres pojęcia. Schematy odnoszą się do bardziej szczegółowych i rozproszonych fragmentów rzeczywistości społecznej, podczas gdy osoba personifikująca politykę niemalże każdy element tej rzeczywistości tłumaczy właściwościami określonej osoby lub grupy.
Wśród publikacji politologicznych istnieje nurt prac wskazujących na rolę systemu przekonań w podejmowaniu decyzji politycznych. Rzadko jednak politolodzy nawiązują do opisanego w licznych pracach psychologów poznawczych pojęcia schematów. Tymczasem dwa konstrukty: systemy przekonań i schematy mają wiele elementów wspólnych (Larson, 1994). Oba pojęcia w swoim klasycznym rozumieniu mają charakter ustrukturalizowany i wyłącznie poznawczy (w odróżnieniu np. od postaw, które zawierają także komponent afektywny), są zróżnicowane w zależności od stopnia znajomości tematu, oba też służą upraszczaniu informacji. Różnice między nimi polegają na tym, że schematy są bardziej zindywidualizowane, a jednocześnie uogólnione i bliżej związane ze złożonymi procesami poznawczymi.
Struktura schematów jest jednakże mniej konsekwentna i logiczna niż struktura systemu przekonań. Wprawdzie zarówno schematy, jak i systemy przekonań są zorganizowane hierarchicznie, jednak tylko w przypadku systemu przekonań ta hierarchiczność jest odzwierciedlona w stopniu uporządkowania. W systemie przekonań przekonania bardziej ogólne, wyższe w hierarchii, są powiązane, niejako zsynchronizowane z przekonaniami bardziej pery-ferycznymi. Taka synchronizacja nie jest typowa dla zbioru schematów, którymi operuje dana jednostka. W zbiorze schematów poszczególne elementy mogą być nie powiązane i względnie od siebie niezależne. Przyjęcie, że schemat jest typowym konstruktem organizującym poznawcze opracowywanie danych, pozwala więc rozumieć poglądy polityczne jednostki niejako uporządkowany, spójny system przekonań, lecz jako zbiór zatomizowanych, niekoniecznie logicznie ze sobą powiązanych schematów dotyczących polityki. Konstrukt schematu jest przy tym bardziej plastyczny niż pojęcie systemu przekonań. Posiadanie systemu schematów pozwala na dokonywanie inferencji i interpretowanie nowo napływających danych przez schematy, podczas gdy pojęcie systemu przekonań implikuje pewną statyczność izolowanych struktur wiedzy.
172
Wiadomo, że ludzie mają zdolność szybkiego ustosunkowywania się do problemów nie zawartych bezpośrednio w ich dotychczasowym systemie przekonań, a zatem należy uznać, że to raczej system schematów odzwierciedla strukturę wiedzy społecznej człowieka. W systemie schematów zawarte są zarówno systemy przekonań, jak i inne, bardziej fragmentaryczne struktury wiedzy. System schematów jest więc uznawany za strukturę pozwalającą na dokonywanie najbardziej specyficznych i trafnych predykcji dotyczących przebiegu ludzkich procesów poznawczych. Implikuje to istnienie znacznie szerszej sfery nieracjonalności w osądach dokonywanych przez ludzi, niż gdyby można było przyjąć, że kierują się oni w swoich wyborach społecznych jedynie systemem przekonań. Jest tak nie tylko dlatego, że system schematów jest mniej wewnętrznie uporządkowany niż system przekonań, ale i ze względu na treść obu rodzajów konstruktów. System schematów, w odróżnieniu od systemu przekonań, oprócz abstrakcyjnej wiedzy zawiera także specyficzne przykłady, egzemplarze, analogie. Wykorzystując w podejmowaniu decyzji system schematów, ludzie często nie odwołują się do abstrakcyjnych hipotez, ale opierają się na dotychczasowym doświadczeniu życiowym.
Wiele badań pokazuje, w jaki sposób upraszczający charakter schematów może prowadzić do błędnych osądów i w konsekwencji decyzji. Szczególnie dobitnie ilustrują to zjawisko przykłady z zakresu polityki, gdyż skutki błędnych osądów i decyzji w tej sferze bywają szczególnie groźne. Łatwo o błędny osąd sytuacji, gdy poglądy na temat nowych zjawisk w świecie politycznym kształtowane są przez analogie do specyficznych przykładów .zawartych w systemie schematów jednostki. Cannon (1991, przyt. za: Larson, 1994) opisuje przypadek Ronalda Reagana, który miał zwyczaj na własny użytek interpretować różne problemy i zjawiska w świecie polityki przez porównania ze znaną mu rzeczywistością Hollywood. Prezydent ten lubił, na przykład, porównywać Rosjan do różnych producentów hollywoodzkich, z którymi negocjował, gdy był przewodniczącym związku aktorów filmowych. Larson (1994), opisując badania innego autora (Yuen Foon Khong, 1991), podkreśla, że nawet wybitni znawcy polityki, eksperci wspomagający głowy państw, odwołują się często do analogii historycznych i uproszczonych sloganów. Autorka ta przytacza przykład osobistości z otoczenia prezydenta Nixona, które, mimo że były nauczycielami historii lub politykami, mylnie interpretowały wojnę wietnamską przez porównywanie jej np. z wcześniejszym konfliktem w Korei. Nie wyjaśnia tego zjawiska nawet założenie, że postępowano tak, by uprościć problem wietnamski na użytek prezydenta i opinii publicznej. Analizy pokazują bowiem, że politycy ci ciągle podtrzymywali błędne analogie, nawet gdy były one poddawane krytyce przez opinię publiczną.
Fiske i Taylor (1991) podkreślają, że eksperci, których schematy są bardziej złożone i ściśle zorganizowane, mogą przetwarzać informacje szybciej i bardziej efektywnie. Eksperci mogą także bardziej efektywnie niż laicy wykonywać wymagające znacznego wysiłku poznawczego zadanie polegające na wychwytywaniu i wykorzystywaniu informacji niezgodnej z dotychczasową wiedzą (Crocker i in., 1984; Fiske, Kinder, 1981; Fiske, Taylor, 1991). Eksperci mogą również dokonywać bardziej wyważonych osądów, będąc świadomymi
173
alternatywnych interpretacji zjawisk (Fiske, Kinder, 1981; Fiske i in, 1983). Z drugiej strony, wyższy stopień organizacji, jakim charakteryzują się schematy używane przez ekspertów, może być odpowiedzialny za ich większą sztywność oraz odporność na informację z tymi schematami niespójną. Schematy ekspertów są bowiem zorganizowane wokół większej liczby wymiarów i są bo-gateze w informacje, mogą więc oni łatwiej klasyfikować dane niezgodne ze schematami jako wyjątki od reguły (Fiske, Taylor, 1991). Ponadto niezgodna ze schematami informacja jest przez ekspertów konfrontowana z bardziej rozbudowanym systemem dowodów popierających schemat, co także przyczynia się do paradoksalnego zjawiska: eksperci potrafią sprawniej operować sprzecznymi z ich wiedzą informacjami, ale jednocześnie mogą być na nie bardziej odporni (Crocker i in., 1984; Fiske, Taylor, 1991). Larson (1994) właśnie tą specyficzną sztywnością schematów, którymi posługują się eksperci, tłumaczy np. fakt, że eksperci z Departamentu Stanu i Biura Bezpieczeństwa Narodowego USA w mniejszym stopniu niż prezydent Reagan dawali wiarę informacjom wskazującym, że Związek Radziecki zmienił się za czasów Gorbaczowa.
Schematy mogą być modyfikowane przez dostarczanie przykładów z nimi niezgodnych. Jeśli jednak stosowaną przez kogoś metodą radzenia sobie z tymi rozbieżnościami jest klasyfikowanie informacji niezgodnej jako szczególnego przypadku, to nie tyle wskazywanie pojedynczych izolowanych przypadków sprzecznych ze schematem, ile konfrontowanie ich z licznymi przykładami nie potwierdzającymi schematu może być skutecznym sposobem jego zmieniania. Na tę właśnie prawidłowość powoływano się, wyjaśniając fakt, że tak licznych jednostronnych ustępstw ze strony Gorbaczowa wymagało przełamanie braku zaufania najpierw Ronalda Reagana, a potem George'a Busha (Larson, 1994).
Trudność badania schematów, którymi operują politycy, wynika z faktu, iż opierać się należy na analizie ich wypowiedzi (z oczywistych powodów nie mogą tu być zastosowane typowe dla psychologii poznawczej badania czasów reakcji czy testy przypominania). Jest rzeczą powszechnie wiadomą, że publiczne wypowiedzi polityków nie służą jedynie wyrażaniu własnych sądów i przekonań, ale także, lub przede wszystkim, wywieraniu określonego wpływu na opinię i przekonywaniu do swoich racji. W celu wywierania wpływu politycy używają więc wszelkich argumentów, które wydają im się skuteczne i przemawiające do innych. Jak więc można wnioskować o prawdziwej zawartości ich schematów poznawczych? Larson proponuje, aby analizować wypowiedzi polityków z czasów, kiedy nie zajmowali się oni jeszcze czynnie polityką, oraz porównywać ich wypowiedzi publiczne i prywatne w celu stwierdzenia stopnia ich zgodności w czasie i spójności międzysytuacyjnej. Badacz może wybierać do analizy takie elementy wypowiedzi polityków, nad którymi nie mają oni kontroli lub nie mają powodów, by nimi manipulować; może też sięgać do materiałów zawierających wspomnienia polityków w poszukiwaniu rozbieżności spowodowanych wpływem schematów.
Jednak i taka metoda retrospektywna obciążona jest ryzykiem błędu, schematy bowiem wpływają nie tylko na fazę przyjmowania czy "dekodowania" informacji, ale i na fazę ich przechowywania oraz odzyskiwania z pamięci. Jeżeli jakieś zdarzenie zostanie włączone do schematu, jego przypomnienie
174
może być wzbogacone o elementy, które pasują do schematu, ale w rzeczywistości nie wystąpiły. Larson (1994) przytacza następujący przykład tego zjawiska: prezydent Truman po latach "pamiętał", że przedstawił Stalinowi ultimatum, grożąc użyciem broni atomowej, jeśli nie wycofa on wojsk z Iranu w marcu 1946 roku. Nie potwierdzają takiego ultimatum żadne źródła ani dokumenty amerykańskiego Departamentu Stanu. Rosjanie w rzeczywistości wycofali się, ponieważ Iran obiecał im udziały w wydobyciu ropy i strefę buforową w irańskim Azerbejdżanie. "Przekłamanie" wspomnień Trumana wynikało prawdopodobnie stąd, iż kryzys irański włączył on do schematu obejmującego jego inne doświadczenia ze stroną rosyjską. Skrypt ten można określić jako twardą politykę wobec Rosji; pasowało do niego atomowe ultimatum, które pojawiło się we wspomnieniach Trumana.
Choć takie "przekłamania" przeszłości zdarzają się relatywnie rzadko w laboratorium, Larson zwraca uwagę, że mogą one być znacznie częstsze, gdy przedmiotem wspomnień jest polityka. Wiele problemów politycznych, w przeciwieństwie do materiału laboratoryjnego, ma bowiem charakter niejednoznaczny. Wiele wydarzeń z biegiem czasu nabiera innego znaczenia. Retrospektywne zastosowanie nowych schematów do wydarzeń historycznych może wpływać na przekłamanie wspomnień.
Afekt jako przyczyna nieracjonalności poglądów politycznych
Rola afektu, czyli uczuć, emocji i ocen w kształtowaniu poglądów politycznych jest tradycyjnie "intuicyjnie" doceniana. Już sto lat temu Le Bon pisał: "Ulegając ciągle nieświadomości, poddając się wszelkiego rodzaju sugestiom, cechując się gwałtownością uczuć, na które rozum nie ma najmniejszego wpływu, nie posiadając ani odrobiny krytycyzmu, tłum jest dlatego niezwykle łatwowierny". Próby udzielenia empirycznej odpowiedzi na pytanie o znaczenie zjawisk afektywnych w określaniu poglądów i zachowań politycznych podjęto jednak relatywnie niedawno (szersza dyskusja: Mandrosz-Wróblewska, 1989). "Imperializm poznawczy" lat siedemdziesiątych dwudziestego wieku sprawił bowiem, że prace psychologów poświęcone były głównie poznawczym aspektom funkcjonowania człowieka (por. Zajonc, 1980). Czynnikiem stymulującym podjęcie w latach osiemdziesiątych badań nad zjawiskami afektywnymi było pojawienie się koncepcji łączących procesy poznawcze, w tym działanie schematów, z afektem. Jedną z bardziej nośnych koncepcji psychologii poznawczej, integrującą opisywane w teorii schematów procesy kategoryzacji poznawczej i afekt, przedstawiła Susan Fiske (Fiske, Pavelchak, 1986; szersze omówienie koncepcji: Mandrosz-Wróblewska, 1996). Koncepcja ta stanowiła punkt wyjścia licznych badań odnoszących model poznawczo-afektywny do poglądów i zachowań politycznych.
W modelu Fiske reakcja na nowo poznawane osoby składa się z dwóch etapów: pierwotnej fazy kategoryzacji i następującej po niej fazy afektywnej. Kategoryzacja pobudza schematy społeczne: systemy danych dotyczących określonych grup społecznych, typów osobowości, ról społecznych.
175
Na najwyższym poziomie schematu można wyróżnić jego nazwę (etykietkę kategorii), na niższym poziomie spostrzegane cechy. Każda z cech zawartych w danej kategorii ma własny ładunek afektywny oznaczający ocenę tej cechy. Ładunki afektywne formują się na podstawie wcześniejszego doświadczenia związanego z poszczególnymi cechami. Na najwyższym poziomie nazwa kategorii ma także swój ładunek afektywny, równoważny ocenom wszystkich cech związanych ze schematem.
Afektywny ładunek nazwy kategorii może pochodzić z różnych źródeł. Zanim kategoria zyska określone znaczenie konfiguratywne, afektywna konotacja etykietki kategorii może być wynikiem ważonego uśredniania lub sumowania ładunków afektywnych poszczególnych cech. Nazwa kategorii może też zyskiwać specyficzny ładunek ewaluatywny w procesie socjalizacji - podmiot może przejąć go od innych osób, może także ulec utrwaleniu reakcja warunkowa podmiotu na nazwę kategorii.
Tę afektywno-poznawczą strukturę przetwarzania danych społecznych oddaje model obejmujący dwa główne stadia. Po pierwsze, podmiot próbuje skategoryzować spostrzeganą osobę przez odwołanie się do uzyskanej explicite nazwy lub stara się dopasować cechy tej osoby do cech prototypu lub egzemplarza danej kategorii. Próby skategoryzowania obiektu mogą być mniej lub bardziej udane: obiekt ten może w różnym stopniu pasować do nasuwających się kategorii. Wynik kategoryzacji warunkuje przebieg następnej fazy: reakcji afektywnej. Jeśli kategoryzacja doszła do skutku - obiekt zostaje oceniony według modelu kategorialnego i wzbudza reakcję afektywna z najwyższego p<5ZI<5niu schematu. W pamięci uaktywnia się nazwa kategorii i związany z nią afekt. Ponieważ afekt ten dotyczy bezpośrednio nazwy, dostęp do niego jest szybszy niż dostęp do ładunków afektywnych każdej z cech. Gdy więc kategoryzacja jest udana, podmiot reaguje afektywnie, raczej odnosząc się do etykietki niż do wszystkich cech spostrzeganego obiektu stanowiących niższy poziom kategorii.
Kategoryzacja może się nie powieść, gdy np. konfiguracja cech spostrzeganego obiektu nie przypomina żadnej kategorii. Powiedzmy, że zachowania konkretnego polityka w sposób jednoznaczny nie pasują do uformowanej w czyichś strukturach poznawczych kategorii polityka jako człowieka wyrachowanego, zimnego i myślącego wyłącznie o własnej karierze. Nie można wtedy ocenić takiej osoby przez odniesienie do niej gotowego afektu związanego z "etykietką" kategorii "polityk". Zachodzi konieczność ocenienia takiej osoby w sposób analityczny, cecha po cesze. Podmiot uśrednia lub sumuje ładunki afektywne poszczególnych cech osoby nie pasującej do kategorii, aby ustalić ostateczną ocenę. Przetwarzanie analityczne w związku z wydłużonym czasem indywidualnego rozpatrywania wszystkich kolejnych cech jest powolniejsze niż przetwarzanie kategorialne. Kategorialne przetwarzanie informacji społecznych jako bardziej efektywne jest częstsze niż racjonalne przetwarzanie analityczne. Licznych argumentów na rzecz tej tezy dostarczają Taylor i Fiske (1978), omawiając tzw. zjawisko top ofthe head, kiedy podmiot, niemal nie myśląc, reaguje zgodnie z najbardziej wyrazistymi bodźcami w swoim otoczeniu. Taylor i Fiske dowodzą, że atrybucje przyczynowe, jakich ludzie do-
176
konują, oraz formowane przez nich wrażenia dotyczące innych są często kształtowane na podstawie pozornie błahych, ale bardzo wyrazistych informacji. Kinder i Fiske (1986) pokazują, że z takim właśnie zjawiskiem mamy do czynienia w przypadku formułowania przez Amerykanów sądów o kandydatach na prezydenta. Sądy dotyczące kandydatów na prezydenta znacznie rzadziej są oparte na tym, co ludzie wiedzą w sensie absolutnym, a częściej na tym, co w momencie wydawania sądu przychodzi im na myśl. Dwa z procesów odpowiedzialnych za upraszczanie sądów to inferowanie z centralnej informacji o kandydacie na prezydenta (np. informacji o jego przynależności partyjnej) kolejnych sądów, a także poznawczy manewr polegający na redukowaniu ewentualnych spostrzeganych rozbieżności informacyjnych. W rezultacie o sądach dotyczących kandydatów na prezydenta na pewno nie można powiedzieć, że są dopracowane, twórcze, czy choćby że dokładnie oddają stan wiedzy podmiotu. Przetwarzanie kategorialne prowadzi do bardziej uproszczonych, prymitywnych ocen niż przetwarzanie analityczne, sprzyja przekłamaniom, nadmiernemu uogólnianiu i schematyzacji wiedzy społecznej. Rozpowszechnienie kategorialnego przetwarzania danych sugeruje znaczne ograniczenie racjonalności sądów społecznych.
Koncepcja przetwarzania analitycznego versus kategorialnego dotyczy ogólnie percepcji interpersonalnej. Może być ona z powodzeniem zastosowana także do opisu procesów spostrzegania i oceniania ludzi polityki. Interesujące jest przy tym pytanie, czy na oceny i decyzje (np. wyborcze) dotyczące osobistości politycznych silniej wpływają chłodne, poznawcze sądy o poszczególnych cechach tych osób, czy też afekt, emocje, jakie one budzą. Na to pytanie odpowiadają badania przeprowadzone przez Abelsona, Kindera, Petersa i Fiske (1982) w czasie prezydenckiej kampanii wyborczej w USA w 1980 roku. Z badań tych wynika, że ogólną ocenę kandydata na prezydenta, a co za tym idzie, jego powodzenie w wyborach, można z dużym prawdopodobieństwem przewidywać na podstawie odpowiedzi na pytanie: "Czy dana osoba kiedykolwiek sprawiła, że poczułeś np. obawę?", a więc na podstawie emocji, jakie wzbudza dana osobistość. Lista emocji pozytywnych wobec kandydatów obejmowała w tych badaniach: nadzieję, zadowolenie, dumę i współczucie, lista emocji negatywnych: gniew, wstręt, obawę i skrępowanie. Sądy poznawcze dotyczące tego, czy poszczególne osobistości charakteryzują pewne cechy, takie jak np. "uczciwość", lub opisy behawioralne, takie jak np. "mógłby rozwinąć dobre stosunki z innymi państwami", okazały się wywierać znacznie słabszy wpływ na oceny i preferencje wyborcze niż emocje odczuwane w związku z kandydatami. Nawet identyfikacja partyjna wyborcy okazała się gorszym predyktorem jego wyboru niż emocje odczuwane wobec kandydatów.
Według teorii "głosowania retrospektywnego" (Fiorina, 1981) wybór w procesie głosowania jest zdeterminowany raczej reakcją emocjonalną wyborcy na niedawne wydarzenia polityczne niż tym, co poszczególni kandydaci zobowiązują się osiągnąć w swoich deklaracjach przedwyborczych.
Polskie badania nad klimatem emocjonalnym wyborów prezydenckich w 1990 roku także potwierdziły dużą wagę zjawisk emocjonalnych w kształtowaniu decyzji wyborczych obywateli. Okazało się, na przykład, że decyzja

177
0 wzięciu udziału w drugiej turze tych wyborów związana była z odczuciami
1 emocjami, jakie wywołały u wyborcy rezultaty pierwszej tury. Deklaracja oddania głosu w drugiej turze związana była najczęściej z odczuwaniem radości ze zwycięstwa, radości z porażki przeciwnika oraz z poczuciem dumy. Decyzja nieuczestniczenia w drugiej turze wyborów wiązała się najczęściej z poczuciem wstydu, lękiem, obawą oraz złością wywołaną pierwszą turą wyborów (Gembura-Chmielewski, 1991). W badaniach tych okazało się także, iż głosowanie w drugiej turze wyborów prezydenckich motywowane chęcią wyeliminowania nie odpowiadającego wyborcy kandydata (głosowanie przeciwko) było głównie rezultatem doświadczania uczuć negatywnych, przede wszystkim uczucia porażki w związku z pierwszą turą wyborów.
Inny ciekawy wynik relacjonowanych tu analiz klimatu emocjonalnego po pierwszej turze wyborów prezydenckich 1990 roku w Polsce wskazuje na znaczną przewagę emocji negatywnych wśród elektoratu. Interpretując ten rezultat, autor powołuje się na prawidłowości dotyczące zjawisk wartościowania, zgodnie z którymi wysoki poziom zaangażowania emocjonalnego sprzyja aktualizacji negatywnych uczuć i ocen (por. Czapiński, 1988). Ilustracji tego zjawiska dostarczają także badania amerykańskie nad tzw. regresywnym rasizmem przeprowadzone przez Rogersa i Prentice-Dunna (1981).
W badaniach tych okazało się, że nie pobudzeni emocjonalnie biali wykazywali mniejszą agresję w stosunku do Murzynów niż wobec białych. Jednak pod wpływem wywołanego eksperymentalnie pobudzenia (wzbudzono w nich gniew) stawali się bardziej agresywni wobec Murzynów niż wobec białych. Autorzy badań interpretują to zjawisko, wskazując, że w sytuacji gdy nie wzbudzono w nich gniewu, ludzie reagują zgodnie z nowymi, egalitarnymi wzorcami zachowań. Jednak gdy odczuwają gniew, powracają do starych, historycznych wzorców dyskryminacji. Ta postać rasizmu została przez autorów nazwana regresywnym rasizmem, gdyż wiąże się z cofnięciem pod wpływem silnego afektu do wcześniejszych rozwojowo, bardziej prymitywnych form funkcjonowania.
Koncepcję bardzo silnie akcentującą rolę afektu w formowaniu systemu przekonań przedstawili Conover i Feldman (1981). Zdaniem tych autorów identyfikacja ideologiczna jest funkcją uczuć wobec grup politycznych o strategicznym znaczeniu dla kształtowania polityki kraju; w warunkach USA mogą to być np. związki zawodowe lub Murzyni. Zasadniczym wyznacznikiem identyfikacji ideologicznej jest jednak dla Amerykanów stopień sympatii lub antypatii dla liberałów i konserwatystów. Znacznie słabszą niż system sympatii i antypatii dla najważniejszych ugrupowań sceny politycznej determinantą identyfikacji ideologicznej są, zdaniem Conovera i Feldmana, preferencje dla określonych rozwiązań politycznych (np. systemu podatków lub gwarancji pracy).
Sniderman i Tetlock (1986) podkreślają, że to właśnie zdeklarowana niechęć do drugiej strony sceny politycznej pozwala wielu ludziom rozumieć politykę. Ktoś, kto wie, że czuje niechęć do jednego z prezentowanych stanowisk politycznych, może łatwiej zrozumieć, jakie stanowisko sam zajmuje wobec określonej kwestii. To rozumowanie sugeruje, że afekt, a przede wszystkim
178
afekt negatywny wobec politycznych oponentów, jest niejako pierwotny wobec świadomych sądów poznawczych o poszczególnych problemach związanych z polityką.
Dane dotyczące tak silnego wpływu zjawisk afektywnych na zachowania i decyzje polityczne, a w szczególności dane o relatywnie większym znaczeniu afektu niż sądów poznawczych, mocno potwierdzają tezę o tym, że racjonalność procesów spostrzegania i interpretowania rzeczywistości społecz-no-politycznej jest znacznie ograniczona.

Nieracjonalność symbolicznych ideologii
W swej charakterystyce kolejnych stadiów rozwoju refleksji teoretyczej i badań psychologii politycznej William McGuire (1995) określa dziesięciolecie 1980-1990 mianem ery ideologii politycznych. Niewątpliwie jedną z najbardziej ważkich w nurcie rozważań nad znaczeniem i strukturą ideologii politycznych jest teoria symbolicznych ideologii przedstawiona przez Davida 0. Searsa (Sears i in., 1989; Sears, 1993, a także omówienie: Mandrosz-Wró-blewska, 1989).
Termin "symboliczne ideologie" (symbolic politics) oznacza reakcje wywoływane przez określone symbole polityczne, powiązane z tymi symbolami za pośrednictwem procesu zwykłego warunkowania. Symboliczne ideologie są silnie nacechowane afektywnie, ubogie pod względem poznawczym i dalekie od racjonalności.
Przeprowadzono wiele badań nad tym, jaki wpływ na poglądy polityczne społeczeństwa amerykańskiego wywierają symboliczne ideologie, przeciwstawione czynnikowi "subiektywnie racjonalnemu". Czynnik subiektywnie racjonalny obejmował w badaniach takie zmienne, jak wielkość osobistego dystansu wobec danego problemu, poczucie zagrożenia związane z pewnymi wydarzeniami oraz naciski sytuacyjne, z jakimi stykała się osoba podejmująca decyzje.
Tak na przykład badania Lau, Browna i Searsa (1978) wykazały, że na postawy wobec wojny wietnamskiej większy wpływ od czynnika subiektywnie racjonalnego miały symboliczne ideologie wyznawane przez badanych. Czynnikiem subiektywnie racjonalnym było tu osobiste zaangażowanie w tę wojnę krewnych lub przyjaciół osób badanych. Symboliczne ideologie były w tych badaniach mierzone na czterech wymiarach: antykomunizm, liberalizm-kon-serwatyzm, postawy wobec militaryzmu i postawy wobec osób protestujących przeciw wojnie (wszystkie poza antykomunizmem określane za pomocą pomiaru temperatury emocji). W badaniach stwierdzono, iż czynnik subiektywnie racjonalny miał mniejsze znaczenie dla postaw wobec wojny wietnamskiej niż kontrolowane w badaniach postawy wobec ówczesnego rządu. Głównym predyktorem postaw wobec wojny okazały się jednak postawy symboliczne: wobec protestujących przeciw wojnie i wobec militaryzmu, antykomunizm i liberalizm-konserwatyzm.
Wyniki tych i innych badań potwierdziły koncepcję Searsa, w której zakłada się, że postawy wobec problemów politycznych mogą się kształtować nieza-
179
leżnie od interesów podmiotu (Sears i in., 1978; Sears, Kinder, 1985; Kinder, Sears, 1981). Proces kształtowania się tych postaw można porównać, zdaniem autorów tych badań, do warunkowania klasycznego. Określone postawy mogą być rezultatem zestawienia ich z pozytywnym lub negatywnym bodźcem. Na przykład, twierdzą Sears i współpracownicy, dziecko może nienawidzić pojęcia "komunizm", gdy za każdym razem, kiedy słyszy to słowo, jest ono łączone z potępiającym komentarzem. Proces nabywania symbolicznych ideologii jest więc bezrefleksyjny, niejako mechaniczny. Osobiste interesy i realny rachunek zysków i strat nie są istotne przy kształtowaniu tego typu postaw. Ta cecha symbolicznych ideologii jest oczywiście sprzeczna z jedną z centralnych tez teorii racjonalnego wyboru, zakładającą, że podstawową motywacją działań i decyzji człowieka jest maksymalizowanie własnego interesu.
Koncepcja symbolicznych ideologii podkreśla, że postawy polityczne odzwierciedlają stabilne, głęboko zakorzenione i silnie odczuwane symboliczne związki. Postawy wobec znajomych symboli organizują percepcję świata. Symboliczne ideologie nabywane są we wczesnym dzieciństwie lub wnioskowane z innych wcześnie nabytych przekonań, a jednak wpływają na sposób rozumienia i interpretowania zjawisk bieżących.
Jednym z przykładów symbolicznych ideologii jest symboliczny rasizm (Kinder, Sears, 1981; Sears, Kinder, 1985). Ta forma rasizmu, odmienna od tradycyjnego, bezpośredniego i łatwo uzewnętrznianego, jest nieco bardziej pośrednia: składa się z mieszaniny nieprzychylnych Murzynom reakcji afek-tywnych oraz tradycyjnych lub konserwatywnych wartości. Takie rozumienie rasizmu zostało ostro zaatakowane przez Philipa Tetlocka (1994), który argumentuje, że obrana przez Kindera i Searsa metoda badawcza prowadzi do przekłamań i nadmiernych uproszczeń związanych z przenoszeniem własnych wartości badaczy na wnioski z ich badań (Tetlock niezwykle emocjonalnie określa ten błąd jako "naukowe piekło"). Tetlock stwierdza, że przyjęte przez Kindera i Searsa podejście badawcze pozwala na objęcie etykietką rasisty także osób, które ze względów czysto ideologicznych, ale neutralnych wobec problemów rasowych sprzeciwiają się działaniom afirmatywnym lub akcji przewożenia czarnych dzieci do szkół w białych dzielnicach.
Niezależnie od dyskusji, jaką wywołała krytyka prac nad "symbolicznym rasizmem" opublikowana przez Tetlocka, do pojęcia tego często odwołują się psycholodzy polityki. Wprowadzane są także pojęcia analogiczne, jak "symboliczny patriotyzm" (Sullivan i in., 1992). Na "symboliczny patriotyzm" w ujęciu Sullivana i współpracowników składa się emocjonalne podejście do własnego kraju i pozytywna reakcja na tradycyjne symbole, takie jak flaga czy hymn narodowy.
Symboliczne ideologie są silnie nacechowane afektywnie i w tym sensie stanowią jeden z przykładów potwierdzających tezę o dużym znaczeniu zjawisk afektywnych w kształtowaniu poglądów politycznych.
Porównując koncepcję symbolicznych ideologii do teorii racjonalnego wyboru, David Sears (1993) podkreśla odmienność ich założeń. Koncepcja symbolicznych ideologii zakłada, że ludzie reagują afektywnie na podstawie dawno ukształtowanych i w danym momencie często już anachronicznych predyspo-
180
zycji, nie zaś na podstawie dostępnych informacji zgromadzonych w realistyczny, sensowny i zorganizowany sposób. Zgodnie z koncepcją symbolicznych ideologii ludzie są raczej odporni na zmiany niż otwarci na nowe informacje. Sears podkreśla, że symboliczne przetwarzanie może w ostatecznym rachunku służyć racjonalnym celom, ale jeżeli tak się dzieje, to w każdym razie nie w wyniku procesu drobiazgowego i racjonalnego rachunku zysków i strat.
Nacisk kładziony na zjawiska afektywne odróżnia, zdaniem Searsa, koncepcję symbolicznych ideologii od podejścia tych autorów z kręgu psychologii poznawczej, którzy przedstawiają człowieka jako poznawczego biedaka (cogni-tive miser), reagującego zgodnie z niektórymi tylko docierającymi do niego poznawczymi wskazówkami, ignorującego zaś pozostałe informacje (zjawisko top of the head). Spośród koncepcji poznawczych analizujących rolę schematów i kategorii w przetwarzaniu informacji społecznych najbardziej zbliżona do koncepcji symbolicznych ideologii jest koncepcja Fiske i Pavelchaka, która uwzględnia rolę afektu. Sears jednak wyraźnie kontrastuje oba te podejścia teoretyczne, pokazując, że koncepcja symbolicznych ideologii nie tylko uwzględnia rolę emocji, ale także uznaje prymat emocji nad poznaniem.
Fiske i Pavelchak (1986) odnoszą koncepcję i wyniki badań Searsa i współpracowników do swojej koncepcji przetwarzania analitycznego i kategorialne-go i dokonują analogii między symbolicznymi ideologiami a procesem katego-rialnego przetwarzania danych. Istotna różnica pomiędzy tymi dwoma pojęciami wydaje się dotyczyć stopnia ich ogólności (większego w przypadku symbolicznych ideologii niż kategorii rozumianych tak jak w koncepcji Fiske) oraz zawężenie tematyczne symbolicznych ideologii do elementów rzeczywistości politycznej. Jednocześnie wydaje się, że posługiwanie się kategoriami jest zjawiskiem bardziej powszechnym w praktyce społecznej niż posługiwanie się symbolicznymi ideologiami. Kategoriami posługujemy się wszyscy, symbolicznymi ideologiami tylko niektórzy. Brak co prawda badań bezpośrednio odpowiadających na pytanie o powszechność posługiwania się symbolicznymi ideologiami, istnieją jednakże pewne przesłanki sugerujące, że myślenie ideologiczne może być ograniczone do pewnych odłamów społeczeństw. Po pierwsze, jak to wskazywaliśmy już wcześniej, omawiając niepełność, czy nawet brak wiedzy politycznej przeciętnego obywatela, znaczne części społeczeństwa nie stosują abstrakcyjnych pojęć w myśleniu o rzeczywistości politycznej. Przy założeniu, że myślenie ideologiczne wymaga zaangażowania takich pojęć (oczywiście niekoniecznie rozumianych zgodnie z ich definicjami normatywnymi), można się spodziewać, że ten typ myślenia nie staje się udziałem części ludzi. Z drugiej strony, jeśli weźmiemy pod uwagę, iż symboliczne ideologie są kon-struktem o charakterze raczej emocjonalnym niż poznawczym, trudność wypowiadania się w nawiązaniu do abstrakcyjnych pojęć nie musi oznaczać, że dana osoba nie posługuje się w praktyce symbolicznymi ideologiami. Jest na przykład całkowicie możliwe, że osoba nie potrafiąca prawidłowo zdefiniować pojęcia "liberalizm" czuje się zdeklarowanym zwolennikiem konkretnych wartości liberalnych i te odczucia mogą determinować jej wybory polityczne.
181
Racjonalni czy nieracjonalni
Założenie o racjonalności podmiotów działań społeczno-politycznych poddawane jest więc przez psychologów wszechstronnej krytyce. Argumentów podważających klasyczną tezę ekonomii dostarczają zarówno analizy teoretyczne, jak i badania psychologii politycznej. Argumenty te są na tyle liczne i silne, iż tezę o pełnej racjonalności sądów i decyzji politycznych można z dużym prawdopodobieństwem odrzucić. To stwierdzenie wymaga jednak także pewnych zastrzeżeń.
Po pierwsze, jeśli nawet działania ludzkie dotyczące zjawisk politycznych nie są w pełni racjonalne w odniesieniu do modelu idealnego, to jednak często bywają racjonalne w innym znaczeniu. Nawet przecież ułomne wobec idealnego modelu decyzje mogą mieć pewien walor racjonalności subiektywnej. Na przykład, posługiwanie się stereotypami pozwala nie zagubić się w natłoku informa- ; cji wieloznacznych i może być jedynie słusznym, subiektywnie racjonalnym wyborem wobec trudności z integrowaniem dużej liczby danych. O tym upraszczającym charakterze schematów i stereotypów pisaliśmy już wcześniej, podkreślając głównie negatywny, zubażający funkcjonowanie poznawcze aspekt tego zjawiska. Trudno jednak zaprzeczyć, iż uproszczenie, ułatwienie procesu myślenia i podejmowania decyzji ma także charakter racjonalny z punktu widzenia posługującego się schematami i stereotypami podmiotu.
Niektórzy badacze wskazują także na nieco inny aspekt subiektywnej racjonalności stereotypów. Tak na przykład Wetherell i Potter (1992), którzy badali metodą otwartych wywiadów charakter stereotypów rasowych białych mieszkańców Nowej Zelandii wobec Maorysów, stwierdzili na tej podstawie, że ideologie powiązane z owymi stereotypami w znacznej mierze służyły podbudowaniu pseudoracjonalnymi argumentami polityki wyzysku prowadzonej w przeszłości wobec tej mniejszości. Subiektywna racjonalność stereotypów polega tu na moralnej legitymizacji nieuprawnionych praktyk stosowanych wobec obcych przez własną grupę narodowościową czy rasową. Taka racjonalizująca interpretacja stereotypów i prywatnych ideologii dotyczących innych narodowości i ras nie jest na razie dominująca w literaturze przedmiotu: autorzy zdecydowanie częściej wskazują na nieracjonalność stereotypów związaną z silnym wpływem afektywnego komponentu tego konstruktu.
Przywołajmy jeszcze inny przykład subiektywnej racjonalności obiektywnie nieracjonalnych zachowań politycznych: popieranie najbardziej skrajnej z możliwych opcji politycznej, głoszącej hasła wręcz irracjonalne w ocenie większości obserwatorów, może jednak przynosić znaczne korzyści psychologiczne zwolennikom tej opcji, np. dawać poczucie przynależności, tożsamości i dumy grupowej (odczucia często bardzo silne u wyznawców ideologii marginalnych z punktu widzenia całego społeczeństwa).
Warto więc mocno podkreślić, że w tym opracowaniu przytaczamy argumentację na rzecz tezy o niepełnej racjonalności poglądów i wyborów politycznych człowieka w odniesieniu do kryteriów obiektywnych, których dostarcza logika, zestawienie niezbitych faktów, czy też powszechnie obowiązujące standardy.
182
Po drugie, nie wszystkie sądy i wybory polityczne danej osoby są w takim samym stopniu nieracjonalne. Wcześniej przytoczone dane sugerują, że im bardziej odległy jest konkretny problem od symbolicznej ideologii wyznawanej przez aktora, im mniej emocji (zwłaszcza negatywnych) wzbudza, im więcej rzetelnej wiedzy ma o nim podmiot, tym większe są szansę na racjonalną, obiektywną wobec niego postawę. Ta sama osoba może nie tylko charakteryzować się większą lub mniejszą racjonalnością sądów politycznych dotyczących różnych kwestii, lecz nawet w różnych sytuacjach odnosić się mniej lub bardziej racjonalnie do tej samej kwestii. Badania pokazują na przykład, że spójność systemu przekonań danej osoby zwiększa się znacznie, jeśli skłonimy ją chociażby do pomyślenia na temat danego problemu (McGuire, 1985; Tesser, 1978) lub jeżeli wzmocnimy jej zainteresowanie polityką (Judd i in., 1981; Nie, Andersen, 1974).
Tak więc, niezależnie od tego, iż istnieją różnice indywidualne w stopniu racjonalności poszczególnych osób (różny jest bowiem poziom wiedzy o rzeczywistości politycznej, różna indywidualna skłonność do kierowania się emocjami, a także do posługiwania się symbolicznymi ideologiami), istnieją też intra-personalne obszary racjonalności i nieracjonalności. Wiele wskazuje na to, że owe obszary nieracjonalności stanowią niejako figurę na tle dominującej w procesach myślowych człowieka racjonalności.
Już nawet obserwacje potoczne zjawisk codziennego życia pozwalają zauważyć, że jeśli tylko nie zostaje zaangażowane myślenie ideologiczne o określonym problemie lub po prostu bardzo silne emocje, jednostki prawie bezwy-jątkowo zachowują się tak, aby maksymalizować własny zysk. Zakres tego zjawiska niewątpliwie często zaskakuje osoby myślące nazbyt idealistycznie o ludzkich motywacjach, a także zdeklarowanych przeciwników teorii racjonalnego wyboru. Monroe (1995) twierdzi nawet, że maksymalizowanie własnego interesu, a więc główna teza teorii racjonalnego wyboru, jest ze wszyst-
/Jg2fg g j
tecznych. Nie można więc powiedzieć, że człowiek jest nieracjonalny, podobnie jak nie można wygłosić tezy, że jest w pełni racjonalny.
Trzeba przy tym z całą mocą podkreślić, że założenie o racjonalności, wyrastające z tradycji Oświecenia, wniosło wiele pozytywnego do koncepcji człowieka. Przypisuje ono jednostkom ludzkim inteligencję i samowiedzę. Każe wierzyć, że człowiek może sam najlepiej osądzić, co jest dla niego najlepsze. Wynika z niego wniosek, że ani państwo, ani grupy nacisku, ani rodzina, czy też autorytety religijne nie są niezbędne do samodzielnego podejmowania decyzji. Człowiekowi przysługuje zarówno wolność w kształtowaniu własnego losu, jak i odpowiedzialność za swoje życie.
Założenie o racjonalności wiąże się także z przekonaniem o podmiotowości człowieka. Ludzie mają możliwość wyboru i nie są jedynie przedmiotem oddziaływań czynników wobec nich nadrzędnych: determinizmu historii, struktur i klas społecznych, sił boskich czy wrogich demonów. Możliwość swobodnego wyboru niesie ze sobą możliwość kontrolowania sytuacji i ich przewidywania. Człowiek ma więc według teorii racjonalnego wyboru największą moc sprawczą. Inną konsekwencją założenia o racjonalności jest wiara w możli-
183
wość osiągania kompromisów w sytuacjach spornych drogą racjonalnego dyskursu (por. Monroe, 1995).
Wiara w inteligencję i samowiedzę człowieka, w jego podmiotowość i zdolność do osiągania kompromisów w wyniku racjonalnego dialogu pozwala na podtrzymywanie humanistycznej koncepcji natury ludzkiej. Nie można nie docenić piękna tej koncepcji i jej wkładu w dzieło postępu społecznego. Wiara w ten model sprawia, że jednostki, grupy, całe społeczeństwa podejmują konstruktywne działania przez ten model postulowane. Trzeba bowiem uznać, że j teoria racjonalnego wyboru jest przede wszystkim teorią normatywną - wska- j żuje, co powinno się czynić, aby osiągnąć możliwie najlepsze rezultaty. Model ten jako taki ma więc niezwykle pozytywny wpływ na wiele zachowań społecz- j nych. Z drugiej jednak strony, ignorowanie wiedzy o ograniczeniach modelu racjonalnego pozbawiłoby nas innej części prawdy o człowieku. Warto pamiętać, że szczególnie w odniesieniu do zjawisk politycznych model racjonalnego myślenia okazuje się dalece uproszczony.
Elster (1986) proponuje, aby zjawiska wskazujące na nieracjonalność wyborów ludzkich potraktować jako pewną podklasę zachowań w ramach modelu racjonalnego, alternatywny bowiem wobec niego model oznaczałby jedynie chaos. Podejście to wydaje się zasadne, jednak wymaga ono dalszej pracy badawczej prowadzącej do dookreślenia, jak rozległa jest owa sfera nieracjonalności działań aktorów sceny społecznej. Nie jest to na pewno zadanie łatwe. Jak napisał Gordon Allport: "Potrzeba było lat pracy i miliardów dolarów, aby wyjaśnić sekret atomu. Jeszcze większych nakładów wymagać będzie wyjaśnienie sekretów irracjonalnej natury człowieka" (1954). Dopiero jednak po zaawansowaniu takich analiz będzie można odpowiedzieć na pytanie, czy teorię zachowań społecznych można określić z większą trafnością jako teorię racjonalnego wyboru, czy raczej, ze wzgędu na proporcję obu typów zachowań, jako teorię wyjaśnionej nieracjonalności. Już obecnie można jednak stwierdzić, że sfera decyzji politycznych ze względu na szczególną trudność, jaką sprawia zwykłym ludziom oraz dużą podatność na wpływ schematów i stereotypów, afektu i ideologii, znajduje się na pewno bliżej nieracjonalnego krańca tego spektrum niż większość innych sfer funkcjonowania człowieka.
Bibliografia
Abelson R.P., Kinder D.R., Peters M.D., Fiske S.T. (1982), Affectiue and semantic components in
political person perception, "Journal of Personality and Social Psychology", 42, 619-630. Allport G.W. (1954), The naturę ofprejudice, Reading, Mass.- Addison Wesley. Campbell A., Converse P.E., Miller W.E., Stokes D.E. (1960), The American Voter, New York: Wiley. Chlewiński Z., Kurcz I. (red.) (1992), Stereotypy i uprzedzenia, w: Kolokwia Psychologiczne, t. 1,
Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Conover P.J., Feldman S. (1981), The origins and minings ofliberallconservative self-identifica-
tions, "American Journal of Political Science", 25, 617-645. Converse P.E. (1964), The naturę of belief systems in mass publics, w: D.E. Apter (red.), Ideology
and Discontent, New York: Free Press. Crocker J., Fiske S.T., Taylor S.E. (1984), Schematic bases of belief change, w: J.R. Eiser (red.),
Attitudinal judgment, New York: Springer.
184
Czapiński J. (1988), Wartościowanie. Efekt negatywności, Wrocław: Ossolineum.
Elster J. (red.) (1986), The multiple self, New York: Cambridge University Press.
Erikson R.S., LuttbergN.R., Tedin K.L. (1980), American public opinion: It's origins, content, and impact, wyd. 2, New York: Wiley.
Fiorina M. (1981), Retrospectiue uoting in American National Elections, New Haven, Ct.: Yale University Press.
Fiske S.T., Kinder D.R. (1981), Involvement, expertise and schema use: euidence from political cognition, w: N. Cantor, J.F. Kohlstrom (red.), Personality, cognition and social interaction, s. 171-190, Hillsdale, N.J.: Lawrence Erlbaum.
Fiske S.T., Kinder D.R., Larter M. (1983), The nouice and the expert: Knowledge-based strategies in political cognition, "Journal of Experimental Social Psychology", 19, 381-400.
Fiske S.T., Pavelchak M.A. (1986), Category-based uersus piecemeal-based affectiue responses: De-nelopments in schema-triggered affect, w: R.M. Sorrentino, E.T. Higgins (red.), The handbook of motwation and cognition: Foundations of social behauior, New York: Guilford Press.
Fiske S.T., Taylor S.E. (1984), Social Cognition, wyd. 1, New York: Random House.
Fiske S.T., Taylor S.E. (1991), Social Cognition, wyd. 2, New York: McGraw-Hill.
Gembura-Chmielewski K. (1991), Emocje po pierwszej turze wyborów, w: Polski wyborca '90, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
JuddC.M., Krosnick J.A., Milburn M.A. (1981), Political involvement and attitude structure in the generał public, "American Sociological Review", 46, 660-669.
Karwat M. (1996), Stereotypowa personifikacja polityki, "Studia Polityczne", 5, 85-98.
Kinder D.R., Fiske S.T. (1986), Presidents in the public mind, w: M. Hermann (red.), Political Psychology, London: Jossey-Bass Publishers.
Kinder D.R., Sears D.O. (1981), Prejudice and politics: Symbolic racism uersus racial threats to the good life, "Journal of Personality and Social Psychology", 40, 414-431.
Kofta M., Sędek G. (1992), Struktura poznawcza stereotypu etnicznego, bliskość wyborów parlamentarnych a przejawy antysemityzmu, w: Kolokwia Psychologiczne, t. 1, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Larson D.W. (1994), The role of belief systems and schemas in foreign policy decision-making, "Political Psychology", 15,17-33.
LauR.R., Brown T.A., Sears D.O. (1978), Self-interest and ciuilians attitudes toward the Vietnam War, "Public Opinion Quarterly", 42, 462-483.
Mandrosz-Wróblewska J. (1989), Afekt jako przesłanka poglądów politycznych, "Studia Nauk Politycznych", 2 (98), 45-65.
Mandrosz-Wróblewska J. (1996), Spostrzeganie demokracji w USA i w Polsce - analiza porównawcza, referat wygłoszony na XXIX Zjeździe Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Gdańsk.
Mandrosz-Wróblewska J. (1996),Zmienność ocen interpersonalnych związana z organizacją struktur poznawczych, "Przegląd Psychologiczny", 1, 127-150.
Mansbridge J. (1995), Rational choice gains by losing, "Political Psychology", special issue: "Political economy and political psychology", 16, 137-156.
McGuire W.J. (1985), The naturę ofattitudes and attitude change, w: G. Lindzey, E. Aronson (red.), Handbook of Social Psychology, wyd. 3, Reading, Mass.: Addison-Wesley.
McGuire W.J. (1993), The poly-psy relationship: Three phases of a long affair, w: S. Iyengar, W. McGuire (red.), Explorations in political psychology, Durham-London: Duke University Press.
Monroe K.R. (1995), Psychology and Rational Actor Theory, "Political Psychology", special issue: "Political economy and political psychology", 16,1-22.
Nie N.H., Andersen K. (1974), Mass belief systems reuisited: Political change and attitude structure, "Journal of Politics", 36, 540-591.
Putnam R.D., Leonardi R., Nanetti R.V. (1979), Attitude stability among political elites, .American Journal of Political Science", 23, 463-494.
Reykowski J. (1995), Subiektywne znaczenia pojęcia "demokracja" a ujmowanie rzeczywistości politycznej, w: J. Reykowski (red.), Potoczne wyobrażenia o demokracji, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.

185
Rogers R.W., Prentice-Dunn S. (1981), Deindiuiduation and anger-mediated interratial aggres-
sion: Unmasking regressiue racism, "Journal of Personality and Social Psychology", 41, 63-73. j Rosenberg S.W. (1995), Against neoclassical political economy: A political psychology critique,
"Political Psychology", special issue: "Political economy and political psychology", 16, 99-136. Rosenberg S.W., Ward D., Chilton S. (1988), Political reasoning and cognition. A Piagetan uiew,
Durham: Duke University Press. Sears D.O. (1993), Symbolic politics: A socio-psychological theory, w: S. Iyengar, W.J. McGuire
(red.), Explorations in political psychology, Durham-London: Duke University Press. Sears D.O., Huddy L., Schaffer L.G. (1989), A schematic uariant of symbolic politics theory, as
applied to racial and gender eąuality, w: R.R. Lau, D.O. Sears (red.), Political cognition: The
19th Annual Carnegie Symposium on Cognition, Erlbaum, Hillsdale, New York. Sears D.O., Kinder D.R. (1985), Whites' opposition to busing: On conceptualizing and operationa-
lizing group conflict, "Journal of Personality and Social Psychology", 48, 1141-1147. Sears D.O., Tyler T.R., Citrin J., Kinder D.R. (1978), Political system support andpublic response
to the energy crisis, "American Journal of Political Science", 22.
Simon H. (1986), Rationality in psychology and economics, "Journal of Business", 59, 209-224. Skarżyfiska K. (1993), Political activists' conceptualization of democracy and their attitudes to-
ward democratic order, "Polish Psychological Bulletin", 2, 121-135. Skarżyńska K. (1995), Potoczna percepcja i ewaluacja rzeczywistości społeczno-politycznej,
w: J. Reykowski (red.), Potoczne wyobrażenia o demokracji, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Sniderman P.M., Tetlock P.E. (1986), Interrelationship of Political Ideology and Public Opinion,
w: M. Hermann (red.), Political Psychology, San Francisco, London: Jossey-Bass Publishers. Stimson J.A. (1975), Beliefsystems: Constraint, complexity and the 1972 Election: "American Journal of Political Science", 19, 393-418. Sullivan J.R., Fried A., Dietz M.G. (1992),Patriotism, politics, and the election ofl988, "American
Journal of Political Science", 322, 345-368. Taylor S.E., Fiske S.T. (1978), Salience, attention and .attribution: Top of the head phenomena, w:
L. Berkovitz (red.), Aduances in Experimental Social Psychology, vol. 11, New York: Academic
Press. Tesser A. (1978), Self-generated attitude change, w: L. Berkovitz (red.), Aduances in Experimental
Social Psychology, vol. 2, Orlando, Fla.: Academic Press. Tetlock P.E. (1994), Political psychology or politicized psychology: Is the road to scientific heli
paued with good morał intentions?, "Political Psychology", 15, 509-529. Wetherell M., Potter J. (1992), Mapping the language of racism. Discourse and the legitimization
of exploitation, New York: Harvester and Wheatsheaf. Wolfinger R.E., Shapiro M., Greenstein F.J. (1980), Dynamics of American politics, Englewood
Cliffs, N.Y.: Prentice Hali. Zajonc R. (1980), Feeling and thinking: Preferences need no inferences, "American Psychologist",
35,151-175.
EKSTREMIZM POLITYCZNY
Pojęcie ekstremizmu politycznego
Pojęcie "ekstremizm" pochodzi od łacińskiego słowa extremus, które znaczy-końcowy, najdalszy, ostateczny. Ekstremista, zgodnie z definicją słownikową, to "człowiek o skrajnych poglądach, radykał, zwolennik skrajnych, ostatecznych środków" (Kopaliński, 1989). W odniesieniu do ekstremizmu politycznego oznacza to, po pierwsze, poglądy o skrajnym natężeniu (nie wyłączając aprobaty dla siłowych rozwiązań problemów politycznych). Po drugie sposób politycznej aktywności cechujący się forsowaniem wąsko pojętych interesów własnych, bez respektowania interesów innych grup społecznych, oraz nieustępliwością, wraz ze stosowaniem przemocy w osiąganiu celów (zob. też WEP, 1996, t. 2). Zwraca się niekiedy uwagę, iż termin "ekstremizm polityczny" ma charakter względny. To, jakie postawy są określane w polityce mianem ekstremalnych (radykalnych1, krańcowych), zależy bowiem od punktu odniesienia, który stanowi dominujący w danym państwie nurt poglądów politycznych (np. Elms, 1976). Na przykład w Ameryce w pewnym okresie protesty przeciwko wojnie w Wietnamie były traktowane jako przejaw skrajnie lewicowych poglądów, z chwilą zaś, gdy stały się one powszechne, mówiono o nich jako postawie umiarkowanie liberalnej (co oznacza w Ameryce orientację centrolewicową, por. Elms, 1976). Względność pojęcia "ekstremizm polityczny" można najlepiej zaobserwować w toku zachodzących przemian ustrojowych. W krajach o rozwiniętej demokracji partie komunistyczne są ujmowane w kategoriach politycznego ekstremizmu, podczas gdy np. w byłych państwach bloku wschodniego komunizm był jedyną dopuszczalną ideologią w oficjalnym życiu społeczno--politycznym, polityczny radykalizm zaś przypisywano opozycji działającej na rzecz demokracji.
Zgodnie z tradycyjnym podziałem ideologii politycznych na lewicowe i prawicowe, także i partie ekstremistyczne bywają klasyfikowane w tych katego-
1 Terminy "ekstremizm" i "radykalizm" bywają niekiedy stosowane zamiennie, czasem zaś rezerwowane są dla opisu odmiennych orientacji politycznych. Ekstremizm bywa odnoszony do politycznej prawicy, radykalizm zaś do ruchów skrajnie lewicowych, określanych też mianem ultralewicowych lub potocznie - lewackich (zob. Zmierczak, Wronkowska, 1993). W rozdziale niniejszym oba terminy, zgodnie z powszechnie przyjętą konwencją, stosowane będą zamiennie (por. Elms, 1976; Merkl, Weinberg ,1993; Wilcox i in., 1997).
riach, choć wielu autorów kwestionuje to jednowymiarowe ujęcie orientacji politycznych, uważając je za mało precyzyjne i niewystarczające dla opisu różnorodności postaw politycznych (por. typologie ideologii politycznych wprowadzone przez Eysencka, 1954, Rokeacha, 1973 oraz Boskiego, 1993). Pozostając wszakże przy tradycji w tym względzie, partyjny ekstremizm prawicowy i lewicowy można najogólniej scharakteryzować następująco. Ekstremizm prawicowy w państwach demokratycznych cechuje ultranacjonalizm, etnocen-tryzm, antyparlamentaryzm, antypluralizm, antyegalitaryzm, pojmowanie państwa w kategoriach autorytarnych, tj. "prawa i porządku", idealizacja narodowych tradycji i przeszłości, w której wszystkie instytucje państwowe działały w harmonii, naród zaś był zjednoczony, silny, "czysty" rasowo i dominujący nad innymi, żądania ekonomiczne dotyczące obniżenia podatków i ograniczenia interwencjonizmu państwowego (np. Merkl, Weinberg, 1993; Wilcox i in., 1997). Natomiast ekstremizm lewicowy postuluje przede wszystkim egalitaryzm, zmianę struktury społecznej w kierunku zmniejszenia nierówności uzyskiwanych dochodów, rozbudowany program socjalny i interwencjonizm państwowy w sferze ekonomicznej, aż do zniesienia własności prywatnej włącznie (ruchy komunistyczne), albo usunięcie władzy państwowej, uznawanej za niemoralną ze względu na stosowanie przymusu wobec jednostki (ruchy anarchistyczne) (Aranda, 1997).
Nurty polityczne obejmujące zarówno prawicowe, jak i lewicowe partie ekstremistyczne są wewnętrznie bardzo zróżnicowane (por. Merkl, Weinberg, 1993). I tak, w obrębie skrajnej prawicy działają ruchy wyrosłe z tradycji międzywojennego faszyzmu (partią faszyzującą w Polsce jest obecnie np. Polskie Stronnictwo Narodowe) oraz partie, których celem jest czynne przeciwstawianie się komunizmowi (np. działająca w Polsce Liga Republikańska) lub ludziom odmiennego pochodzenia etnicznego, np. Żydom, Palestyńczykom, Murzynom, Chorwatom, Ukraińcom. Do skrajnej prawicy należą także organizacje, które zrodziły się z religijnego fundamentalizmu (np. polskie fundamentalistycznokato-lickie Stronnictwo Narodowe "Szczerbiec"). Natomiast za ekstremistyczną lewicę uważane są partie ekologiczne, feministyczne, pacyfistyczne, anarchistyczne, komunistyczne (por. np. Elms, 1976; Presley, 1985; w Polsce od kilku lat prowadzą działalność np. Związek Komunistów Polskich "Proletariat", Federacja Anarchistyczna, Młodzieżowa Inicjatywa Rewolucyjna2). Niezależnie od różnic wynikających z orientacji politycznych, skrajność postaw politycznych wyraża się w pewnych cechach wspólnych. Są one następujące: wojowniczość i destrukcja ukierunkowana na zniszczenie instytucji demokratycznych w państwie, fundamentalizm przekonań wyrażający się w podziale świata na "dobry" i "zły", zgodnie z którym własna ideologia traktowana jest jako jedynie słuszna i mieszcząca się w obszarze "dobrego" świata oraz podająca proste recepty na uporanie się ze złożonymi problemami (por. Bobbio, 1996; Merkl, Weinberg, 1993).
2 Podane w tym miejscu oraz dalej nazwy partii polskich obowiązywały w okresie pracy nad niniejszym tekstem, tj. w 1997 r. Zważywszy na fakt, iż polskie partie polityczne często przekształcają się, zmieniając nazwę, lub się rozwiązują, nie jest pewne, czy w momencie, gdy książka dotrze do czytelnika, wymienione partie nadal będą prowadzić swą działalność.
188
Ekstremizm polityczny w badaniach psychologów
Zainteresowanie psychologów politycznych ekstremizmem skupia się głównie wokół pytań o psychologiczne dyspozycje ludzi gotowych do popierania i/lub podejmowania działań ekstremistycznych oraz o czynniki prowadzące do ukształtowania tego rodzaju dyspozycji. Badania w tym zakresie są bardzo trudne (w Polsce jak dotąd nie zostały podjęte, a przynajmniej nie opublikowano wyników tego rodzaju analiz). Partie uznawane za ekstremistyczne są bowiem bardzo hermetyczne, ich członkowie nieufnie nastawieni do osób spoza własnego grona, a niektóre, jak np. grupy terrorystyczne, działają nielegalnie. Większość analiz psychologicznych obejmuje zatem tzw. ekstremistów la-tentnych (utajonych), nazywanych też potencjalnymi; ludzie ci nie należą do partii politycznych, często nie potrafią nawet określić własnej orientacji politycznej lub czynią to błędnie (np. Adorno i in., 1950; Elms, 1976; Ro-keach, 1973). Cechuje ich wszak psychologiczna gotowość do przyjęcia ekstremistycznych postaw politycznych. W pewnych warunkach ich ekstremizm polityczny może zostać zaktywizowany, co prowadzi do otwartego opowiadania się za programami i działalnością ruchów ekstremistycznych, a nawet do podjęcia takiej aktywności, np. wstąpienia do odpowiedniej partii. Wówczas mamy do czynienia z ekstremizmem deklarowanym; ocenia się go na podstawie informacji osób badanych o własnej identyfikacji politycznej. Ekstremizm la-tentny jest zaś diagnozowany na podstawie specjalnych skal, mierzących ustosunkowanie osób badanych do rozmaitych kwestii społecznych, ekonomicznych i politycznych.
Badania, w których uczestniczyli członkowie niektórych organizacji ekstremistycznych i/lub ekstremiści potencjalni, doprowadziły do wyodrębnienia czynników psychologicznych opisywanych w kategoriach predyspozycji do podjęcia ekstremistycznej aktywności politycznej. Wnioski wypływające z tych badań pozwalają na opis swoistych dla ekstremistów politycznych:
� właściwości osobowościowych i warunków, w jakich się kształtują,
� cech intelektualnych oraz rozwoju moralnego,
� rysów patologicznych,
� warunków społecznych, które skłaniają człowieka do przyjmowania poglądów i/lub podejmowania działań ekstremistycznych.

Charakterystyki osobowościowe
Najpełniejsza analiza struktury osobowości ekstremistów politycznych dotyczyła faszystów (zdeklarowanych i potencjalnych). Prace na ten temat rozpoczęli już w latach trzydziestych badacze z tzw. szkoły frankfurckiej, a podjęte idee znalazły rozwinięcie w teorii charakteru autorytarnego autorstwa E. Fromma (1993) - oraz teorii osobowości autorytarnej, sformułowanej przez T.W. Adorna, E. Frenkel-Brunswik, D.J. Levinsona i R.N.
189
Sanforda (1950)3. Zarówno rozważania Fromma, jak i Adorna ze współautorami mieszczą się w konwencji psychodynamicznej. Istnieje wiele teorii wywodzących się z klasycznej psychoanalizy, określanych wspólnym mianem psy-chodynamicznych. Niezależnie od różnorodności zawartych w nich twierdzeń, opierają się bowiem na dwóch wspólnych podstawowych założeniach dotyczących człowieka. Po pierwsze przyjmuje się, iż mechanizmy regulujące wszelkie zachowania człowieka mają charakter nieświadomy. Założenie drugie dotyczy znaczenia wczesnodziecięcych doświadczeń w kształtowaniu określonej struktury popędowej, pragnień lub potrzeb, które, chociaż nie uświadamiane, determinują wybory i zachowania człowieka w rozmaitych sferach życia, także w sprawach polityki. Zgodnie z tymi założeniami moc sprawczą w skłonności do przejawiania postaw faszystowskich przypisuje się specyficznie ukierunkowanej w rezultacie doświadczeń rodzinnych popędowości.
W opisie szczególnej formy popędowości, determinującej całokształt aktywności człowieka -jego myślenie, odczuwanie, zachowania - Fromm posługiwał się pojęciem charakteru. Według autora charakter autorytarny oparty jest na dwóch konfliktowych dążeniach, pozostających w związku symbio-tycznym. Jedna z tych tendencji wyraża się w masochistycznym przeżywaniu uczucia niższości, pomniejszaniu własnej wartości, pragnieniu stopienia się z osobami, instytucjami, ideami postrzeganymi w kategoriach, siły, władzy, autorytetu. Autorytet ten z reguły jest idealizowany4, a utożsamianie się z nim podnosi poczucie własnej wartości. Drugim, przeciwstawnym w stosunku do masochizmu motywem jest sadyzm. Wyraża się on w silnej potrzebie panowania nad kimś, zadawania cierpienia (np. przez powodowanie społecznej izolacji, wyrządzanie krzywdy fizycznej) i czerpania z tego satysfakcji. Rozwinięty masochistyczny rys charakteru sprawia, iż osoby autorytarne pozwalają się eksploatować przez wyidealizowane ośrodki władzy, wobec których przejawiają bezkrytyczną uległość. Sadyzm zaś skłania ich do siania wokół destrukcji, przyjmowania postaw dyskryminujących osoby inne od siebie (różniące się np. pochodzeniem etnicznym). Charakter autorytarny, oparty na silnie wykształconych dążeniach sadomasochistycznych, stanowi - według Fromma - o psychologicznej gotowości ludzi do przyjmowania ideologii nazistowskiej. Jej hasła, takie jak np. antysemityzm, wyższość rasy nordyckiej, kult wodza harmonizowały bowiem z konfliktową strukturą charakteru autorytarnego, umożliwiając symboliczne zaspokojenie potrzeb wynikających z rozwiniętych skłonności masochistycznych i sadystycznych.
Charakter autorytarny, traktowany jako psychologiczna dyspozycja do przyjmowania ideologii totalitarnej, kształtuje się, zdaniem Fromma, w szczególnych okolicznościach, będących splotem z jednej strony wpływów państwa na rodzinę, w której wychowuje się jednostka, z drugiej wpływów poszczególnych jednostek tworzących grupy społeczne na życie państwa. Jak dowodzi
3 Zawarte w tej części rozdziału oraz dalej dane na temat autorytaryzmu, umysłowości twardejmiękkiej oraz dogmatyczności są obszernie omówione w innej pracy autorki (Jakubowska, 1999).
4 Osoby nieautorytarne także cenią autorytety, lecz pojmują je w sposób racjonalny. Szanują je i cenią, zachowując zdolność do krytycznej ich oceny (Fromm, 1993).
190
autor, polityka społeczno-ekonomiczna wyznacza styl życia i aspiracje ludzi zajmujących w strukturze społecznej określone miejsce. Kryzys gospodarczy w Niemczech okresu międzywojennego, który szczególnie dotkliwie doświadczył niemiecką klasę średnią (drobnych kupców i przedsiębiorców) sprawił, iż ludzie ci, zagrożeni bankructwem i deklasacją przeżywali silny lęk o swą przyszłość, zawiść i zazdrość wobec wszystkich, którym wiodło się lepiej. Równocześnie -w przeciwieństwie do robotników mieli zbyt dużo do stracenia, by zbuntować się przeciwko legalnej władzy. Bezsilność i nagromadzona zamaskowana wrogość stały się źródłem rozwoju charakteru autorytarnego. Ideologia faszystowska zaś znakomicie harmonizowała z konfliktową strukturą tego charakteru, umożliwiając równocześnie przez identyfikację z silnym wodzem zyskanie poczucia bezpieczeństwa oraz znaczenia, a zarazem uwolnienie się w sposób społecznie dozwolony od wrogości przez skierowanie jej na żydowską mniejszość.
O ile charakter autorytarny był opisywany przez Fromma w kategoriach struktury dynamicznej (dwóch konfliktowych popędów pozostających w symbiozie), o tyle osobowość autorytarną analizowano w badaniach Adorna i współautorów (1950) jako syndrom cech mierzonych tzw. skalą F (patrz też Korze-niowski, m.in. rozdział "Autorytaryzm i jego psychopolityczne konsekwencje" w niniejszym tomie). Cechy tworzące osobowość autorytarną można pogrupować wokół trzech podstawowych wymiarów. Jeden odnosi się do ujmowania relacji społecznych w kategoriach hierarchicznych. Innymi słowy, osoby autorytarne uważają, iż stosunki międzyludzkie są oparte na pewnym ustalonym porządku, w którym jedni ludzie zajmują pozycję niższą, drudzy zaś wyższą, mając z tej racji określone przywileje. Tak więc, z jednej strony osoby autorytarne dążą do dominowania nad jednostkami bądź grupami postrzeganymi jako słabsze, gorsze, odmienne. Z drugiej w sposób bezkrytyczny i arefleksyj-ny podporządkowują się autorytetom. Wymiar kolejny dotyczy skłonności do irracjonalnego myślenia, które wyraża się w tendencji do posługiwania się stereotypami w myśleniu o rzeczywistości oraz wiarą w przesądy, mistyczne uwarunkowania ludzkiego losu (np. przeznaczenie). Trzeci wymiar opisu syndromu cech autorytarnych można odnieść do podstawowego sposobu funkcjonowania afektywnego. Cechą specyficzną osób autorytarnych jest wrogość, wyrażana w tendencji do potępiania, odrzucania i surowego karania ludzi naruszających przyjęte normy i wartości (patrz: szczegółowa charakterystyka syndromu cech osobowości autorytarnej w pracach np. Koralewicz, 1987; Ko-rzeniowskiego, m.in. rozdział "Autorytaryzm i jego psychopolityczne konsekwencje" w niniejszym tomie).
Charakter autorytarny, jak wynika z klinicznych badań Adorna i współautorów (1950), tworzy się w rodzinie, w której panuje szczególny klimat emocjonalny. Wynika on ze struktury tej rodziny oraz stosowanych przez rodziców metod wychowawczych. Członkowie rodziny pozostają względem siebie w układzie hierarchicznym; ojciec zajmuje w niej pozycję nadrzędną, niższą - uległą w stosunku do męża - żona, na dole hierarchii znajdują się dzieci. Między rodzicami występuje tradycyjny podział ról - ojciec utrzymuje rodzinę, matka opiekuje się dziećmi i prowadzi dom. Ojciec w stosunku do dzieci jest surowy i karzący, matka pobłażliwa i opiekuńcza. Rodzice, zwłaszcza ojciec, preferu-
191
ją restrykcyjne metody wychowawcze oparte na poleceniach, zakazach i nakazach. W takich warunkach dziecko często przeżywa lęk i wrogość w stosunku do rodziców, szczególnie wobec surowego ojca. Z lęku przed karą nie okazuje wrogości; tłumi ją, idealizując ojca. Tylko idealizacja bowiem pozwala na zachowanie pozytywnego stosunku do rodzica i identyfikację z jego siłą. Tę relację i uczucia żywione do ojca przenosi następnie w życiu dorosłym na wszelkie autorytety, w tym m.in. na władzę polityczną, zachowując się wobec niej równie ulegle i bezkrytycznie jak w dzieciństwie wobec własnego ojca (lub matki, jeżeli ta przejawia przypisywane zwykle ojcu cechy).
Ludzie mogą się różnić natężeniem cech autorytarnych. Badania Adorna i współautorów (1950) oraz rezultaty wielu innych prac (obszernego ich przeglądu dokonuje np. Eckhard, 1991) doprowadziły do wniosku, że im wyższe natężenie cech autorytarnych, tym większe uprzedzenia wobec mniejszości narodowych oraz silniejszy konserwatyzm polityczny i religijność. Innymi słowy, duże nasilenie autorytaryzmu może, zgodnie z przytoczonymi rozważaniami, stanowić psychologiczną dyspozycję do przyjmowania skrajnie prawicowych poglądów politycznych. Porównania poziomu autorytaryzmu między ekstremistami prawicowymi (członkami partii konserwatywnych) i lewicowymi (członkami partii komunistycznych) doprowadziły do wniosku, iż ekstremiści prawicowi cechują się wyższym poziomem autorytaryzmu niż ekstremiści lewicowi (Rokeach, 1960). Jednak z najnowszych badań nad autorytaryzmem (Altemeyer, 1996) rozumianym jako wzajemnie powiązane postawy społeczno--polityczne wynika, iż ekstremistów prawicowych i lewicowych może cechować podobna charakterystyka mentalna. Różnica wyraża się wyłącznie w odrębnych kategoriach władzy, wobec której wykazują posłuszeństwo osoby autorytarne prawicowo i lewicowo, oraz w obiekcie kanalizowanej wrogości. Osoby autorytarne prawicowo są podporządkowane powszechnie przyjmowanym normom i legalnej władzy, a wrogość przejawiają wobec osób i grup odmiennych od usankcjonowanego obyczajowo i prawnie wzorca. Natomiast ludzie autorytarni lewicowo bezwzględnie podporządkowują się uznawanej przez siebie władzy (niekoniecznie legalnej), działania buntowniczne przejawiają zaś wobec ogólnie uznawanej władzy i przyjętego porządku społecznego (Altemeyer, 1996; rozdział "Autorytaryzm i jego psychopolityczne konsekwencje" w niniejszym tomie). W podsumowaniu rozważań o autorytaryzmie można najogólniej stwierdzić, iż niezależnie od sposobu definiowania autorytaryzmu (ujmowanego w postaci charakteru, syndromu cech osobowości albo syndromu postaw społeczno-politycznych) przyjmowanie skrajnych postaw politycznych stanowi eksternalizację wpisanej w autorytaryzm wrogości, która bywa uzasadniana politycznymi hasłami akceptowanymi w pewnych kręgach społecznych.
Analizy osobowości ludzkiej jako czynnika decydującego o gotowości do przyjmowania m.in. skrajnych postaw politycznych były także prowadzone w konwencjach innych niż psychodynamiczna. Szczególnie wiele prac na ten temat powstało w nurcie psychologii poznawczej. Najogólniej rzecz ujmując, osobowość pojmuje się tu w kategoriach względnie stałego, charakterystycznego dla jednostki sposobu postrzegania rzeczywistości, interpretowania napływających informacji, zasobu i treści zakodowanych w systemie wiedzy do-
192
świadczeń, struktury i wzajemnych powiązań informacji tworzących reprezentację świata w umyśle. W ramach poznawczego podejścia do człowieka sformułowano wiele rozmaitych teorii osobowości. W psychologii politycznej w celu wyjaśnienia różnic między ludźmi pod względem otwartości na polityczne ideologie najpełniej wykorzystane zostały dwie teorie. Pierwsza to teoria umysłowości twardej/miękkiej autorstwa H.J. Eysencka (1954 oraz Eysenck, Eysenck, 1996), druga - to teoria dogmatyczności, opracowana przez M. Rokeacha (1960). Umysłowość twardą tworzy syndrom następujących cech: konkretność (skłonność do skupiania się w myśleniu na faktach), praktycyzm (zainteresowanie sprawami materialnymi, nastawienie na gromadzenie dóbr materialnych), egotyzm, brak empatii, instrumentalne traktowanie ludzi. Umysłowa miękkość wyraża się w koncentracji wokół spraw teoretycznych (intelektualnych dociekaniach, spekulacjach myślowych), estetycznych, etycznych, wysoko rozwiniętej empatii i altruizmie. Porównanie tak rozumianej osobowości członków partii ekstremistycznych - faszystowskich i komunistycznych -z osobowością ludzi o innych orientacjach politycznych, tj. członków partii liberalnej, konserwatywnej i socjalistycznej oraz osób politycznie niezaangażo-wanych doprowadziło do ujawnienia podobieństwa osobowościowego faszystów i komunistów. Ekstremistów politycznych w większości cechowała umysłowość twarda, podczas gdy członków partii pozostałych trudno było jednoznacznie zdiagnozować w kategoriach osobowości twardej/miękkiej (Eysenck, 1954), osoby zaś politycznie niezaangażowane przejawiały na ogół typ umysłowości miękkiej (Rajnarain, 1986).
Syndrom cech typu umysłu, opisanych w kategoriach twardości/miękkości pozostaje w związku ze sposobem emocjonalnego reagowania człowieka w kontaktach społecznych. Osoby o umysłowości twardej przejawiają wyższy stopień agresywności i skłonności do dominowania w relacjach z innymi ludźmi niż ludzie o umysłowości miękkiej. Do takiego wniosku doszła m.in. T. Coulter, która w latach pięćdziesiątych badała członków angielskich partii komunistycznych i faszystowskich, porównując ich z osobami politycznie niezaanga-żowanymi, nie będącymi zarazem sympatykami określonych partii politycznych (wg Eysenck, 1954; Eysenck, Eysenck, 1996). Autorka stwierdziła, iż zarówno faszyści, jak i komuniści przejawiają w porównaniu z grupą kontrolną znacznie wyższy poziom wrogości i agresji. Różnica między faszystami i komunistami polegała wyłącznie na sposobie wyrażania wrogich uczuć; fa-i szyści czynili to otwarcie, podczas gdy komuniści ujawniali negatywne emocje I bardziej subtelnie, nie wprost. Odmienność faszystów i komunistów wynika prawdopodobnie z tego, iż niektóre treści ideologii komunistycznej nie przystają w pełni do potrzeb wynikających ze struktury osobowości komunistów. Ideologia komunistyczna zawierająca w sobie hasła równości i sprawiedliwo-| ści, odwołująca się do współczucia ludziom słabszym, społecznie poszkodowa-I nym, pozostaje w sprzeczności, wobec przypisanej przez Eysencka umysłowo-I ści twardej, ze skłonnościami hedonistycznymi, w tym z tendencją do swobodnego uwalniania m.in. impulsów agresywnych. Z drugiej strony, struktura partii komunistycznej oparta była jednak, podobnie jak struktura partii faszystowskiej, na hierarchii i przymusie, a polityczne programy obu partii zawie-
193
rały postulaty zniszczenia istniejących instytucji demokratycznych. Te właś-1 nie elementy, według autora, stanowiły o sile przyciągania ideologii faszy- | stowskiej i komunistycznej dla ludzi o umysłowości twardej. Umysłowość twarda stanowi więc, zgodnie z przedstawioną koncepcją psychologiczną, predyspozycję do łatwego przyjmowania zarówno prawicowych, jak i lewicowych postaw politycznych.
Zdaniem Eysencka określony typ umysłowości zależy przede wszystkim od czynników biologicznych. Eaves i Eysenck (wg Eysenck, Eysenck, 1996) zbadali kilkaset par bliźniąt jedno- i dwujajowych, stwierdzając, iż umysłowa twardość/miękkość jest dziedziczona w 54%. Oprócz genetycznych mechanizmów nabywania cech osobowości autor zwraca również uwagę na rolę w tym procesie czynników społecznych. Przeprowadzono wiele badań (zob. Eysenck, 1954), których wyniki wskazywały na to, iż kobiety reprezentują na ogół typ umysłowości miękkiej, podobnie jak osoby pochodzące z angielskiej klasy średniej (robotnicy wykwalifikowani, specjaliści techniczni, urzędnicy). Natomiast u mężczyzn oraz robotników niewykwalifikowanych częściej można było zaobserwować cechy specyficzne dla umysłowości twardej. Stwierdzone różnice między kobietami i mężczyznami oraz osobami zajmującymi niższą bądź wyższą pozycję w strukturze społecznej Eysenck skłonny był przypisać odmiennym procesom socjalizacji. W wychowaniu dziewczynek oraz dzieci z klasy średniej kładzie się bowiem nacisk na podporządkowanie ogólnie przyjętym normom społecznym; karane są zwłaszcza impulsy popędowe - wrogości i seksualności. Natomiast chłopcy oraz dzieci robotników niewykwalifikowanych podlegają mniej intensywnej socjalizacji bariery w postaci zakazów i nakazów moralnych są znacznie słabsze. Mogą więc oni swobodnie czerpać przyjemność z instynktów hedonistycznych, łatwiej uwalniają także uczucia destrukcyjne, takie jak wrogość. Generalnie rzecz ujmując, mają mniej oporów w łamaniu ustalonych społecznie norm politycznego zachowania, czego przejawem jest popieranie lub podejmowanie charakterystycznych dla ekstremi-zmu działań politycznych opartych na przemocy.
Drugą, klasyczną już teorią wyjaśniającą gotowość ludzi do przyjmowania określonych ideologii politycznych jest teoria dogmatyczności autorstwa Rokeacha (1960). Pojęcie dogmatyczności odnosi się do osobowości człowieka rozumianej jako system przekonań. Dogmatyczność jest opisana na wymiarze o przeciwległych biegunach: zamkniętość (wysoki stopień dogmatyzmu) - otwartość poznawcza (niski stopień dogmatyzmu). Autor opracował wiele cech kryterialnych, wyrażających różnice w nasileniu dogmatyzacji umysłu. Najogólniej rzecz ujmując, im silniejszy dogmatyzm, tym rzeczywistość postrzegana jest bardziej globalnie, zwłaszcza mało różnicowane są poglądy przez człowieka nie akceptowane (np. dla katolika inne religie jawią się jako podobne). W systemie wiedzy występują równocześnie nie powiązane ze sobą logicznie przekonania. Świat jest odbierany w kategoriach zagrożenia. Osoby silnie dogmatyczne są w stosunku do innych ludzi podejrzliwe, chcąc w ten sposób zabezpieczyć się przed ewentualnym grożącym niebezpieczeństwem. Równocześnie autorytety podlegają idealizacji; jednostka o dużym nasileniu dogmatyczności nie jest zdolna dokonać krytycznej oceny akcep-
194
towanej przez siebie władzy ani oddzielić człowieka od poglądów, które reprezentuje (np. brak aprobaty dla cudzych poglądów wywołuje antypatię do osoby, która je głosi). W badaniach wykryto, iż u radykałów prawicowych i lewicowych występuje wyższy stopień dogmatyczności umysłu niż u nieekstremi-stów, przy czym ekstremiści prawicowi są bardziej dogmatyczni niż lewicowi (Eckhard, 1991; Eysenck, 1954; Rokeach, 1960). Ekstremiści polityczni są zatem bardziej zamknięci na napływające informacje, mają mniej zróżnicowany obraz rzeczywistości, skłonni są ujmować świat w kategoriach czarno--białych itd., w przeciwieństwie do osób nie przyjmujących skrajnych postaw społeczno-politycznych.
Do przyjmowania ekstremistycznych postaw politycznych predysponuje także subsystem systemu przekonań człowieka, układ wartości, do których przywiązuje on rozmaitą wagę. Dwie wartości polityczne, będące elementem systemu wartości, są według Rokeacha (1973) podstawowe dla określenia politycznych preferencji ludzi. Jedna z nich to wolność, druga równość. Są osoby, które przypisują obu wartościom jednakowo wysoką albo niską rangę, dla innych bardziej znacząca jest wolność, dla jeszcze innych równość. Z badań, które przeprowadził autor (1973), wynikało, iż obie wartości lub jedna z nich były lokowane w systemie wartości znacznie wyżej przez osoby politycznie zaangażowane niż przez ludzi politycznie biernych. Z kolei im silniej była wykształcona orientacja lewicowa, tym większe znaczenie przywiązywano do wartości egalitarnych (równości), mniej zaś cenione były wartości odnoszące się do Boga, domu, rodziny, które miały duże znaczenie dla zwolenników partii konserwatywnych. Dla ludzi otwartych na ideologie ekstremistyczne faszyzm i komunizm charakterystyczne było w przypadku faszyzmu niskie szacowanie zarówno wolności, jak i równości, a w przypadku komunizmu wysoka ocena równości i niska wolności. Wyniki badań, które przeprowadził Trenton (1983) oraz Rokeach (1973), pozwoliły na bardziej szczegółowy opis systemu wartości ekstremistów lewicowych (na temat ekstremistów prawicowych brakuje danych). Autorzy stwierdzili, iż cenią oni: humanitaryzm, idealizm, sa-modyscyplinę i oryginalność, rozwój własnego ,ja", autonomię (Trenton, 1983), wartości estetyczne i intelektualne, egalitaryzm (Rokeach, 1973). Mniejsze znaczenie przywiązują natomiast do konwencjonalnych zwyczajów i norm, prestiżu, religii (Ray, 1984; Rokeach, 1973). W innych badaniach, prowadzonych w 1985 roku w Holandii przez van Snippenburga oraz Scheepersa (1991), uczestniczyła duża, reprezentatywna dla społeczeństwa holenderskiego próba (1799 osób), którą m.in. zdiagnozowano za pomocą skali mierzącej radykalizm zachowań politycznych. Sprawdzano, czy i które z osób badanych uczestniczyły w takich akcjach politycznych, jak nielegalne strajki, okupowanie dróg, budynków; autorów badania nie interesował rodzaj spraw, których dotyczyła | konkretna działalność, ani typ orientacji politycznej uczestników badania. Analizowano wyłącznie specyficzną dla każdej formy ekstremizmu politycznego skłonność do łamania prawa i stosowania siły w rozwiązywaniu spraw konfliktowych. Wyniki badań dowiodły, iż ludzie o radykalnych zachowaniach politycznych cenią wartości nazywane postmaterialistycznymi: przywiązują dużą wagę do wolności w głoszeniu poglądów politycznych, nieskrępowanej aktyw-

195
ności politycznej i społeczeństwa o rozbudowanych więziach międzyludzkich I (van Snippenburg, Scheepers, 1991).
Analizy obejmujące związek systemu wartości z postawami i aktywnością polityczną prowadzą do dwóch podstawowych wniosków. Po pierwsze, ludzie i pozytywnie reagują na te ideologie polityczne, które są oparte na wartościach i wysoko cenionych przez jednostkę (Rokeach, 1973). Po drugie, ich postawy polityczne oraz skłonność do radykalnych zachowań może zostać zaktywizowana w sytuacji zagrożenia możliwości realizacji ważnych wartości (van Snippenburg, Scheepers, 1991).
Innymi właściwościami osobowościowymi badanymi tylko w odniesieniu do radykałów lewicowych (członków partii lewackich) były dominujący rodzaj motywacji i stosunek do własnej osoby (Lichter, Rothman, 1982). Okazało się, że ekstremiści lewicowi kierują się w swych działaniach motywacją władzy, siłę polityczną postrzegają głównie w organizacji protestów, a więc negowaniu pewnego porządku i wymuszaniu określonych praw, nie zaś np. w prowadzeniu negocjacji czy podejmowaniu prób tworzenia instytucji i organizacji służących określonym celom. Charakteryzują się słabo ukształtowaną motywacją afiliacyjną, tzn. potrzebą współdziałania z innymi ludźmi. Są skoncentrowani na własnej osobie - cechuje ich wysoki poziom narcyzmu, który przejawia się w przesadnym poczuciu własnej ważności i wyjątkowości, dążeniu do stałego wzbudzania uwagi, podziwu oraz szacunku innych ludzi przy równoczesnej nadmiernej wrażliwości na krytykę5.
W badaniach nad skłonnością do podejmowania działań terrorystycznych stwierdzono, iż ich predyktorem może być właściwość osobowościowa zwana poszukiwaniem stresu (Crenshaw, 1986). Zgodnie z hipotezą "poszukiwania stresu" istnieją ludzie, którzy podejmują rozmaite zachowania ukierunkowane na wzrost poziomu pobudzenia oraz intensywności przeżywanych emocji6. W warunkach zagrożenia życia przeżywają silne emocje, wprawiające ich w stan wzmożonego pobudzenia i przyjemnej ekscytacji. "Poszukiwacze stresu" nie działają chaotycznie. Planują swe działania, dążąc każdorazowo do eskalacji trudności i zagrożenia. Nie zawsze poszukiwanie stresu bywa społecznie destruktywne. Staje się takie wówczas, gdy człowiek traktuje przemoc wobec legalnych władz i społeczeństwa jak osobiste wyzwanie; przeciwstawianie się powszechnie przyjętemu porządkowi stanowi w tym przypadku okazję do sprawdzenia własnych możliwości. Służy utrwaleniu lub wzmocnieniu poczucia własnej skuteczności, ważności i samooceny. Spośród takich ludzi mogą się rekrutować terroryści. Wśród osób poszukujących stresu można wyodrębnić dwa typy ludzi. Pierwszy, nazwany indywidualnym, poszukiwaczem stresu (indiuidualistic stress seeker), jest typem narcystycznym, który w konfrontacji z niebezpieczeństwem szuka samopotwierdzenia; występuje on najczęściej wśród przywódców terrorystycznych. Drugi, tzw. kolektywny po-
5 Narcyzm jest obszernie charakteryzowany np. przez K. Pospiszyla (1995).
6 Właściwość ta nazywana bywa w kategoriach bardziej ogólnych "poszukiwaniem wrażeń" (np. Ray, 1984; Zuckerman, Link, 1968; Zuckerman, 1971).
196
szukiwacz stresu (group stress seeker), w działaniu grupowym, wspólnie przeżywanym niebezpieczeństwie doświadcza emocjonalnych gratyfikacji w postaci poczucia więzi z członkami grupy i wzbudzania w nich podziwu, uznania. Tak więc, oprócz poszukiwania stresu u osób tego typu dominującym motywem grupowego działania są, w przeciwieństwie do indywidualnych poszukiwaczy stresu, silnie rozwinięte potrzeby afiliacyjne (wg Crenshaw, 1986).
Właściwości intelektualne i rozwój moralny
Psycholodzy w staraniach podejmowanych, by poznać czynniki odpowiedzialne za rodzaj i natężenie przyjmowanych przez ludzi postaw politycznych, badali również ich intelektualne możliwości rozumienia procesów politycznych oraz standardy moralne, które mogą powstrzymywać ludzi przed radykalizmem w działaniu lub mu sprzyjać. A oto, jak przedstawiają się właściwości intelektualne i rozwój moralny politycznych ekstremistów.
Badanie za pomocą testów inteligencji członków (głównie angielskich) partii faszystowskich i komunistycznych doprowadziło do wniosku, iż faszyści cechują się niższą inteligencją niż komuniści (Elms, 1976; Eysenck, 1954). Obserwuje się równocześnie znaczące różnice sprawności intelektualnej między przywódcami a członkami politycznych ugrupowań ekstremistycznych. Aranda (1997), który zajmował się psychologiczną diagnozą terrorystów o rozmaitej narodowości i orientacji politycznej działających w Ameryce, stwierdził, iż przywódcy grup terrorystycznych charakteryzują się wysoko rozwiniętą inteligencją, podczas gdy ich zwolennicy przejawiają na ogół znacznie niższy iloraz inteligencji. Stanowią tym samym łatwy obiekt manipulacji dla sprawnego intelektualnie przywódcy.
Z kolei wiedza o wydarzeniach politycznych i motywacja do poszukiwania informacji politycznych okazała się większa u osób skłonnych do przyjmowania spolaryzowanych postaw politycznych niż u nieekstremistów (Sidanius, 1984). Równocześnie stwierdzono, że im mniejsza orientacja w wydarzeniach politycznych i mniej rozwinięte polityczne myślenie, tym większa skłonność do przyjmowania postaw rasistowskich (Sidanius, Lau, 1989).
Presley (1985) porównywała cechy rozwoju moralnego amerykańskich ekstremistów lewicowych (członków ruchów antynuklearnych, komunistycznych i anarchistycznych), prawicowych (protestujących przeciwko zbyt wysokim, ich zdaniem, podatkom) oraz polityków partii centrowych (liberalnych, tzn. umiarkowanie lewicowych, oraz konserwatywnych, tj. umiarkowanie prawicowych). Posłużyła się do tego celu teorią Kohlberga, który wyodrębnia sześć stadiów rozwoju moralnego (zob. omówienie tej teorii, np. Zimbardo, Ruch, 1994). Przejawem stadium najniższego (pierwszego) jest przestrzeganie norm moralnych wyłącznie z lęku przed karą; posłuszeństwo wobec postrzeganej siły (ludzkiej i/lub mistycznej) stanowi tu podstawowy mechanizm respektowania norm etycznych. Im stadium wyższe, tym większa niezależność w moralnym myśleniu od zewnętrznych autorytetów. Stadium najwyższe charakteryzuje się przestrzeganiem norm zgodnych z własnym sumieniem, lecz zara-
197
zem społecznie uniwersalnych, które wynikają przede wszystkim z szacunku i zaufania do ludzi.
Na podstawie przeprowadzonych badań Presley doszła do wniosku, iż równo ekstremiści prawicowi, jak i lewicowi cechują się wyższym rozwojen moralnym niż członkowie partii centrowych. Wynika z tego, iż zdolność człov ka do kierowania się w życiu autonomicznymi sądami moralnymi może sprzyja generowaniu postaw politycznych, które polegają na otwartym wyrażaniu protestów przeciwko przyjętym społecznie i prawnie regułom życia społecznego.
Z kolei w innych badaniach porównanie ekstremistów prawicowych i lewicowych doprowadziło do wniosku, iż ekstremiści lewicowi cechują się wyższym rozwojem poziomu moralnego. Znacznie więcej ekstremistów lewicowych niż I prawicowych kieruje się bowiem w życiu samodzielnymi przemyśleniami zamiast np. zasadami wynikającymi z konwencjonalnych praktyk religijnych czy obyczajów hierarchicznego społeczeństwa; sami wykazują zresztą niezdolność do okazywania władczej postawy wobec innych ludzi (Ray, 1984; Reicher, Em-ler, 1984).
Czynniki psychopatologiczne
Potencjalnych ekstremistów oraz członków ekstremistycznych partii politycznych próbowano diagnozować w kategoriach klinicznych, starając się odpowiedzieć na pytanie, czy istnieje jakiś rodzaj zaburzeń stanowiących o gotowości człowieka do przejawiania ekstremistycznych postaw politycznych. Analizy kliniczne prowadzono głównie w odniesieniu do faszystów i komunistów (zarówno latentnych, jak i zdeklarowanych) oraz terrorystów. Na przykład Rokeach (1960), który badał dogmatyczność umysłu jako cechę osobowościową predysponującą do przyjmowania skrajnych poglądów politycznych (głównie komunistycznych i faszystowskich), stwierdził, iż wysoki stopień dogmatyza-cji współwy stęp uje z lękiem, niską samooceną i skłonnościami paranoicznymi, tzn. podejrzliwością wobec ludzi, tendencją do przypisywania im niegodziwych pobudek działania i tworzenia spiskowej wizji świata. Wiele spośród osób silnie dogmatycznych przejawiało w dzieciństwie symptomy nerwicowe: ssały kciuk, ogryzały paznokcie, miały zaburzenia snu, niepohamowane wybuchy gniewu; w przypadku tych osób wolniej przebiegał trening czystości, a także później niż inne dzieci nabywały one kontroli nad oddawaniem moczu. O skłonności do zaburzeń nerwicowych członków hinduskich partii komunistycznych informują także wyniki badań Rajnaraina (1986). Autor na podstawie kwestionariusza MPJ Eysencka stwierdził, iż komuniści w porównaniu z członkami partii socjalistycznych i faszystowskich wykazują znacznie wyższe wyniki na skali neurotyczności. Oznacza to, iż komuniści są mniej zrównoważeni emocjonalnie, nadmiernie pobudliwi, drażliwi, nastrojowi, mniej odporni na stres, a w sytuacjach trudnych - skłonni do załamań.
Zaburzenia neurotyczne obserwowane są również u terrorystów (lewicowych i prawicowych). Według niektórych autorów głównymi objawami tych zaburzeń są niskie poczucie własnej wartości oraz neurotyczna wrogość, któ-
198

rej symptomami są podejrzliwość, agresja, nietolerancja, drażliwość, obronne nieprzyjmowanie krytyki (np. Aranda, 1997; Crenshaw, 1986; Falk, 1997). Działalność terrorystyczna (tj. podkładanie bomb, zatruwanie środowiska materiałami radioaktywnymi, podpalanie, sabotaż, mordowanie, branie zakładników) dla ludzi o niskim poczuciu własnej wartości jest szczególnie atrakcyjna, może bowiem pełnić funkcję kompensacyjną, wytwarzając iluzję własnej omnipotencji. Nie jest wykluczone, iż służy równocześnie tworzeniu pozornie racjonalnych uzasadnień dla uwalniania indywidualnie przeżywanej wrogości, jakkolwiek dane w tej sprawie nie są całkowicie jednoznaczne. Crenshaw (1986) przytacza bowiem wyniki wielu badań terrorystów sugerujące, iż oprócz postaw popierających bez wahania stosowanie przemocy można u nich także zaobserwować postawy ambiwalentne (zob. badania Bollingera, prowadzone w byłych Niemczech Zachodnich). Przemoc jest przez niektórych terrorystów traktowana jako zło konieczne, przy czym aktom stosowania siły towarzyszy poczucie winy, cierpienia i żalu (zob. np. badania Jagera w byłych Niemczech Wschodnich oraz Knutson - w Ameryce). Inne obserwowane u terrorystów zaburzenia to narcyzm (świadczy o nim szczególnie skłonność do samopoświęcenia w celu wzbudzenia podziwu u samego siebie i/lub u grupy) oraz antysocjalne zaburzenia osobowości, zaburzenia z pogranicza nerwicy i psychozy, a także niektóre dysfunkcje organiczne centralnego układu nerwowego7. Wszystkie wymienione rodzaje zaburzeń powodują skłonności do zachowań agresywnych (np. Aranda, 1997; Crenshaw, 1986; Elms, 1976). Aranda (1997), prowadzący badania nad terrorystami reprezentującymi różne narodowości i orientacje polityczne, dowodzi, iż profil kliniczny przywódców grup terrorystycznych i członków tych grup jest pod pewnymi względami odmienny. Zarówno u jednych, jak i drugich występują antysocjalne zaburzenia osobowości, lecz przywódcy przejawiają znacznie bardziej nasilone paranoiczne rysy osobowości, są fanatykami idei, o którą walczą, charakteryzują się także wysoką samooceną i wiarą w siebie. Natomiast u członków tych grup występują często stany depresyjne oraz skłonność do nadużywania alkoholu i leków. Cechuje ich zarazem niska samoocena oraz silnie wykształcone pragnienie bycia akceptowanym w grupie, poczucia przynależności i więzi z innymi ludźmi.
Przytoczone dane kliniczne pochodzą głównie z opracowania studiów przypadku członków zróżnicowanych ideologicznie i kulturowo politycznych grup ekstremistycznych. W przypadku terrorystów badaniami objęto osoby, wobec których toczyło się postępowanie karne albo które zostały już skazane za nielegalną działalność. Przedstawiony tu obraz kliniczny ekstremistów politycznych nie musi być zatem prawdziwy w odniesieniu do wszystkich ludzi podej-ujących radykalną działalność polityczną. Dlatego, oprócz prób wyjaśniania ekstremizmu politycznego specyficznym rodzajem zaburzeń (zawierających komponenty nie kontrolowanej impulsywności, agresywności i braku inte-
7 Wymienione tu rodzaje zaburzeń szczegółowo charakteryzowane są np. w pracy D.L. Rosen-hana i M. Seligmana (1994). Niezależnie od występujących między tymi zaburzeniami różnic v symptomatologii ich cechą wspólną jest niestabilność zachowań, impulsywność, labilność nastroju, drażliwość, skłonność do łamania norm społecznych.
199
rioryzacji norm społecznych) istnieje sprzeczny z przytoczonym pogląd, zgodnie z którym przyjmuje się, iż odsetek zaburzeń wśród ekstremistów powinien być stosunkowo niewielki w porównaniu z odsetkiem zaburzeń w ogólnej populacji ludzi. Argumentuje się, iż przemoc w działalności ekstremistycznej ma charakter planowy i przemyślany; nie jest to działanie impulsywne, charakteryzujące wymienione wyżej zaburzenia. Zwłaszcza działalność nielegalna, jaką jest np. terroryzm, wymaga zachowania konspiracji oraz grupowego współdziałania, prowadzonego na ogół w warunkach silnego stresu, często z narażeniem życia. Członkowie grup terrorystycznych muszą być zatem starannie dobierani, a jednostki z zaburzeniami eliminowane, gdyż - ze względu na ich nieprzewidywalne zachowania - stanowiliby zagrożenie dla przetrwania grupy terrorystycznej (zob. wyniki wielu badań dyskutowane przez Crenshaw, 1986).
Czynniki społeczne
Na temat społecznych źródeł postaw ekstremistycznych istnieje w literaturze psychologicznej stosunkowo niewiele danych. Wśród prowadzonych analiz można wyodrębnić trzy grupy. Pierwsza obejmuje rozważania prowadzone na poziomie makrospołecznym; próbuje się w nich dociekać związku procesów społeczno-ekonomicznych z tendencją do przyjmowania przez ludzi postaw i zachowań ekstremistycznych. Drugi rodzaj badań ma charakter analiz mi-krospołecznych i obejmuje opis specyficznych cech organizacji ekstremistycznych, które to cechy mogą stanowić o atrakcyjności określonego ruchu politycznego dla pewnych ludzi. Trzeci typ analiz skupia się na demograficznej charakterystyce ekstremistów politycznych.
Analizy makrospołeczne
Prawdopodobnie pierwsze tego typu rozważania podjął austriacki psychiatra i psychoanalityk Reich. W roku 19338 ukazała się jego praca pt. Massen-psychologie des Fascismus, w której dowodzi on, iż panujące w społeczeństwie restrykcyjne normy narzucające obowiązujący typ stosunków rodzinnych i obyczajowość mogą prowadzić do wytworzenia powszechnej psychologicznej gotowości do przyjmowania postaw politycznie ekstremistycznych faszystowskich i komunistycznych. Zdaniem autora politycznych postaw ekstremistycznych nie można przypisywać poszczególnym jednostkom, lecz społeczeństwu jako całości. Przez tradycję liczącą wiele pokoleń doprowadziło ono bowiem do wykształcenia wartości, które ograniczają możliwość realizacji naturalnych dla człowieka popędów biologicznych, w tym przede wszystkim popędu seksualnego. Autorytarny, tzn. oparty na hierarchii i przymusie typ relacji rodzinnych, w którym rola kobiety jest sprowadzona wyłącznie do czynności ma-
8 Praca była wielokrotnie tłumaczona na język angielski. W niniejszej bibliografii patrz Reich (1975).
200
cierzyńskich, oraz religijność, wpędzająca w poczucie winy z powodu odczuwanych potrzeb seksualnych prowadzą do wyparcia popędu seksualnego i sprzężonej z nim agresywności. Te zaś, zastępczo, w postaci symbolicznej znajdują ujście w rozpowszechnianych ideologiach ekstremistycznych
Podobne wątki zawarte są w rozważaniach Fromma (1993) na temat genezy charakteru autorytarnego i postaw nazistowskich; przedstawiono je wcześniej w części rozdziału opisującej osobowość politycznych ekstremistów. W tym miejscu warto przypomnieć, iż autor podkreślał wzajemny wpływ polityki spoleczno-ekonomicznej państwa oraz rodziny i żyjącej "W niej jednostki. Z jednej strony jego zdaniem polityka państwa determinuje styl życia, system wartości i poziom aspiracji określonych grup społecznych, a za ich pośrednictwem - tworzących je rodzin i poszczególnych osób wchodzących w skład rodziny. Z drugiej strony, określone ideologie są przyswajane i utrwalane tylko przez te osoby, które ich potrzebują, przy czym potrzeby te wynikają ze struktury charakteru autorytarnego, ukształtowanego pod wpływem określonych warunków społeczno-ekonomicznych. Następuje zatem wzajemne przenikanie jednostki, grupy rodzinnej i państwowości. Aby podkreślić, iż charakteru człowieka nie można rozpatrywać wyłącznie w kategoriach indywidualnych, jednostkowych doświadczeń, Fromm w analizie autorytaryzmu stosuje termin "charakter społeczny", wskazując w ten sposób na pewną wspólnotę psychologiczną ludzi tworzących określoną społeczność.
Inni autorzy wprost dowodzą, iż polityka państwa może prowokować przyjmowanie skrajnych postaw nacjonalistycznych, a nawet zachowania terrorystyczne. Dzieje się tak w sytuacji, gdy zaniedbywane są interesy mniejszości narodowych, ograniczane ich prawa (jako "gorszych"), a ich publicznie prezentowany wizerunek zawiera ujemne cechy (np. Budiyansky, Behjavsky, 1995). Wówczas rodzi się poczucie krzywdy, bunt oraz nastawienie do spełniania negatywnych oczekiwań społecznych, czyli wejście w rolę "złego, gorszego", zdolnego do podejmowania czynów desperackich (por. dane przytaczane przez Crenshaw, 1986).
Do odmiennych wniosków prowadzą badania Wilcoxa i współpracowników (1997), realizowane w ostatnich latach we wszystkich krajach Europy Zachodniej. Wynika z nich, iż prawicowego ekstremizmu politycznego nie należy wiązać z problemem mniejszości narodowych w państwie (dużą liczbą imigrantów i wszelkimi trudnościami, które przeżywają, takimi jak adaptacja, trudności w znalezieniu satysfakcjonującej pracy, ubóstwo), lecz raczej z prowadzoną polityką gospodarczą. Mianowicie, radykalne partie prawicowe zyskują popularność w krajach, gdzie obowiązuje restrykcyjny system podatkowy oraz w wysokim stopniu rozwinięte są korporacje. Natomiast wbrew ogólnie przyjmowanym poglądom - autorzy nie potwierdzili zależności między postawami ksenofobicznymi ludzi oraz odsetkiem urodzin obcokrajowców w państwie a popularnością partii skrajnie prawicowych. Okazało się, iż w państwach, w których partie te mają więcej zwolenników, ludzie przejawiają wyższy stopień tolerancji wobec mniejszości narodowych niż w krajach, gdzie popularność partii skrajnie prawicowych była mniejsza. Przytoczone wyniki sugerują, zdaniem autorów badania, iż genezy współczesnego zachodnioeropejskiego
201

ekstremizmu prawicowego należy raczej upatrywać w realnej strukturze gospodarczej (nadmiernie rozbudowanym programie socjalnym, na który zazwyczaj przeznaczane są wysokie podatki, i w ograniczaniu jednostkowej wolności ekonomicznej przez wielkie korporacje) niż w irracjonalnych (będących bowiem projekcją własnej wrogości) uprzedzeniach etnicznych.
Analizy mikrospołeczne
W próbach dociekania przyczyn przyjmowania skrajnych postaw politycznych próbuje się określić strukturę, wzajemne relacje, klimat emocjonalny i normy panujące w organizacjach ekstremistycznych, które mogą stanowić o sile przyciągania osób charakteryzujących się szczególnym rodzajem doświadczeń psychologicznych. Badania takie prowadzone były głównie w odniesieniu do grup terrorystycznych, a ich rezultaty prowadzą do sformułowania takiego oto opisu tych grup:
� mają charakter międzynarodowy;
� działają w konspiracji, często w warunkach skrajnego stresu;
� panuje w nich struktura hierarchiczna, przywódca wymaga całkowitego podporządkowania i lojalności;
� w niektórych grupach panują bardzo restrykcyjne wymogi przestrzegania zasad moralnych wypracowanych przez grupę;
� przemoc jako instrument walki z wrogiem jest moralnie akceptowana (zasadniczym celem działalności grup terrorystycznych jest wpływanie na decyzje polityczne władz państwowych przez publiczne nagłośnienie problemu i/lub szantaż; stosowanie przemocy jest środkiem osiągnięcia tego celu);
� ofiary zamachów terrorystycznych są depersonalizowane - traktowane w kategoriach reprezentantów instytucji, nie zaś poszczególnych osób; służy to.uwalnianiu członków grup terrorystycznych od przeżywania poczucia winy za wyrządzone krzywdy;
� postawy polityczne poszczególnych członków grupy są względem siebie homogeniczne;
� są to grupy zamknięte, w których komunikacja zachodzi niemal wyłącznie między członkami grupy, a informacje niezgodne z politycznymi wartościami dochodzące z zewnątrz są odrzucane; jakiekolwiek kontakty z osobami spoza grupy są niechętnie widziane, a w wielu przypadkach zakazane ze względu na zachowanie bezpieczeństwa;
� grupy terrorystyczne cechują się dużą spoistością, solidarnością i konformizmem; członkowie grup terrorystycznych ze względu na konspiracyjną działalność i zagrożenie są wzajemnie od siebie zależni, zmuszeni ufać jeden drugiemu i czuć się odpowiedzialnymi za każdego członka grupy (wg Cren-shaw, 1986).
Wymienione cechy grup terrorystycznych stanowią o ich atrakcyjności przede wszystkim dla osób niezadowolonych z siebie, źle zaadaptowanych we
202
własnych kręgach społecznych, nie potrafiących spełnić oczekiwań osób znaczących (przede wszystkim rodziców). Przez przynależność do grup terrorystycznych ich członkowie mogą określić własną tożsamość, pozostawać w bliskich emocjonalnych związkach z osobami tworzącymi grupę, realizować się w niebezpiecznych działaniach i samopoświęceniu. Grupy terrorystyczne, zgodnie z interpretacjami psychodynamicznymi, stanowią zatem dla większości ich członków substytut rodziny, w której poszczególne jednostki czują się akceptowane, mają poczucie wsparcia, więzi i bliskości, jakiej wcześniej, w swych rzeczywistych rodzinach, nie doświadczali. Badania dynamiki grup terrorystycznych doprowadziły do wniosku, że interpersonalne gratyfikacje z przynależności do grupy są tak duże, iż podtrzymują jej istnienie bardziej niż konieczność wykonywania zadań politycznych; grupy te broniły się bowiem przed rozpadem nawet wówczas, gdy ich działalność polityczna przestała mieć jakikolwiek polityczny sens (por. Crenshaw, 1986). Tak więc, przynależność do grup terrorystycznych nie jest dziełem przypadku ani politycznej indoktrynacji. Treść politycznej ideologii ma bowiem, jak wynika z przedstawionych rozważań, mniejsze znaczenie niż atmosfera i relacje panujące w grupie. To one głównie decydują o najlepszej możliwości zaspokojenia określonego rodzaju potrzeb psychologicznych człowieka, których nie udaje mu się spełnić w innych warunkach.

Czynniki demograficzne
Związek między pozycją jednostki w strukturze społecznej a gotowością do przyjmowania ekstremistycznych postaw politycznych stanowi przedmiot zainteresowania głównie socjologów i politologów. Wszakże w pracach niektórych psychologów, na marginesie prowadzonych rozważań, można znaleźć dane na ten temat. Dotyczą one głównie poziomu i typu wykształcenia. Wykształcenie można bowiem traktować jako jeden z czynników określających sposób rozumienia procesów i zdarzeń politycznych; zasób i rodzaj przyswojonej wiedzy umożliwia dokonanie krytycznej oceny zawartych w danej ideologii postulatów i metod działania.
I tak, okazało się, iż niższy poziom wykształcenia współwystępuje z większym nasileniem cech autorytarnych, przy czym wraz ze wzrostem wykształcenia i awansem społecznym osłabia się autorytaryzm, a tym samym zmniejszać się może podatność na faszystowskie ideologie (Sanford, 1973). Polityczny i społeczny konserwatyzm u studentów kierunków uniwersyteckich (teoretycznych) i technicznych badali Nillson i współpracownicy (1984). Autorzy wykryli u studentów kierunków technicznych wyższy niż u studentów kierunków teoretycznych stopień ksenofobii, etnocentryzmu, rygoryzmu moralnego (skłonności do karania i potępienia), rasizmu. Z danych tych wynika, że im człowiek mniej wykształcony lub ma mniej rozwinięte zainteresowania humanistyczne, tym bardziej jest podatny na ekstremistyczne ideologie prawicowe. Jednak rezultaty badań Arandy (1997) nad terrorystami o rozmaitej orientacji politycznej podważają tak jednoznacznie sformułowany wniosek. Okazało się bo-
203
wiem, iż przywódcy grup terrorystycznych są osobami bardzo dobrze wykształconymi, w przeciwieństwie do swych zwolenników, których poziom wykształcenia był znacznie niższy. Van Snippenburg i Scheepers (1991) w rezultacie przeprowadzonych analiz empirycznych doszli do wniosku, iż radykalną działalność polityczną (bez względu na jej programową orientację) prowadzą raczej osoby dobrze wykształcone i aktywne zawodowo. Natomiast bezrobocie oraz niskie wykształcenie pozostają w wyraźnym związku ze skłonnością do wycofywania się z życia politycznego, apatią polityczną.
WSOCJologiczno-politologicznych badaniach prowadzonych wiatach 1990--1991 przez Wilcoxa i współpracowników (1997) w piętnastu demokratycznych państwach Europy Zachodniej nie uzyskano systematycznych i znaczących związków między pozycją jednostki w strukturze społecznej a zachowaniami politycznymi, z wyjątkiem jednej zależności. Mianowicie stwierdzono, iż osoby bezrobotne podczas wyborów parlamentarnych nie głosują na polityków reprezentujących partie skrajnie prawicowe. W przypadku pozostałych badanych grup zawodowych rolników, robotników i innych osób zatrudnionych w przemyśle oraz pracowników administracji publicznej nie uzyskano danych, które pozwalałyby wnioskować o charakterystycznych dla danej grupy zawodowej preferencjach politycznych (centrowych lub ekstremistycznych).
Podsumowanie i komentarz
Przedstawione w tym rozdziale dane ilustrują kierunki badań psychologicznych, zmierzających do odpowiedzi na pytanie, dlaczego niektórzy ludzie skłonni są przyjmować radykalne postawy polityczne, popierać przemoc jako środek osiągania celów politycznych, a nawet być jej sprawcami. Ekstremizm polityczny próbuje się wyjaśnić, wskazując, po pierwsze, na szczególną strukturę osobowości ludzi podatnych na ekstremistyczne ideologie polityczne. Badania w tym zakresie doprowadziły do następujących konkluzji. Okazało się, iż wysoko rozwinięty autorytaryzm, typ umysłowości twardej, silna dogmatyzacja umysłu, swoista dla jednostki hierarchia wartości politycznych (wolności i równości), silnie wykształcone dążenie do sprawowania władzy oraz poszukiwania stresu można traktować jako predyspozycje do przyjmowania radykalnych ideologii politycznych.
Po drugie, analizowano właściwości intelektualne oraz stopień rozwoju moralnego członków ugrupowań i partii ekstremistycznych. Ustalenia w tym względzie nie są całkowicie spójne; wyniki jednych badań sugerują, iż niższą inteligencją i poziomem moralnym cechują się ekstremiści prawicowi niż lewicowi. Znaczyłoby to, iż niższa inteligencja i większa zależność od autorytetów w rozumowaniu moralnym może sprzyjać angażowaniu się człowieka w prawicową działalność ekstremistyczną. Natomiast im jednostka inteligentniejsza i bardziej autonomiczna w moralnym myśleniu, z tym większym prawdopodobieństwem przyjmie poglądy i/lub podejmie aktywność ekstremistyczną zorientowaną lewicowo. Z kolei wyniki innych badań skłaniają do wniosku,
204
iż związek między stopniem sprawności intelektualnej a skłonnością do przyjmowania skrajnie prawicowej lub lewicowej orientacji politycznej modyfikuje pozycja, jaką zajmuje człowiek w ugrupowaniu politycznym. Przywódcy grup terrorystycznych, bez względu na rodzaj wyznawanych poglądów politycznych, charakteryzowali się bowiem znacznie wyższą inteligencją niż członkowie ekstremistycznych ugrupowań.
Trzecia grupa badanych czynników służących tłumaczeniu wyzwalania się postaw i radykalnej aktywności politycznej miała charakter społeczny. Analiza zjawisk makrospołecznych doprowadziła do spójnych konkluzji mówiących o tym, iż polityka gospodarcza państwa przyczyniająca się do zubożenia pewnych grup ludzi, a także ograniczająca możliwości samorealizacji jednostki, stwarza warunki do aktywizacji ekstremizmu politycznego. Badanie środowisk mikrospołecznych rodziny jako grupy pierwotnej oraz grup terrorystycznych ujawniły ich specyficzny klimat oraz związek z wytwarzaniem postaw i radykalną działalnością polityczną. I tak, wychowanie przyszłych ekstremistów opiera się przede wszystkim na emocjonalnym dystansie, zakazach i nakazach. Osoby, które nie doświadczyły w swym domu rodzinnym uczuć bliskości, więzi i przynależności, chętnie podejmują działalność w grupach terrorystycznych, w których relacje między członkami oparte są na tych uczuciach. Wyniki analiz obejmujących charakterystyki demograficzne ekstremistów politycznych dostarczają stosunkowo najmniej klarownych informacji pozwalających na przewidywanie rodzaju związku między pozycją człowieka w strukturze społecznej a skłonnością do przyjmowania radykalnych postaw politycznych. W jednych pracach dowodzi się, iż niski poziom wykształcenia oraz wykształcenie techniczne czyni ludzi bardziej podatnymi na oddziaływania ekstremistycznych ideologii politycznych (zwłaszcza faszystowskich). W innych zależności te nie są potwierdzane. Stwierdzono nawet, iż radykalną działalność polityczną podejmują przede wszystkim osoby dobrze wykształcone.
Zapoznając się z wynikami cytowanych w tym rozdziale badań, pamiętać warto, iż w wielu przypadkach są one mało porównywalne. Pochodzą bowiem z analiz prowadzonych zarówno w odniesieniu do ekstremistów latentnych, jak i zdeklarowanych. Były to osoby przeważnie dobierane do badań celowo, spośród ochotników zgadzających się na wzięcie w nich udziału, przejawiające także rozmaitą orientację polityczną. Badani ekstremiści nie tworzyli więc próby reprezentatywnej dla całej populacji radykałów politycznych lub jej wybranej frakcji (zob. o znaczeniu reprezentatywności próby dla interpretacji wyników analiz, np. rozdział "Podejścia, procedury, metody i techniki badawcze" w niniejszej pracy). Trzeba też zauważyć, iż badania były prowadzone w różnych latach (od lat trzydziestych do dziewięćdziesiątych) w wielu państwach o odmiennych tradycjach historycznych, ekonomicznych i kulturowych. Specyfika historyczno-społecznego kontekstu, w którym badani ekstremiści żyli i prowadzili swą działalność, mogła determinować ich swoisty profil psychologiczny.
Bibliografia
Adorno T.W., Frenkel-Brunswik E., Levinson D.J., Sanford R.N. (1950), The authoritarian perso-nality, New York: Harper and Brothers.
Altemeyer B. (1996), The authoritarian specter, London: Harvard University Press.
Aranda R. (1997), Psychological profile ofa New York terrorist, referat wygłoszony na Twentieth Annual Scientific Meeting of the International Society of Political Psychology, Kraków.
Bobbio N. (1996), Prawica i lewica, Kraków: Znak.
Boski R (1993), O dwóch wymiarach lewica -prawica na scenie politycznej i w wartościach politycznych polskich wyborców, w: J. Reykowski (red.), Wartości i postawy Polaków a zmiany systemowe, 49-100, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Budiyansky N., Behjavsky I. (1995), Ukrainian nationalism: sociopsychological aspects, IV Euro-pean Congress of Psychology, Ateny.
Crenshaw M. (1986), The psychology of political terrorism, w: M. Herman (red.), Political Psychology, 279-319, London: Jossey-Bass.
Eckhard W. (1991), Authoritarianism, "Political Psychology", 1, 97-121.
Elms A.C. (1976), Personality in politics, New York: Harcourt Brace.
Eysenck H.J. (1954), The psychology of politics, London: Routledge & Kegan Paul.
Eysenck H.J., Eysenck M. (1996), Podpatrywanie umysłu, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Falk A. (1997), Why was Rabin assassinated?, referat wygłoszony na: Twentieth Annual Scientific Meeting of the International Society of Political Psychology, Kraków.
Fromm E. (1993), Ucieczka od wolności, Warszawa: Czytelnik.
Jakubowska U. (1999), Preferencje polityczne. Psychologiczne teorie i badania, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Kedem R, Biku A., Cohen Z. (1987), Dogmatism, ideology and rihgt - wing radical actiuity, "Political Psychology", 8, 35-49.
Kopaliński W. (1989), Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa: Wiedza Powszechna.
Koralewicz J. (1987), Autorytaryzm, lęk, konformizm, Wrocław: Ossolineum.
Korzeniowski K. (niniejszy tom), Autorytaryzm i jego psychopolityczne konsekwencje.
Lichter S., Rothman S. (1982), The radical personality: social psychological correlates at New Left ideology, "Political Behavior", 4,207-235.
Malewski A. (1961), Nietolerancja, dogmatyzm, lęk, "Studia Socjologiczne", 2.
Merkl R, Weinberg L.B. (1993),Encounters with the contemporary radical right, Oxford: Westview Press.
Nillson J., Ekehammar B., Sidanius J. (1984), Education and sociopolitical attitudes. Reports from the Department of psychology, The University of Stockholm.
Pospiszyl K. (1995),Narcyzm, Warszawa: WSiP.
Presley Sh. (1985), Morał judgment and attitudes toward authority of political resisters, "Journal of Research in Personality", 19, 135-151.
Rajnarain (1986), Psychology of right and left, "Indian Journal of Current Psychological Research", 1,1-16.
Ray J. (1984), Political radicals as sensation - seekers, "Journal of Social Psychology", 122, 293--295.
Reich W. (1975), The mass psychology offascism, England: Penguin Books.
Reicher S., Emler N. (1984), Morał orientation as a cue to political identity, "Political Psychology", 5,543-551.
Rokeach M. (1960), The open and closed mind, New York: Basic Books.
Rokeach M. (1973), The naturę ofhuman values, London: Collier Macmillan Publishers.
Rosenhan D.L., Seligman M. (1994), Psychopatologia, t. 2, Warszawa: PTP.
Sanford N. (1973), Authoritarian personality in contemporary perspective, w: J.N. Knutson (red.), Handbook of political psychology, 139-171, London: Jossey-Bass.
Sidanius J. (1984), Political interest, political information search, and ideological homogeneity as a function of sociopolitical ideology: A tale of three theories, "Human Relations", 10, 811-828.
206
Sidanius J., Lau R. (1989), Political sophistication and political deuiance: A matter of context, "Political Psychology", 10,85-109.
Trenton T. (1983), Left - wing radicalism at a Canadian uniuersity: The inapplicability American model, "Interchange", 14, 54-65.
van Snippenburg L.P., Scheepers P. (1991), Social class and political behauior during a period economic stagnation: Apathy and radicalism in the Netherland, 1985, 1, 41-63.
Wielka encyklopedia powszechna (1996), t. 2, Warszawa: PWN.
Wilcox A.R., Weinberg L.B., Eubank W.L. (1997), Voting for the far right (and left) in Europę, referat wygłoszony na Twentieth Annual Scietific Meeting of the International Society of Political Psychology, Kraków.
Zimbardo Ph.G., Ruch F.L. (1994), Psychologia i życie, Warszawa: PWN.
Zmierczak M., Wronkowska S. (1993), Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie, Warszawa: PWN.
Zuckerman M. (1971), Dimensions of sensation seeking, "Journal of Consulting and Clinical Psychology", 36, 1,45-52.
Zuckerman M., Link K. (1968), Construct validity for the sensation - seeking scalę, "Journal of Consulting and Clinical Psychology", 32, 4, 420-426.
KONFLIKTY POLITYCZNE
Pojęcie konfliktu
O sytuacji konfliktowej (czy też o konflikcie w szerszym znaczeniu tego słowa) mówimy wtedy, gdy:
� aspiracje lub dążenia ludzi okazują się wzajemnie sprzeczne, tzn. gdy realizacja jednych utrudnia lub uniemożliwia realizację drugich,
� opinie na temat prawdziwości czy słuszności pewnych poglądów (twierdzeń) wzajemnie się wykluczają, a więc wypowiadający je uznają, że opinie te nie mogą być równocześnie prawdziwe (czy słuszne).
W obu tych wypadkach mamy do czynienia z konfliktem potencjalnym. Konflikt potencjalny przekształca się w konflikt realny, gdy ludzie podejmują próby realizacji swych dążeń (aspiracji), usiłując przełamać wyłaniające się przeszkody związane z obecnością czy działaniami innych ludzi. Konflikt staje się realny również wtedy, gdy ludzie zaczynają wygłaszać opinie, które wzbudzają sprzeciw innych osób formułujących opinie odmienne. W obu tych przypadkach sytuacja konfliktowa przekształca się w konflikt. Tak więc pojęcie "konflikt" w węższym znaczeniu oznacza zderzenie dążeń czy opinii.
Konflikty występują nie tylko między jednostkami, ale także między grupami te pierwsze to konflikty interpersonalne, te drugie to między-grupowe. Szczególnym przypadkiem konfliktów międzygrupowych są konflikty dotyczące władzy. Dotyczą one tego, która grupa zdobędzie przewagę umożliwiającą jej realizację swych dążeń bez uwzględniania opinii i interesów innych grup, albo też tego, która grupa będzie mogła decydować o ładzie społecznym zgodnie z tym, co sama uważa za słuszne i dobre. Tak więc walka o panowanie nad pewnym terytorium, o wprowadzenie do systemu prawnego wymogów pewnej ideologii lub religii, o obsadzenie stanowisk związanych z władzą ludźmi należącymi do określonej partii bądź reprezentującymi pewne przekonania ideologiczne, czy też należącymi do określonych grup etnicznych czy narodowych, to różne przejawy konfliktów politycznych.
Nie zawsze konflikt przybiera formy jawne. Czasami jakaś grupa odczuwa, że jej aspiracje polityczne nie są respektowane, ale ze względu na okoliczności nie podejmuje prób ich realizacji. Tak np. w okresie panowania systemów autorytarnych w Europie Środkowej aspiracje polityczne środowisk związanych z Kościołem katolickim były blokowane, ale w rzadkich tylko okolicznościach
208
prowadziło to do otwartych konfliktów; można raczej powiedzieć, że była to trwająca przez długi czas sytuacja konfliktowa, która w pewnym momencie historycznym przekształciła się w otwarty konflikt.
Sytuacja konfliktowa nie zawsze przekształca się w konflikt. Nie dochodzi do konfliktu, jeżeli:
� Jedna ze stron z góry ustępuje, rezygnując z realizacji swych dążeń (jednostronne ustępstwo). Nieraz jednak się okazuje, że zrezygnowała z nich tylko na pewien czas. W stosownym momencie zahamowane dążenia odżywają i wybuchają w postaci otwartego konfliktu. Na przykład aspiracje niepodległościowe pewnych narodów przez długi czas nie dają o sobie znać, aby w pewnej sytuacji historycznej pojawić się w formie ruchów narodowowyzwoleńczych. Konfliktu można jednak uniknąć, jeżeli grupa, która ustąpiła, znajdzie inny sposób realizacji swych dążeń.
� Strony dochodzą do porozumienia w kwestii realizacji swych dążeń (porozumienie stron). Tak np. zwaśnione mocarstwa dokonują podziału sfer swoich wpływów albo odpowiednio modyfikują swe dążenia, aby uniknąć zatargów.
� Strony realizują swoje sprzeczne cele, nie atakując się wzajemnie (współzawodnictwo). Taki charakter miewa rywalizacja ekonomiczna, kiedy konkurujące o ten sam rynek przedsiębiorstwa starają się osiągać swoje cele takimi sposobami, jak zaoferowanie lepszego lub tańszego produktu, bardziej pomysłowa reklama, lepszy serwis itp. W sferze politycznej jest to np. rywalizacja o głosy wyborców za pomocą takich środków, jak formułowanie bardziej atrakcyjnego dla wyborców programu, lepsza kampania wyborcza, większa skuteczność w docieraniu do wyborców, tworzenie porozumień wybor-
! czych itp.
� Strony godzą się, aby rozstrzygnięcie różnic wynikających z rozbieżnych dążeń dokonane zostało przez zewnętrznego arbitra (arbitraż). Takim arbitrem może być np. Trybunał Konstytucyjny (gdy dochodzi do konfliktów mię-
[ dzy instytucjami demokratycznej władzy), Rada Bezpieczeństwa ONZ, społeczeństwo, które w referendum wypowiada się, jak ma być rozwiązany konflikt między zwalczającymi się siłami politycznymi.
� Strony starają się wyjaśnić różnice wynikające z rozbieżnych przekonań [ przez ich krytyczną analizę (debata). Analizie takiej poddane zostają nie tylko cudze, ale i własne przekonania.
Sytuacje konfliktowe i konflikty różnią się pod względem czasu trwania. Niektóre mają charakter stosunkowo krótkich epizodów o wyraźnych granicach czasowych: mają więc określony początek i określony koniec. Ale są też konflikty przewlekłe, których początek ginie w niepamięci osobistej lub historycznej, a także nie mają wyraźnego zakończenia. Konflikty takie występują cyklicznie: sytuacja konfliktowa trwa przez długi czas, a okresowo wybuchają gwałtowne konflikty na ogół o dużym natężeniu. Taki przebieg miewają konflikty etniczne, sąsiedzkie, religijne itp. Nawet długotrwałe konflikty nie muszą trwać wiecznie. Kto dziś pamięta o konfliktach między Polską a Turcją czy między Polską a Szwecją, choć kiedyś miały one żywotne znaczenie dla nasze-
209
go kraju? Niektóre z zadawnionych i swego czasu bardzo gwałtownych konfliktów zdają się wygasać (np. między Francuzami a Niemcami, między protestantami a katolikami), choć oczywiście nie można mieć całkowitej pewności, ] że nigdy się nie odrodzą.
Konflikt, który nie został zawczasu zażegnany, rozwija się i staje się coraz bardziej intensywny. Można wyodrębnić dwa jakościowo różne stopnie intensywności konfliktu: konflikt ograniczony, którego uczestnicy mają na celu | wyłącznie usunięcie przeszkód w realizacji dążeń zabJokowanych przez działania przeciwnej strony, i konflikt rozlany, czyli taki, którego celem jest już nie tylko realizacja zablokowanych dążeń, ale przede wszystkim zniszczenie przeciwników (symboliczne, moralne, polityczne, a nawet fizyczne) bądź zadanie im szkód czy cierpień. Można go też określić jako konflikt destruktywny (Deutsch, 1973).
Przykładem konfliktu w formie ograniczonej są zawody sportowe prowadzone zgodnie z zasadą fair play. Kiedy dwie drużyny zmagają się o to, która ] z nich strzeli przeciwnikowi więcej bramek, lub też gdy każdy z dwóch szachistów stara się dać mata przeciwnikowi, wówczas konflikt dążeń ma charakter ograniczony; gracz stara się o to, aby zgodnie z regułami gry osiągnąć zwycięstwo, tj. zrealizować swe aspiracje. Kiedy jednak w trakcie gry jeden z zawodników usiłuje fizycznie unieszkodliwić przeciwnika (np. kopiąc go w nogę, zamiast w piłkę) wówczas charakter konfliktu się zmienia - nie chodzi już o to, aby wykazać, kto jest lepszym graczem, ale o to, aby wyeliminować partnera z gry. Taka sama zmiana następuje, gdy gra przekształca się w bijatykę.
Podobne zjawiska możemy obserwować w sferze politycznej: polityczna rywalizacja ma na celu zdobycie większego niż konkurenci poparcia społecznego, co umożliwia realizację ważnych dla danego ugrupowania celów. Dlatego też uczestnicy rywalizacji politycznej starają się wykazać, że są lepsi od przeciwników. Charakter rywalizacji zmienia się, gdy strony zaczynają posługiwać się insynuacją, kłamliwą propagandą, przemocą (np. atakując fizycznie politycznych przeciwników), a nawet zbrodnią. Mamy wtedy do czynienia z destruktywnymi formami konfliktu.
To samo dotyczy zderzenia poglądów. Konflikt ma formę ograniczoną, kiedy dotyczy samej różnicy opinii; każdy z oponentów stara się wówczas dowieść, że to on ma słuszność. Konflikt taki może jednak przybrać "rozlany" (destruktywny) charakter, gdy atakowane zaczynają być nie poglądy, lecz osoby, które je wypowiadają, gdy celem staje się wykazanie głupoty, moralnej niższości, bezwartościowości przeciwnika.
Narastanie konfliktu wiąże się z zastosowaniem coraz bardziej destruktywnych form walki.
Stosunkowo najłagodniejsza polega na stosowaniu presji psychologicznej. Presja ta może przybierać formę perswazji, namowy, żądania, demonstrowania własnej siły, a w końcu gróźb. Oczywiście groźby bywają różnego rodzaju - od łagodnych do brutalnych. Bardziej gwałtowną formą walki jest atak słowny polegający na stosowaniu wyzwisk, szyderstw, oskarżeń, insynuacji, kompromitowania itp. Może nie bardziej gwałtowną, ale czasami bardziej potencjalnie niszczącą formą walki jest manipulacja. Stosowanie podstępu,
210
wprowadzanie w błąd, przekazywanie fałszywych informacji, oszukiwanie to różne sposoby osłabiania lub niszczenia przeciwnika.
O ile trzy dotychczas opisane formy walki obejmują głównie sferę symboliczną, o tyle trzy następne rozgrywają się w sferze materialnej.
Zastosowanie środków administracyjnych, a więc służbowa degradacja, pozbawienie stanowiska, ograniczenie praw (np. odebranie paszportu), nałożenie grzywny lub kontrybucji, konfiskata, pozbawienie majątku to środki, które bywają wykorzystywane w konfliktach politycznych przez tych, którzy mają władzę lub wpływ na sprawujących władzę. Również zastosowanie środków przymusu fizycznego bywa sposobem walki stosowanym przez tych, którzy władzę posiadają (uwięzienie, wypędzenie, ograniczenie dostępu itp.), a także tych, którzy o władzę lub o realizację jakichś celów politycznych walczą (np. blokada budynków lub dróg). Najgwałtowniejszą formą walki jest atak fizyczny skierowany na przedmioty i na ludzi: niszczenie i podpalanie obiektów, bicie, torturowanie, zabijanie.
O intensywności konfliktu świadczy też krąg osób, które zostają wciągnięte w orbitę walki: może być ona skoncentrowana wyłącznie na tych, którzy stają na drodze realizacji dążeń, ale także może obejmować i inne osoby w ten czy inny sposób z nimi związane, ich sympatyków, znajomych, krewnych, współziomków itp. Akty terroryzmu tym się właśnie odznaczają, że skierowane są bezpośrednio nie na tych, którzy stanowią przeszkodę w realizacji dążeń danej grupy politycznej czy etnicznej (a więc rządy, siły zbrojne), lecz na zwykłych obywateli, lub nawet na osoby nic z konfliktem nie mające wspólnego (np. na turystów zagranicznych).
Geneza sytuacji konfliktowych
Powiedzieliśmy, że przyczyną konfliktów jest sprzeczność dążeń lub opinii. Powstaje pytanie, dlaczego dochodzi do takich sprzeczności. Z pozoru odpowiedź na to pytanie jest oczywista. Czyż jest coś bardziej naturalnego niż fakt, że ludzie walczą ze sobą, kiedy dwie osoby (lub więcej) chcą wejść w posiadanie tego samego dobra albo gdy przychodzą im do głowy różne sposoby realizacji tego samego celu, albo gdy poszczególni członkowie grupy starają się narzucić reszcie programy działań, które nie odpowiadają innym jej członkom, co innego uważającym za słuszne lub prawdziwe? To samo, co dotyczy jednostek, odnosi się też do grup. Między grupami może dochodzić do konfliktów, ponieważ usiłują wejść w posiadanie tego samego dobra, takiego jak władza (o którą walczą partie), sfery wpływów (o które rywalizują państwa), uprawnienia wojewódzkie (na których zależy miastom) itp. Przyczyną konfliktów mogą być też różne koncepcje, jak układać życie społeczności (np. spory stronnictw w sprawie reformy państwa), bądź też inne przekonania ideologiczne (np. na temat roli religii w państwie) i moralne. W psychologii wyodrębniono wiele różnych przyczyn konfliktów i sformułowano liczne teorie, które mają te przyczyny wyjaśniać (LeYine i Campbell, 1972).
211
Rola różnic interesów
Jedna z najbardziej rozpowszechnionych teorii zakłada, że źródłem kon-Biktówjest obiektywna sprzeczność interesów. Jeśli wiec chcemy zrozumieć ich przyczyny, to musimy dokładniej poznać sytuację grup i związane z tą sytuacją ich interesy. Na tej podstawie możemy przewidywać, kiedy dana grupa będzie się czuła zagrożona przez inną grupę i zrozumiemy źródła ich wzajemnej wrogości. Jest to tzw. realistyczna teoria konfliktów, która ma zwolenników wśród specjalistów różnych dyscyplin. Wśród psychologów ideę tę rozwijał M. Sherif (por. Sherif, Sherif, 1953).
Podejmowano wiele badań nad zachowaniem się ludzi w sytuacjach konfliktu interesów i strategiami, jakie wówczas wybierają. W szczególności zajmowano się dwoma podstawowymi strategiami: rywalizacyjną, a więc taką, która polega na maksymalizowaniu własnej korzyści kosztem partnera, i kooperacyjną, która polega na współdziałaniu w celu realizacji interesów obu stron. W badaniach tych wykorzystywano tzw. teorię gier (Kozielecki, 1970; Grzelak, 1978).
Jedną z implikacji realistycznej teorii konfliktów jest teza, że konflikt może zostać zażegnany dzięki pojawieniu się celu nadrzędnego, tj. takiego, który obie grupy traktują jako bardzo ważny i którego realizacja wymaga połączenia sił. W szczególności, jak to pokazały eksperymenty Sherifa, pojawienie się wspólnego zagrożenia może redukować konflikt międzygrupowy (Sherif, 1958). Zagrożeniem takim może być obiektywna sytuacja (np. powódź) lub "wspólny wróg". Wszakże wtedy, gdy zagrożenie mija, a wspólny wróg zostaje pokonany, dawne antagonizmy wracają.
Jaskrawym przykładem tego zjawiska jest powstanie podczas drugiej wojny światowej aliansu między zachodnimi demokracjami a Związkiem Radzieckim - tzw. koalicji antyfaszystowskiej. Powstał on mimo głębokiej wrogości, jaka dzieliła uprzednio te kraje. Ale też po zwycięstwie nad Niemcami natychmiast się rozpadł. Można dodać, że opisany tu mechanizm redukcji konfliktów bywa wykorzystywany przez niektórych przywódców politycznych, którzy chcąc osłabić konflikty frakcyjne we własnym obozie, podejmują specjalne wysiłki w celu znalezienia "wspólnego wroga" i zaostrzenia z nim antagonizmów.
Konflikt na podłożu różnicy interesów nasila się w sytuacjach, w których pogarsza się dostęp do zasobów ważnych dla egzystencji danej grupy. Opisano wiele przykładów wskazujących, że takie zjawiska, jak np. susza, kryzys ekonomiczny, niedobór źródeł energii przyczyniają się do wzrostu liczby i intensywności konfliktów międzygrupowych (Konecni, 1979).
Rola społecznej tożsamości
Realistyczna teoria konfliktów w pewnych przypadkach zawodzi. Nieraz okazuje się, że konflikt między grupami nie jest skutkiem, lecz przyczyną różnicy interesów. Innymi słowy, sytuacje konfliktowe są czasem następstwem
212
zetknięcia się dwóch grup, zanim jeszcze miały one okazję przekonać się : o różnicy interesów między nimi. Wykazano to w toku wielu badań, które zainspirowała oraz wyjaśniła teoria społecznej tożsamości (określana także jako teoria społecznej kategoryzacji). Autorem tej teorii jest Henry Tajfel, wybitny angielski psycholog (urodzony w Polsce), a jednym z głównych jej reprezentantów jest John Turner (Tajfel i in., 1971; Turner, 1987; Tajfel, Tur-ner, 1979; Tajfel, 1978).
Punktem wyjścia tej teorii była analiza pewnych właściwości poznawczego funkcjonowania człowieka. Otóż, jak wiadomo, jednym z podstawowych warunków orientacji w otaczającym nas świecie jest ujmowanie zjawisk w pewne grupy czy klasy i nadawanie im nazw, czyli proces kategoryzacji. Dzięki kategoryzacji porządkujemy bodźce, które do nas docierają. Każdy nowo spotykany przedmiot, sytuacja czy osoba są ujmowane jako należące do jakiejś kategorii, a wiedza dotycząca danej kategorii pozwala nam formułować pewne oceny i przewidywania dotyczące tego, z czym się spotykamy, choć z danym | konkretnym przedmiotem czy osobą spotykamy się po raz pierwszy. Jeżeli więc dana osoba zostanie określona jako "szlachetny człowiek" albo "bezwzględny polityk", albo jako "oszust" itp., to takie określenia wywołują w umyśle wiele różnych wyobrażeń i oczekiwań, które uwzględniamy w naszym postępowaniu. Pewne kategorie nie mówią wprost o cechach ludzi, lecz o ich przynależności do pewnych społecznych grup czy klas; należą do nich płeć, narodowość, przynależność państwowa, przynależność do określonych klubów, organizacji, związków itp. Również i one dają podstawę do formułowania oczekiwań wobec iych osób.
Jedną z ważnych konsekwencji kategoryzacji w terminach przynależności ;powej jest podział na "swoich" i "obcych". Swoi to ci, którzy należą do tej imej grupy, do której ja należę, a obcy to ci, którzy należą do innych grup. idania nad tego rodzaju podziałem, czyli nad zjawiskiem kategoryzacji łecznej, zwróciły uwagę na kilka ważnych faktów.
Po pierwsze, okazało się, że podział ten ma pewien wpływ na sposób polegania ludzi: porównując "swoich" i "obcych", człowiek ma tendencję do aby nie doceniać różnic między członkami własnej grupy (zjawisko dobnienia) i przeceniać różnice między członkami własnej grupy a innymi y-oni). Zjawiska te nie są czymś wyjątkowym; są one charakterystyczne dla zelkich procesów kategoryzacji; opisuje się je jako akcentuację podobieństw ewnątrzklasowych i różnic międzyklasowych.
Po drugie, ludzie często są skłonni członkom własnej grupy przypisywać dziej pozytywne cechy niż członkom grup obcych, ale dotyczy to przede ;ystkim cech, które uważają oni za ważne kryterium porównań. Po trzecie, występuje też skłonność do tego, aby przy podziale dóbr fawory-ać członków własnej grupy. Można by powiedzieć, że nie ma nic dziwnego w faworyzowaniu członków własnej grupy, ponieważ jest to w naszym własnym dobrze pojętym interesie; wszak mamy prawo oczekiwać rewanżu z ich strony. Stwierdzono jednak, że taka stronniczość występuje także i wtedy, gdy żaden rewanż nie wchodzi w grę. Pokazały to eksperymenty polegające na zastosowaniu tzw. minimalnego paradygmatu grupy.
213
Teoria społecznej kategoryzacji utrzymuje, że owa stronniczość wiąże i z tendencją do podtrzymywania przekonania o wysokiej wartości własnej gru-1 py - jeżeli należę do grupy "lepszych", to tym samym ja sam jestem lepszy. j Przekonanie o wartości własnej grupy można utwierdzać w różny sposób: zarówno przez podkreślanie szczególnych dokonań grupy lub jej członków (por. chwalenie się osiągnięciami własnego narodu czy sukcesami reprezentacji kra- j ju na zawodach międzynarodowych), jak i przez pomniejszanie wartości (a więc dokonań, moralnych walorów i innych cech) grupy obcej. Ta tendencja może być bardzo istotnym źródłem konfliktów międzygrupowych, które nie dotyczą jednak interesów, lecz tego, kto jest lepszy: my czy oni. Na tej zasadzie może'
Ramka 1
Teoria społecznej kategoryzacji
Henry Tajfel przeprowadził wraz ze swymi współpracownikami następujący eksperyment. Osoby badane otrzymały do oceny pewną liczbę reprodukcji dwóch malarzy; były to prace Klee i Kandinsky'ego. Następnie osoby te miały dokonać podziału pewnych "dóbr" (punktów mających wartość pieniężną) między dwóch anonimowych i fizycznie nieobecnych partnerów, o których uzyskiwały tylko jedną informację: czy podzielają ich gust estetyczny (a więc, czy wolą prace Klee czy Kandinsky'ego), czy też nie podzielają tego gustu. Tak więc dokonały one swoistej kategoryzacji: na zwolenników danego malarza (tego, którego ja wolę) i zwolenników innego malarza. Otóż, jak się okazało, ta minimalna informacja wystarczała, aby osoby badane faworyzowały przy podziale osoby, które zaklasyfikowały jako należące do tej samej kategorii co ,ja"; okazywały one wyraźną skłonność do wyższego nagradzania tych (anonimowych) partnerów, którzy wyrazili te same co oni preferencje.
Podobne wyniki uzyskano z zastosowaniem nieco innej procedury dającej podstawę do kategoryzacji. W tym wypadku osoby badane miały oceniać liczbę punktów pojawiających się na ekranie i dowiadywały się, jaki typ błędów popełniają przy ocenie - czy przeceniają liczbę punktów, czyjej nie doceniają. Otrzymywały też informację, jaki typ błędów popełniają ich anonimowi partnerzy. Informacja ta wystarczała, aby przy podziale punktów faworyzować tych, którzy popełniają ten sam typ błędów. Autorzy tego bardzo znanego eksperymentu (a przeprowadzono ich już bardzo wiele) zwracają uwagę na fakt, że mamy tu do czynienia z efektami charakterystycznymi dla stosunków międzygrupowych (preferowanie swoich, dyskryminacja obcych), choć w tym wypadku prawie nie występują cechy, które są właściwe grupom ludzi i konfliktom międzygrupowym: nie ma kontaktu między członkami grupy, nie ma wspólnych interesów, nie ma możliwości rewanżu, nie ma żadnej historii konfliktu międzygrupowe-go - pozostaje tylko jedna "minimalna" cecha grupy - kategoryzacja; stąd termin "minimalny paradygmat grupy" i nazwa "teoria społecznej kategoryzacji" (Tajfel i in., 1971).
dochodzić do walki między kibicami dwóch drużyn sportowych, ale także między przedstawicielami grup etnicznych lub grup sąsiedzkich, rodzin, czy też partii politycznych.
W przypadku partii zwykle zwraca się uwagę na konflikt interesów, ale dotyczy on często działaczy partyjnych, a nie zwykłych członków partii czy sympatyków. Dla sympatyków interesy partyjne mogą nie mieć wielkiego znaczenia - ostatecznie kwestia, kto zostanie ministrem czy wojewodą, może mieć bardzo odległe, a czasami wręcz niezauważalne konsekwencje dla zwykłego obywatela. Ale zwycięstwo lub klęska polityczna mogą mieć wielkie znaczenie emocjonalne dla przekonanych zwolenników danej partii czy ugrupowania.
Tak więc w świetle teorii społecznej kategoryzacji bardzo ważnym źródłem konfliktów międzygrupowych jest dążenie do uzyskania, jak się to określa, pozytywnie wartościowanej różnicy między grupą własną a cudzą. Mówiąc prościej, chodzi o to, aby udowodnić, że my (nasi) jesteśmy lepsi niż oni. Dążenie to może mieć wielką siłę motywacyjną.
Przekonanie o przewadze własnej grupy nie musi się opierać na obiektywnych dowodach. Często jest to kolektywnie konstruowany mit o szczególnej wartości własnej grupy - mit o wyższości rasy, o narodzie wybranym, o "Chrystusie Narodów", o "przedmurzu", o bohaterskiej i pełnej chwały przeszłości, o niezwyciężoności. Tego rodzaju wierzenia mają uzasadniać przekonanie o wyższości własnej grupy nad innymi. Innym sposobem uzasadnienia takiego przekonania jest wiara, że inne grupy, narody, religie, organizacje są gorsze od naszej. To przekonanie o mniejszej wartos'ci innych grup ulega zakrzepnięciu w formie stereotypów; każdy z nas zna wiele stereotypów zawierających treści pomniejszające wartość innych społeczności.
Podobnie jak to się dzieje w przypadku jednostek, tak też i w stosunkach międzygrupowych tendencja do nierealistycznego wywyższania własnej grupy i poniżania grup innych nasila się wtedy, gdy poczucie własnej wartości członków grupy zostaje zagrożone. Innymi słowy, tego rodzaju tendencje bywają najsilniejsze u tych członków zbiorowości, których położenie jest gorsze od innych, a także w tych grupach, które z jakiegoś powodu odczuwają swą niższość, bądź też są przez otoczenie traktowane jako gorsze. Jak sądzi Staub (1990), grupy, które zostały poniżone, poniosły sromotną klęskę i zostały upokorzone, okazują takie tendencje ze wzmożoną siłą; przykładem są Niemcy po traktacie wersalskim. Jednak grupy zajmujące pozycję elitarną też mogą okazywać lekceważenie i pogardę, ponieważ w ten sposób potwierdzają swój wysoki status.
Konflikty dotyczące pozytywnie wartościowanej różnicy mogą być szczególnie uporczywe, ponieważ w odróżnieniu od konfliktu interesów trudno znaleźć dla nich rozwiązania satysfakcjonujące obie strony. Gdy występuje konflikt interesów, można umówić się co do podziału dóbr albo pracować wspólnie nad ich pomnożeniem, czy też ustalić kolejność dostępu itp. Ale wtedy, gdy chodzi o wykazanie, kto jest lepszy, zawsze muszą być wygrani i przegrani.
Konflikty na tle różnic interesów lub dążenia do utrzymania pozytywnie wartościowanej różnicy międzygrupowej mogą występować między grupami, które utworzyły się na podstawie dość przypadkowych kryteriów, np. między
215
tymi, którzy chcą zbudować parking przed domem, i tymi, którzy nie chcą parkingu, między zwolennikami i przeciwnikami powiatów, między pracowni- j kami instytucji, którzy noszą mundury, a pracownikami cywilnymi itd. Ale I jest też pewien specyficzny rodzaj konfliktów, które powstają między grupami 1 różniącymi się światopoglądem, wierzeniami, ideologią. Aby zrozumieć naturę I tego rodzaju konfliktów, trzeba wejrzeć głębiej w istotę życia zbiorowego.
Rola różnic światopoglądowych (kolektywnego systemu znaczeń)
Istnienie jakiejkolwiek wspólnoty - rodziny, narodu, państwa, Kościoła, a także fabryki, urzędu, stowarzyszenia - zależy od pewnych warunków, za- j równo materialnych, jak i społecznych oraz psychologicznych. Zależy np. od posiadania pewnego miejsca czy terytorium (kraj rodzinny, dom), pewnych zasobów (wszystkich tych przedmiotów, które umożliwiają "normalne życie"), a także wspólnych symboli (godło, sztandar, świątynia, groby).
Członkowie wspólnoty, którzy czują się z nią związani, traktują ją jako dobro, a w związku z tym warunki niezbędne dla jej egzystencji i rozwoju stają się dla nich wartościami. Znaczy to, że odczuwają oni konieczność podtrzymywania czy umacniania tych warunków. W tym rozumieniu wartością jest suwerenny byt wspólnoty (niepodległość kraju, autonomia organizacji), język, symbole, święte miejsca, osoby lub księgi, role (np. prezydenta, naczelnego wodza, najwyższego kapłana), wspólne tradycje; wartościami są także normy i zasady, na których opierają się formy życia danej wspólnoty.
Wartości stanowią główną, konstytutywną część szerszego systemu przekonań i wierzeń na temat przeszłości, teraźniejszości i przyszłości danej wspólnoty, na temat jej pozytywnych i negatywnych doświadczeń, jej miejsca i roli w świecie ludzi i w świecie przyrody; całokształt tych przekonań można określić jako kolektywny system znaczeń. Każda rodzina, naród, organizacja religijna czy w ogóle każda trwale istniejąca grupa społeczna wyodrębnia się od innych grup unikalnym zbiorem tego rodzaju elementów. Stanowią one podstawę społecznej tożsamości członków tej zbiorowości, a więc tych wszystkich, których socjalizacja przebiegała w ramach danej grupy.
Podtrzymywanie kolektywnego systemu znaczeń jest warunkiem przeżycia każdej ludzkiej wspólnoty. Ale jest też istotne dla psychicznego dobrostanu jednostki - można dowodzić, że stanowi niezbędną przesłankę zachowania podstaw poczucia bezpieczeństwa w świecie. Na sprawę tę zwrócili uwagę Green-berg, Pyszczynski i współpracownicy (1991). Sformułowali oni koncepcję, którą nazwali teorią opanowania trwogi (Terror Management Theory); zgodnie z nią dla zachowania poczucia podstawowego wewnętrznego bezpieczeństwa niezbędne jest posiadanie i utrzymanie kolektywnego systemu znaczeń.
Przekonanie o prawdziwości systemu wierzeń opiera się na stwierdzeniu, że inni ludzie wierzą w to samo i potwierdzają tę wiarę w swym codziennym postępowaniu. Im większa zgodność opinii i praktyk, tym silniejszy i bardziej niewzruszony system wierzeń. Dlatego podstawowym zagrożeniem dla kolektywnego systemu znaczeń jest obecność ludzi, którzy go kwestionują. Czynią
216
Ramka 2
Teoria opanowania trwogi
Punktem wyjścia teorii jest następująca konstatacja. Życie człowieka przebiega w warunkach niepewności. Wszystko to, co ma dla nas największą osobistą wartość, nasze dzieci, nasi bliscy, nasi przyjaciele, nasz stan posiadania, wreszcie nasze własne zdrowie i życie, narażone jest nieustannie na wielorakie zagrożenia. A przy tym wszyscy jesteśmy świadomi nieuchronności własnej śmierci, faktu, na którym na ogół nie skupiamy uwagi, ponieważ myślenie o nim mogłoby pozbawić sensu wszystko to, czym się zajmujemy, o co się staramy i do czego w życiu dążymy. Greenberg i Pyszczynski twierdzą, że ta cecha ludzkiej kondycji musi napawać ludzi trwogą. Na szczęście dysponują oni pewnymi środkami obrony przed owym uczuciem trwogi; głównym środkiem, swego rodzaju "psychologicznym buforem" (według określenia autorów) jest kulturowo wytworzony obraz świata, czyli światopogląd. Umożliwia on interpretację własnego i cudzego losu w szerszym układzie odniesienia, jako realizację pewnych społecznych wartości, takich jak utrzymywanie ciągłości rodu, klanu czy plemienia, pomnażanie dobra własnego kraju, przyczynianie się do postępu nauki, realizowanie woli Boga na Ziemi itp. Dzięki temu los nasz uzyskuje pewien głębszy sens. Tak więc ów kulturowo określony światopogląd, czy, jak wolę to określać, kolektywny system znaczeń, stwarza kontekst, w którym los jednostkowy nabiera ponadjednostkowych znaczeń. Człowiek, ujmując siebie jako część większej całości, uzyskuje swego rodzaju nieśmiertelność.
Aby kolektywny system znaczeń mógł chronić człowieka przed owym poczuciem egzystencjalnej trwogi, musi być podtrzymywany i chroniony przed wszelkimi oddziaływaniami, które mogłyby go podważać i kwestionować. Innymi słowy, człowiek musi silnie, a nawet bezgranicznie wierzyć w sensowność tego wszystkiego, co składa się na kolektywny system znaczeń, który uważa za swój. Podstawą tej wiary jest stwierdzenie, że inni myślą tak samo jak my. Jak to dość dawno temu zauważył Leon Festinger, prawdziwość przekonań, co do których nie można uzyskać bezpośredniego fizycznego potwierdzenia, jest weryfikowana dzięki ich potwierdzeniu przez innych ludzi. Uzyskują one tzw. konsensualną walidację, jeśli wszyscy w otoczeniu wierzą w to samo (Festinger, 1954). Innym ważnym sposobem ich potwierdzania jest odtwarzanie rytuałów i zwyczajów związanych z określonym systemem przekonań. Uczęszczanie na mszę, obchodzenie świąt rodzinnych, wyrażanie szacunku dla zbiorowych autorytetów, czczenie rocznic, publiczne wyznawanie poglądów - wszystko to służy umacnianiu i konserwowaniu kolektywnego systemu znaczeń.

217
tak nie tylko wtedy, gdy zaprzeczają prawdziwości wierzeń, na których opiera się dany światopogląd, nie tylko przez zachowania szydercze i cyniczne, ale | także przez sposób życia, praktyki i obyczaje niezgodne z tym, co dana społeczność uważa za cenne. Sam fakt zetknięcia z odmiennym systemem wierzeń i wartości społecznych stanowi wyzwanie dla prawomocności wyznawanego światopoglądu, ponieważ naocznie dowodzi, że nie ma powszechnej zgody co do słuszności jego założeń, a więc nie ma on konsensualnej walidacji. Ochrona przed takimi doświadczeniami jest zatem jednym z podstawowych warunków psychicznej równowagi człowieka.
Są w zasadzie dwa rodzaje środków obrony przed takimi wyzwaniami. Jeden to fizyczne oddzielenie od innowierców, od obcych. Spektakularnym tego przykładem był mur berliński miał on chronić społeczeństwo NRD przed zgubnymi wpływami Zachodu. Taka też była funkcja żelaznej kurtyny - chodziło o udaremnienie ideologicznych wpływów kapitalizmu na kraje socjalistyczne; w pewnym okresie była ona podtrzymywana również z drugiej strony przez tych, którzy obawiali się oddziaływań komunistycznej propagandy.
Wysokie mury i szczelnie zamknięte granice nie są potrzebne tym społeczeństwom, które mają silne przekonanie o swej wyższości nad innymi. W tym wypadku działa system symbolicznych zabezpieczeń przed obcymi wpływami. Zabezpieczenia te są bardzo skuteczne w grupach o wysokim morale, przenikniętych wspólną ideą. Ale i w takich grupach, jeżeli znajdują się w obcym i wrogim otoczeniu, konieczne bywają dodatkowe wzmocnienia, takie jak surowa dyscyplina, bezwzględność w traktowaniu odszczepieńców itp. Tendencje takie są szczególnie nasilone w sektach religijnych, mniejszościowych ugrupowaniach ideologicznych czy politycznych, których zasady nie są zintegrowane z dominującym światopoglądem. Dotyczy to także krajów, które znajdują się we wrogim ideologicznym otoczeniu. Ale nawet wyznawcy religii (ideologii, światopoglądu), która jest w danym kraju powszechnie akceptowana, mogą czuć się zagrożeni obecnością dysydentów czy innowierców.
Często spotykaną formą samoobrony grup jest delegitymizacja obcych. Zjawisko to według Bar-Tala (1990) polega na "...ocenianiu obcych grup w krańcowo negatywnych kategoriach, lokujących je poza obszarem akceptowalności" (s. 65). Zasób językowy każdej społeczności zawiera zwykle specjalne kategorie, które temu celowi mają służyć, takie jak np. barbarzyńca, poganin, bezbożnik, komunista, imperialista, klerykał, Szwab, Moskal, chory umysłowo i inne. Ludzie, którzy zostali zaliczeni do "zdelegitymizowanej" kategorii, nie są zagrożeniem dla naszego światopoglądu. Cokolwiek uczynią lub powiedzą, nie ma dla nas znaczenia, ponieważ nie są tacy jak my, należą do innego, gorszego świata. Dlatego podtrzymywanie negatywnych opinii o grupach obcych, kultywowanie stereotypów, przesądów itp. to jeden ze skuteczniejszych środków symbolicznej samoobrony grup.
Tendencja do delegitymizowania obcych nasila się, kiedy ludzie czują się zagrożeni. Greenberg i Pyszczynski pokazali np., że osoby, których uwagę koncentrowano na nieuchronności własnej śmierci, wykazywały większe natężenie niechęci wobec obcych (w tym wypadku była to niechęć studentów chrześcijan do Żydów).
218

Tendencja do delegitymizowania obcych może także przerodzić się w chęć ich usuwania lub zniszczenia. Głoszone w okresie międzywojennym w Polsce przez organizacje prawicowonacjonalistyczne hasło "Żydzi na Madagaskar" wyrażało ową tendencję do usunięcia inaczej wierzących i praktykujących (choć niektórzy głosiciele takiego hasła kierowali się zapewne względami innego rodzaju chodziło im o usunięcie konkurentów).
Można powiedzieć, że dążenie do podtrzymywania kolektywnego systemu znaczeń, dla którego zagrożeniem jest sama obecność innych grup, które budują swój system znaczeń na odmiennych zasadach, jest ważnym i groźnym źródłem konfliktów międzygrupowych.
Dynamika konfliktu
Kiedy sytuacja konfliktowa przeradza się w otwarty konflikt, zostają uruchomione mechanizmy działające na zasadzie dodatniego sprzężenia zwrotnego - kolejne działania stron konfliktu prowadzą do jego wzmagania. Mówi się w związku z tym o tendencji do eskalacji konfliktu, która przejawia się na wiele sposobów.
� Pojawianie się coraz bardziej destruktywnych form walki: np. przechodzenie od oskarżeń do gróźb, od gróźb do wyzwisk, od wyzwisk do fizycznej agresji. Każda forma walki ma swą własną skalę "gwałtowności" - od form łagodniejszych do bardziej gwałtownych (patrz wyżej, s. 210-211).
� Poszerzanie obszaru konfliktu. O ile na początku konflikt dotyczy jakiejś jednej szczególnej sprawy, o tyle w miarę jego narastania obejmuje on coraz więcej spraw. Poszczególne strony konfliktu mają więc coraz dłuższe listy pretensji, skarg i zarzutów wobec swych adwersarzy.
� Wzrost wagi spraw, które stały się przedmiotem konfliktu. W początkowej fazie przedmiotem konfliktu może być stosunkowo błaha sprawa, ale w miarę jego narastania to, co początkowo wydawało się błahe, nabiera coraz donioślejszych znaczeń (jako kwestia honoru, zasad przyzwoitości, pryncypiów moralnych itp.). Dzieje się tak wskutek tego, że konflikt zaczyna być interpretowany w terminach moralnych lub odnoszony do ideologicznych wartości -zjawisko to jest opisywane jako aksjologizacja lub moralizacja konfliktu (Wojciszke, Klusek, b.d.). Konflikt w coraz większym stopniu dotyczy spraw dla jego stron żywotnych (a więc przegrana może oznaczać utratę twarzy, utratę pozycji, klęskę materialną, utratę środków do życia itp.).
� Przesuwanie coraz większej części posiadanych zasobów na rzecz walki z przeciwnikami coraz więcej czasu, coraz więcej wysiłku, coraz więcej środków materialnych (jak wyraził to jeden z bohaterów Fredry: "Konia sprzedam, pas zastawię, a Cześnika stąd wykurzę").
� Wzrost liczby uczestników konfliktu. Narastający konflikt wciąga w swoją orbitę coraz szersze grono uczestników. Maleje więc liczba tych, którzy zdol-
| ni są zachować neutralność. Tego rodzaju proces występuje nie tylko w sferze stosunków międzynarodowych. Wzmagający się konflikt między dwoma obozami politycznymi również ma to do siebie, że skłania osoby początkowo neu-
219
tralne i zachowujące pewien dystans do coraz bardziej zdecydowanego zaangażowania się w konflikt.
Aby wyjaśnić zjawisko eskalacji konfliktu, Pruitt i Rubin (1986) przedstawiają następujący schemat:
Strony k onfliktu
Strona A Strona B
Słab t k
y / iJlllltlliy OLI Lin.LLII dlllc
ZrnnriY '"tnil^tiiTiinp c
i -------- kj 1111 Lej o ć,y dŁtiK.

r ZJlllldll^y OLI UM/Lil dlllC
i
<----------Bardzo silny atak
Jak wynika z przedstawionego schematu, ogniwem pośredniczącym w procesie eskalacji konfliktu są zmiany strukturalne. Termin ten odnosi się do zjawisk dwóch rodzajów: do procesów psychologicznych zachodzących w jednostkach uwikłanych w konflikt oraz do procesów społecznych zachodzących w grupach.
Zmiany psychologiczne
Zmiany psychologiczne zachodzące w jednostkach w trakcie konfliktu dotyczą różnych sfer psychologicznego funkcjonowania.
Przede wszystkim następują zmiany w sferze postaw emocjonalnych. Wiążą się one z rozbudzeniem emocji agresywnych i wrogości, co jest typową (ale nie konieczną) reakcją na przeszkody w realizacji dążeń. Jak bowiem wynika z wielu badań psychologicznych, frustracja (czyli zablokowanie dążeń) jest jednym z istotnych źródeł agresji (por. Berkowitz, 1969; Dollard i in., 1947). Konflikt zaś wybucha właśnie dlatego, że dążenia jednej ]ub obu stron zostają zablokowane przez drugą stronę, lub też tak to widzi przynajmniej jedna ze stron. Narastanie agresji i wrogości prowadzi do zmian w definicji celów, które człowiek przed sobą stawia. O ile w początkowej fazie konfliktu chodzi przede wszystkim o to, aby zrealizować swe zablokowane dążenia, a więc dominuje nastawienie zadaniowe, o tyle następnie celem staje się pokonanie przeciwnika, a początkowe dążenia tracą na znaczeniu. Wtedy sprawą najważniejszą staje się obrona poczucia własnej wartości zagrożonego przez działania oponenta. Przy bardzo dużym natężeniu konfliktu celem dążeń staje się zadanie bólu, szkody lub niszczenie przeciwnika i tego wszystkiego, co do niego należy. Takie cele przyświecają czasami niektórym przywódcom politycznym. Bywa, że podejmują oni działania, które nie przynoszą im żadnego pożytku, ani też
220
nie przybliżają ich do zwycięstwa w walce, a jedynie wywołują więcej szkód i cierpień po stronie adwersarza. Można powiedzieć, że pojawia się w nich bezinteresowna chęć wyrządzania szkody.
Pod koniec drugiej wojny światowej alianci przeprowadzili tzw. dywanowy nalot na Drezno; w bombardowaniu wzięło udział kilkaset samolotów. W ciągu jednej nocy zostało zrujnowane piękne, zabytkowe miasto. Niektórzy historycy zwracają uwagę, że nalot ten nie służył żadnym militarnym celom, a był raczej swoistym odwetem za zniszczenia, jakich wojska niemieckie dokonały w różnych miastach Europy, w tym w Warszawie.
Zmiany dotyczą również percepcji sytuacji. Członkowie grupy stają się uwrażliwieni na wszystkie fakty mające świadczyć o złych intencjach i niegodnych czynach swoich przeciwników, a zarazem o szlachetności i wysokiej wartości moralnej tego, co czyni lub czyniła własna grupa. Jednocześnie błędy lub przewiny własnej grupy są nie dostrzegane lub pomniejszane. W rezultacie rozwija się proces idealizacji własnej grupy oraz demonizacji grupy przeciwnej.
Następują też zmiany w sposobie przetwarzania informacji: zawęża się zakres dostępnych możliwości następuje uproszczenie sposobu myślenia poziom złożoności myślenia obniża się. Znaczy to, że człowiek myśli o sytuacji w kategoriach ałbo-albo. Nie przychodzą mu do głowy pośrednie czy bardziej złożone rozwiązania. A jeśli ktoś z zewnątrz mu je przedstawia, to trudno mu je zrozumieć i zaakceptować. Wiążą się z tym zmiany interpretacji sytuacji konfliktowej: nasila się przekonanie, że zadowalające rozwiązanie może być osiągnięte jedynie za pomocą siły i/lub podstępu. Można powiedzieć, że sytuacja ta jest ujmowana jako gra o sumie zerowej, w której korzyść jednej strony musi pociągać za sobą stratę drugiej. A więc albo zwycięstwo, albo klęska; sytuacje pośrednie nie są dostrzegane i nie są możliwe do wyobrażenia.
Powyższe zmiany wiążą się z rosnącym zaangażowaniem w konflikt. Rządzi się ono pewną swoistą zasadą: im więcej naszych zasobów (czasu, wysiłku, środków materialnych) poświęciliśmy na rzecz jakiejś sprawy, tym więcej gotowi jesteśmy na jej rzecz poświęcić. Jeśli bowiem ponieśliśmy już tyle ofiar dla zrealizowania naszego celu (pokonania przeciwnika), to nie możemy się zatrzymać (ani tym bardziej ustąpić lub skapitulować), dopóki nie doprowadzimy do ostatecznego zwycięstwa naszej sprawy, a więc do rozgromienia tych, którzy stanęli nam na drodze.
Zjawisko zaangażowania występuje nie tylko w sytuacji konfliktu. Podobnie zachowuje się hazardzista, który nie może przerwać gry, w którą zainwestował tyle środków, a także ktoś, kto poświęcił się przedsięwzięciu handlowemu, które przynosi straty, czy ten, kto wybrał się na wyprawę, w trakcie której piętrzące się trudności stawiają pod znakiem zapytania możliwość osiągnięcia celu itp. Zjawisko to bywa wyjaśniane działaniem mechanizmu redukcji dysonansu poznawczego: zachodzi bowiem silny dysonans między przekonaniem na temat wielkości poniesionych ofiar na rzecz realizacji celu a znikomo-ścią osiągniętych rezultatów. Aby zredukować ten dysonans, ludzie kontynuują podjętą czynność mimo ponoszonych strat.
221
Zmiany w funkcjonowaniu grup
Jedną z pierwszych konsekwencji narastania konfliktu jest zakłócenie, a następnie zerwanie komunikacji międzygrupowej. Członkowie grup przeciwnych przestają spotykać się ze sobą, przestają ze sobą rozmawiać. Zanika też wymiana informacji między grupami. Czasami strony przekazują sobie jakieś komunikaty, które zawierają treści fałszywe (mające wprowadzić przeciwnika w błąd) albo groźby. Są to także oskarżenia, złośliwości albo próby zastraszenia. Głównym celem przekazów skierowanych do przeciwnika jest zademonstrowanie przeświadczenia o swych niewzruszonych racjach, świętych prawach oraz o sile i determinacji w ich dochodzeniu.
W miarę narastania konfliktu międzygrupowego następują zmiany w zakresie norm grupowych. Jedną z tych zmian jest tzw. efekt polaryzacji przekonań: przekonania podzielane przez grupę i intensywnie w niej omawiane utrwalają się i stają się bardziej radykalne. Tak np. powstają normy grupowe walki aż do ostatecznego zwycięstwa, bezwzględności wobec przeciwnika, normy zakazujące kontaktowania się z nim itp.
Następuje wzrost spójności w grupie. Członkowie grupy odczuwają bliższy wzajemny związek, są bardziej solidarni wobec siebie i gotowi do poświęceń na rzecz grupy i innych jej członków. Towarzyszy temu znaczne nasilenie konformizmu wobec norm grupowych. Członkowie odczuwają potrzebę podporządkowania się wymaganiom obowiązującym w grupie, a także ujednolicania opinii i postaw. Dzięki temu grupa staje się jakby, jednym ciałem" zdolnym do efektywnej walki.
Zwiększenie spójności wywiera wpływ na poczucie bezpieczeństwa i skuteczności. W solidarnych grupach ludzie czują się bezpieczniejsi, a także mają zwiększone poczucie mocy; często zdarza się, że to poczucie mocy przybiera wysoce nierealistyczne natężenie i prowadzi do powstania wiary w niezwycię-żoność własnej grupy. W takim nastroju grupa może porwać się do walki z dużo silniejszym przeciwnikiem, w sposób całkowicie nierealistyczny oceniając swoje szansę.
Trzeba przyznać, że tego rodzaju nastrój w grupie może obiektywnie zwiększać prawdopodobieństwo sukcesu, choć wtedy jest on okupiony ogromnymi stratami. Przykładem może być walka Czeczeńców z armią rosyjską. Wprawdzie Czeczeńcom udało się zadać wiele strat swym wrogom, ale ich kraj został doszczętnie zrujnowany, a tkanka życia społecznego uległa głębokim zniszczeniom.
Narastanie konfliktu powoduje także zmiany w strukturze grupy. Pojawia się tendencja do zmiany przywództwa; największym autorytetem cieszą się osoby wojownicze i zdecydowane. Objęcie przywództwa przez ludzi tego rodzaju przyczynia się do wyboru jeszcze bardziej agresywnych strategii w stosunku do przeciwnika. Wyodrębniają się także "zespoły bojowników" ludzi o ponadprzeciętnej odwadze i determinacji. Panuje wśród nich etos walki, norma wewnątrzgrupowej solidarności i bezwzględności wobec przeciwnika. Grupa taka podtrzymuje i intensyfikuje konflikt nawet wtedy, gdy
222
pozostali członkowie grupy okazują zmęczenie i zniechęcenie. Można powiedzieć, że niemal w każdej grupie uwikłanej w konflikt wyłania się zespół "aktywistów konfliktu", którzy troszczą się o to, aby zatarg nie wygasł.
Występowanie tego rodzaju procesów sprawia, że konflikty są jak pożar, który nabiera coraz większej gwałtowności, ogarniając coraz większe obszary. Można temu zapobiec, jeśli podejmowane są zdecydowane wysiłki, aby go ugasić, a w pobliżu nie ma łatwopalnego materiału (Deutsch, 1973; Pruitt, Rubin, 1986; Reykowski, 1984).
Opisywany tu przebieg reakcji może ulec zasadniczej zmianie, kiedy grupa ponosi klęski lub gdy przewlekłość konfliktu doprowadza do wyczerpania zasobów fizycznych i psychologicznych. Następuje wtedy załamanie morale, co przejawia się jako rozpad więzi grupowych, anomia (zanik norm grupowych), jako postawa typu "ratuj się, kto może". "Bojownicy" spotykają się z niechęcią, a nawet wrogością. Czasami utrata morale może nastąpić wcześniej - w momencie konfrontacji z przeważającymi siłami przeciwnika.
Czy konflikty są nieuchronne
Utrzymanie i rozwój społecznej całości - rodziny, organizacji społecznej czy politycznej, narodu, państwa, wspólnoty religijnej - ma wielkie znaczenie dla członków danej wspólnoty (nawet jeżeli sobie tego dobrze nie uświadamiają). Jednakowoż taka całość to system znajdujący się w stanie chwiejnej równowagi nieustannie zagrożonej przez rozmaite czynniki wewnętrzne i zewnętrzne. Od wewnątrz zagrażają wspólnocie indywidualne dążenia sprzeczne z dobrem całości, zachowania członków, którzy naruszają czy łamią zasady przez wspólnotę wyznawane, konflikty między jej członkami, idee, które podważają prawdziwość grupowych wierzeń i prawomocność grupowych norm.
Wspólnota narażona jest też na liczne zagrożenia zewnętrzne. Inne grupy dążą do ograniczenia jej możliwości i wpływów, wykorzystania jej zasobów, do podporządkowania jej, a czasami wręcz do jej zniszczenia. Jej symboliczny świat jest kwestionowany przez innych, którzy uważają go za niemądry czy niesłuszny; ci inni podejmują nieraz specjalne wysiłki, aby ów świat zmienić "nawrócić", "oświecić", wynarodowić. Można powiedzieć, że wspólnoty ludzkie są swego rodzaju żywymi istotami, których przeżycie i rozwój zależą od zdolności do uporania się z różnego rodzaju zagrożeniami.
Przeżycie i rozwój zależą nie tylko od umiejętności przeciwstawiania się zagrożeniom, lecz także od skutecznego zdobywania środków niezbędnych dla materialnej i duchowej egzystencji. Jedną z podstawowych strategii radzenia sobie z tymi wymaganiami jest ekspansja - zwiększenie liczebności, wzrost wpływów, poszerzenie obszaru oddziaływań.
Ekspansja pełni różne funkcje w życiu grupy: może służyć lepszemu zaspokojeniu jej potrzeb materialnych (por. kolonizacja), przyczyniać się do podwyższania kolektywnego poczucia własnej wartości (por. tryumf związany z sukcesami wojen zdobywczych), umacniać wiarę w słuszność i siłę własnego światopoglądu (por. działalność misyjna).
223
Ten właśnie stan rzeczy jest podstawowym źródłem wrogości i antagonizmów w stosunkach międzygrupowych. Biorąc to wszystko pod uwagę, możemy dojść do wniosku, że rywalizacja, wrogość i antagonizm międzygrupowy to zjawiska, których nie da się uniknąć, a pokojowe i harmonijne współżycie oparte na współpracy i porozumieniu różnych narodów, religii, ugrupowań politycznych i innych wspólnot jest na dłuższą metę niemożliwe. Czy rzeczywiście są podstawy do takiego wniosku?
Dokładniejsza analiza wskazuje, że można wyodrębnić pewne czynniki, które decydują o tym, czy sytuacja konfliktowa przekształci się w otwarty konflikt, czy też można go będzie uniknąć.
Interpretacja sytuacji
Wbrew często przyjmowanym założeniom różnica interesów, dążenie do potwierdzania znaczenia grupy, różnice światopoglądowe i kulturowe mogą, ale nie muszą prowadzić do konfliktów. Wiele zależy od tego, jak sytuacje te są interpretowane przez zainteresowane strony.
Co się tyczy rywalizacji o ograniczone zasoby (a więc różnicy interesów), to rzadko jest to obiektywnie gra o sumie zerowej. Jak zauważył Morton Deutsch (1985), niewiele jest konfliktów, które same z siebie mają charakter antagoni-styczny, tj. takich, w których korzyść jednego partnera musi nieuchronnie prowadzić do straty drugiego. Często, jeśli nie zawsze, sytuacje życiowe są na tyle skomplikowane, że można je ujmować w różny sposób; a więc jedni dostrzegą w nich sprzeczność interesów, a inni okazję do współpracy. Na przykład w danym układzie parlamentarnym partia A może postrzegać partię B jako rywala do stanowisk rządowych, lub też jako sojusznika, dzięki któremu można utworzyć gabinet i uzyskać dostęp do tychże stanowisk.
Po wyborach parlamentarnych w Czechach w 1998 roku powstał egzotyczny sojusz polityczny między dwoma gwałtownie zwalczającymi się ugrupowaniami politycznymi, partią socjaldemokratyczną (Zemana) i partią liberalną (Klausa), ponieważ tylko w ten sposób można było utworzyć rząd. Najwyraźniej politycy obu stron musieli inaczej spostrzec swych dotychczasowych rywali. Coś podobnego można powiedzieć o koalicji AWS i UW po wyborach 1997 roku.
Podobne uwagi dotyczą relacji między pracownikami i pracodawcami. Bywa ona ujmowana na zasadach rywalizacyjnych ("aby nam było lepiej, im musi być gorzej") lub kooperatywnych ("aby nam było lepiej, im musi być lepiej"); podstawą tego drugiego ujęcia jest zdolność dostrzeżenia (przez obie strony) nadrzędnego, wspólnego celu (Sherif, Sherif, 1953; Sherif, 1958; Latham, 1993).
Znaczy to, że źródłem konfliktów bywa nie tyle obiektywna, co postrzegana różnica interesów. Przyjmując tę poprawkę, uznajemy, że konflikty zależą nie tyle od tego, jaka jest obiektywna sytuacja, ile od tego, co o niej sądzą uwikłani w nią ludzie.
Sytuacja sprzeczności interesów najłatwiej przekształca się w konflikt, kiedy ludzie koncentrują się na jakimś jednym jej aspekcie, np. na możliwych
224
korzyściach z pokonania przeciwnika, a pomijają koszty walki oraz jej bliższe i dalsze negatywne konsekwencje, czy też ich nie doceniają. Sprzyja to przyjmowaniu wojowniczych strategii, szczególnie przez tych, którzy mają przewagę i liczą na możliwość zawładnięcia całą pulą, a przynajmniej podyktowania warunków podziału. Wszakże głębsza analiza sytuacji ujawnia, że rozwiązanie oparte na przymusie, użyciu podstępu lub przemocy rzadko kiedy przynosi długotrwałe pomyślne rezultaty. Z pewnością natomiast pociąga za sobą wiele strat, nieszczęść oraz wielkie ofiary materialne i ludzkie.
Osiągnięte korzyści rzadko bywają trwałe. Najlepiej można się o tym przekonać, studiując historię Europy, która aż do ostatnich czasów była pasmem konfliktów, wojen i rzezi na skutek antagonizmów narodowych, politycznych, religijnych. Historia ta pokazuje, że niemal każdy zwycięzca zostawał prędzej czy później pokonany. Każdy, kto ponosił klęski, stawał się w wyniku obrotu spraw zwycięzcą i odgrywał się na swych wrogach. Dotyczy to zarówno konfliktów między państwami i narodami, jak i między ruchami społecznymi czy dużymi politycznymi organizacjami.
Zdając sobie sprawę z tego rodzaju faktów, trudno bronić twierdzenia, że realne sprzeczności interesów muszą nieuchronnie powodować konflikty między ludźmi i popychać ich do walki. Skoro walka prowadzona bezwzględnymi środkami nie tylko naraża na koszty, ale w dodatku nie zapewnia trwałych korzyści, to bardziej może się opłacać szukanie innych sposobów rozwiązywania konfliktu interesów.
Mimo to ludzie bardzo często interpretują sytuację konfliktową jako grę o sumie zerowej. Jednym z powodów tej interpretacji jest dążenie do obrony, umocnienia i podwyższenia kolektywnego poczucia własnej wartości przez wykazanie wyższości własnej grupy nad obcą. Innymi słowy, realistyczny konflikt interesów zostaje powiązany z konfliktem o charakterze symbolicznym; sprzyja mu zatem potrzeba udowodnienia, że "moja strona" jest lepsza niż strona przeciwna.
Istnienie tego rodzaju tendencji może skłaniać do pesymizmu w kwestii szans przezwyciężenia międzygrupowych antagonizmów. Czyż wszechobecna tendencja do podwyższania wartości grupy własnej, a obniżania cudzej nie musi nieuchronnie prowadzić do napięć i konfliktów między ludźmi? Otóż niekoniecznie, ponieważ istnieją inne niż walka sposoby realizowania tej tendencji. Takim sposobem jest współzawodnictwo, którego istotą jest prześcignięcie rywali w dziedzinie tworzenia dóbr mających wartość społeczną; chodzi o to, kto potrafi zrobić coś lepiej, szybciej, wytworzyć czegoś więcej itp. Istnieją różne społecznie wypracowane formy takiej rywalizacji. Do najważniejszych należy rywalizacja ekonomiczna (o wyższą jakość, niższe ceny, lepsze zaspokojenie potrzeb itp.), rywalizacja polityczna w ramach demokratycznych instytucji (kto zapewni lepsze rozwiązywanie problemów życia zbiorowego), rywalizacja sportowa (kto uzyska większą sprawność czy wyższy poziom wewnątrzgrupo-wej koordynacji, przez co zapewni lepsze widowisko), rywalizacja naukowa (kto osiągnie bardziej wartościowe rezultaty poznawcze). Niektóre formy współ-
225
zawodnictwa przybierają formę ograniczonego konfliktu (jak np. walka parlamentarna między rządem a opozycją o przeprowadzenie określonych ustaw). Już od dawna ludzie starali się tworzyć instytucje, które umożliwiałyby ograniczanie walk międzygrupowych i zastąpiły je różnymi formami współzawodnictwa.
Temu miały służyć międzynarodowe porozumienia dotyczące wolnego handlu, tworzenie międzynarodowych trybunałów, organizowanie igrzysk sportowych, tworzenie międzynarodowych organizacji politycznych, jak np. ONZ i inne. W ostatnich dziesięcioleciach często debatowano nad tym, jak rywalizację militarną między supermocarstwami wyrażającą się min. w formie różnych lokalnych konfliktów zbrojnych i wojen zamienić na ekonomiczne współzawodnictwo. We współczesnej Europie obserwujemy nasilenie tych tendencji.
Jednak współzawodnictwo nie może zapobiec konfliktom, których źródłem jest omawiana wyżej "różnica wiary", czyli kolektywnego systemu znaczeń. Jak to wynikało z teorii opanowania trwogi, negatywne postawy mogą być generowane w tym celu, aby chronić ów system znaczeń, bronić swej "wiary" (swojego światopoglądu). Jest to podstawą walk religijnych i ideologicznych, które, jak wiadomo, mogą przybierać bardzo gwałtowne formy i wzbudzać w ludziach ogromne pokłady okrucieństwa. Wszakże i różnice wiary nie są nieuchronnym powodem konfliktu. To, czy doń dojdzie, zależy w dużym stopniu od tego, jak definiowana jest owa podstawowa wspólnota moralna, w ramach której buduje się kolektywny system znaczeń, czyli świat symboliczny, i jak jest ujmowana sama ta wiara. Wspólnota może być definiowana na zasadzie wyłączności (gdy granice między nami a resztą są równocześnie granicami między dobrem a złem moralnym), lub też może być ujmowana jako część większej społecznej całości. Wśród wyznawców określonej religii z jednej strony spotyka się ludzi, którzy uważają, że prawdę i słuszność moralną posiedli tylko ci, którzy wierzą tak samo jak oni, a wszyscy ci, którzy owej religii nie wyznają, są z natury gorsi. Z drugiej strony są też tacy, którzy traktują wyznawców innych religii jako poszukujących w różny sposób tej samej prawdy. Przykładem takiego bardziej ogólnego ujmowania światopoglądu religijnego jest ruch ekumeniczny, który zakłada, że różne religie są różnymi formami realizowania tych samych podstawowych wartości.
Także i różnice narodowe mogą być rozmaicie ujmowane: można je interpretować nacjonalistycznie i "ekumenicznie". W tym pierwszym przypadku własny naród ujmowany jest jako jedyny byt moralny, w drugim zaś jako członek rodziny narodów; wtedy symbole, wierzenia i praktyki związane z narodową czy etniczną przynależnością ujmowane są jako pewna szczególna forma przejawiania się wspólnej kultury, np. europejskiej, śródziemnomorskiej, zachodniej czy w ogóle ludzkiej.
Ten tok rozumowania prowadzi do wniosku, że określony kolektywny system znaczeń (światopogląd, wiara) nie musi skłaniać ludzi do odrzucania innych światopoglądów, jeśli ten własny interpretowany jest w szerszych ramach i widziany jako pewna realizacja czegoś bardziej uniwersalnego. Taka
226
interpretacja wymaga wykroczenia poza wąskie granice specyficznego systemu przekonań kultywowanego w ramach określonej narodowości, religii, partii politycznej itp.
Rola systemów normatywnych
Formy życia społecznego różnią się tym, w jakim stopniu zapobiegają powstawaniu i rozwojowi konfliktów. Najogólniej można powiedzieć, że podstawowym warunkiem zapobiegania konfliktom jest taka struktura norm, która w jasny i jednoznaczny sposób określa reguły dostępu do dóbr, prawa, obowiązki i przywileje członków grupy, zasady podejmowania decyzji w grupie, sposoby wzajemnego odnoszenia się do siebie członków społeczności itp. Jeśli w sprawach tych panują wątpliwości, czy też jest wiele niejasności, to powstaje pole dla nie kończących się konfliktów. Można więc powiedzieć, że konfliktom sprzyja niejasność normatywna. Może ona mieć różne powody.
Jednym z nich jest wadliwa konstrukcja norm. Przykładem takiej wadliwej konstrukcji jest ustrój miasta Warszawy wprowadzony w połowie lat dziewięćdziesiątych. Stworzył on zagmatwany układ odpowiedzialności i kompetencji, w rezultacie czego różne instytucje stołecznej władzy nieustannie spierają się o to, kto jest do czego uprawniony i kto za co odpowiada. Prawa, statuty, regulaminy powinny redukować obszary społecznej niepewności i niejasności. Na przykład regulamin prowadzenia narady, określając sposób powoływania przewodniczącego i jego uprawnienia, zasady zabierania głosu i podejmowania uchwał, eliminuje wielki obszar możliwych konfliktów.
W latach 1980-1981 w okresie formowania się w Polsce masowego ruchu demokratycznego nie były powszechnie znane procedury demokratycznej debaty, w związku z czym zgromadzenia same starały się określić sposoby postępowania. Okazało się to bardzo trudne. Podczas wielu zebrań spędzano całe godziny, a nawet dnie na uzgadnianiu podstawowych zasad obradowania, ponieważ toczyły się wokół nich nie kończące się konflikty.
Niejasność normatywna powstaje też wtedy, gdy pewne normy zostają zakwestionowane jako niesłuszne czy niesprawiedliwe. Często chodzi o tzw. sprawiedliwość proceduralną, a więc o ocenę słuszności norm, na podstawie których dokonuje się jakiegoś podziału dóbr (a nie o wyniki tego podziału), czy też określa się, jak ludzie mają wobec siebie postępować (Deutsch, 1985; Lerner, Whithead, 1980). Tak np. ruchy lewicowe kwestionowały sprawiedliwość procedur, na podstawie których dokonuje się dystrybucji dóbr w społeczeństwie (krytykując gospodarkę rynkową), ruchy feministyczne kwestionują sprawiedliwość zasad, na podstawie których ustanowione są stosunki między kobietami i mężczyznami, a ruchy wyzwoleńcze kwestionują panujące stosunki między grupami etnicznymi czy narodami.
Innym powodem normatywnej niejasności są przekształcenia form życia społecznego, w rezultacie czego dawne normy przestają obowiązywać, a nowe się jeszcze nie uformowały. Przykładem takich przekształceń jest zmiana pozycji kobiety, a w związku z tym zakwestionowanie tradycyjnych norm doty-
227
czących relacji między małżonkami To, co dawniej było regulowane przez j uświęcony zwyczaj i tradycje, teraz musi być ciągle na nowo uzgadniane między małżonkami (a także między rodzicami i dziećmi); stwarza to wiele okazji j do konfliktów i napięć.
Każde przekształcenie istniejących instytucji zwiększa normatywną nie-j jasność, a w związku z tym zwiększa liczbę konfliktów. Tak więc liczba konfliktów gwałtownie rośnie w okresie reorganizacji, przy wprowadzaniu innowacji, > a przede wszystkim w okresach szybkich społecznych zmian.
Należy zauważyć, że niejasność normatywna może także dotyczyć sfer wzajemnych postaw. Jeśli normy nie określają jasno, kto komu powinien ust pić (np. normy starszeństwa), kto kogo jak powinien traktować (np. nor dotyczące sposobu zwracania się do osób w różnym wieku, o różnej pozyc itp.), komu ile należy się szacunku (normy dotyczące hierarchii autorytetóv to na tym tle może dochodzić do istotnych konfliktów. Dlatego też społeczność wykształcają bardzo rozbudowane systemy norm regulujące tę sferę zacho wań (normy savoir-vivre'u, protokół dyplomatyczny, kodeks honorowy itp.).
Bardzo ważną rolę w łagodzeniu lub stymulowaniu konfliktów odgrywa treść panujących w danym społeczeństwie norm. Takie normy, jak tolerancja wyrozumiałość, ustępliwość działają powstrzymująco na rozwijanie się ko fliktów, podczas gdy normy odwetu (wet za wet), nakazy obrony honoru i czci, "stawiania na swoim" za wszelką cenę, będą konfliktom sprzyjały. Ważną rolę I odgrywają też normy dotyczące wartości konfliktu. Są społeczeństwa, które I uważają konflikt za zło i kładą nacisk na idee harmonii wewnątrzgrupowej. Takie normy rozpowszechnione są w społeczeństwach kolektywistycznych (por. Triandis, 1989, 1990).
W społeczeństwach dalekowschodnich pozostających pod wpływem religii \ konfucjańskiej opisuje się dwa czynniki, jin i jang, które są podstawowym strukturalnym wzorcem każdego konfliktu (Zhou, 1993). Reprezentują one dwie przeciwne siły czy aspekty życia, których uwzględnienie jest konieczne dla zachowania harmonii. Konflikt jest rezultatem tego, że jedna ze stron nie uznaje drugiej. W konsekwencji obu grozi zniszczenie. Idea jin i jang zakłada wymóg współistnienia obu sił, dlatego nie ma mowy o zwycięstwie którejś z nich. Każde jednostronne zwycięstwo doprowadzi prędzej czy później do klęski.
Ale są też społeczeństwa, w których panują normy sprzyjające konfliktowi, np. normy rewanżu, wendety, albo też propagowana jest zasada doboru naturalnego, wedle której postęp dokonuje się w toku walki, w której zwyciężają najlepsi. Trzeba jednak dodać, że w wielu społecznościach, w których panują zasady harmonii i solidarności, normy te odnoszone są wyłącznie do stosunków wewnątrzgrupowych, natomiast w stosunkach międzygrupowych obowiązują zasady walki.
228
Znaczenie powiązań międzygrupowych
Czynnikiem, który może działać hamująco na rozwój konfliktu, jest istnienie powiązań między grupami - handlowych, towarzyskich, rodzinnych (np. międzygrupowe małżeństwa) itp. Jeżeli między grupami nie ma żadnych powiązań, to konflikt między nimi łatwo osiąga duże natężenie. Ale jest też i odwrotnie - w miarę jak narastają konflikty, dochodzi do zrywania uprzednio istniejących powiązań. Tak np. w trakcie trwania konfliktu społecznego w Polsce między zwolennikami Solidarności a zwolennikami istniejącej władzy dochodziło do zrywania przyjaźni, a nawet do naruszania więzi rodzinnych. Uważa się, że jednym z istotnych warunków hamowania eskalacji konfliktów jest zapobieganie zrywaniu kontaktów między członkami przeciwnych grup, lub też odbudowywanie zerwanych związków. W tym celu stosuje się nawet specjalne procedury psychologiczne oparte na metodzie "grup treningowych".
Ramka 3 Grupy spotkaniowe jako metoda rozwiązywania konfliktów
Aby dopomagać w rozwiązywaniu konfliktu, organizuje się grupy spotkaniowe, w których uczestniczą odpowiednio dobrani przedstawiciele dwóch zwalczających się stron. Oto niektóre z założeń, na których opiera się procedura tych spotkań.
� Odnośnie do celów spotkania należy skłonić uczestników do zrezygnowania z uporczywego powtarzania oficjalnego stanowiska i usprawiedliwiania go; zamiast tego mają się oni otworzyć na nowe idee, podjąć próbę oceny swych dotychczasowych postaw, zrewidować swoje wyobrażenia.
� Odnośnie do uczestników - powinny to być osoby wpływowe, ale nie piastujące oficjalnych stanowisk.
� Odnośnie do miejsca spotkania - należy wybrać miejsce nowe, nie obciążone skojarzeniami z jakimiś innymi wydarzeniami dotyczącymi obu grup, zabezpieczające przed zewnętrznymi naciskami, którego normy sugerują otwartą komunikację (takie warunki może spełniać np. instytucja akademicka).
� Odnośnie do sposobu traktowania uczestników - powinni być traktowani jako członkowie grupy, a nie jako osobne indywidua.
� Odnośnie do tematyki spotkań - musi dotyczyć konfliktu, ale nie powinna w fazie początkowej obejmować spraw, które budzą najsilniejsze emocje. Tworząc nastawienie na wspólne rozwiązywanie problemów, powinna sprzyjać budowie szacunku i zaufania.
� Odnośnie do sposobu, w jaki spotkanie jest zaaranżowane - wszystkie ustalenia muszą zapewnić pełną równość stron.
� Odnośnie do roli "trzeciej strony" - ma wykazywać bezstronność i zaangażowanie w sprawę rozwiązania konfliktu (Kelman, Cohen, 1979).
229

Procedury takie stosowane były m.in. w celu redukowania konfliktu między Palestyńczykami i Izraelczykami (Kelman, 1993, 1997).
Inną formą powiązań międzygrupowych jest przynależność do pewnej wspólnej kategorii, która ma znaczenie dla społecznej tożsamości. Do kategorii tej mogą odwoływać się ci, którzy chcą hamować rozwijający się konflikt. Tak np. w dawnej Europie kategoria "chrześcijanin" była często przywoływana w celu uspokojenia walczących stron. Istnienie wspólnej kategorii ma też być wyjaśnieniem faktu, że kraje demokratyczne rzadko walczą między sobą, mimo że nie są mniej wojownicze niż kraje niedemokratyczne.
Równowaga sił
Jeszcze inną ważną okolicznością, która może mieć wpływ na hamowanie konfliktu, jest stosunek sił między stronami. Jeśli przeciwnik spostrzegany jest jako potężny i zdolny do zadania poważnych szkód, to świadomość taka może blokować proces rozwijania się konfliktu, pod warunkiem że mają ją obie strony. Tak więc równowaga sił może hamować rozwój konfliktu. W sytuacji równowagi konflikt może istnieć na jakimś polu zastępczym np. między sojusznikami każdej ze stron (tak działo się przez prawie cały okres zimnej wojny między ZSRR i USA). Może także przybierać formę rywalizacji na innym polu (jako wyścig zbrojeń lub rywalizacja ekonomiczna). Każda ze stron chce wtedy zademonstrować swoją przewagę. Taka sytuacja tworzy jednak układ chwiejnej równowagi, który łatwo może być zburzony. Jego zburzenie może być wynikiem wadliwej oceny sytuacji przez jedną ze stron (tak np. Niemcy hitlerowskie wadliwie oceniły potencjał wojskowy Związku Radzieckiego), lub też obiektywnej zmiany układu sił związanej z niezdolnością jednej ze stron do kontynuowania wyścigu. Wtedy strona, która uzyskała przewagę, może zaatakować osłabionego przeciwnika lub zmusić go do ustępstw.
Czynniki wpływające na przebieg konfliktów
Konflikty mogą przebiegać w różny sposób jedne gwałtownie narastają, powodując wiele zniszczeń i szkód, inne mają przebieg łagodny i dość szybko ulegają stłumieniu. Wszystko to zależy przede wszystkim od społecznych mechanizmów kontroli nad konfliktem oraz od właściwości osób weń uwikłanych.
Społeczne mechanizmy kontroli
Społeczności, mniejsze czy większe, dysponują na ogół pewnymi sposobami kontroli nad konfliktami. Sposoby te są w różnym stopniu sformalizowane, w rezultacie czego konflikty mogą być mniej lub bardziej ustrukturalizowane.
Konflikt jest w pełni ustrukturalizowany, jeżeli rozgrywa się w ramach instytucji, które całkowicie rytualizują i kontrolują jego przejawy i rezultaty. Przykładem takiej dobrze ustrukturalizowanej sytuacji jest przewód sądowy.
230

Przewód sądowy dyktuje bardzo ściśle zakres możliwych i dopuszczalnych zachowań, język, jakim strony mogą się posługiwać, formy ekspresji, a nawet stroje i sposób przestrzennego rozmieszczenia uczestników konfliktu. Określa też zakres dozwolonych form walki i obszar możliwych jej rezultatów.
Znaczny stopień strukturalizacji osiągają też konflikty polityczne w państwach demokratycznych. Strukturalizację ma zapewnić parlament oraz inne instytucje przedstawicielskie, a także środki masowego przekazu. W parlamencie, gdzie zderzają się interesy różnych grup, gdzie strony usiłują dowieść swojej wyższości moralnej czy większych kompetencji, gdzie zderzają się też różne światopoglądy, reguły walki są ściśle ustalone i ustalony jest też określony rytuał zachowania wszystkich uczestników sytuacji. W sytuacjach dobrze ustrukturalizowanych wiele przejawów konfliktów ulega stłumieniu.
Jednak nie zawsze się tak dzieje. Na skutek braku odpowiednich psychologicznych i społecznych mechanizmów kontroli dochodzi czasami do gwałtownych wybuchów emocji na salach sądowych lub do bijatyk w salach sejmowych (do takich wydarzeń dochodziło m.in. na Tajwanie, w Indiach, w Rosji, we Włoszech). Znane są też przypadki zastosowania przemocy fizycznej w gmachu parlamentu (np. w Polsce w październiku 1929 roku wojskowi dokonali najścia na sejm i usunęli z sali obrad, z użyciem siły fizycznej, niektórych posłów opozycyjnych).
Tworzone są też specjalne instytucje mające na celu hamowanie i kontrolowanie przebiegu konfliktów politycznych. Są to instytucje mające prawo mediacji lub rozstrzygających decyzji. Do takich instytucji należą specjalne trybunały (np. Trybunał Stanu czy Trybunał Konstytucyjny). Po to jednak, by mogły one odegrać swoją rolę, muszą się cieszyć odpowiednim autorytetem, lub też posiadać moc egzekwowania swoich wyroków. Nie zawsze tak się dzieje. Na przykład w okresie międzywojennym w Polsce Trybunał Stanu, który miał zająć się finansowymi nadużyciami jednego z ministrów, został całkowicie zlekceważony przez marszałka Piłsudskiego, w rezultacie czego instytucja ta straciła wszelki autorytet, a tym samym możliwość ingerencji w konflikt polityczny. Każda społeczność, która chce zapobiegać konfliktom i kontrolować je, musi troszczyć się o podtrzymanie autorytetu instytucji mających pełnić funkcje mediacyjne lub rozstrzygać konflikty. Jest to ważnym warunkiem ochrony społeczeństwa przed konfliktami rozwijającymi się w sposób nie kontrolowany. Działania podważające autorytet tych instytucji są groźne społecznie.
Kwestia obrony autorytetu instytucji powołanych do regulacji konfliktów stała się w Polsce na przełomie lat 1997 i 1998 przedmiotem konfrontacji między środowiskiem sędziów a wiceministrem w Ministerstwie Sprawiedliwości Leszkiem Piotrowskim. Urzędnik ten zaatakował publicznie sędziów, stawiając im zarzuty polityczne i moralne. Wywołało to gwałtowną reakcję środowiska; uznano, że tego rodzaju generalizujące oceny i ich polityczne implikacje stanowią zagrożenie dla porządku konstytucyjnego, i zażądano dymisji wiceministra. Wszakże premier i minister sprawiedliwości nie dopatrzyli się w wystąpieniach L. Piotrowskiego uchybień tak
231
istotnych, by ową dymisję uzasadniały. Niezależnie od ostatecznego rozstrzygnięcia tej sprawy można stwierdzić, że uwikłanie w poważny spór głównych instytucji państwa powołanych do regulacji konfliktów zmniejsza ich skuteczność jako mechanizmu kontroli konfliktów w społeczeństwie.
Wiele konfliktów przebiega w sytuacji częściowo ustrukturalizowanej, w której tylko niektóre zachowania są regulowane. Do tej kategorii należą na ogół konflikty zbrojne. Pewne działania stron takiego konfliktu podlegają normatywnej kontroli. Dotyczy to np. wymogu wypowiedzenia wojny, sposobu traktowania jeńców, zasad rycerskości wobec pokonanego (np. oddawanie honorów oficerskich idącym do niewoli oficerom), stosowania cywilizowanych form walki (np. zasada nieatakowania pojazdów oznaczonych emblematem Czerwonego Krzyża, niestosowania broni chemicznej) itp. Strażnikiem tych reguł jest tzw. opinia międzynarodowa, z którą często liczą się strony zaangażowane w konflikt.
Najbardziej gwałtowny i bezwzględny charakter mają konflikty przebiegające w sytuacji całkowicie nie ustrukturalizowanej, kiedy to nie obowiązują żadne reguły dotyczące zachowania w sytuacji konfliktu (strony postępują na zasadzie "wolnej amerykanki"). Dzieje się tak wtedy, gdy ulegają rozpadowi instytucje, które dotychczas regulowały stosunki między zwaśnionymi grupami, lub też gdy załamują się podstawy ładu społecznego, w którego ramach dotychczas życie ludzkie przebiegało. Najbardziej dramatycznymi i spektakularnymi przykładami są załamanie się państwa i wybuch wojny domowej. To załamanie oznacza, że wszystkie istniejące instytucjonalne struktury regulacji konfliktu przestają funkcjonować; dochodzi wtedy do zjawisk drastycznych, jak te, które wystąpiły w Hiszpanii w trakcie wojny domowej lub na Bałkanach po rozpadzie państwa jugosłowiańskiego.
Także osłabienie instytucji regulujących konflikty może owocować wzmożeniem konfliktów i wzrostem ich gwałtowności, co można obserwować na obszarze byłego Związku Radzieckiego.
Właściwości osób
Przebieg konfliktów zależy od właściwości uwikłanych weń osób. Można wymienić kilka rodzajów tych właściwości.
Jest to przede wszystkim stopień uwewnętrznienia norm dotyczących konfliktu obowiązujących w danej społeczności. Jedną z ważnych konsekwencji procesu politycznej socjalizacji jest przyswajanie norm dotyczących konfliktu. Na przykład takie zasady jak fair płay odgrywają istotną rolę w moderowaniu toczącej się walki. Są też normy odnoszące się do przebiegu konfliktów politycznych. Wiele społeczności potępia takie postępowanie, jak rozpowszechnianie fałszywych wiadomości o przeciwniku politycznym, stosowanie wulgarnego języka (wyzwisk), insynuacji itp. W krajach demokratycznych w mniejszym lub większym stopniu potępiane jest odwoływanie się do fizycznych środków walki stosowanie przemocy, podstępu czy zbrodni. Ludzie, którzy
232
przyswoili te normy, którzy cenią takie postawy, jak tolerancja, wyrozumiałość, opanowanie, będą mniej skłonni do angażowania się w konflikty i do ich podsycania. Są też jednak ludzie, którzy przyswoili normy wzmagające konflikt, takie jak zasada bezwzględności i nieustępliwości wobec przeciwnika.
Ważną rolę odgrywają także właściwości umysłu, a w szczególności zdolność do koordynacji rozbieżnych punktów widzenia. Ludzie, którzy zdolność tę posiedli w wyższym stopniu, potrafią lepiej zrozumieć stanowisko i potrzeby swych oponentów, a tym samym mają większą zdolność znajdowania rozwiązań korzystnych dla obu stron, co prowadzi do unikania lub łagodzenia konfliktów (Reykowski, 1996).
Bardzo istotne znaczenie ma sfera emocjonalno-motywacyjna. Osoby o bardzo wysokich ambicjach, o dużym natężeniu agresywności, o silnej skłonności do dominowania nad innymi, o znacznym zapotrzebowaniu na stymulację mogą być bardziej skłonni do podsycania i zaogniania konfliktów niż ludzie, u których te cechy występują w umiarkowanym natężeniu.
Szczególnie duży wpływ na rozpalanie i eskalację konfliktów wywierają osoby o pewnym specyficznym syndromie osobowości, na który składa się wrogość, spiskowa wizja świata, podejrzliwość oraz tendencja do ujmowania wszystkich zjawisk społecznych w kategoriach dobrazła.
Sposoby rozwiązywania konfliktów
Konflikty mogą być rozwiązywane w różny sposób. Można wyodrębnić pewne typowe warianty ich rozstrzygania.
Pierwszy polega na narzuceniu drugiej stronie własnych warunków. Wiąże się to z odwołaniem do taktyki siły: stosowanie gróźb, karanie, stosowanie metody faktów dokonanych to typowe sposoby mające skłonić drugą stronę do uległości. Tak więc można grozić strajkiem (lub lokautem), blokować drogi (za karę) lub pozbawiać wynagrodzenia, odmawiać płacenia długów lub przemocą zająć sporny teren, pozbawić pewnych ludzi stanowisk (zanim sąd rozstrzygnie o legalności tej decyzji) itp.
Taktyka siły charakteryzuje się tym, że może obezwładnić słabszego i nieudolnego przeciwnika, ale przeciwnika silnego mobilizuje do tym zaciętszej walki. Kiedy w walkę zaangażowane są duże grupy ludzi, taktyka siły rzadko bywa w pełni skuteczna. Nawet wtedy, gdy przeciwnik zostaje w zasadzie pokonany, walka się nie kończy, ponieważ niemal zawsze znajdują się "desperaci", którzy skfonni są ją kontynuować, lub też oczekiwać sprzyjającego momentu, aby ją wznowić. Rekrutują się oni z "grupy bojowników".
Co się tyczy konfliktów w zakładach pracy, to skuteczne zastosowanie taktyki siły prowadzi czasami do uzyskania pożądanych ustępstw, ale tworzy klimat niechęci i wrogości, który prędzej czy później daje o sobie znać i przynosi negatywne konsekwencje wszystkim uwikłanym w konflikt stronom.
Konflikt można też zakończyć na drodze jednostronnych ustępstw. Wymaga to obniżenia własnych aspiracji i pogodzenia się z koniecznością poniesienia strat w przekonaniu, że są one mniejsze niż te, których można by się spo-
233

dziewać w wyniku kontynuowania konfliktu. Takie rozwiązanie może się opłacać wtedy, gdy jest pewność, że ustępstwa rzeczywiście prowadzą do likwidacji całego problemu. Ale założenie to nie zawsze jest prawdziwe. W kontaktach z pewnego typu adwersarzami można się spodziewać, że uległość zostaje odczytana jako świadectwo słabości. Skłania to do zwiększenia żądań, jeżeli nie od razu, to po pewnym czasie. Tak więc taktyka ustępstw powoduje niebezpieczeństwo znalezienia się na "równi pochyłej" prowadzącej do coraz większych strat.
Taktyka ustępstw nie tylko zachęca przeciwnika do eskalacji żądań, ale także podważa morale we własnych szeregach; grupy, które były na początku zdolne do czynnej obrony swoich praw czy interesów, zaczynają przyzwyczajać się do roli przegranego w warunkach straty obniżają się aspiracje (w warunkach sukcesu przeciwnie, na ogół wzrastają), a tym samym zanika motywacja do obrony. Jest to zjawisko, które można zaobserwować m.in. wśród ludzi, którzy utracili pracę i przez dłuższy czas nie potrafili jej odzyskać. Obserwuje się u nich spadek aspiracji, przyzwyczajenie do losu osoby przegranej, niezdolność do czynnego przeciwstawienia się temu, co ich spotyka (Pruitt, Rubin 1986).
Rzeczywiste rozwiązanie konfliktu następuje wtedy, gdy obie zaangażowa- j ne weń strony coś w rezultacie uzyskują. Aby stało się to możliwe, konieczne jest zastąpienie taktyki walki taktyką negocjacji, w których analizuje się sytuacje i bada kwestie, które dzielą obie strony. W tym wypadku obie strony nie rezygnują ze swych aspiracji, lecz podejmują wspólny wysiłek poszukiwania sposobów ich choćby częściowego pogodzenia, co może się odbywać w różny sposób.
Jeden sposób polega na wypracowaniu kompromisu. Kompromis zakłada, że każda ze stron rezygnuje częściowo ze swoich roszczeń, aby zadowolić drugą stronę. Znaczy to, że strony spotykają się gdzieś między swoimi pozycjami. Ale zasada kompromisu nie przesądza o tym, gdzie to spotkanie nastąpi w połowie drogi czy gdzie indziej. Tak więc kompromis w negocjacjach płacowych nie implikuje, że wynegocjowana płaca stanowi średnią wartość płacy żądanej i proponowanej. W zależności od rozmaitych czynników, takich jak relacja sił między obu stronami, a także pewne motywy racjonalne, np. wzgląd na sytuację ekonomiczną zakładu, którą w wyniku negocjacji można lepiej poznać i ocenić, kompromis może być ustanowiony na różnym poziomie.
Należy dodać, że kompromis nie zawsze musi polegać na ustaleniu jakichś rozwiązań pośrednich. Czasami takich nie ma. Rozwiązanie takiego konfliktu, jeżeli nie ma polegać na zwykłym ustępstwie którejś strony (co, jak wyżej uzasadnialiśmy, może być niebezpieczne dla dalszego przebiegu konfliktu), polega na wymianie koncesji: każda ze stron dokonuje jakichś ustępstw, ale ustępstwa te dotyczą różnych obszarów; innymi słowy, są one wzajemnie kompensowane.
Zdarza się jednak, że osiąga się kompromis, który nie zadowala nikogo. Na przykład pracownicy pozostają przy swoim przekonaniu, że poziom płac w ich zakładzie jest dla nich krzywdzący, a pracodawcy uznają, że znacznie przekracza on to, co pracownikom z punktu widzenia ekonomicznej racjonalności się należy. Taki źle wynegocjowany kompromis może się stać zarzewiem nowego konfliktu.
Inny sposób likwidowania konfliktu polega na poszukiwaniu rozwiązań integratywnych. Ich istota polega na tym, iż znajduje się sposób na możliwie
234

pełne zaspokojenie roszczeń obu stron dzięki ich współdziałaniu. Najprostszym modelem takiego rozwiązania jest sytuacja, gdy spór o podział dóbr, których jest za mało, rozwiązywany jest przez podjęcie wspólnych działań na rzecz powiększenia ich puli. Takie rozwiązanie ma dwie istotne cechy:
� umożliwia zaspokojenie roszczeń (przynajmniej w znacznej mierze) obu stron;
� zakłada konieczność współdziałania dotychczasowych adwersarzy, a więc zmienia zasadę, na której dotychczas opierały się ich stosunki.
Rozwiązanie integratywne konfliktu nie jest tym samym co znalezienie wspólnego celu, o czym pisał M. Sherif (patrz wyżej, s. 224). Rozwiązanie integratywne oznacza zniesienie sytuacji konfliktowej dzięki wspólnym działaniom (znalezienie sposobu, który pozwala zaspokoić roszczenia obu stron), natomiast wspólny cel tłumi konflikt tak długo, jak długo strony są w realizację celu zaangażowane. Jest jednak możliwe, że realizując wspólny cel, strony zmieniają wyobrażenia o sobie i swoich partnerach, co ułatwia znalezienie integra-tywnych rozwiązań istniejących różnic.
Poszukiwanie rozwiązań integratywnych możliwe jest jednak tylko wtedy, gdy dochodzi do przezwyciężenia obopólnej wrogości, kiedy strony zaczynają spostrzegać siebie jako partnerów w realizacji wspólnego zadania; tym zadaniem jest rozwiązanie konfliktu w taki sposób, który nie pozostawia żadnej ze stron z poczuciem przegranej.
Przyjęcie takiej perspektywy może się opierać na racjach różnego rodzaju, zarówno moralnych, jak i praktycznych. Co się tyczy racji moralnych, to wiążą się one z uznaniem praw drugiej strony, z przekonaniem, że nie tylko własne, ale również i cudze racje zasługują na szacunek. Przyjęcie takiego stanowiska możliwe jest wtedy, gdy ludzie zdobywają się na ograniczenie swej egocen-trycznej postawy i podejmują próby spojrzenia na sytuację z punktu widzenia drugiej strony.
Ale są też względy pragmatyczne: jeżeli obie strony kończą konflikt z poczuciem, że ich podstawowe prawa i interesy zostały zagwarantowane, to powstają przesłanki trwałości osiągniętego rozwiązania. Jeżeli nie zajdą nowe okoliczności, które zmienią całą sytuację, można liczyć na poprawę stosunków między dotychczas zwalczającymi się stronami.
Trzeba jednak dodać, że w każdym większym konflikcie uczestniczą osoby, które nie chcą żadnych porozumień i każde ustępstwo traktują jako klęskę. Chciałyby one doprowadzić do sytuacji, w której druga strona zostanie pognębiona i upokorzona, a oni sami będą mogli święcić pełny tryumf. Ludzie tacy stanowią wielką przeszkodę w pokojowym rozwiązywaniu konfliktów.
Bibliografia
Bar-Tal D. (1990), Causes and conseąuences of delegitimization: Models of conflict and ethnocen-
trism, "Journal of Social Issues", 46, (1), 65-81. Berkowitz L. (red.) (1969), Roots of aggression. A re-examination of the frustration-aggression
hypothesis, NY: Atherton Press.
235
Brewer M. (1979), The role of ethnocentrism in intergroup conflict, w: W.G. Austin, S. Worchel (red.), The social psychology of intergroup conflict, Monterey, Cal.: Brooks/Cole.
Deutsch M. (1973), The resolution of conflict, New Haven: Yale University Press.
Deutsch M. (1985), Distributiue justice, New Haven: Yale University Press.
Dollard J., Doob L.W., Miller N., Mowrer H., Sears R.R. (1947), Frustration and aggression, New Haven: Yale University Press,
Festinger L. (1954), A theory of social comparison processes, "Human Relations", 7, 117-140.
Greenberg J., Pyszczynski T., Solomon S. i in. (1991), Euidence for terror management theory II: The effects of mortality salience on reaction to those who threaten or bolster the cultural World-uiew, "Journ. of Pers. & Soc. Psych.", 58, 308-318.
Grzelak J. (1978), Konflikt interesów, Warszawa: PWN.
Kelman H.C. (1993), Coalitions across conflict lines: The interplay ofconflicts within and between the Israeli and Palestinian communities, w: S. Worchel, J.A. Simpson (red.), Conflict between people and people, Chicago: Nelson-Hall.
Kelman H.C. (1997), Group processes in the resolution of International conflicts. Experiences from Israeli-Palestinian case, "American Psychologist", 52, 3, 212-220.
Kelman H.C, Cohen S.P. (1979), Reduction of international conflict: An interactional approach, w: W.G. Austin, S. Worchel (red.), The social psychology of intergroup conflict, Monterey, Cal.: Brooks/Cole.
Konecni V.J. (1979), The role of aversive events in the deuelopment of intergroup conflict, w: W.G. Austin, S. Worchel (red.), The social psychology of intergroup conflict, Monterey, Cal.: Brooks/ Cole.
Kozielecki J. (1970), Konflikt, teoria gier i psychologia, Warszawa: PWN.
Latham G.P. (1993), Minimizing conflict in organizational settings through goal alignment, w: S. Worchel, J.A. Simpson (red.), Conflict between people and people, Chicago: Nelson-Hall.
Lerner M.J., Whithead L.A. (1980), Procedural justice viewed in the context of justice motiue theory, w: G. Mikula (red.), Justice and social interaction, Bern: Hans Huber.
LeVine R.A., Campbell D.T. (1972), Ethnocentrism: Theories of conflict, ethnic attitudes, andgroup behauior, NY: Wiley.
Pruitt D.G., Rubin J.Z. (1986), Social conflict, NY: Random House.
Reykowski J. (1984), Logika walki. Szkice z psychologii konfliktu społecznego w Polsce, Warszawa: KiW.
Reykowski J. (1996), Egocentryzm politycznego myślenia a rozwiązywanie społecznych zadań koordynacyjnych, "Czasopismo Psychologiczne", 2, 1, 7-30.
Sherif M. (1958), Superordinate goal in the reduction of intergroup conflicts, "American Journal of Sociology", 63, 349-356.
Sherif M., Sherif C.W. (1953), Groups in harmony and tension, NY: Harper.
Staub E. (1990), The psychology and culture of torturę and torturers, w: P. Suedfeld (red.), Psychology and torturę, NY: Hemisphere.
Tajfel H. (1978), Differentiation between social groups: Studies in social psychology of intergroup behauior, NY: Academic Press.
Tajfel H., Flamant C, BiligM.C., Bundy R. (1971), Social categorization and intergroup behauiour,
"Enropean Jour. of Social Psychology", 1,149-175.
Tajfel H., Turner J. (1979),Arc integratiue theory of intergroup conflict, w: W.G. Austin, S. Worchel
(red.), The social psychology of intergroup conflict, Monterey, Cal.: Brooks/Cole. Triandis H. (1989), The selfand social behauior in differing cultural contexts, "Psychological Re-
view", 96, 3, 506-520. Triandis H. (1990), Cross-cultural studies ofindividualism and collectiuism, Nebraska Symposium
on Motivation 1989, Lincoln, Nebraska: University of Nebraska Press. Turner J. (1987), Rediscovering the social group, Oxford: Blackwell. Wojciszke B., Klusek B. (b.d.), Perception and moralization of attitudinal conflicts: Differences
between attitudinal minorities and majorities, Gdańsk: Raport z badań. Zhou Dun Ren (1993), Yin-Yang theory and conflicts, w: S. Worchel, J.A. Simpson (red.), Conflict
between people and people, Chicago: Nelson-Hall.
PSYCHOSPOŁECZNE
UWARUNKOWANIA
ZACHOWAŃ WYBORCZYCH
O specyfice zachowań wyborczych
Wybory jako metoda wyłaniania tych, którzy sprawują władzę, są dość młodym wynalazkiem ludzkości. Jeżeli (jak się wydaje, dość prawomocnie) założymy, że najstarsze znane nam cywilizacje pojawiły się około 4000 lat p.n.e., to okres, w którym rządzący wyłaniani są w wyborach, stanowi niespełna 2% istnienia ludzkości uformowanej w instytucję państwa. Komentarza domagają się te chwile, gdy wybory jednakowoż pojawiały się jako społeczno-polityczny mechanizm wyłaniania rządzących. Otóż, tamte wybory nigdy nie były równościowe; nigdy wówczas wszyscy mieszkańcy danego państwa, społeczności czy terytorium nie mieli równych praw wyborczych (np. w antycznej Grecji czy w I Rzeczypospolitej). A zatem niemal w całej znanej nam (lepiej lub gorzej) historii naszym przodkom przewodziły bardzo nieliczne elity, które tytuł do sprawowania władzy najczęściej dziedziczyły. Z drugiej strony, warto zauważyć, że wybory bodajże zawsze na przestrzeni wieków, jeżeli tylko nie były obwarowane znacznymi ograniczeniami, miały siostrę bliźniaczkę - demokrację. Przykładem mogą być tu państwa-miasta greckie, Republika Wenecka czy wreszcie najlepiej nam (ponoć) znana I Rzeczpospolita.
Powiada się zatem często, że wolne wybory stanowią istotę i podstawę systemu demokratycznego. Niezależnie od historycznych zaszłości i ich wspominania, dzieje się tak z dwóch powodów. Po pierwsze, sam udział w wyborach I i oddanie głosu stanowi poparcie systemu demokratycznego i dostarczenie mu I tzw. legitymizacji, uprawomocnienia. Po drugie zaś, poszczególne, konkretne | preferencje wyborcze prowadzą do uzyskania władzy przez bardziej lub mniej prodemokratyczne ugrupowania. Nie sposób nie pamiętać, że w republice wei-I marskiej NSDAP zyskała poczesne miejsce w Reichstagu w wyniku jak naj-1 bardziej demokratycznych wyborów. Dlatego też liczne demokracje wprowadziły do swoich konstytucji przepisy uniemożliwiające legalną działalność, w tym kandydowanie w wyborach, partiom antydemokratycznym, faszystowskim czy [ szerzej, totalitarnym. Przepisy takie są zawarte np. w konstytucji niemieckiej. Warto zwrócić uwagę, że sam udział w wyborach jest zachowaniem szcze-; gólnego rodzaju, wykazującym, w porównaniu z naszymi codziennymi zacho-I waniami, które zwykle bywają przedmiotem psychologii (społecznej), wiele [ osobliwości. Po pierwsze, jest to zachowanie występujące dość rzadko. Wybory odbywają się zazwyczaj raz na kilka lat (wyjątkiem była Polska lat dziewięć-
dziesiątych). Co prawda, towarzyszyło temu zwykle spore zainteresowanie me-1 diów, ale po wyborach media wracały do codzienności. Trudno więc popaść I w jakąś wyborczą rutynę. Po drugie, zwykły, pojedynczy człowiek ma niewiel- 1 ki wpływ na to, co bywa przedmiotem wyboru. Decyduje o tym raczej nieliczna I grupa obywateli zwana potocznie klasą polityczną (i jej, powiedzmy, alianci, I zwani z angielska lobby). To od nich zależy, jakie konfiguracje politycznych I ugrupowań staną do wyborów, jakie sprawy zostaną uznane za najważniejsze, jakie sojusze polityczne będą zawierane. Oczywiście w swojej działalności od-1 wołują się do wyników sondaży społecznych, czyli do społecznej świadomości I elektoratu, ale pojedynczy człowiek w tej masie ginie. Po trzecie, wpływ pojedynczego człowieka na wynik wyborów jest nader nikły. Jeden wyborca dysponuje tylko jednym głosem i jego decyzja stanowi jedną wielomilionową wyniku I globalnego. Po czwarte, liczne badania wskazują, że poziom wiedzy politycznej I w społeczeństwach demokratycznych jest znikomy. Na przykład zwykły obywatel Stanów Zjednoczonych nie potrafi wyjaśnić, czym jest liberalizm czy konser- i watyzm, i nie zawsze wie, z jakiej partii wywodzi się rządzący prezydent. Poziom i jego politycznego myślenia jest zwykle konkretny i mało złożony poznawczo. Po piąte wreszcie, wynik wyborów w rozwiniętych i ustabilizowanych demokracjach Zachodu ma bardzo niewielki wpływ na codzienne życie zwykłego obywatela. Fakt, że w roku 1997 w Wielkiej Brytanii laburzyści zastąpili torysów u steru władzy, w żaden sposób nie zmienił codzienności przeciętnej brytyjskiej rodziny. Sklepy są zaopatrzone tak samo jak przedtem, codziennie rano trzeba iść do pracy i pracować tak samo długo i za taką samą pensję.
Szczególnego rodzaju paradoks polega na tym, że mimo wymienionych wyżej czynników większość (lub znaczny procent) obywateli krajów, w których odbywają się tzw. demokratyczne wybory, zwykle udaje się do urn i dokonuje wyboru w materii, która nie jest im ani poznawczo, ani osobiście najbliższa. Warto zapytać, dlaczego tak się dzieje? Z pozoru wyborcy mogą się wydawać istotami nieracjonalnymi.
Nad tym, dlaczego i jak ludzie głosują, głowiło się sporo tęgich umysłów. Sformułowano wiele teoretycznych, często podbudowanych empirią odpowiedzi. Podstawowe z nich postaramy się poniżej przedstawić. Warto jednak pamiętać, że zostały one opracowane w krajach, gdzie demokracja jest już od dawna silnie zakorzeniona. Najwięcej takich studiów przeprowadzono w Stanach Zjednoczonych. W dalszym ciągu wywodu będziemy się starali wskazywać też historyczno-kulturowe ograniczenia wyników badań prowadzonych w cieszących się długą historią systemach demokratycznych.
Większość przedstawianych poniżej danych spróbujemy odnosić do realiów transformującej się Europy Środkowej i Wschodniej. W Polsce i w naszej części Europy wolne wybory i demokracja to nawet mniej niż 2% historii istnienia cywilizacji opartej na instytucji państwa. Warto pamiętać, że w Europie Środkowej w okresie całego międzywojnia jedynie w ówczesnej Czechosłowacji istniał system demokratyczny. W pozostałych państwach, w tym w Polsce, panowały systemy bardziej lub mniej autorytarne.
W Polsce dość intensywnie, a zarazem, miejmy nadzieję, dość skutecznie uczymy się demokracji, głównie przez uczestnictwo w wyborach, które w na-
238
szym kraju odbywają się prawie co rok. Można by przypuszczać, że struktury państwa z powodu częstych wyborów są dość chwiejne. Teza taka nie wydaje się jednak prawdziwa. Co więcej, mimo iż kurs ten jest dość przyspieszony, a może właśnie dzięki temu, coraz bardziej upodabniamy się pod względem często dokonywanych przez nas wyborczych decyzji do rozwiniętych demokracji zachodnich.
Zachowania wyborcze - czym są
Najogólniej rzecz biorąc, można wyróżnić dwa rodzaje zachowań wyborczych (Korzeniowski, 1997). Po pierwsze, jest to sam udział w wyborach lub przeciwnie, tzw. absencja wyborcza. O tym, czy ludzie uczestniczą w wyborach, czy też pozostają w domu, decyduje wiele czynników. Warto zauważyć, że są osoby, które w ogóle nie udają się do urn wyborczych. Nazwać je można systematycznie nie głosującymi (ang. permanent non-voters).
Drugim wyróżnianym w literaturze zachowaniem wyborczym jest dokonanie konkretnego aktu wyboru partii politycznej lub polityka, czyli tzw. decyzja lub preferencja wyborcza. Na tym głównie aspekcie zachowań wyborczych (choć nie wyłącznie na nim) skoncentrujemy się w tym opracowaniu. Zastanowimy się, jakie czynniki społeczne i psychologiczne decydują o tym, że ludzie opowiadają się za tymi czy innymi aktorami sceny politycznej.
Odróżnienie obu rodzajów zachowań wyborczych ma nade wszystko walor porządkujący czy dydaktyczny. W praktyce społecznej motywy obu zachowań wzajemnie się przenikają, o czym będzie mowa w dalszej części tego rozdziału. Dla konkretnych zachowań wyborczych istotne jest, czy człowiek najpierw decyduje się, czy w ogóle głosować, czy też na kogo głosować. W związku z tym możemy wyróżnić trzy najbardziej typowe sytuacje.
W pierwszej z nich potencjalny wyborca już na długo przed terminem wyborów wie, na kogo będzie głosował. Ma tę pewność, bo np. zawsze głosował na daną partię, a może nawet tradycja takiego głosowania istnieje od pokoleń w jego rodzinie. Kwestia, czy udać się do urny wyborczej, jako bezprzedmiotowa, nie jest w ogóle brana pod uwagę. Sytuacje takie naturalnie są najczęstsze w starych i stabilnych demokracjach (np. w Wielkiej Brytanii). W drugiej sytuacji potencjalny wyborca może być pewien, że na wybory się nie uda. Decyzja ta wynika z tego, że nigdy w wyborach nie uczestniczył lub z innych przyczyn (np. zdrowotnych). Bezprzedmiotowe jest wówczas rozważanie zalet i wad poszczególnych kandydatów. W trzeciej wreszcie sytuacji potencjalny wyborca wstępnie uznaje, że będzie w wyborach uczestniczył (może np. sądzić, że tak wypada, bo wszyscy z jego otoczenia zamierzają głosować), ale nie jest jeszcze pewien, na kogo odda swój głos. W przedwyborczych sondażach napotykamy zwykle dość liczną grupę osób, które deklarują chęć głosowania, a jednocześnie brak pewności, komu swój głos powierzą.
Sytuacja trzecia wydaje się psychologicznie trudniejsza od dwóch pierwszych. W sytuacji niepewności należy rozważyć programy oraz/lub wady i zale-
239
ty kandydatów, uwzględniając ich jak najwięcej, i podjąć decyzję. Mechanizmy dochodzenia do tej decyzji wcale nie muszą być proste. Kryteria przyznawanych ocen mogą być na dodatek liczne i złożone.
Klasyczne próby wyjaśnienia zachowań wyborczych
Pierwsze znaczące analizy zachowań wyborczych przeprowadzone zostały w 1940 roku na amerykańskim Columbia University. Autorzy tych analiz, Lazarfeld, Berelson i Gaudet (1944), starali się je wyjaśniać w kategońach zachowań konsumenckich. Według tego podejścia ludzie dokonują politycznych decyzji pod wpływem kampanii wyborczej, podobnie jak decydują się kupić proszek do prania przekonani przez reklamówki emitowane w środkach masowego przekazu. Konsument pod wpływem docierających do niego informacji "bada" informacje o produkcie i dokonuje ich oceny, a następnie na ich podstawie podejmuje decyzję (zob. Tyszka, 1997). Model taki okazuje się jednak zawodny w konfrontacji z faktem, że niektórzy ludzie decydują, na kogo oddać swój głos w wyborach, na długo przed rozpoczęciem kampanii wyborczej lub nie śledząc samej kampanii. Było tak np. w USA w roku 1940, gdy dobrze już znany oraz mający wielu zwolenników Franklin D. Roosevelt ubiegał się o trzecią kadencję (Niemi, Weisberg, 1993). Autorzy z Columbia University stworzyli socjologiczny model wyjaśniający zachowania wyborcze. Koncentrowali się na roli statusu socjoekonomicznego (wykształcenie, dochody, klasa społeczna), wyznawanej religii oraz miejsca zamieszkania. Ten socjologiczny model, mimo że empirycznie płodny, nie dawał jednak wglądu w przyczyny zaobserwowanych różnic. Nie wyjaśniał on mianowicie, czemu ludzie zajmujący niższe czy mniej uprzywilejowane pozycje społeczne rzadziej uczestniczą w wyborach, mimo że, zgodnie z "modelem konsumenckim", wszystkie dane są im dostępne.
Odpowiedzią na niedostatki tego podejścia były pochodzące z lat pięćdziesiątych prace badaczy z uniwersytetu w Michigan. Zaproponowali oni model społeczno-psychologiczny (Campbell i in., 1954; Campbell, Cooper, 1956; Campbell i in., 1960). Nie rezygnując z wyjaśnień socjologicznych, autorzy położyli nacisk na analizę roli trzech ludzkich postaw: przywiązania jednostki do poszczególnych partii politycznych, jej stosunku do podnoszonych politycznych kwestii (issues) oraz jej stosunku do poszczególnych kandydatów. W efekcie stworzyli złożony model przyczynowy pojedynczego aktu wyborczego. Pierwszymi w kolejności czynnikami wyjaśniającymi były zmienne etniczno-społecz-no-ekonomiczno-demograficzne. Miały one decydować o partyjnej identyfikacji podmiotu, ta zaś o stosunku do kwestii politycznych oraz do kandydatów. Model uwzględniał także ważne wydarzenia polityczne relacjonowane przez media oraz wpływ, jaki na preferencje podmiotu wywierało jego otoczenie społeczne (np. rodzina czy znajomi). Jak widać, podejście tych badaczy uwzględniało nie tylko udział wielu zmiennych wyjaśniających, ale nade wszystko ich jakościowe zróżnicowanie. Oprócz tradycyjnie badanych zjawisk społecznych, demograficznych i ekonomicznych w podejściu tym uwzględnio-
240
no postawy polityczne, zmienne percepcyjne oraz wpływ społeczny. Jak zauważają Niemi i Weisberg (1993), model badaczy z uniwersytetu w Michigan wciąż wywiera najsilniejszy wpływ na badania zachowań wyborczych na świecie.
Wydaje się, że najbardziej "czystym" psychologicznie podejściem jest "model racjonalnego wyborcy". Zgodnie z nim utrzymuje się, że wyborca dokonuje racjonalnych wyborów na podstawie bilansu możliwych korzyści i strat. Najczęściej oczekuje się, że bilans taki okazuje się dodatni, gdy oddajemy głos na kandydata najbliższego nam pod względem istotnych kwestii. Model ten był szczególnie popularny w latach siedemdziesiątych. Nie wydaje się to dziwne, w tamtym bowiem okresie równie dużym zainteresowaniem cieszyła się psychologiczna teoria decyzji.
Przedstawione podejścia różnią się uwzględnianym obszarem rzeczywistości społeczno-politycznej oraz stopniem sformalizowania. Podejście Campbella i współpracowników przewiduje udział największej liczby możliwych wyjaśnień zachowań wyborczych. Wydaje się jednak, że dzieje się to niekiedy kosztem precyzji sformułowań. Co więcej, można w nim zaobserwować zjawisko "pączkowania", polegające na tym, że pewne zmienne z oryginalnego modelu usamodzielniły się i żyją własnym życiem (np. rola partyjnej identyfikacji czy kwestii politycznych). Podejście trzecie, czyli model racjonalnego wyborcy, proponuje natomiast najmniejszą liczbę wyjaśnień, ale za to często posługuje się wysoce sformalizowanymi matematycznymi modelami (np. Ferejohn, Fiorina, 1974).
Poniżej przedstawimy najważniejsze zagadnienia podejmowane w przedstawionych pokrótce podejściach.

Wyborca racjonalny
Za twórcę czy najbardziej znaczącego inspiratora "modelu racjonalnego wyborcy" uchodzi Downs. W swojej książce An Economic Theory of De-mocracy (Downs, 1957) przedstawił koncepcję, zgodnie z którą zachowania wyborcze jednostki są efektem kalkulacji osobistych interesów. Podstawowe pojęcia modelu Downsa to:
� koszty głosowania (C),
� prawdopodobieństwo, że przez głosowanie uda się wywrzeć wpływ na wynik wyborów (P),
� przeświadczenie, że wygrana danego kandydata dostarczy jednostce więcej korzyści niż wygrana innego (K).
Tullock zauważył, że jednostka weźmie udział w wyborach, gdy oczekiwany zysk (PK) będzie większy od kosztów (C); można to zapisać matematycznie: gdy PK- C > 0. Wyjaśnijmy, że PK jest tu iloczynem korzyści wynikających z wygranej danego kandydata i prawdopodobieństwa wpływu na wynik wyborów przez pojedynczy głos danego wyborcy. Tullock argumentuje, że pojedynczy wyborca dysponuje tylko jednym głosem, a zatem prawdopodobieństwo, że
241
wpłynie on na wynik wyborów, jest bardzo małe, co oznacza, że iloczyn PK musi być bardzo mały. Należy oczekiwać, że jest zapewne mniejszy od ponoszonych kosztów. W matematycznym zapisie rzecz cała przedstawiałaby się następująco: PK - C < 0 (Tullock, 1967; za Niemi, Weisberg, 1993). Wydaje się zatem, że w myśl tego modelu wyborcy, a zwykle stanowią oni kilkadziesiąt procent społeczeństwa, są istotami irracjonalnymi.
Riker i Ordeshook zaproponowali pewnego rodzaju rozwinięcie oryginalnego modelu, które miałoby zaradzić przedstawionej powyżej teoretycznej, a zarazem praktycznej niedogodności. Dołączyli oni doń mianowicie obowiązek obywatelski (O) (civic duty). W tym ujęciu ludzie kierują się nie tylko bezpośrednimi stratami czy zyskami, ale też wzmocnieniami działającymi na dłuższą metę, jak np. podtrzymywanie demokracji. Główna teza tego podejścia wyrażona w formie zapisu matematycznego przedstawiałaby się następująco: ludzie głosują, gdy PK + O - C > 0 (Riker, Ordeshook, 1968).
Omawiane modele nasuwają kilka bardziej ogólnych komentarzy. Po pierwsze, należy sądzić, że Riker i Ordeshook przypisują obowiązkowi obywatelskiemu fundamentalne znaczenie, a to dlatego, że to właśnie on mógłby decydować o tym, że bilans dokonywanej przez podmiot kalkulacji będzie większy od zera. Wniosek taki rodzić może wątpliwość, czy w celu przewidywania choćby tylko samego udziału w wyborach warto uwzględniać pozostałe dwa elementy modelu (PK i C). Po drugie, jak zauważają Niemi i Weisberg (1993), w świetle każdego z dwu zaprezentowanych modeli sam akt głosowania przedstawia się odmiennie. Według pierwszego, nie uwzględniającego obywatelskiego obowiązku, głosowanie może być traktowane jako zachowanie instrumentalne ukierunkowane na osiągnięcie bezpośrednich osobistych celów czy korzyści. Natomiast w modelu drugim samo głosowanie może stanowić wartość. Przestaje być jedynie zachowaniem instrumentalnym, a służyć może prezentacji osobistych wartości, "dawaniu im świadectwa". Po trzecie, warto zauważyć, że oba modele ujmują globalnie wyróżnione powyżej rodzaje zachowań wyborczych: udział w wyborach versus absencję oraz konkretną preferencję. W przypadku zaobserwowania negatywnego wyniku (< 0) kalkulacji dokonywanych przez jednostkę, możemy zasadnie przewidywać jej absencję wyborczą. Stwierdzenie jednak wyniku pozytywnego (> 0) nie pozwala na czynienie precyzyjnych przewidywań. Nie wiadomo np., jaki jest lub od czego zależy minimalny próg "opłacalności" uczestniczenia w wyborach. Kwestia ta zbliża nas do sposobów rozumienia podstawowych kategorii "modelu racjonalnego wyborcy".
Wydaje się, że kategorie zysków i kosztów są bardzo szerokie. Można wyróżnić co najmniej trzy ich grupy: materialne (fizyczne), poznawcze i emocjonalne. Przykładem przewidywanego zysku materialnego może być żywiona przez biznesmena nadzieja, że wygrana partii ekonomicznie liberalnej polepszy stan finansowy jego firmy (i jego własny). Głosując na kandydata, który ma poglądy podobne do naszych, możemy liczyć, że zostanie urzeczywistniona nasza wizja dobrego świata (to zysk poznawczy). Skutkiem udania się do urny wyborczej, nawet gdy nie mamy zbyt sprecyzowanych preferencji, może być uniknięcie poczucia winy wywołanego niewypełnieniem obywatelskiego obo-
242
wiązku (emocjonalnym zyskiem jest uniknięcie negatywnych emocji (Niemi, 1976)). Przykładem przewidywanego kosztu materialnego może być fizyczny wysiłek, jaki trzeba włożyć w akt głosowania, np. trud, jakiego wymaga w USA rejestracja na liście wyborców (Rosenstone, Wolfinger, 1978). Nieprzypadkowo frekwencja wyborcza na obszarach wiejskich bywa mniejsza w dni, kiedy nie dopisuje pogoda. Często przytaczanym w literaturze kosztem poznawczym jest rozumienie sytuacji politycznej (Verba, Nie, 1993). W wyborach odbywających się w latach dziewięćdziesiątych w Polsce największą frekwencję wyborczą odnotowywano, gdy tzw. scena polityczna była uporządkowana i łatwo czytelna (np. wybory prezydenckie w roku 1995), natomiast najmniejszą wówczas, gdy podziały polityczne były pogmatwane i trudne "do objęcia rozumem" dla tzw. zwykłego człowieka (np. wybory parlamentarne w roku 1991). Koszty emocjonalne często wiążą się z głosowaniem na zasadzie wyboru mniejszego zła. Na przykład w 1990 roku w Polsce niektórym wyborcom, którzy w drugiej turze oddali swój głos na Wałęsę, aby uniemożliwić wygraną Tymińskiego, towarzyszył potem powyborczy "kac moralny".
Jak widać, kategorie kosztów i zysków okazują się bardzo obszerne. Pociąga to za sobą teoretyczne tym razem koszty i zyski. Podstawową niedogodnością jest zatracanie przez model ostrości pojęciowej, co utrudnia stosowanie go w postaci sformalizowanej. Z drugiej jednak strony nieostrość modelu przydaje mu mocy heurystycznej. Można dzięki temu w jego ramach umieszczać różne czynniki (niekiedy pojęciowo dość od siebie odległe) pod jednym "teoretycznym dachem". Na przykład w pytaniu, co zwiększa koszty uczestnictwa w wyborach, można uwzględnić zarówno ordynację wyborczą, jak i cynizm czy polityczną alienację lub polityczny indyferentyzm (Brody, Page, 1973; Weis-berg, Grofman, 1981; Niemi, Weisberg, 1993).
Na zakończenie tego paragrafu możemy zauważyć, że "model racjonalnego wyborcy", jak to często bywa w przypadku innych tego rodzaju podejść, wydaje się lepszym narzędziem do wyjaśniania ex post niż do przewidywania przyszłych zjawisk (Malewski, 1975).
Identyfikacja z partią
Identyfikacja z partią (lub identyfikacja partyjna - ang. party identifi-cation) zajmowała, jak pamiętamy, centralne miejsce w modelu badaczy z uniwersytetu w Michigan. Stanowiła ona konsekwencję różnych charakterystyk społeczno-ekonomiczno-demograficznych, a także wpływała na pozostałe zmienne psychologiczne wyróżnione przez autorów (postawa wobec kwestii politycznych oraz stosunek do kandydatów) oraz, za ich pośrednictwem, na preferencje wyborcze (Campbell i in., 1960).
W klasycznych badaniach sondażowych prowadzonych w USA identyfikację partyjną mierzy się zwykle w sposób mało skomplikowany i mało wyrafinowany. Po pierwsze, respondentom zadawane jest pytanie: "Ogólnie mówiąc, czy zwykle myśli Pan(i) o sobie jako o republikaninie, demokracie, osobie nieza-
243
leżnej, czy może jeszcze inaczej?"1 Jeżeli respondent okazuje się zwolennikiem (partisan) którejś partii, pyta się go: "Czy określiłby się Pan(i) jako zdecydowany (strong) republikanin (demokrata), czy jako nie bardzo zdecydowany republikanin (demokrata)?" Jeżeli zaś respondent nie okazuje się stronnikiem którejś z partii, pyta się go: "A czy jest Panu(i) bliżej do Partii Republikańskiej czy Demokratycznej ?"
Na podstawie tych pytań badacze dokonali następującej klasyfikacji obywateli USA:
� zdecydowany demokrata,
� umiarkowany demokrata,
� niezależny demokrata,
� niezależny,
� niezależny republikanin,
� umiarkowany republikanin,
� zdecydowany republikanin,
� apolityczny (Niemi, Weisberg, 1993).
Uprzedzając nieco tok wywodu, zauważmy, że tak zbudowana klasyfikacja opiera się na kilku kryteriach jednocześnie. Po pierwsze, uwzględnia ona fakt bycia zwolennikiem którejś z dominujących w USA partii bądź nieopo-wiadania się za żadną z nich. Po drugie zaś, zastosowanym kryterium jest też siła samej identyfikacji. Warto też zauważyć, że zastosowana metoda pomiaru opiera się na prostej deklaracji, która, jak wiadomo, może być zawodną miarą postaw.
Pierwsze badania nad identyfikacją partyjną prowadzone w USA w latach pięćdziesiątych ujawniły dwa znaczące zjawiska. Po pierwsze, Amerykanie deklarujący się jako demokraci czy republikanie stanowili zdecydowaną większość; np w 1952 roku było ich 75% (w liczbie tej nie uwzględnia się osób niezależnych i apolitycznych). Po drugie, okazywało się, że identyfikacja partyjna jest zjawiskiem stabilnym. Amerykanie nie zmieniali wtedy łatwo swych politycznych sympatii (Niemi, Weisberg, 1993). Na tak klarownym obrazie szybko jednak poczęły się pojawiać pierwsze rysy.
Okazało się, że w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych zmniejszył się odsetek osób popierających obie partie, wzrosła natomiast liczba niezależnych (Nie i in., 1976). Zdawać by się mogło, że z założenia stabilne orientacje partyjne zaczęły podlegać zmianom. Zaobserwowano ponadto, że na identyfikacje partyjne mogą mieć wpływ postawy wobec kwestii politycznych i wobec kandydatów; przypomnijmy, że w oryginalnym modelu są one traktowane jako konsekwencje identyfikacji (Page, Jones, 1993; Jackson, 1975). Fiorina zauważył, że poparcie wobec partii politycznych może być wynikiem wielu różnych czynników, tak zaszłości (np. politycznej socjalizacji), jak i ocen bieżących
1 Przypomnijmy, że w USA na scenie politycznej liczą się tylko dwie partie, Republikańska i Demokratyczna. Na temat Partii Komunistycznej w USA krąży anegdota, że liczy ona 10 000 członków, z czego co najmniej 5000 to agenci FBI i CIA.
244
wydarzeń politycznych (Fiorina, 1993). Tak więc identyfikacja partyjna pierwotnie pojmowana jako zjawisko względnie stabilne, pod wpływem nowszych danych zaczęła być rozumiana w sposób dynamiczny.
Dodatkowych informacji dostarczyły badania prowadzone w krajach innych niż USA. Dość systematycznie okazywało się, że ich mieszkańcy słabiej identyfikują się z partiami. Butler i Stokes stwierdzili, że poza USA identyfikacja z partią jest szczególnie słaba wtedy, gdy ludzie głosują na inne partie niż te, z którymi deklarowali identyfikację (Butler, Stokes, 1969; cyt. za: Niemi, Weisberg, 1993). Wniosek taki nie powinien dziwić w świetle uprzednio przytoczonych danych. Jeszcze bardziej wyrazistych i jednoznacznych obserwacji dostarczył Thomassen. Stwierdził on, że w Holandii w latach siedemdziesiątych bardziej stabilne były same preferencje wyborcze niż poparcie udzielane partiom. Autor skłonny jest sądzić, że w tym kraju uległ zmianie pierwotnie zakładany w USA kierunek zależności; teraz to akt wyborczy decyduje o identyfikacji partyjnej, a nie na odwrót (Thomassen, 1993).
Czy można zatem sądzić, że rola identyfikacji jest zjawiskiem typowo amerykańskim? W tym momencie trudno taką wątpliwość rozstrzygnąć definitywnie. Warto jednak przytoczyć dane zebrane przez LeDuca. Na podstawie analiz prowadzonych w USA, Wielkiej Brytanii, Holandii i Kanadzie stwierdził on, że zmiany identyfikacji partyjnej były od dwóch do trzech razy większe poza USA (LeDuc, 1981; cyt. za: Niemi, Weisberg, 1993). Czym w takim razie, a konkretniej, jakiego rodzaju identyfikacją społeczno-polityczną kierują się mieszkańcy Europy, podejmując decyzje wyborcze? Niektórzy badacze zwracają uwagę, że poza USA ważniejsza może być identyfikacja z kategoriami lewicy lub prawicy (Inglehart, Klingeman, 1976; Percheron, Jennings, 1981; van der Eijk, Niemoller, 1983; cyt. za: Niemi, Weisberg, 1993). Najogólniej można powiedzieć, że ludziom łatwiej jest rozeznawać się w tym, co jest wyraźne, a identyfikować z tym, co jest lepiej rozróżnialne. W krajach europejskich jest zwykle więcej znaczących partii politycznych niż dwie, a poza tym różnice między nimi na wymiarze prawica-lewica bywają bardziej wyraziste niż w USA.
Kwestia ta zbliża nas do problemu zasadności, czy też adekwatności roli, jaką pierwotnie przypisywano identyfikacji partyjnej. Wiemy już, że nie sposób przypisywać jej jedynie funkcji przyczyny; okazuje się bowiem, że ona sama może się zmieniać pod wpływem różnorodnych czynników pierwotnie uważanych za jej skutki, a w szczególności, co jest niezwykle interesujące, pod wpływem samego głosowania. Zajmiemy się jednak kwestią bardziej ogólnej natury, a mianowicie tzw. kontekstem społeczno-politycznym.
Otóż wydaje się, że wyjaśniająca moc identyfikacji partyjnej zwiększa się, gdy spełnionych jest kilka warunków. Jej rola staje się bardziej wyrazista w systemach dwupartyjnych. Okazuje się bowiem, na co wskazują wyniki badań psychologicznych, że ludziom łatwiej jest dokonywać wyboru między dwiema możliwościami (Payna i in., 1993), jakimi w naszym przypadku są dwie partie polityczne. Być może Boh trojcu Ijubit, ale ludzie chyba nie potrafią temu sprostać. Po drugie, rola identyfikacji partyjnej wzrasta w stabilnych i mających długą historię systemach społeczno-politycznych. Brak stabilności
245
sceny politycznej utrudnia identyfikację, która, jak wiadomo, jest zjawiskiem długotrwałym (w odróżnieniu np. od postaw wobec bieżących wydarzeń politycznych).
Z kwestią długiej historii systemu wiąże się kolejny problem. Otóż w stabilnych i starych demokracjach Zachodu obserwowane jest zjawisko między-pokoleniowej stabilności identyfikacji partyjnej. Innymi słowy, okazuje się, że dzieci często identyfikują się z tymi samymi partiami co ich rodzice (Jennings, Niemi, 1968; cyt. za: Niemi, Weisberg, 1993). Przedstawione uwagi zdają się wskazywać na nader ograniczoną wyjaśniającą moc identyfikacji partyjnej w naszej części Europy. Zmieniająca się wciąż scena polityczna, wyłanianie się jednych partii, znikanie innych, ciągłe zmiany partyjnej przynależności znanych polityków, przetasowania partyjnych aliansów na tzw. scenie politycznej nie służą możliwości identyfikacji z istniejącymi politycznymi ugrupowaniami. Pamiętajmy wszak, że identyfikacja jest z założenia zjawiskiem trwałym. Może to stanowić przyczynę łatwych do zaobserwowania np. w Polsce w latach dziewięćdziesiątych tzw. przepływów elektoratów (Banaszkiewicz, 1995). Na marginesie tych uwag warto wspomnieć, że w bieżącej dekadzie Polakom bliskie jest ujmowanie swoich preferencji wyborczych w kategorii lewicowość ver-sus prawicowość (np. Boski, 1991); przy czym pamiętajmy, że kategoria ta uległa rozbiciu na dwa wymiary: światopoglądowy i ekonomiczny, co stanowi osobny problem.
Dokonujące się w wielu miejscach na świecie procesy transformacji każą zastanowić się też nad samą kategorią identyfikacji z partią. Pierwotnie zjawisko to rozumiane było dość naiwnie, czy też, powiedzmy, w sposób nieco uproszczony. Zakładano jego trwałość i stałość, wierzono w jego uniwersalny charakter. Zakładano też jego jednorodność, a w każdym razie pierwotnie nie traktowano go jako zjawiska wielowymiarowego. Przedstawiając konceptualizację identyfikacji partyjnej, zwróciliśmy uwagę, że stosowana klasyfikacja opiera się na dwu kryteriach jednocześnie. Obserwację tę potwierdzają wyniki badań. Za pomocą skalowania wymiarowego wykryto dwa wymiary. Pierwszy, nazwany kierunkiem (di-rection), oznacza deklarowanie poparcia dla danej partii. Drugi wykryty wymiar to siła (intensity) identyfikacji (Katz, 1979). Można przypuszczać, że w naszej środkowoeuropejskiej rzeczywistości kierunek identyfikacji partyjnych bywa dość chwiejny, jego siła zaś w skali społecznej dość nieznaczna.
Inne komponenty identyfikacji wykrył Dennis. Pierwszym jest znany już kierunek, drugim - poparcie dla systemu partyjnego. W tym rozumieniu system popierają demokraci i republikanie, nie popierają go zaś osoby niezależne. Komponent trzeci nazwano politycznym zaangażowaniem. Zaangażowanie charakteryzuje zwolenników partii oraz osoby niezależne, a jego brak pozostałe osoby (za: Niemi, Weisberg, 1993).
Na zakończenie warto jeszcze poruszyć kwestię rodzajów identyfikacji. Na wstępie zauważmy, że dotychczas omawiano wyłącznie identyfikacje pozytywne, polegające na utożsamianiu się z ugrupowaniami politycznymi. Istnieją jednak także "identyfikacje negatywne", oparte na niechęci do ugrupowań politycznych lub ich odrzuceniu. Ze zjawiskiem tym koresponduje tzw. głosowanie negatywne, kiedy to wyborcy oddają głos na danego kandydata nie
246
w tym celu, by go poprzeć, ale by utrudnić wygraną jego oponentowi. W związku z tym Crewe wyróżnił cztery grupy identyfikacji. "Spolaryzowana" polega na silnym poparciu dla swojej partii i silnym odrzuceniu innego ugrupowania; "lojalna" to silne lub umiarkowane poparcie dla swojej partii i brak silnego odrzucenia innej; "negatywna" polega na braku silnego poparcia dla swojej i na silnym odrzuceniu drugiej partii; wreszcie identyfikacja "apatyczna" to brak silnego poparcia dla swojej i brak silnego odrzucenia drugiej partii (Crewe, 1976, za: Niemi, Weisberg, 1993). Klasyfikacja Crewe'a jest tak klarowna dzięki temu, że sformułowano ją w latach siedemdziesiątych w odniesieniu do systemu partyjnego Wielkiej Brytanii (dwupartyjnego sic!). Jak już zasygnalizowano powyżej, w krajach, w których system partyjny jest bardziej rozbudowany, można oczekiwać wzrostu znaczenia innych rodzajów identyfikacji niż partyjna, a mianowicie opartych na innych podziałach.
Rozważania dotyczące identyfikacji partyjnej koncentrują się na drugim spośród wyróżnionych wcześniej zachowań partyjnych: konkretnych preferencjach wyborczych. Można jednak przypuszczać, że omawiany model pozwala także sformułować przewidywania dotyczące udziału w wyborach versus absencji. Należy oczekiwać, że do urn wyborczych udają się przede wszystkim osoby o silnej identyfikacji partyjnej (zarówno pozytywnej, jak i negatywnej2) czy, według terminologii Dennisa, osoby popierające system partyjny. Do absencji wyborczej natomiast skłaniać mogą brak identyfikacji partyjnej, identyfikacja chwiejna bądź "apatyczna" oraz brak poparcia dla systemu partyjnego.
Głosowanie tematyczne (issue voting)
Problem istotnych kwestii (issues) społeczno-politycznych w dotychczasowym wywodzie pojawiał się wielokrotnie. Model racjonalnego wyborcy daje się poniekąd sprowadzić do tezy, że głosujemy na tego kandydata, którego stanowisko w ważnych kwestiach jest najbliższe naszemu (por. Niemi, Weisberg, 1993). Badacze z uniwersytetu w Michigan w swym psychospołecznym modelu sporo uwagi poświęcili stosunkowi wyborców do kwestii podnoszonych przez kandydatów (zob. s. 240), mimo że nie stwierdzili, by czynnik ten wywierał decydujący wpływ na wynik wyborów. Głosowanie, w którym podstawową przesłanką dokonywanego wyboru są owe kwestie czy problemy, zostało przez angielskojęzycznych badaczy nazwane issue voting. Z braku lepszego polskiego terminu w języku polskim utarł się już zwyczaj tłumaczenia tego pojęcia jako głosowanie tematyczne.
Dlaczego kwestie społeczno-polityczne mogą się okazać ważnymi przesłankami preferencji wyborczych? Otóż stanowiska wobec różnych kwestii są bezustannie prezentowane i omawiane podczas kampanii wyborczych. Poza tym partie i politycy ujawniają swe stanowiska w czasie trwania kadencji, na które
2 Teoria asymetrii negatywno-pozytywnej pozwala przewidywać, że do udziału w wyborach silniej motywuje "identyfikacja negatywna" (por. Czapiński, 1997).
247
zostali wybrani. Oficjalne dyskusje między politykami, które za pośrednictwem mediów mogą śledzić obywatele, nie dotyczą niczego innego, jak właśnie kwestii i problemów społeczno-politycznych. W poprzednim zdaniu kryje się bodajże najbardziej poręczna definicja tego, co nazywamy kwestiami. Stanowią one przedmiot przemówień, dyskusji i sporów polityków.
Akt wyborczy może opierać się na kwestiach (innymi słowy, pojawić się może głosowanie tematyczne), jeśli spełnionych jest kilka warunków. Po pierwsze, kwestie muszą być społecznie nośne, ważne dla potencjalnych wyborców. Po drugie, polityk reprezentujący daną partię musi być z daną kwestią łatwo identyfikowany. Tytułem przykładu można przytoczyć następującą anegdotę z naszego polskiego podwórka. W 1991 roku jedno z tzw. prawicowych czy postsolidarnościowych ugrupowań było identyfikowane z kwestiami, które były najmniej społecznie nośne. Znalazło się ono w sejmie, ale warto pamiętać, że głosowanie wówczas nie było tematyczne. W roku 1993 (w kolejnych wyborach) prezentowało ono bardzo podobne stanowisko i retorykę, lecz nie zdołało już przekroczyć pięcioprocentowego progu. Elektorat kieruje się kwestiami, gdy poszczególne ugrupowania różnią się stanowiskami w ich zakresie. Jeżeli poglądy polityków są zbliżone, głosujący szukają przesłanek dla wyboru któregoś z nich w innych dziedzinach. W USA w 1968 roku różnice między poglądami pretendentów do fotela prezydenckiego na temat wojny w Wietnamie były trudne do odróżnienia i okazało się, że kwestia ta nie miała wpływu na wyborcze decyzje Amerykanów. Natomiast cztery lata później, kiedy między pretendentami zarysowały się wyraźne różnice w tej kwestii, problem ów wywarł znacznie większy wpływ na wybory (Niemi, Weisberg, 1993). Na problem
0 charakterze metodologicznym dotyczący ujawniania głosowania tematycznego zwrócił uwagę RePass. Zwykle zakłada się, że wszyscy wyborcy winni brać pod uwagę te same kwestie, a dokładniej, te, które badacz uznał za ważne
1 umieścił w ankiecie. RePass ujawnił, że w odpowiedzi na otwarte pytanie dotyczące "najbardziej ważnych problemów" respondenci potrafią problemy takie wyliczyć oraz trafnie określić zróżnicowane stanowiska partii (RePass, 1971). Odnajdujemy na gruncie badań wyborczych znaną skądinąd prawdę, że wyniki, które otrzymujemy, silnie zależą od zastosowanej metody.
Głosowanie tematyczne uchodzi za bardziej dojrzałe czy racjonalne (Niemi, Weisberg, 1993). Wydawać by się mogło, że wymaga bardziej rozwiniętej wiedzy o polityce niż często wyłącznie nawykowe głosowanie oparte na identyfikacji partyjnej lub refleksyjne, ale nie wymagające wiedzy politycznej głosowanie "racjonalne", czy też głosowanie wynikające z postaw wobec kandydata. Napotykamy tu pewien kłopot. Otóż okazuje się, że polityczna wiedza wyborców jest dość nikła. Już pierwsi badacze zachowań wyborczych z Columbia University zaobserwowali, że wyborcy nietrafnie identyfikują stanowiska kandydatów w kwestiach społeczno-politycznych. Campbell, Converse, Miller i Stokes badali wiedzę Amerykanów dotyczącą szesnastu różnych kwestii. Stwierdzili, że jedynie od 18 do 36% elektoratu spełniało zakładane przez nich trzy konieczne warunki głosowania tematycznego: własną opinię w danych kwestiach, orientację w polityce rządu dotyczącej tych kwestii oraz przekonanie, że partie różnią się stanowiskami w danych kwestiach (Campbell i in., 1960).
248
Poziom politycznego wyrafinowania (political sophistication) elektoratu ma wyraźny wpływ na wystąpienie głosowania tematycznego. Carmines i Stimson sądzą, że warto wyróżnić kwestie trudne (hard) i łatwe. Kwestie łatwe różnią się od trudnych tym, że:
� są raczej symboliczne niż techniczne,
� dotyczą raczej politycznych celów (ends) niż środków,
� długo zajmowały uwagę opinii publicznej.
Kwestie łatwe mogą być istotne tylko dla osób o rozbudowanej wiedzy politycznej, podczas gdy trudne także dla posiadających mniejszą wiedzę (Carmines, Stimson, 1993). Rozważania autorów mają także znaczenie metodologiczne, w zależności bowiem od tego, jakiego rodzaju kwestie są badane, wykrycie głosowania tematycznego może być łatwiejsze lub trudniejsze.
Mimo podnoszonych zastrzeżeń dotyczących niskiego poziomu politycznego wyrafinowania współczesnych społeczeństw liczni badacze obserwują wzrastające znaczenie głosowania tematycznego. Pamiętamy, że w latach sześćdziesiątych, a jeszcze wyraźniej w latach siedemdziesiątych zaobserwowano w USA osłabienie identyfikacji partyjnej. Jednocześnie zaś stwierdzono w tym okresie coraz częstsze głosowanie tematyczne (Niemi, Weisberg, 1993). Można sądzić, że ważność kwestii zrekompensowała błahość partyjnej identyfikacji. Zastanówmy się nad przyczynami tego zjawiska. Lata pięćdziesiąte charakteryzowała w USA społeczno-polityczna stabilność i przywiązanie do dominujących w tym kraju wartości. Lata sześćdziesiąte okazały się natomiast niemal rewolucyjne. Pojawiły się ruchy społeczne obejmujące cały kraj. Hipisi bulwersowali swoim wyglądem i obyczajami, tzw. rewolucja seksualna tylko na początku szokowała, kolorowi obywatele USA zaczęli zdecydowanie domagać się pełni praw obywatelskich. Społeczeństwo było wstrząśnięte wojną w Wietnamie. Podważone zostały podstawowe amerykańskie wartości i normy obyczajowe. Scena polityczna przestała być utożsamiana z podziałem na republikanów i demokratów. W świadomości społecznej pojawiły się pytania i wątpliwości, a dotychczasowe odpowiedzi okazały się niewystarczające. Ludzie zaczęli odczuwać potrzebę rozumienia polityki wewnętrznej i zewnętrznej kraju, wzrosło zainteresowanie kwestiami społeczno-politycznymi. W konsekwencji podczas wyborów coraz większą wagę zaczęto przywiązywać do politycznych celów i sposobów ich osiągania, do programów partii (a nie tylko do ich nazw), do dysput politycznych.
Może się nasunąć pytanie o głosowanie tematyczne w Polsce, kraju przeżywającym od dziesięciolecia intensywne przemiany ustrojowe.
Polscy badacze zajmujący się zachowaniami wyborczymi mieli w minionej dekadzie niezwykle dużo pracy. Od 1989 roku wybory odbywały się w naszym kraju najrzadziej co dwa lata, a najczęściej co rok. Nie będziemy tu przedstawiać ich historii, a zajmiemy się jedynie pewnymi ogólnymi tendencjami3.
3 Na końcu tego opracowania, przed bibliografią, zamieszczono listę książek omawiających psychospołeczne aspekty wyborów, które odbyły się w Polsce w latach 1988-1997. Prace te rekomendowane są wszystkim zainteresowanym wyborami w naszym kraju, najnowszą historią Polski oraz procesami transformacji systemowej w naszej części Europy.
249
Część prowadzonych badań poświęcona była psychologicznym przesłankom zachowań wyborczych Polaków. Obecnie trudno precyzyjnie określić, które z przedstawionych powyżej podejść czy modeli dostarczają najlepszych wyjaśnień. Można jednak sformułować ogólny wniosek, że podobne, jeśli nie te same zmienne decydują o zachowaniach wyborczych zarówno Polaków, jak i obywateli Zachodu (Korzeniowski, 1996,1997). Nas jednak interesuje przede wszystkim pytanie, jak znaczny mógł być w Polsce udział głosowania tematycznego. Wydaje się, że na początku lat dziewięćdziesiątych Polacy byli w nieznacznym stopniu wyczuleni na treści programowe prezentowane przez kandydatów. Dane zgromadzone przy okazji wyborów prezydenckich w roku 1995 zdają się jednak wskazywać na rosnącą rolę głosowania tematycznego (Skarżyńska, 1995). Ważność kwestii społeczno-politycznych dla Polaków dawała się zaobserwować zarówno w odniesieniu do udziału w wyborach (Korzeniowski, 1998), jak i do preferencji wyborczych (Markowski, 1998).
Ocena kandydata a preferencje wyborcze
Jak pamiętamy, stosunek do kandydatów stanowił jeden z elementów modelu Campbella i współpracowników. Teza, iż to, jak oceniani są pretendenci do urzędów państwowych, ma wpływ na preferencje wyborcze, może brzmieć trywialnie. Rola właściwości kandydata może jednak niekiedy przedstawiać się dość nieoczekiwanie. Cialdini przypomina często powtarzaną, skądinąd prawdziwą anegdotę, iż w wieku XX w amerykańskich wyborach prezydenckich w 20 przypadkach na 22 wygrywał wyższy kandydat (Cialdini, 1996). Trudno w tym miejscu jednoznacznie zinterpretować tę niewątpliwą prawidłowość. Być może rzeczywiście słuszny wzrost kandydata czyni go bardziej wiarygodnym, być może jednak wysocy mężczyźni są bardziej pewni siebie, czy też posiadają więcej umiejętności społecznych i dzięki temu są bardziej wiarygodni. W paragrafie tym skrótowo omówimy te właściwości polityków, które wywierają najsilniejszy wpływ na ich popularność.
Kinder i Fiske przytaczają zespół cech, które nazywają prezydenckimi standardami, właściwości, na które zwracają uwagę wyborcy i które mogą decydować o wyborczym sukcesie (Kinder, Fiske, 1986). Jako pierwszą wymieniają identyfikację partyjną. Wątku tego ze zrozumiałych powodów nie będziemy rozwijać. Warto jedynie przypomnieć, że wyborcy interesują się partyjną przynależnością kandydatów. W warunkach polskich może ona być dodatkowo związana z politycznym rodowodem pretendentów. Z kwestią tą wiąże się drugi wymieniany przez autorów standard, a mianowicie ideologia. Mimo że nie wszyscy wyborcy są szczególnie politycznie wyrafinowani, zwracają jednak uwagę na ideologiczne oblicze kandydata, na to, czy reprezentuje on liberalizm, konserwatyzm czy inny jeszcze "izm". Trzecim uwzględnianym przez autorów kryterium są opinie o polityce promowanej przez polityka. Wydaje się, że zjawisko to dotyczy opisywanych już kwestii oraz przyjmowanych w ich zakresie postaw. Czwartym standardem są dotychczasowe dokonania (performance) kandydata. Czym innym jest bowiem stanowisko zajmo-
250
wane przez niego w ważnych sprawach, a czym innym to, co udało mu się osiągnąć, i to, czego nie zrealizował. Na analogiczną cechę polityka zwracają uwagę Niemi i Weisberg, nazywając ją skutecznością. Wskazuje się np., że popularność Nixona sukcesywnie malała, w miarę jak zwiększała się liczba śmiertelnych ofiar w wojnie wietnamskiej. Szczególnego rodzaju dokonaniami są ekonomiczne efekty prowadzonej polityki. Kinder i Fiske przytaczają dane wskazujące, że Amerykanie w nieznacznym stopniu kierują się w ocenie prezydenta oceną własnej sytuacji ekonomicznej. Natomiast znacznie większe znaczenie ma ich pogląd na ekonomiczną sytuację kraju. Taki obrót sprawy wydaje się możliwy w społeczeństwie, w którym myślenie ekonomiczne osiągnęło dość zaawansowany poziom. Piątym wymienianym przez autorów standardem jest identyfikacja grupowa. Obywatele oceniają, jakie zyski (bene-fits) i straty (depriuations) przynosi grupie, z którą się identyfikują, polityka realizowana przez kandydata. Okazuje się jednak, że popularność polityka zależy nie tylko od oceny jego profesjonalizmu. Znaczenie ma także jego osobowość, a dokładniej, takie jego spostrzegane cechy, jak inteligencja, uczciwość, ciepło itp. Twierdzenie takie nie powinno dziwić, trudno bowiem abstrahować od faktu, że politycy są ludźmi. Kinder i Fiske przytaczają wyniki badań Millerów wskazujące, że w latach siedemdziesiątych opinie o prezydencie były kształtowane przez kilka centralnych charakterystyk, a mianowicie: kompetencję, przywództwo, wzbudzanie zaufania i niezawodność (realiability). Z danymi tymi po części korespondują wnioski Marii Zakrzewski, co zostanie szerzej omówione później (Zakrzewski, 1991). Kolejnym czynnikiem wpływającym na ocenę polityka jest afekt. Autorzy zauważają, że wyborcy oczekują od polityków emocjonalnych zysków (emotional benefits). Trudno w to wątpić, jeśli przypomnimy sobie, jak wiele emocji towarzyszy wyborom. Wyborcy oczekują od kandydata, że będzie w nich wzbudzał pozytywne emocje (np. nadzieję czy dumę) oraz że nie będzie wzbudzał emocji negatywnych (np. obaw i złości). Na rolę uczuć w polskich wyborach prezydenckich w roku 1990 wskazywał Gembura-Chmielewski (1991). Ostatnim wymienianym przez autorów standardem jest wygląd zewnętrzny (appearance). Pogląd taki, choć może się kłócić z ideą demokracji i demokratycznych wyborów, ma jednak głębokie uzasadnienie psychologiczne. Wiele eksperymentów psychologicznych wskazuje, że los częściej sprzyja osobom bardziej urodziwym czy atrakcyjnym fizycznie (zob. Eysenck, Eysenck, 1996; Aronson i in., 1997). Uparcie przytaczana jest anegdota, że Nixon przegrał z Kennedym dlatego, że w czasie decydującej debaty telewizyjnej był mniej starannie ogolony, co bezlitośnie pokazały telewizyjne kamery. Elementem wyglądu zewnętrznego jest ubranie. Na zakończenie tego fragmentu przytoczmy spektakularne wyniki eksperymentu Lefkowitza i współpracowników. W jednym z miast USA 31-letni mężczyzna przechodził przez ulicę na czerwonym świetle. Raz był ubrany w garnitur i krawat, innym zaś razem miał na sobie spodnie i flanelową koszulę. Okazało się, że w pierwszej sytuacji, tzn. wtedy, gdy miał na sobie garnitur i krawat, w jego ślady szło (przekraczało jezdnię na czerwonym świetle) trzyipółkrotnie więcej przechodniów (za: Cialdini, 1996). Przedstawiona systematyzacja Kindera i Fiske, niezależnie od tego, jak poznawczo wyrafinowana, pokazuje, jak wiele różnych
251
aspektów osoby polityka może mieć wpływ na przyjmowane wobec niego postawy.
Badanie nad właściwościami osoby polityka prowadziła w Polsce w roku 1990 (przed pierwszą turą wyborów prezydenckich) Maria Zakrzewski. Zastosowała ona pytania otwarte. Prosiła o scharakteryzowanie własnymi słowami dwóch kandydatów na urząd prezydenta - uznanych przez respondenta za najbardziej i najmniej odpowiedniego. Tak uzyskany materiał autorka poddała drobiazgowej analizie jakościowej. Szczegółowe wyniki Zakrzewski opublikowała (Zakrzewski, 1991). Skoncentrujemy się na jej najogólniejszych ustaleniach. Autorce udało się wyróżnić czternaście kategorii, którymi posługiwali się respondenci w swobodnych opisach kandydatów. Kategorie te były znacznie zróżnicowane treściowo. Jedynie cztery dotyczyły kwestii społeczno-poli-tycznych (np. program czy identyfikacja społeczno-polityczna). Pozostałe odnosiły się do cech umysłu, osobowości, cnót moralnych czy umiejętności społecznych kandydatów. Kategorie te autorka nazywa osobowymi. Omawiane badania prowadzone były na próbie reprezentatywnej, zatem można sądzić, iż trafnie zdają sprawę ze sposobu percepcji polityków przez polski elektorat. Trudno jednak referowane obecnie wyniki traktować jako ogólną prawidłowość. W roku 1990 w pełni demokratyczne wybory odbywały się po raz pierwszy w powojennej historii Polski. Trudno nie podejrzewać, że naszemu społeczeństwu brakowało wtedy politycznego obycia. Powyżej wskazywaliśmy, że ostatnimi laty można zaobserwować w Polsce wzrost znaczenia głosowania tematycznego. Drugim wynikającym z tych badań wnioskiem może być konstatacja, że nie udało się wykryć jakiegoś jednego czy dominującego wzorca opisu kandydatów uznanych za najlepszych czy najgorszych. Innymi słowy, opis każdego z sześciu pretendentów do Belwederu był specyficzny i unikalny, tworzyła go inna konfiguracja niektórych spośród czternastu kategorii. Można więc przypuszczać, że w roku 1990 Polacy nie dysponowali jednym uniwersalnym modelem standardów "przykładanym" do wszystkich kandydatów. Najwyraźniej na spontanicznie sporządzony wizerunek polityka największy wpływ miał on sam (czy sposób jego prezentacji w mediach), mniejszy zaś jakaś "naiwna teoria postaci polityka".
Ocena właściwości (profesjonalnych lub osobowych) polityka nie wyczerpuje determinant bardziej globalnej wobec niego postawy czy jego popularności. Jakubowska zwróciła uwagę, że na wizerunek polityka może mieć wpływ to, w jaki sposób komunikuje się on ze społeczeństwem. Wyróżniła ona dwa przeciwstawne style publicznego porozumiewania się: pragmatyczny versus ideologiczny. Wyróżniane one były z użyciem siedemnastu kryteriów zarówno treściowych, jak i formalnych. O stylu pragmatycznym świadczyć miały między innymi: odwoływanie się do realiów społeczno-politycznych, argumentacja utylitarna, samodzielność wywodu myślowego, wskazywanie zróżnicowanych i złożonych aspektów rzeczywistości, język deskryptywny, odwoływanie się do faktów itp. Natomiast dla stylu ideologicznego charakterystyczne były: odwoływanie się do systemu etyczno-normatywnego, argumentacja idealistyczna, ufność w słuszność przyjętych poglądów, akcentowanie jednego aspektu rzeczywistości (ważnego ze względu na wyznawany system wartości), język nace-
252
chowany afektem, prezentacja opinii i sądów wynikających z doktryny itp. Analiza wypowiedzi znanych polityków pozwoliła na wyróżnienie trzech ich grup, a mianowicie: porozumiewających się pragmatycznie, ideologicznie oraz w sposób pośredni lub mieszany (pragmatyczno-ideologicznie). Jakubowska badała też różne aspekty mentalności społeczno-politycznej zwolenników polityków należących do tych grup. Nas jednak interesuje jeden znamienny rezultat. Okazało się mianowicie, że politycy porozumiewający się w sposób ideologiczny cieszyli się znacząco mniejszym poparciem od polityków porozumiewających się pragmatycznie i pragmatyczno-ideologicznie. Można przypuszczać, że ludzie wolą być informowani o rzeczywistości niż strofowani i pouczani.
Czy można zbudować obraz polityka, który cieszyłby się znacznym poparciem elektoratu? Należy sądzić, że jest to zadanie trudne, choć pewnie można podjąć taką próbę. Główną trudność może stanowić wpływ szerszego kontekstu społeczno-kulturowego oraz dokonujące się zmiany społeczno-kul-turowe (zarówno w obrębie mentalności politycznej, jak i obyczajowości). Uzasadnione podejrzenia o prowadzenie pozamałżeńskiego życia seksualnego przez kandydata na urząd prezydenta USA jeszcze kilkanaście lat temu mogłyby być dyskredytujące. W latach dziewięćdziesiątych chyba już nie jest to tak jednoznaczne.
Część czynników stanowiących charakterystyki osoby polityka i sprzyjających uzyskiwaniu przez niego poparcia przedstawiono już w poprzednich paragrafach. Dotyczyły one standardów wymienianych przez Kindera i Fiske, takich jak identyfikacja partyjna, wyznawana ideologia czy stanowiska zajmowane w ważnych kwestiach. Należy jednak ponadto pamiętać, że o wizerunku polityka może decydować jego skuteczność, realizowanie ważnych interesów społecznych, wzbudzane w elektoracie emocje, ale też cechy osobowości i wygląd zewnętrzny (prezencja), a także sposób komunikowania się z elektoratem.
Absencja wyborcza a preferencje wyborcze
Na początku tego opracowania wyróżniliśmy dwa rodzaje zachowań wyborczych: udział w wyborach versus absencja oraz oddanie głosu na konkretnego kandydata. Wydaje się, że warto rozważyć, jakie czynniki psychospołeczne mogą być odpowiedzialne za każde z nich i na czym mogą polegać ewentualne różnice lub podobieństwa między nimi. Poniżej zostaną skrótowo przedstawione wyniki badań, które nie były bezpośrednio inspirowane przedstawionymi powyżej modelami czy podejściami. Wyniki te dają się jednak ex post interpretować w kategoriach proponowanych przez te modele.
Badania prowadzone przez socjologów i psychologów pozwalają wyróżnić zespół czynników sprzyjających absencji wyborczej (problematyka ta jest szerzej omówiona w rozdziale Krystyny Skarżyńskiej w niniejszym tomie, zatytułowanym "Aktywność i bierność polityczna"). Jako pierwsze wypada wymienić charakterystyki miejsca jednostki w strukturze społecznej. Okazuje się, że udziału w wyborach częściej odmawiają osoby zajmujące niższe czy mniej ko-
253
rzystne pozycje społeczne, a więc uboższe, gorzej wykształcone, wywodzące się i z mniej zamożnych i wykształconych rodzin, mieszkające w gorszych warunkach, nie pracujące, nie pełniące funkcji kierowniczych itp. (Markowski, 1992; Korzeniowski, 1994). Szczególnie interesujące są jednak dla nas czynniki psychologiczne.
Możemy wyróżnić po pierwsze czynniki specyficzne dla polityki (np. określone postawy wobec rzeczywistości politycznej) oraz czynniki niespecyficzne (np. cechy osobowości). Okazuje się, że zmienne dające się zaliczyć do każdej z grup zdają się sprzyjać absencji wyborczej. Udziału w wyborach częściej odmawiały osoby nastawione krytycznie wobec porządku instytucjonalnego oraz negatywnie oceniające sytuację w kraju, przeżywające polityczną alienację, zagubione i zdezorientowane w rzeczywistości poetycznej, skłonne do paranoicznego myślenia O polityce. Bo absencji wyborczej skłaniały się także osoby
0 poglądach egalitarnych oraz oczekujące od państwa pełnienia funkcji opiekuńczych (Korzeniowski, 1994, 1996, 1997). Po drugie, okazuje się, że osoby nie głosujące zdradzały symptomy tzw. psychologicznego nieprzystosowania; były to jednostki przeżywające poczucie frustracji i życiowej niezaradności, nastroje pesymistyczne i depresyjne oraz stan anomii - rozpadu lub dezintegracji osobistego systemu norm i wartości (Korzeniowski, 1994).
Pojawić się może pytanie, czy i jakim preferencjom wyborczym sprzyjały wyróżnione czynniki. W prowadzonych studiach empirycznych badano preferencje wobec polityków lub partii politycznych. Drobiazgowe przedstawianie rezultatów mogłoby być nużące, a więc zajmiemy się szczególnym aspektem zaobserwowanych prawidłowości. Na wstępie tego opracowania zwróciliśmy uwagę, że wybory mogą być czynnikiem podtrzymującym porządek demokratyczny, szczególnie wtedy, gdy zwyciężają silnie prodemokratyczni kandydaci. Dlatego skoncentrujemy się tu na pytaniu, czy psychologiczne czynniki odpowiedzialne za absencję wyborczą sprzyjają głosowaniu na pro- czy na niedemokratycznych aktorów sceny politycznej. Pewną trudność stanowi brak jakiejś sprawdzonej i wiarygodnej skali mierzącej prodemokratyczność polityków lub partii politycznych. Wydaje się jednak możliwe oszacowanie, w jakim stopniu aktorzy sceny politycznej spełniają kilka kryteriów "demokratyczności". Wzięliśmy pod uwagę następujące kryteria jej braku:
� niewielkie poszanowanie dla prawa (np. deprecjonowanie go, głoszenie haseł populistycznych czy autorytarnych),
� niewielkie poszanowanie dla demokratycznych procedur i wartości (np. ignorowanie woli większości czy apelowanie o wprowadzenie cenzury prewencyjnej),
� stosowanie zideologizowanej retoryki (np. nieliczenie się z rzeczywistością w imię głoszonych wartości),
� niechęć czy niezdolność do prowadzenia dialogu,
� niechęć do osiągania konsensusu i tendencja do narzucania własnej woli.
Kryteria te pozwoliły na zgrubne podzielenie sceny politycznej na bardziej
1 mniej prodemokratyczną. Dodatkowym kryterium zaliczania aktorów sceny politycznej do grupy bardziej versus mniej prodemokratycznej była analiza
254
poziomu autorytaryzmu elektoratów poszczególnych polityków i partii (Korze-niowski, 1996, oraz rozdział w niniejszym tomie zatytułowany "Autorytaryzm i jego psychopolityczne konsekwencje"). Do pierwszej grupy można bez wątpienia zaliczyć np. Jacka Kuronia, Aleksandra Małachowskiego czy Aleksandra Kwaśniewskiego oraz Unię Wolności, Unię Pracy i Sojusz Lewicy Demokratycznej. Natomiast do grupy drugiej, mniej demokratycznej, zaliczyć można przykładowo Jana Olszewskiego, Lecha Wałęsę oraz Ruch Odbudowy Polski i Akcję Wyborczą "Solidarność" (a szczególnie jej ważne składowe, jak np. ZChN). Wyniki kilku badań wskazują, że głosowaniu na mniej demokratycznych aktorów sceny politycznej sprzyjała znaczna część czynników psychologicznych, które są też odpowiedzialne za absencję wyborczą. Do oddania na nich swojego głosu bardziej skłonne były osoby niechętne rzeczywistości politycznej, negatywnie oceniające sytuację w Polsce, politycznie wyalienowane, zagubione i zdezorientowane w świecie polityki, nastawione egalitarnie i przejawiające paranoidalne myślenie o polityce oraz pesymistyczne i anomiczne (Korzeniowski, 1996, 1997). Interpretacji tych zależności dostarczać mogą wyniki kilkuletnich badań prowadzonych w Pracowni Psychologii Politycznej Instytutu Psychologii PAN pod kierunkiem Janusza Reykowskiego (Reykow-ski, 1995; Skarżyńska, 1995; Korzeniowski, 1995a). Prowadzone analizy wskazywały, że demokracja jest zjawiskiem złożonym i trudnym do zrozumienia. Szczególne trudności z jej adekwatnym rozumieniem miały osoby wyalienowane, zdezorientowane, nastawione pesymistycznie, negatywnie oceniające sytuację w kraju. Można przypuszczać, że bardziej poznawczo dostępne mogą być dla nich programy polityczne mniej wyrafinowane, proponujące proste i jednoznaczne rozwiązania, np. populistyczne czy autorytarne.
Okazuje się zatem, że absencja wyborcza i prodemokratyczne preferencje, choć jakościowo różne, są ze sobą powiązane. U źródeł każdego z tych zachowań odnajdujemy podobne zjawiska. Okazuje się, że niemal te same czynniki psychologiczne źle wróżą demokracji na dwa sposoby. Po pierwsze, sprzyjają absencji wyborczej, co może oznaczać odmowę legitymizacji dla panującego systemu społeczno-politycznego. Po drugie zaś, przyczyniają się do gotowości głosowania na polityków i ugrupowania polityczne, które wydają się mniej prodemokratyczne.
Paragraf ten można, jak się wydaje, zakończyć przewrotną, a może nieco cyniczną tezą. Otóż wydaje się, że absencja wyborcza może stanowić pewne zabezpieczenie systemu demokratycznego. Skuteczna agitacja przedwyborcza osób biernych mogłaby bowiem sprawić, że w organach przedstawicielskich znalazłoby się wielu nader umiarkowanych zwolenników demokracji.
Zakończenie
W rozdziale tym staraliśmy się przedstawić podstawowe zagadnienia dotyczące zachowań wyborczych. Koncentrowaliśmy się przede wszystkim na sposobach wyjaśnienia ich źródeł.
255
Na wstępie wskazano na specyfikę zachowań wyborczych. Omówione powyżej modele czy podejścia ukazywały szczegółowe wyjaśnienia centralnych j kategorii. Warto jednak zapytać, dlaczego właściwie ludzie głosują, i pokusić i się o odpowiedź na wyższym poziomie ogólności. Pamiętajmy, że wstępne, spekulacyjne analizy zdawały się sugerować, że udział w wyborach może świad-czyć o braku racjonalizmu głosujących.
Powodów skłaniających do podejmowania zachowań wyborczych może być ! wiele. Wymienimy kilka takich, które wyraźnie nawiązują do referowanych powyżej treści4. Po pierwsze, głosowanie może być zachowaniem nawykowym. Wyjaśnienie takie może być szczególnie adekwatne wtedy, gdy o udziale w wyborach decydują identyfikacje partyjne. Po drugie, ludzie głosują dlatego, że widzą w tym własną korzyść. Ten motyw głosowania opisuje klasyczny model racjonalnego wyborcy, a także głosowanie tematyczne (do tego modelu warto też zaliczyć uwzględnianie kwestii ekonomicznych zob. np. Midden-dorp i in., 1990). Po trzecie, głosowanie może stanowić realizację norm społecznych. Jak wspomnieliśmy na wstępie, istnieje znacząca liczba obywateli, którzy deklarują gotowość udziału w wyborach mimo braku gotowych preferencji wyborczych. Ten rodzaj zachowań przynajmniej w części zdaje się wyjaśniać zmodyfikowany model racjonalnego wyborcy, uwzględniający tzw. obowiązek obywatelski. Po czwarte, ludzie mogą głosować, gdy widzą w tym możliwość realizacji celów pozaosobistych, realizacji dobra zbiorowości lub wartości społecznych (np. pomyślność kraju, kontynentu lub świata, czy też utrwalanie porządku demokratycznego jako takiego). Do tego rodzaju motywów głosowania zdają się nawiązywać idea obowiązku obywatelskiego i niektóre wątki modelu głosowania tematycznego.
Na zakończenie nawiążemy do ostatniego problemu poruszanego w poprzednim paragrafie. Jak pamiętamy, okazało się, że osoby o niemalże takich samych charakterystykach psychologicznych czasem nie uczestniczą w wyborach, a czasem w nich uczestniczą i mają na dodatek dość jednoznaczne preferencje polityczne. Warto w ogólnym zarysie przypomnieć te charakterystyki. Otóż, w celu ich podsumowania można posłużyć się kategorią psychospołecznej marginalizacji (abstrahując od rozmiarów tego marginesu). Są to ludzie przepełnieni obawami, niepewni i zagubieni, nie odnajdujący się w panującym systemie społeczno-politycznym. Zgodnie z modelem racjonalnego wyborcy głosowanie w takim przypadku wiąże się ze znacznymi kosztami psychologicznymi. Istnieją dwie możliwości; albo ludzie ci są w jakiś sposób motywowani do ponoszenia znacznych kosztów, co wydaje się mało prawdopodobne, albo koszty te nie są wcale tak duże. Należy się odwołać do retoryki polityków, na których te osoby gotowe są głosować. Jak wspomnieliśmy powyżej, styl ich komunikowania się Jakubowska nazywa ideologicznym. Przypomnijmy, że cechuje się on m.in. znaczną emocjonalnością, obowiązuje w nim jeden system normatywny, nie obowiązują zaś reguły logicznej ani psychologicznej spójności. Zgod-
4 Przedstawiona lista nie stanowi klasyfikacji, nie jest bowiem wyczerpująca. Można dodatkowo wymienić choćby motywy konformistyczne, kiedy ludzie głosują pod wpływem nacisków innych ludzi.
256
nie z terminologią Carminesa i Stimsona (s. 208) politycy stosujący ten styl komunikowania odwołują się do kwestii łatwych. Ich programy często są populistyczne i nasycone obietnicami, proponują ponadto proste rozwiązania złożonych kwestii. Mają dzięki temu właściwość przyciągania szczególnych kategorii osób. Ten rodzaj komunikatów wydaje się do przyjęcia dla ludzi przestraszonych, zagubionych, wyalienowanych i niepewnych. Co jednak pv- \ajmniej część z nich motywuje do udziału w wyborach, co czyni anni mgażo-
wanymi? Trudno jednoznacznie odpowiedzieć "" edynie
przypuszczać, że osobom tym nieobr^ ' może
nie tylko. Pamiętajmy, że r~ łolsce
w warunkach transforma ly tu
o zjawiskach charakteryst kra-
jów przechodzących głębok Uo-
wości uniwersalne.
i 1993 a polska scena polityczna, Warsza-
Bitwa o Belweder (1991), Warszawa: Mj
Gebethner S. (red.) (1995), Wybory parła wa: Wydawnictwo Sejmowe.
Gebethner S. (red.) (1997), Wybory '97. Partie i programy wyborcze, Warszawa: Elipsa.
Gebethner S. (red.) (1998), Wybory prezydenckie '95, Warszawa: Elipsa.
Gebethner S., Raciborski J. (red.) (1992), Wybory '91 a polska scena polityczna, Warszawa: Wydawnictwo Inicjatyw Społecznych "Polska w Europie".
Kolarska-Bobińska L., Markowski R. (red.) (1997), Prognozy i wybory. Polska demokracja '95, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Polski wyborca '90 (1991), Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Raciborski J. (red.) (1991), Wybory i narodziny demokracji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, Warszawa: Instytut Socjologii UW.
Raciborski J. (1997), Polskie wybory. Zachowania wyborcze społeczeństwa polskiego 1989-1995, Warszawa: Scholar.
Bibliografia
Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M. (1997), Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań: Zysk
i S-ka Wydawnictwo. Banaszkiewicz A. (1995), w: S. Gebethner (red.), Wybory parlamentarne 1991 i 1993 a polska scena
polityczna, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe. Boski P. (1991), Jak wartości społeczno-polityczne dzieliły elektoraty pretendentów do Belwederu
w wyborach prezydenckich 1990?, w: Polski wyborca '90, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu
Psychologii PAN. Brody R.A., Page B.I. (1973), Indifference, alienation and rational decision: the effect ofcandidate
eualuations on turnout and the uote, "Public Choice", 15, 1-17. Butler D., Stokes D. (1969), Political change in Britain, New York: St. Martin's. Campbell A., Converse P.E., Miller W.E., Stokes D.E. (1960), The American uoter, New York: Wiley. Campbell A., Cooper H.C. (1956), Group differences in attitudes and votes, Ann Arbour, Mich.:
Institute for Socia\ Research. Campbetf A., Gurin G., Miller W.A. (1954), The voter decides, Evanston, III.: Row, Peterson.
nie z terminologią Carminesa i Stimsona (s. 208) politycy stosujący ten styl komunikowania odwołują się do kwestii łatwych. Ich programy często są populistyczne i nasycone obietnicami, proponują ponadto proste rozwiązania złożonych kwestii. Mają dzięki temu właściwość przyciągania szczególnych kategorii osób. Ten rodzaj komunikatów wydaje się do przyjęcia dla ludzi przestraszonych, zagubionych, wyalienowanych i niepewnych. Co jednak przynajmniej część z nich motywuje do udziału w wyborach, co czyni apatycznych zaangażowanymi? Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Można jedynie przypuszczać, że osobom tym nieobcy jest głód sensu własnego życia, a może nie tylko. Pamiętajmy, że przedstawiane wyniki uzyskane zostały w Polsce w warunkach transformacji systemu. Nie ma zatem pewności, czy mówimy tu o zjawiskach charakterystycznych tylko dla naszego kraju, czy może dla krajów przechodzących głębokie przemiany ustrojowe, czy może są to prawidłowości uniwersalne.
Literatura polska proponowana zainteresowanym
Bitwa o Belweder (1991), Warszawa: Myśl.
Gebethner S. (red.) (1995), Wybory parlamentarne 1991 i 1993 a polska scena polityczna, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Gebethner S. (red.) (1997), Wybory '97. Partie i programy wyborcze, Warszawa: Elipsa.
Gebethner S. (red.) (1998), Wybory prezydenckie '95, Warszawa: Elipsa.
Gebethner S., Raciborski J. (red.) (1992), Wybory '91 a polska scena polityczna, Warszawa: Wydawnictwo Inicjatyw Społecznych "Polska w Europie".
Kolarska-Bobińska L., Markowski R. (red.) (1997), Prognozy i wybory. Polska demokracja '95, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Polski wyborca '90 (1991), Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Raciborski J. (red.) (1991), Wybory i narodziny demokracji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, Warszawa: Instytut Socjologii UW.
Raciborski J. (1997), Polskie wybory. Zachowania wyborcze społeczeństwa polskiego 1989-1995, Warszawa: Scholar.
Bibliografia
Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M. (1997), Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań: Zysk
i S-ka Wydawnictwo. Banaszkiewicz A. (1995), w: S. Gebethner (red.), Wybory parlamentarne 1991 i 1993 a polska scena
polityczna, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe. Boski P. (1991), Jak wartości społeczno-polityczne dzieliły elektoraty pretendentów do Belwederu
w wyborach prezydenckich 1990?, w: Polski wyborca '90, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu
Psychologii PAN. Brody R.A., Page B.I. (1973), Indifference, alienation and rational decision: the effect of candidate
eualuations on turnout and the vote, "Public Choice", 15, 1-17. Butler D., Stokes D. (1969), Political change in Britain, New York: St. Martin's. Campbell A., Converse P.E., Miller W.E., Stokes D.E. (1960), The American voter, New York: Wiley. Campbell A., Cooper H.C. (1956), Group differences in attitudes and votes, Ann Arbour, Mich.:
Institute for Social Research. Campbell A., Gurin G., Miller W.A. (1954), The voter decides, Evanston, 111.: Row, Peterson.
Carmines E.G., Stimson J.A. (1993), The two faces of issue uoting, w: R.G. Niemi, H.F. Weisberg (red.), Classics in voting behauior, Washington, D.C.: CQ Press.
Cialdini R. (1996), Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Crewe I. (1976), Party identification theory andpolitical change in Britain, w: I. Budge, I. Crewe, D. Farlie (red.), Party identification and beyond, London: Wiley.
Czapiński J. (1997), Niewdzięczne społeczeństwo, spotkania grupy Makropsychologii (maszynopis).
Downs A. (1957), An economic theory ofdemocracy, New York: Harper and Row.
Eysenck H., Eysenck M. (1996), Podpatrywanie umysłu, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Ferejohn J.A., Fiorina M.P. (1974), The paradox ofnon uoting: A decision theoretic analysis, ,Ame-rican Political Science Review", 68, 525-536.
Fiorina RM. (1993), Exploratians of a political theory of party identification, w: R.G. Niemi, H.F. Weisberg (red.), Classics in voting behauior, Washington, D.C.: CQ Press.
Gembura-Chmielewski K. (1991), Emocje po pierwszej turze wyborów prezydenckich, w: Polski wyborca '90. Psychospołeczne studia nad wyborami prezydenckimi, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Inglehart R., Klingeman H.D. (1976), Party identification, ideological preferences, and the left--right dimension among western mass public, w: I. Budge, I. Crewe, D. Farlie (red.), Party identification and beyond, London: Wiley.
Jackson J.E. (1975), Issues, party choices, and presidentiał uotes, "American Journal of Political Science", 19,161-185.
Jennings M.K., Niemi R.G. (1968), The transmission of political ualues from parent to child, ,Ąme-rican Political Science Review", 62,169-184.
Katz R.S. (1979), The dimensionality of party identification: Cross-national perspectives, "Compa-rative politics", 11,147-163.
Kinder D.R., Fiske S.T. (1986), Presidents in the public mind, w: V.G. Hermann (red.), Political psychology. Contemporary problems and issues, San Francisco: Jossey-Bass Publishers.
Korzeniowski K. (1994), Jacy Polacy systematycznie odmawiają udziału w wyborach? Psychologiczna analiza zjawiska non-uoter, "Studia Psychologiczne", t. XXXII, zeszyt 1, 93-100.
Korzeniowski K. (1995), Alienacja polityczna a demokracja. Analiza psychologiczna, w: J. Reykow-ski (rei.), Potoczne wyobrażenia o demokracji. Psychologiczne uwarunkowania i konsekwencje, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Korzeniowski K. (1995a), Alienacja polityczna a demokracja. Analiza psychologiczna, w: J. Rey-kowski (red.), Potoczne wyobrażenia o demokracji. Psychologiczne uwarunkowania i konsekwencje, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Korzeniowski K. (1995b), Alienacja polityczna a zachowania wyborcze w warunkach transformacji systemowej w Polsce, w: S. Gebethner (red.), Wybory parlamentarne 1991 i 1993 a polska scena polityczna, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Korzeniowski K. (1996), Psychologiczne charakterystyki elektoratów wybranych partii, Serwis Informacyjny CBOS, Warszawa: Wydawnictwo CBOS.
Korzeniowski K. (1997), O psychospołecznych uwarunkowaniach zachowań wyborczych Polaków w latach dziewięćdziesiątych, w: L. Kolarska-Bobińska, R. Markowski (red.), Prognozy i wybory. Polska demokracja '95, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Korzeniowski K. (1998), O frekwencji wyborczej w roku 1995. Skąd ten rekord?, w: S. Gebethner (red.), Wybory prezydenckie 1995, Warszawa: Elipsa.
Lazarfeld P., Berelson B., Gaudet H. (1944), The people's choice, New York: Columbia University Press.
LeDuc L. (1981), The dynamie properties of party identification: A four-nation comparison, "Euro-pean Journal of Political Rese arch", 9, 257-268.
Malewski A. (1975), O nowy kształt nauk społecznych. Pisma zebrane, Warszawa: PWN.
Markowski R. (1992), Milcząca większość o bierności politycznej społeczeństwa polskiego, w: S. Gebethner, J. Raciborski (red.), Wybory '91 a polska scena polityczna, Warszawa: Wydawnictwo Inicjatyw Społecznych "Polska w Europie".
258
Markowski R. (1998), Kwestie publiczne w modelu determinacji decyzji wyborczych, w: S. Gebeth-ner(red.), Wybory prezydenckie 1995, Warszawa: Elipsa.
Middendorp C.P., Kolkhuis Tanke R.P. (1990),Economic uoting in Netherlands, "European Journal of Political Research", 18, 535-555.
Nie N.H., Verba S., Petrocik J.R. (1976), The changing American uoter, Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
Niemi R.G. (1976), Costs ofvoting and nonuoting, "Public Choice", 27, 115-119.
Niemi R.G., Weisberg H.F. (1993), Classics in voting behauior, Washington, D.C.: CQ Press.
Page B.J., Jones CC. (1993), Reciprocal effects of polity preferences, party loyalities and the vote, w: R.G. Niemi, H.F. Weisberg (red.), Classics in voting behauior, Washington, D.C.: CQ Press.
Payna J.W., Bettman J.R., Johnson E.J. (1993), The adaptiue decision maker, Cambridge: Cambridge University Press.
Percheron A., Jennings M.K. (1981), Political continuities in French families, "Comparative Poli-tics", 13, 421-436.
RePass D.E. (1971), Issue salience and party choice, "American Political Science Review", 65, 389--400.
Reykowski J. (1995), Subiektywne znaczenia pojęcia "demokracja" a ujmowanie rzeczywistości politycznej, w: J. Reykowski (red.), Potoczne wyobrażenia o demokracji. Psychologiczne uwarunkowania i konsekwencje, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu^ Psychologii PAN.
Riker W.H., Ordeshook P. (1968), A theory of the calculus of uoting, "American Political Science Review", 62, 25-42.
Rosenstone S.J., Wolfinger R.E. (1978), The registration laws on uoter turnout, .American Political Science Review", 72, 22-45.
Skarżyńska K. (1995), Potoczna percepcja i ewaluacja rzeczywistości społeczno-politycznej, w: J. Reykowski (red.), Potoczne wyobrażenia o demokracji. Psychologiczne uwarunkowania i konsekwencje, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Thomassen J. (1993), Party identification as a cross-national concept: Its meaning in Netherlands, w: R.G. Niemi, H.F. Weisberg (red.), Classics in uoting behauior, Washington, D.C.: CQ Press.
Tullock G. (1967), Towards a mathematics of politics, Ann Arbour: University of Michigan Press.
Tyszka T. (1997), Psychologia zachowań konsumenckich, Warszawa: PWN.
van der Eijk C, Niemoller B. (1983), Electoral change in the Netherlands, Amsterdam: CT Press.
Verba S., Nie N.H. (1993), The rationality of political actiuity: A reconsideration, w: R.G. Niemi, H.F. Weisberg (red.), Classics in uoting behauior, Washington, D.C.: CQ Press.
Weisberg H.F., Grofman B. (1981), Candidate eualuations and turnout, "American Politics Quar-terly", 9,197-219.
Zakrzewski M. (1991), Swobodne opisy kandydatów na urząd prezydenta RP w wyborach jesienią 1990 roku, w: Polski wyborca '90. Psychospołeczne studia nad wyborami prezydenckimi, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Część trzecia
PSYCHOLOGICZNE PROCESY
TOWARZYSZĄCE ZMIANIE SYSTEMOWEJ
OKRĄGŁY STÓŁ JAKO MECHANIZM ROZWIĄZYWANIA
MAKROSPOŁECZNYCH KONFLIKTÓW I ZMIANY SYSTEMU1
Zawarte w Polsce w kwietniu 1989 roku porozumienia między ówczesnymi władzami a opozycją polityczną zgrupowaną pod sztandarami Solidarności i kierowaną przez Lecha Wałęsę tzw. porozumienia Okrągłego Stołu -uważane są przez bardzo wielu ludzi za fakt o szczególnie doniosłym znaczeniu. Sądzi się bowiem, że nadały one impet i kierunek procesom, które zmieniły kształt Europy, a w konsekwencji przyczyniły się do zmian politycznych o charakterze globalnym. Szczególnie istotną cechą tych procesów był ich pokojowy przebieg, zjawisko niezmiernie rzadkie w historii narodów świata. Dotychczas wielkie zmiany społeczne dokonywały się kosztem morza krwi i wielkich zniszczeń. Dlatego wielu ludzi zadawało sobie pytanie, jak to się stało, że Polska i niektóre inne kraje regionu uniknęły takiego losu. Jest to także pytanie, które może intrygować psychologów zainteresowanych tym, od czego zależy pokojowe rozwiązywanie głębokich międzygrupowych konfliktów.
Odpowiedzi na owo pytanie formułowane są w różny sposób. Często spotykamy się z ujęciem, które można by określić jako narracyjne.
Ujęcie narracyjne
Ujęcie narracyjne polega na konstruowaniu opowieści o tym ,jak do tego doszło" i "co tam się działo". Najczęściej spotyka się trzy wersje takich opowieści. Jedna mogłaby zostać zatytułowana "Jak pokojowo wywalczyliśmy wolność". Przedstawia ona historię zmagań grona nieugiętych, a zarazem mądrych bojowników z okrutnym, podstępnym i znienawidzonym przez społeczeństwo reżimem. Okrągły Stół i czerwcowe wybory to kulminacja tej walki. Dzięki tym zmaganiom reżim, zmuszony do kolejnych ustępstw, został ostatecznie pokonany. Bojownicy sprawy wolności i sprawiedliwości zatryumfowali.
Jest też druga opowieść, o zupełnie innym wydźwięku. Mówi ona o tym, Jak zmarnowano szansę wywalczenia prawdziwej wolności", o "głupocie"
1 Tekst niniejszy oparty jest na opracowaniu pt. "Sens porozumień Okrągłego Stołu", które ukazało się w miesięczniku "Kultura", 1999, nr 4/619.
262
i "zdradzie" przywódców Solidarności, którzy czy to dali się w wywieść w pole "czerwonej nomenklaturze", czy to podzielili się z nią wpływami i władzą, zdradzając w ten sposób ideały swego ruchu. Przewodnim motywem tej opowieści jest tajemniczy spisek zawarty w Magdalence. Łatwo dostrzec, że jej celem nie jest wyjaśnienie tego, jak dokonała się pokojowa zmiana systemu społeczno--politycznego, lecz skompromitowanie tych, którzy brali w niej udział. Sugeruje ona, że system dałoby się zmienić w inny sposób z większym pożytkiem dla zainteresowanych.
Jest też i trzecia wersja opowieści o porozumieniach Okrągłego Stołu. Przedstawia ona ich historię od strony ówczesnej władzy. Jej główny temat to: "Jak zapewniliśmy pokojowe przekształcenie niewydolnego reżimu". Mówi ona o mądrych i przewidujących mężach stanu, którzy stworzyli warunki do pokojowego przejęcia władzy przez siły zdolne do przeprowadzenia w Polsce gruntownych reform.
Oprócz tych trzech, jak sądzę, najczęstszych wersji opowieści o porozumieniach Okrągłego Stołu i ich następstwach są też i inne. Ale mimo występujących między nimi zasadniczych różnic mają one ze sobą coś wspólnego: wszystkie ujmują rozpatrywane wydarzenia jako rezultat działań i zaniechań konkretnych osób i zespołów oraz związanych z tym zasług lub win. Jako takie mają też określoną funkcję ideologiczną: służą podtrzymaniu i promowaniu pewnej wizji świata. Wizje takie można zaliczyć do kategorii "mitów legitymi-zacyjnych" (Sidanius, Pratto, 1993), a więc takich, które uzasadniają roszczenia propagujących je grup do określonej roli i pozycji w społeczeństwie.
Ale są też bardziej zobiektywizowane wersje narracyjnego przedstawienia przebiegu wydarzeń prowadzących do porozumień Okrągłego Stołu, tworzone przez specjalistów (np. Skórzyński, 1995; Friszke, 1999). Prace tego rodzaju są próbami opisywania i objaśniania procesu historycznego przez odwołanie się do czynów i motywów stosunkowo niewielkiej grupy jego głównych aktorów. Można by o nich powiedzieć, że dotyczą w jakimś stopniu psychologicznej strony całego procesu. Wszakże należałoby mieć na uwadze, iż nie można dobrze zrozumieć sensu owych czynów i motywów (ani też dokonać ich sprawiedliwej oceny) bez uwzględnienia okoliczności, czyli ich społecznego i politycznego kontekstu.
Społeczny i polityczny kontekst porozumień przy Okrągłym Stole
Mówiąc o społecznym i politycznym kontekście porozumień Okrągłego Stołu, musimy uwzględnić procesy zachodzące w społeczeństwie, w ruchu opozycyjnym i w systemie władzy.
Społeczeństwo. W polskim społeczeństwie już od drugiej połowy lat siedemdziesiątych nasilało się niezadowolenie z panujących stosunków politycznych, gospodarczych i społecznych. W latach osiemdziesiątych niezadowolenie to bardzo się pogłębiło. W rzeczy samej nie było to tylko niezadowolenie z istniejącej władzy, lecz wręcz niewiara w to, że jakakolwiek forma socjalizmu może się przyczynić do polepszenia losu ludzi.
263
W psychologii politycznej rozróżnia się tzw. specyficzne i niespecyficzne poparcie dla systemu (Rasinski, Tyler, 1986). Poparcie specyficzne dotyczy tylko określonych form polityki (np. w Polsce niektórzy obywatele popierali system tylko w takim zakresie, w jakim dotyczył stosunków z Niemcami i granicy na Odrze i Nysie). Poparcie niespecyficzne (diffuse system sup-port) zakłada uznanie prawomocności systemu niezależnie od akceptacji takich czy innych form prowadzonej polityki. W Polsce przez długi czas wielu ludzi uznawało system socjalistyczny, nie godząc się na rozmaite, jak to bywało określane, "wypaczenia" (por. słynne hasło z lat 1980/1981: "Socjalizm tak wypaczenia nie"). Ale w latach osiemdziesiątych to niespecyficzne poparcie zanikało coraz bardziej: coraz mniej ludzi wiązało z socjalizmem jakiekolwiek nadzieje.
Zmiany te można było wyraźnie dostrzec, analizując wyniki badań socjologicznych, które, choć fragmentaryczne, umożliwiały porównanie stanu umysłów ludzi w połowie lat siedemdziesiątych (słynne badania Stefana Nowaka pt. Ciągłość i zmiana tradycji kulturowej - Nowak, 1976) i w latach osiemdziesiątych (patrz np. Adamski i in., 1989; Adamski, 1991).
W latach osiemdziesiątych pojawiało się wiele przejawów kwestionowania podstaw systemu - coraz powszechniej odrzucano zasady centralnego planowania i reżim monocentryczny, wzrastała natomiast aprobata dla gospodarki wolnorynkowej i pluralizmu politycznego. Wskazują na to dane zebrane w cyklu badań prowadzonych przez Instytut Filozofii i Socjologii PAN przez całą dekadę lat osiemdziesiątych (Kolarska-Bobińska, 1991; por też Koralewicz, Ziółkowski, 1990; Reykowski, 1993).
Ale o głębokich zmianach postaw polskiego społeczeństwa mówiły nie tylko wyniki badań socjologicznych. W latach osiemdziesiątych znaczna część społeczeństwa, a przede wszystkim środowisk opiniotwórczych, deklarowała odmowę współdziałania z władzą, co jeszcze w latach siedemdziesiątych było zjawiskiem rzadkim.
Na szczególne podkreślenie zasługuje pewien ważny aspekt zmian w stosunkach społecznych, który miał rozliczne i dalekosiężne konsekwencje. Chodzi tu mianowicie o odwrócenie dominujących tendencji społecznej ruchliwości. O ile przedtem, jak to wykazywał Adam Pohoski, przeważała tendencja do awansu (społeczna pozycja dzieci była wyższa niż pozycja rodziców), o tyle w latach siedemdziesiątych pojawiła się tendencja odwrotna - okazało się, że tych, którzy przesuwali się wyżej na drabinie społecznych pozycji, jest mniej niż tych, którzy się przesuwali niżej. Oznaczało to, że zamykają się drogi awansu społecznego. Znaczenie tego procesu możemy sobie lepiej uświadomić, mając w pamięci masową skalę awansu społecznego w pierwszych dekadach powojennych i jego rolę w legitymizacji istniejącego systemu. Kiedy więc coraz bardziej niewydolna socjalistyczna gospodarka utraciła możliwości rozwojowe, utraciła tym samym możliwości zaspokojenia społecznych aspiracji. Był to ważny czynnik dele-gitymizacji systemu (por. Marody, 1987; Tarkowski, 1989).
Należy podkreślić, że główną ofiarą tego rodzaju zmian było młode pokolenie. Młodzi ludzie konstatowali, że nie mają przed sobą przyszłości - szansę
264
awansu stawały się coraz mniejsze, perspektywy polepszenia bytu - minimalne (Nowak, 1983). Nic więc dziwnego, że to oni stanowili siłę napędową zmian (Marciniak, 1999), to oni nadali dynamikę strajkom w 1988 roku.
Nie można też pomijać istniejących w polskim społeczeństwie pragnień wolnościowych, silnego niezadowolenia z systemu, który ograniczał prawa jednostki, i tęsknoty do pełnej suwerenności (Jasiewicz, 1992).
Wszakże mimo całego niezadowolenia i krytycyzmu wobec panującego systemu w społeczeństwie nie było nastrojów rewolucyjnych (z wyjątkiem części środowisk młodzieżowych). Nie było gotowości do zbiorowych wystąpień, do ponoszenia ofiar na rzecz radykalnych zmian. Przekonało się o tym boleśnie kierownictwo Solidarności, kiedy próbowało mobilizować szersze kręgi społeczne do przeciwstawiania się polityce stanu wojennego.
Opozycja. Doświadczenie lat osiemdziesiątych miało też wielkie znaczenie dla obozu opozycji skupionego pod sztandarami Solidarności. Były to lata krystalizacji politycznego doświadczenia i tworzenia realistycznych wyobrażeń o naturze procesów politycznych. Szesnaście miesięcy "pierwszej Solidarności" to bohaterski okres nie wolny od wielu złudzeń i mitów. Stan wojenny i to, co po nim nastąpiło, był lekcją politycznego realizmu. Można zaryzykować twierdzenie, że w latach 1981-1989 ukształtowała się w kierownictwie Solidarności grupa doświadczonych polityków, którzy potrafili myśleć o politycznej rzeczywistości nie tylko w kategoriach wartości i ideałów, które działają na wyobraźnię mas, ale również w kategoriach układu wewnętrznych i zewnętrznych sił politycznych oraz w kategoriach bliższych i dalszych konsekwencji politycznych działań. To grono przywódcze nie mogło nie zauważyć postępującej erozji swojego politycznego autorytetu oraz wyłaniania się nowej fali młodych radykalnych organizatorów, dla których doświadczenie stanu wojennego było trudną do zrozumienia przeszłością. O erozji autorytetu przywódców Solidarności mówiły z jednej strony wyniki badań socjologicznych (Adamski i in., 1986), a z drugiej codzienne doświadczenie opozycyjne relacjonowane po latach przez działaczy ruchu.
W tym kontekście ważne było doświadczenie strajków roku 1988. Ich uczestnikami byli przede wszystkim ludzie młodzi; starsi z nimi sympatyzowali, ale przyłączali się w niewielkim stopniu. Strajki odbywały się pod sztandarami Solidarności, wszakże na ich przebieg przywódcy związku nie mieli, jak się zdaje, zbyt dużego wpływu. To doświadczenie wskazywało, że zaczyna się rodzić nowe pokolenie rewolucjonistów.
Biorąc to wszystko pod uwagę, można powiedzieć, że opozycja była zarazem silna i słaba. Była silna, bo cieszyła się szerokim poparciem społecznym, bo miała rozległą sieć organizacyjną, bo miała wsparcie Kościoła katolickiego. Ale była też słaba, bo jej apele i akcje miały coraz mniejszy odzew w społeczeństwie, bo słabł autorytet przywódców, bo pojawiały się nowe, niezależnie działające, politycznie niedoświadczone, ale radykalne kręgi młodych działaczy.
Kręgi władzy. Pod koniec lat osiemdziesiątych w kręgach władzy zaczęto coraz lepiej zdawać sobie sprawę z sytuacji w społeczeństwie i w opozycji. Przede wszystkim stawało się coraz bardziej oczywiste, że bez gruntownych
265
zmian sposobu gospodarowania nie ma żadnych szans polepszenia bytu społeczeństwa i uzyskania politycznej równowagi.
Zainteresowanie gruntownymi zmianami miało w kręgach władzy różne źródła. Z jednej strony było to narastające doświadczenie "niesterowalno-ści" systemu politycznego i gospodarki, czego jaskrawym dowodem była działalność opozycji politycznej, istniejącej w Polsce od kilkudziesięciu lat. Mimo że zwalczano ją różnymi sposobami, z których najdrastyczniejszym było wprowadzenie stanu wojennego, nie wygasała. Przeciwnie, tworzyły się nowe pokolenia opozycjonistów. System polityczny w jego ówczesnej postaci nie umiał ani sobie z nią radzić, ani konstruktywnie wykorzystać. W tych warunkach władza stawała przed wyborem: albo wybrać kurs skrajnej represyjności (tak czyniły reżimy sąsiedzkie), albo szukać nowych środków politycznych.
Za tym drugim rozwiązaniem opowiadała się znacząca część ówczesnego systemu władzy.
Ważnym czynnikiem mającym istotny wpływ na postawy systemu władzy i dążenia wielu jej członków do gruntownych zmian była sytuacja życiowa elit politycznych i gospodarczych w ówczesnej Polsce. Dla wielu ich członków panujący system był źródłem silnych frustracji, przede wszystkim na polu ekonomicznym. Wprawdzie pozycja we władzy stwarzała przywileje, jeżeli idzie o dostęp do deficytowych dóbr, ale ich zakres był nader ograniczony. Na przykład specjalne źródła zaopatrzenia (tzw. sklepy za żółtymi firankami), schowane przed zazdrosnym okiem reszty obywateli, były prymitywnymi, ciasnymi, ubogimi magazynami, których ani pod względem zaopatrzenia, ani obsługi, ani wystroju nie można porównać nawet ze współczesnym gminnym domem towarowym, w porównaniu z nimi będącym szczytem luksusu. Poziom życia elit politycznych w Polsce można z trudem porównać z poziomem niższej klasy średniej na Zachodzie. Liczne też były ich frustracje na polu zawodowym. Ludzie pełniący odpowiedzialne funkcje mieli bardzo często poczucie nieracjonalności i niesprawności systemu. Czuli się skrępowani i ograniczeni w realizacji swych ambicji zawodowych; mogli wprawdzie awansować na biurokratycznej drabinie, ale nie mogli dokonać niczego sensownego.
Należy zwrócić uwagę na ważny fakt socjologiczny: w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych następowała zmiana pokoleniowa w elitach władzy. Miejsca dawnych partyjnych działaczy w dużej części ludzi prostych, rekrutowanych z najniższych, najbardziej prymitywnych warstw społeczeństwa -zaczęli zajmować ludzie wykształceni, i to nie tylko w szkołach partyjnych, ale i na najlepszych polskich uniwersytetach. Ludzie ci mieli okazję stykać się z Zachodem. Doświadczenie to pozwoliło im dostrzec zarówno nieefektywność systemu, w którym działali, jak i mizerny poziom własnej kondycji (w porównaniu z zachodnimi partnerami). Stracili też ideologiczne złudzenia. Przestali wierzyć, że służą systemowi, który stwarza realne szansę rozwoju kraju. Ta właśnie kategoria ludzi stanowiła bazę społeczną odgórnych zmian. Ale w środowiskach związanych z władzą były też bardzo liczne grupy wszelkim zmianom przeciwne (Gilejko, 1999).
266
Układ międzynarodowy. Mówiąc o warunkach, dzięki którym rozmowy przy Okrągłym Stole stały się możliwe, nie można pomijać zmian w Związku Radzieckim. Wszakże sens i losy tych zmian stanowiły wielką niewiadomą. Przede wszystkim nie było pewności, czy Gorbaczow pozostanie przy władzy, a polityka pierestrojki wytrzyma próbę czasu. Były różne sygnały o wewnętrznych zagrożeniach dla tej polityki.
Jesienią 1999 roku Instytut Studiów Politycznych PAN zorganizował konferencję pt. "Polska 1986-1989: Koniec systemu", na której wygłaszał referat m.in. John Davis, ambasador Stanów Zjednoczonych w Warszawie, pełniący tę funkcję w okresie, gdy w Polsce dokonywały się zmiany systemowe. Twierdził on, że jedną z głównych obaw zarówno Ambasady, jak i Departamentu Stanu było załamanie się pierestrojki i upadek Gorbaczo-wa jako reakcja na gwałtowne przekształcenia dokonujące się w Polsce.
Opisany tu kompleks czynników sprawił, że idea rozmów przy Okrągłym Stole mogła się narodzić. Trafiała ona najlepiej w potrzeby społeczeństwa (które chciało zmian, ale nie chciało konfrontacji), w potrzeby opozycji (która dążyła do pokojowych zmian w kraju, ale zaczynała rozumieć, że jeśli sytuacja będzie się przedłużała, to przestanie być twórcą i aktorem zmian) i w potrzeby władzy (która zdała sobie sprawę z tego, że dalej w ten sposób rządzić nie można i nie uda się przeprowadzić żadnych reform, a rezygnacja z rozmów będzie oznaczać eskalację represji). Idei tej sprzyjały też dokonujące się zmiany imperialnej polityki Związku Radzieckiego.
Czy rozmowy musiały się udać?
Przedstawione wyżej okoliczności stanowiły "obiektywną bazę", która sprzyjała poszukiwaniu pokojowych sposobów dokonania w kraju gruntownych zmian. Ale jak dobrze wiadomo, istnienie sprzyjających warunków nie zapewnia pomyślnego obrotu spraw. Historia prawie każdego kraju opisuje sytuacje marnowania największych nawet szans. W każdym razie wiele jest takich rozdziałów w naszej własnej historii.
Porozumienia Okrągłego Stołu to przykład sytuacji, gdy szans nie zaprzepaszczono, choć było wiele ku temu okazji. Można je było zmarnować jesienią 1988 roku, stawiając drugiej stronie niemożliwe do zaakceptowania warunki wstępne, i w styczniu 1989 roku, gdy na posiedzeniu Komitetu Centralnego PZPR znaczna część zebranych próbowała zablokować porozumienia z Solidarnością; opór został wówczas przełamany dzięki zdecydowanej postawie generała Jaruzelskiego i jego najbliższych współpracowników, którzy zagrozili dymisją.
Szansę można było zmarnować w kilku krytycznych sytuacjach w trakcie rozmów (np. przy ustalaniu ordynacji wyborczej do senatu, przy ustalaniu uprawnień senatu lub w momencie impasu podczas finałowych obrad plenarnych) i później (najgroźniejszy był moment po 4 czerwca, gdy uaktywniły się znaczące siły dążące do anulowania wyborów). Można chyba stwierdzić, że
267
doprowadzenie do rozmów i ich pomyślny przebieg wiąże się ze sposobem działania ludzi, którzy w proces ten byli uwikłani.
Z jednej strony były to działania demokratycznej opozycji skupionej w ruchu Solidarność, która z ogromną determinacją i poświęceniem dążyła do pokojowego przekształcenia stosunków politycznych i ekonomicznych w Polsce. Z drugiej strony były to działania tych ludzi ówczesnego obozu rządzącego, którzy uświadomili sobie konieczność radykalnych reform oraz zdali sobie sprawę, że bez porozumienia z demokratyczną opozycją nie da się ich przeprowadzić. Istotną rolę wspomagającą proces porozumień odegrały władze Kościoła katolickiego w Polsce. Dzięki jego pośrednictwu i moralnemu poparciu proces ten mógł się dokonać.
Wprawdzie zainicjowanie i realizacja polityki porozumień wymagała wielkiego zaangażowania obu stron, ale nie może ono być mierzone tą samą miarą. Walka o pokojowe przemiany podejmowana przez środowiska solidarnościowe wymagała wielkiego hartu moralnego, ofiarności, nieugięto-ści w dążeniu do celu. Osoby uczestniczące w tym ruchu były ofiarami prześladowań, ponosząc ogromne koszty psychiczne i materialne. Nie wszyscy, którzy krzywd tego rodzaju doznali, uzyskali zadośćuczynienie w Trzeciej Rzeczypospolitej. Działania na rzecz zmian podejmowane w ramach obozu rządzącego wymagały od tych, którzy się w nie zaangażowali, przede wszystkim odwagi intelektualnej - umiejętności zerwania z przyjmowanymi dotąd schematami i gotowości wejścia na nową, nieznaną drogę. Wymagały także umiejętności poradzenia sobie z siłami konserwatywnymi we własnym obozie. Wejście na drogę radykalnych reform wiązało się dla autorów tej polityki z ryzykiem niepowodzenia oraz negatywnych konsekwencji społecznych i osobistych1. Dlatego jest zrozumiałe, że rola zaangażowanych w porozumienie stron musi być ujmowana w zupełnie innych kategoriach, a ówcześni przywódcy Solidarności mają szczególny tytuł do chwały.
Aby doszło do rozmów, obie strony musiały pokonać wielkie bariery psychologiczne, których źródłem były doświadczenia z przeszłości i diametralnie różne sposoby ujmowania sytuacji w Polsce oraz rozwijającego się konfliktu społeczno-politycznego. Oto, jak przedstawia to historyk, Andrzej Friszke:
W tradycję myślenia ludzi Solidarności mocno wpisane były zasady moralnej bezkompromisowości [...] a lata osiemdziesiąte - które przyniosły im tak wiele krzywd i upokorzeń - te zasady jeszcze umocniły. Część działaczy "pójście na kompromisy z czerwonym" uznawała za zdradę ideałów. [...] Przekonanie członków Solidarności do tego, że z autorami stanu wojennego trzeba usiąść do stołu i szukać kompromisu, wcale nie było łatwe (Friszke, 1999, s. 65).
1 Jak pokazuje doświadczenie, ryzyko to nie było czysto teoretyczne - część osób bezpośrednio zaangażowanych w przeprowadzenie zmian stała się przedmiotem politycznych rozliczeń. Wszakże należy podkreślić, że skala ponoszonych kosztów nie może być porównana z tym, czego doświadczyli działacze obozu demokratycznego.
268
Trudność taką bardzo silnie odczuwali sami przywódcy Solidarności. Władysław Frasyniuk, jeden z czołowych działaczy opozycji i uczestników Okrągłego Stołu, opowiadał na poświęconej tym porozumieniom sesji rocznicowej na Uniwersytecie Michigan, jak trudna była dla niego chwila pierwszego spotkania z przedstawicielami strony rządowej. Nie było mu łatwo zmusić się do podania ręki swym niedawnym wrogom, a przede wszystkim generałowi Kiszczakowi, ministrowi spraw wewnętrznych, który witał przybyłych na spotkanie.
Ale, jak pisze prof. A. Friszke: "Uprzedzenia były również po stronie obozu władzy. Wśród rządzących silna była wrogość do Solidarności, którą pamiętano jako wielki ruch destrukcji systemu w 1981 roku. Istniała też wielka niechęć do kontaktów z jej przywódcami, pasowanymi przez agresywną propagandę na zdrajców narodu lub pozbawionych skrupułów graczy politycznych" (Friszke, 1999).
Wszakże nie tylko te głęboko ugruntowane postawy i emocje były przyczyną podziałów. Każda ze stron inaczej pojmowała sytuację i interes kraju. Dla Solidarności sprawą fundamentalną była gwarancja praw i wolności obywatelskich oraz suwerenność narodowa. Realizacja tych celów miała stwarzać przesłanki zmian w gospodarce. Dla strony rządowej kwestią centralną było zewnętrzne i wewnętrzne bezpieczeństwo państwa oraz zwiększenie efektywności gospodarki. Wymogi geopolityczne, a więc konieczność zachowania przyjacielskich stosunków z ZSRR i innymi sąsiadami, uważano za fundament racji stanu. Dodać trzeba, że obie strony uwikłane w konflikt miały głębokie przeświadczenie o moralnej wyższości swojego stanowiska.
W tych warunkach przystąpienie do rozmów i zapewnienie ich pomyślnego przebiegu wymagało ogromnego ładunku dobrej woli oraz wypracowania takich sposobów postępowania, które mogłyby sprzyjać pozytywnym rozwiązaniom.
Zasady prowadzenia negocjacji
Negocjującym stronom udało się wypracować pewne zasady, których przestrzeganie dopomogło w osiągnięciu pomyślnych rezultatów. Chciałbym tu zwrócić uwagę na niektóre z nich, szczególnie, jak sądzę, istotne.
Po pierwsze, z wielką konsekwencją trzymano się zasady równouprawnienia stron. Począwszy od tak prostych technicznych spraw, jak równa liczebność delegacji do poszczególnych "stołów" i "stolików" (w późniejszych etapach rozmów sprawa ta wydawała się mniej istotna), jak kolejność zabierania głosu (np. przy "stole politycznym" uzgodniono, że przedstawiciele stron zawsze zabierają głos naprzemiennie), jak zasady przewodniczenia obradom (wymiana przewodniczącego w równych odstępach czasu), jak proces ustalania porządku obrad itd. Szczególnie ważne było zachowanie zasady równości przy przedstawianiu przebiegu i wyników obrad opinii publicznej (na przykład czas antenowy, brak cenzury).
Po drugie, już w początkowych stadiach rozmów przyjęto założenie, iż niezależnie od ogromu różnic i zaszłości dzielących strony, łączy je przy wspólnym stole cel nadrzędny - wprowadzenie reform, które mają otworzyć nowe moż-
269
liwości rozwojowe dla kraju. Duch "wspólnego zadania" zarysował się już na pierwszym spotkaniu kierownictw zespołów negocjacyjnych w Magdalence (styczeń 1989 roku) i utrzymywał się z wieloma wahaniami w trakcie dwumiesięcznych obrad. To on pomagał radzić sobie z różnymi kryzysowymi sytuacjami.
Wszakże bardzo często negocjacje ujmowane były zupełnie inaczej, jako swego rodzaju "targ" między dwoma stronami o sprzecznych interesach. Na przykład niektórzy uczestnicy obrad definiowali je jako wymianę ustępstw: strona rządowa godzi się na przywrócenie prawa Solidarności do legalnego działania, a za to strona opozycyjna ma się zgodzić na udział w niedemokratycznych (czy częściowo demokratycznych) wyborach. Ujmowano też rozmowy jako walkę, pokojowymi środkami, o własne cele (przy czym wierzono, że własne cele to cele ogólnospołeczne, cele kraju). Przykładem tego rodzaju ujęcia obrad Okrągłego Stołu jest książka pt. Mebel autorstwa Konstantego Geberta - działacza Solidarności i dziennikarza obserwującego przebieg rozmów. W książce tej nie ma mowy o relacjonowanym tu duchu wspólnego zadania i wzajemnej lojalności. Jest to rzecz o tym, jak dzięki nieugiętości i mądrej taktyce negocjacyjnej przedstawicieli Solidarności udało się zmusić komunistów do przyjęcia rozwiązań, które przyniosły Polsce wolność (Gebert, 1990). Sam Gebert kwestionuje jednak taką interpretację swojej książki. Podczas konferencji poświęconej dziesiątej rocznicy tego wydarzenia, która odbyła się na Uniwersytecie Michigan w Ann Arbor, podkreślał znaczenie lojalnego współdziałania obu stron jako podstawy pomyślnego rezultatu negocjacji.
Po trzecie, przyjęto, że będzie się unikać konfliktów o charakterze symbolicznym, w tym przede wszystkim sporów o przeszłość i jej ocenę, po to, by skupić się na zadaniach, których rozwiązanie jest ważne dla przyszłości. Doświadczenia przeszłości łączą się z silnymi emocjami i ich podejmowanie mogłoby zrujnować proces negocjacyjny. Ale zdarzały się chwile, w których nagle wybuchały emocje zakorzenione w przeszłości lub stawiano na porządku dziennym kwestie różnic ideologicznych. Obie strony podejmowały wysiłki, aby podobne tematy nie zakłóciły negocjacji.
Po czwarte, trzymano się zasady "niewyprowadzania w pole" partnera (dotyczy to postawy większości osób uczestniczących w negocjacjach po stronie rządowej; nie wiem, jak to ujmowała strona solidarnościowa). A więc przyjęto, że negocjuje się w dobrej wierze, że umowy będą dotrzymywane, że nie składa się partnerowi obietnic, których się nie potrafi dotrzymać, że nie udziela się partnerowi fałszywych czy mylących informacji itp. Rzetelność negocjatorów w dotrzymywaniu umów stała się przesłanką elementarnego zaufania, bez którego pomyślny przebieg rozmów nie byłby możliwy.
Powstaje pytanie, czy przedstawione tu zasady dotyczą tego szczególnego splotu okoliczności, czy też mają walor bardziej ogólny. Otóż wydaje się, że stanowią one pewną ilustrację wysoce zaawansowanego sposobu rozwiązywania konfliktów, opartego na poszukiwaniu tzw. integratywnych rozwiązań (patrz rozdział pt. "Konflikty polityczne" w niniejszym tomie, a także Pruitt, Rubin, 1986). Można uważać, że znajdowaniu takich rozwiązań sprzyja:
270
� uznanie zasady równości stron; przeciwieństwem tej zasady jest próba zdominowania partnera, negocjowania z pozycji siły (realnej lub udawanej);
� uznanie, że istnieją cele nadrzędne, wspólne dla obu stron; przeciwieństwem tej zasady jest uznanie, że każda ze stron ma wyłącznie swoje własne cele, a więc własne interesy, których musi bronić i które będzie się starała maksymalizować kosztem drugiej strony;
� uznanie konieczności zachowania kontroli nad afektem, a więc unikanie tematów, które mogą wzbudzać afekt po jednej lub po drugiej stronie (takich jak doznane w przeszłości krzywdy); przeciwieństwem takiego podejścia jest założenie, że wszelkie doznane w przeszłości krzywdy muszą zostać zrekompensowane, a więc muszą zostać przedstawione;
� budowanie zaufania, a więc ścisłe przestrzeganie ustaleń i umów; przeciwieństwem tego jest próba wykorzystania nieuwagi partnera i chęć przechytrzenia go.
Wydaje się, że tego rodzaju zasady stanowią jeden z fundamentów demokratycznego porządku społecznego. Dlatego Okrągły Stół można traktować jako najważniejsze ogniwo w procesie odbudowywania polskiej demokracji.
Czy Okrągły Stół był potrzebny?
Kiedy w kilkanaście miesięcy po zakończeniu rozmów przy Okrągłym Stole okazało się, że cały system tzw. realnego socjalizmu (czy, jak niektórzy wolą go określać, komunizmu) definitywnie upadł, wielu ludzi zaczęło zadawać sobie pytanie, czy te negocjacje w ogóle były potrzebne. Niektórzy dochodzili do wniosku, że hie. Rozumowali w prosty sposób: skoro system upadł, i to bardzo szybko, to najpewniej musiało tak się stać. Po co więc prowadzono negocjacje i w konsekwencji umożliwiono dawnym elitom stosunkowo łatwą adaptację w nowych warunkach, a nawet podzielono się z nią władzą, pozwalając na zachowanie wpływów w gospodarce i polityce? Jak stwierdził w pewnej dyskusji telewizyjnej Jan Olszewski (jeden z byłych solidarnościowych premierów), najlepszym dowodem, że Okrągły Stół był zbędny, jest fakt, że w większości krajów regionu system rozpadł się bez żadnych negocjacji i porozumień.
Całe to rozumowanie opiera się na pewnych daleko idących uproszczeniach, a także pomija ważne okoliczności.
Jedno uproszczenie wiąże się z założeniem, że system polityczny, który znalazł się w kryzysie, przypomina źle skonstruowaną, przerdzewiałą budowlę, która musi się zawalić. Wszakże dotychczasowe historyczne doświadczenie nie potwierdza tego założenia. Można wskazać wiele krajów na różnych kontynentach, gdzie zahamowanie rozwoju, kryzys ekonomiczny i społeczny oraz utrata wiary w system są stanem permanentnym (Wiatr, 1991). Istotnie, co pewien czas dochodzi do gwałtownych wybuchów społecznego niezadowolenia, które mogą zainspirować pucz wojskowy albo doprowadzić do przesunięć personalnych na szczytach władzy. Nie zmienia to jednak faktu, że kraje te wegetują przez dziesięciolecia i dłużej, a władza i system stosunków klasowych pozo-
271
stają nie zmienione. W Polsce były takie odłamy warstw rządzących, które wierzyły, że żadne zmiany ustrojowe (a tym bardziej porozumienia z opozycją) nie są potrzebne, że trzeba umocnić "kurs socjalistyczny" (por. Gilejko, 1999). Gdyby te odłamy zdobyły przewagę, bieg zdarzeń byłby zupełnie inny, a jedną z prawdopodobnych tego konsekwencji byłoby nasilenie represji wobec wszelkiej działalności opozycyjnej.
Drugim uproszczeniem jest założenie, że władza jak "dojrzały owoc" sama wpadłaby w ręce nowych (solidarnościowych) elit i nikt oprócz prominentów starego reżimu nie poniósłby przy tym strat. Wszakże dotychczasowe historyczne doświadczenie wskazuje, że nawet najbardziej niewydolne czy skorumpowane reżimy mają swoich zaciętych obrońców, którzy gotowi są z całą determinacją bronić swoich pozycji i przywilejów. Nic więc dziwnego, że wielkie zmiany społeczne dokonywały się kosztem wielu ofiar, głębokich zniszczeń i morza cierpień. Wielu obserwatorów zmian w Europie Środkowej zadawało sobie pytanie, dlaczego Polska i niektóre inne kraje naszego regionu uniknęły takiego losu. Przedstawione wyżej fakty nasuwają pewną odpowiedź na to pytanie: nie doszło do gwałtownych konfliktów, ponieważ znaczące odłamy ówczesnych elit władzy stały się współautorami zmian. Było to zaś możliwe dzięki temu, że same wyrażały wolę zmian i spotkały się z gotowością do współdziałania ze strony zorganizowanej opozycji. Okrągły Stół był instytucjonalizacją tego współdziałania blokującą drogę do krwawej konfrontacji.
Należy dodać, że Okrągły Stół miał też jeszcze jedną, bardzo istotną funkcję: tworzył model pokojowych przekształceń ustrojowych. Bardzo wiele zmian społecznych dokonuje się na zasadzie modelowania. Proces zainicjowany w jednym kraju ma tendencję do przenoszenia się do innych krajów znajdujących się w podobnym położeniu. Tak się działo w okresie Wiosny Ludów, tak były inspirowane ruchy narodowowyzwoleńcze w różnych krajach, tak następowała transmisja faszyzmu czy komunizmu. Dotyczy to także idei leżących u podstaw porozumień Okrągłego Stołu.
Trzecim uproszczeniem jest pogląd, że zmiana systemu była bezpośrednią konsekwencją zmian imperialnej polityki Związku Radzieckiego. Przyjmowano prostą tezę: skoro siła tzw. komunistycznych reżimów w Europie opierała się na "radzieckich bagnetach", a Związek Radziecki w rezultacie pierestrojki wykazał desinteressement w kwestii tego, co się działo w Europie Środkowej, to tym samym owe reżimy były skazane na upadek. Pogląd ten nie uwzględnia dwustronnego charakteru zależności między procesami zachodzącymi w ZSRR oraz w krajach tzw. obozu socjalistycznego. W szczególności (choć nie wyłącznie) dotyczyło to Polski ze względu na jej strategiczne położenie w całym systemie. Tak więc trzeba było liczyć się z tym, że nagłe załamanie się systemu władzy w Polsce i gwałtowne konflikty czy wybuch zamieszek mogą mieć katastrofalny wpływ na politykę pierestrojki. Zdarzenia takie mogły doprowadzić do mobilizacji sił wrogich polityce pierestrojki i do upadku morale jej zwolenników. Obalenie Gorbaczowa (lub gruntowna zmiana prowadzonej przez niego polityki) to zjawiska, z którymi należało się bardzo poważnie liczyć (por. cytowane wyżej obawy polityków amerykańskich).
272
W konkluzji można stwierdzić, że wcale nie jest pewne, iż system musiał upaść, ani to, jakie byłyby koszty owego upadku jakie grupy społeczne poniosłyby największe konsekwencje i kto wyszedłby z tego obronną ręką. Biorąc pod uwagę obecną sytuację w tych krajach Europy Wschodniej, w których nie zawarto podobnych porozumień, możemy stwierdzić, że w wielu z nich stare elity władzy umocniły swą gospodarczą i polityczną pozycję, osiągając ogromne profity z dokonywanych zmian, podczas gdy wielkie rzesze obywateli znalazły się w bardzo złym położeniu.
Uwaga końcowa
Doświadczenie porozumień Okrągłego Stołu stanowiło podstawę ukształtowania się w Polsce podstaw ładu demokratycznego i prototyp konstruktywnych rozwiązań dzielących społeczeństwo głębokich konfliktów. Prototypowy charakter tego doświadczenia nie dotyczy jego formy, która była określona przez konkretny splot historycznych okoliczności, lecz jego istoty; było nią spotkanie wrogich wobec siebie stron, które mając na względzie interes nadrzędny - interes kraju w toku negocjacji z determinacją poszukiwały optymalnych w danej sytuacji rozwiązań. W rzeczy samej jest to kwintesencja procesu demokratycznego, który nie może być utożsamiany jedynie z walką wyborczą i narzuceniem przez zwycięską większość swej woli pokonanej mniejszości.
Doświadczenie porozumień Okrągłego Stołu jest zaprzeczeniem konfrontacyjnej wizji polityki. Opiera się na założeniu szacunku wobec partnera, na uwzględnieniu jego perspektywy i na dążeniu do poszukiwania rozwiązań, które mogłyby zostać zaakceptowane przez obie strony. Oczywiście, w praktyce nie zawsze to jest możliwe. Dlatego demokratyczna zasada rozstrzygającego głosu większości nie może być podważana. Nie można też wysuwać nierealistycznego postulatu podejmowania wszystkich istotnych decyzji po uzyskaniu konsensusu opartego na porozumieniu stron. Wszakże nawet wtedy, gdy decyzje polityczne podejmowane są zgodnie z wolą większości wyrażoną w głosowaniu, ich kształt może uwzględniać lub pomijać stanowisko mniejszości.
Bibliografia
Adamski W., Jasiewicz K., Rychard A. (1986),Raport z badania Polacy '84, Warszawa: Uniwersytet Warszawski.
Adamski W. (red.) (1991), Polacy '90. Konflikty i nadzieje, Warszawa: IFiS.
Friszke A. (1999), Okrągły stół. Geneza i przebieg, w: Polska 1986-1989. Koniec Systemu. Materiały Międzynarodowej Konferencji Warszawa-Miedzeszyn, Instytut Studiów Politycznych PAN.
Gebert K. (1990), Mebel, Londyn: Aneks.
GilejkoL. (1999), Elity partyjne w czasie epilogu, w. Polska 1986-1989. Koniec Systemu. Materiały Międzynarodowej Konferencji WarszawaMiedzeszyn, Instytut Studiów Politycznych PAN.
Jasiewicz K. (1992), Polish election of 1990: Beyond the "Pospolite ruszenie", w: W.O. Connor, P. Płoszajski (red.), Escape from socialism, Warszawa: IFiS Publisher.
Kolarska-Bobińska L. (1991), Ustrój ekonomiczny a interesy grupowe, w: W. Adamski (red.), Polacy '90 - konflikty i nadzieje, Warszawa: IFiS.
273
Koralewicz J., Ziółkowski M. (1990), Mentalność Polaków, Poznań: Nakom.
Marciniak P. (1999), Spiralny ruch ku demokracji. Presja społeczna a upadek systemu komunistycznego w Polsce (1986-1989), w: Polska 1986-1989. Koniec Systemu. Materiały Międzynarodowej Konferencji Warszawa-Miedzeszyn, Instytut Studiów Politycznych PAN.
Marody M. (1987), Sens zbiorowy a stabilność i zmiana systemu społecznego, w: M. Marody, A. Sułek (red.), Rzeczywistość polska i sposoby radzenia sobie z nią, Warszawa: Instytut Socjologii UW.
Nowak S. (1976), Ciągłość i zmiana tradycji kulturowej, Warszawa: Instytut Socjologii UW.
Nowak S. (1983), Społeczeństwo polskie czasu kryzysu, Warszawa: UW.
Pruitt D.G., Rubin J.Z. (1986), Social conflict, NY: Random House.
Rasinski K.A., Tyler T.R. (1986), Social psychology and political behauior, w: S. Long (red.), Poli-tical Behauior Annual, t. 1, s. 103-128, Boulder: Westview Press.
Reykowski J. (1993), Zmiany systemowe a mentalność polskiego społeczeństwa, w: J. Reykowski (red.), Wartości i postawy Polaków a zmiany systemowe, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Sidanius J., Pratto F. (1993), The ineuitability of oppresion and the dynamics ofsocial dominance, w: P. Sniderman, P.E. Tetlock (red.), Prejudice, politics, and race the American dilemma, Stan-ford, CA:. Stanford University Press.
Skórzyński J. (1995), Ugoda i rewolucja, Warszawa: Presspublica.
Skórzyński J. (1999), Solidarność w drodze do Okrągłego Stołu. Strategia polityczna opozycji 1985-1989, W.Polska 1986-1989. Koniec Systemu. Materiały Międzynarodowej Konferencji Warszawa-Miedzeszyn, Instytut Studiów Politycznych PAN.
Tarkowski J. (1989), Sprawność gospodarcza jako substytut legitymizacji władzy w Polsce powojennej, "Kultura i Społeczeństwo", nr 3-4, s. 63-80.
Wiatr J.J. (1991),Zmierzch systemu, Warszawa: KKF.
NACJONALIZM I PATRIOTYZM:
ORIENTACJE IDEOLOGICZNE
I POSTAWY JEDNOSTEK
Ważnym wymiarem współczesnej polityki jest jej globalny versus narodowy charakter. Z jednej strony obserwujemy wzrost znaczenia ponadpaństwowych, międzynarodowych instytucji i organizacji (NATO, Rada Europy, Unia Europejska, Liga Arabska), z drugiej - jesteśmy świadkami wyłaniania się nowych państw narodowych z większych struktur państwowych (Litwa, Łotwa, Serbia, Chorwacja), zbrojnej walki o niezależność małych narodów (np. Czeczenia), konfliktów między interesami poszczególnych narodów i ponadnarodowych organizacji (np. protesty rolników francuskich czy holenderskich wobec wymagań Unii Europejskiej). Również w Polsce ten wymiar polityki jest przedmiotem społecznego dyskursu, a retoryka narodowa jest w nim wyraziście obecna (por. Korzeniowski, Skarżyńska, 1991; Boski, 1991). Interes narodowy, narodowa tożsamość i tradycja są częstymi punktami odniesienia w dyskusjach nad integracją europejską. Zastanawiamy się, jak pogodzić konieczność ujednolicenia prawa, systemu edukacji, wymagań stawianych instytucjom i pracownikom, a nawet w pewnym sensie obyczajów - z naszymi tradycjami, z poczuciem, że mamy wreszcie prawo do samostanowienia, z narodową dumą. Pojawiają się też głosy wyraźnie przeciwne owej integracji, podkreślające nadzwyczajność naszych tradycji i zasług. "To Europa powinna się od nas uczyć, a nie stawiać nam wymagania i pouczać".
Podkreślanie tożsamości narodowej i dbanie o narodowy interes jest dość powszechnym zjawiskiem, wskazującym na wagę kategorii "narodu" również we współczesnej globalnej wiosce. Zarówno w języku potocznym, jak i w literaturze naukowej spotykamy różne określenia na wyrażenie orientacji jednostek, grup i całych społeczności wobec własnego narodu. Mówi się i pisze o "narodowej świadomości i tożsamości", "narodowej asertywności", "narodowej lojalności", "narodowej dumie", "patriotyzmie", "pseudopatriotyzmie", "narodowym szowinizmie" i o "nacjonalizmie". Najszerszym z tych pojęć jest nacjonalizm.
Niektórzy analitycy polityki sądzą, iż nacjonalizm (rozmaicie rozumiany) jest najważniejszym obecnie problemem w Europie Centralnej i Wschodniej. Pojęcie to bywa jednak używane w bardzo różnych znaczeniach, a ocena samego zjawiska nazywanego nacjonalizmem też nie jest jednoznaczna. Spróbujemy więc najpierw przedstawić podstawowe sposoby rozumienia pojęcia "nacjo-
275
nalizm", następnie scharakteryzować różne jego formy, uwarunkowania społeczne i psychologiczne, a także związki z innymi orientacjami politycznymi, postawami i zachowaniami.
W naukach politycznych, socjologii, historii, psychologii i antropologii znajdujemy przynajmniej cztery różne konceptualizacje nacjonalizmu: jako politycznej ideologii, jako ruchu politycznego, jako procesu budowania i trwania narodów i państw narodowych oraz jako społeczno-politycznej orientacji czy postawy jednostki.
Nacjonalizm jako ideologia
W wielu pracach nacjonalizm rozumiany jest jako polityczna ideologia lub doktryna na temat charakteru, interesów, praw i obowiązków narodów. Rozmaici autorzy podkreślają różne elementy nacjonalizmu jako doktryny. Dla jednych najważniejszą tezą jest, iż nacjonalizm oparty na pokrewieństwie czy więzach krwi jest "upolitycznioną etnicznością" (Adam, 1990; Erik-sen, 1991). Dla innych nacjonalizm to przede wszystkim przekonanie, iż podziały polityczne i narodowe powinny się pokrywać, państwa powinny mieć narodowy charakter, rządzący powinni należeć do tego samego narodu co rządzeni (Gellner, 1983, 1991). Prawo do samostanowienia i do posiadania własnego państwa powinny mieć wszystkie grupy etniczne (El-Wafi, 1993). Jerzy Szacki (2001) podaje siedem głównych "przeświadczeń na temat narodu", które są wspólne wszelkim formom nacjonalistycznej ideologii. Są one następujące: (1) więzi narodowe są najważniejsze, najbardziej naturalne, najmocniej zobowiązują jednostkę do lojalności; (2) przynależność jednostki do danego narodu nie jest dobrowolna: wynika z faktu, iż człowiek urodził się jako "członek danego narodu" i jest nim "na zawsze"; (3) naród stanowi jedyne legitymizowane źródło władzy politycznej; władza ma być emanacją narodu; (4) każdy naród jest unikatową wspólnotą, która powinna być wieczna i istnieć wbrew tendencjom zjednoczeniowym i unifikacyjnym; (5) interesy narodowe są ważniejsze niż wszystkie inne, zarówno grupowe, jak i indywidualne; (6) naród jest homogeniczny, stanowi jedność, wszelkie różnice i podziały wewnątrz narodu są szkodliwe; (7) to, co jest swoiste dla narodu, jest lepsze niż to, co obce.
Dwa pojęcia mają zasadnicze znaczenie dla zrozumienia nacjonalizmu jako ideologii: "naród" i "narodowa tożsamość". Istnieją trzy różne sposoby definiowania narodu. Jest on rozumiany jako: (1) określona populacja ludzka zamieszkująca określone terytorium, podzielająca wspólne mity i pamięć przeszłych doświadczeń (wspólnej historii) (Smith, 1991); przy tym rozumieniu analizuje się "obiektywne" kryteria narodu, takie jak język, religia, podzielane doświadczenia historyczne i wspólna kultura; (2) wyobrażona społeczność (An-derson, 1991); podstawowym kryterium przynależności do narodu jest tu świadomość ludzi, iż są jego członkami, i psychologiczna więź, która łączy "swoich" i różnicuje ich od innych; owa więź jest pochodną przekonania, iż członkowie narodu są istotnie różni od wszystkich "nie-członków" (Connor, 1993); (3) połą-
276
czenie obu powyższych, "obiektywnych" i "subiektywnych" kryteriów narodu (Kellas, 1991; Smith, 1992).
W ideologii nacjonalistycznej najważniejsze jest pojęcie narodowej tożsamości, czyli subiektywnej więzi będącej pochodną "obiektywnych" kryteriów narodu przetworzonych emocjonalnie. Narodowość jest więc raczej subiektywnym dziedzictwem niż wytworem współczesności. Jak już wcześniej stwierdziliśmy, w nacjonalizmie tożsamość narodowa jest kategoryczna, ustalona raz na zawsze, ważniejsza niż inne (takie jak: tożsamość płciowa, zawodowa, polityczna itd.). A jednocześnie ideolodzy narodowości tworzą pewne wyobrażenia o tym, co to znaczy "być Polakiem", "być Rosjaninem" czy "być Niemcem", czyli raczej określają "narodowe dziedzictwo" selektywnie, wybierając epizody z historii i kultury, niż pokazują, jak historycznie konstruuje się naród i poczucie narodowości. Nacjonalizm odwołuje się do historii, ale rzetelna wiedza historyczna zazwyczaj dostarcza argumentów przeczących "odwiecznej narodowej jedności". Trafnie ujmuje to E. Renan: "Zapominanie - posunąłbym się nawet do powiedzenia, iż historyczny błąd - stanowi w tworzeniu narodu czynnik o kluczowym znaczeniu; właśnie dlatego postęp studiów historycznych stwarza często zagrożenie dla zasady narodowości. Istotnie, badania historyczne wydobywają na światło dzienne akty przemocy, do których dochodziło na początku wszystkich formacji politycznych, nawet te, których skutki są w sumie korzystne. Jedność osiąga się zawsze za pomocą brutalnych środków" (Renan, 1990, s. 11).
Przykładem takiego selektywnego spojrzenia na historię jest współczesny nacjonalizm rosyjski, który eksponuje "rosyjskość" przedrewolucyjną, tak jakby nie było siedemdziesięciu lat komunizmu. Dobrym przykładem takiej wizji narodowości czy narodowej tożsamości jest film Michałkowa Cyrulik syberyjski.
Nacjonalizm jako ruch polityczny
Nacjonalizm jako ruch polityczny {national mouement) polega na organizowaniu zgromadzeń odnoszących się do narodowych symboli, publikowaniu tekstów ośmieszających albo poniżających inne narody czy na walce zmierzającej do stworzenia suwerennego państwa narodowego (Smith, 1991). Ruch nacjonalistyczny podkreśla także jedność i unikatowość własnego narodu, domaga się zmiany granic państwowych w celu połączenia z tymi, którzy mówią wspólnym językiem i należą do jednego narodu. Deklarowanym zamiarem ruchów nacjonalistycznych jest obrona własnej kultury, tradycji, religii przed zewnętrznym zagrożeniem (w tym również przed imigrantami), a w koniecznych przypadkach ekspansja ukierunkowana na zniszczenie "obcego".
We współczesnej Europie, a także w Polsce, istnieją partie polityczne, które zawierają elementy programowo nacjonalistyczne. Nazwy tych partii odwołują się raczej do pojęć "naród" i "narodowość", ponieważ określenia wprost związane z nacjonalizmem nie są społecznie aprobowane. Współczesne polskie partie narodowe i osoby identyfikujące się z nimi cechuje wyraźne rozróżnianie tego, "co prawdziwie polskie", od tego, co "niepolskie", i używanie owego
277


nasyconego wartościowaniem i emocjami przeciwstawienia w dyskusjach na wszystkie możliwe tematy, również ekonomiczne czy dotyczące kultury. Treści wyraźnie nacjonalistyczne, nasycone agresją wobec "obcych" etnicznie, znajdujemy w publikacjach wydawanych na przykład przez Narodowy Ruch Odrodzenia Polski. Dziennikarze związani z partiami narodowymi oburzają się, gdy przypisuje się im nacjonalizm czy antysemityzm i wrogie postawy wobec każdej odmienności. Jednak i w "Naszym Dzienniku", i w "Myśli Polskiej" znajdujemy i podkreślanie wyższości polskiego narodu, i jawną agresję wobec imigrantów oraz mniejszości seksualnych czy religijnych, co wiąże się z wcześniej omawianą tendencją nacjonalistów do silnej niechęci wobec wszystkich innych wyrazistych tożsamości społecznych poza narodową. Co więcej, polski narodowy patriotyzm jest silnie "zmonopolizowany": zakłada jedyną "słuszną" wersję bycia patriotą i katolikiem. Częstym tematem publikacji nacjonalistycznych jest ostatnio ostrzeganie Polaków przed zgubnymi skutkami integracji europejskiej. Przykładem może być niżej przytoczony fragment wypowiedzi prezesa Młodzieży Wszechpolskiej:
Otumaniona przez liberalno-masońskie media gawiedź powtarza jak za panią matką bzdury o brukselskich dobrodziejstwach i łudzi się wizją paneuropejskiego raju. Samodzielnego, polskiego myślenia, poza Ruchem Narodowym, trudno jest znaleźć, choćby dla przykładu [...] Jeśli ludzi nie gorszą już jawnie występujący zboczeńcy, jeżeli nie ma żadnego sprzeciwu wobec coraz potężniejszej fali azjatyckich i afrykańskich intruzów, jeśli w powszechnej sprzedaży dopuszcza się materiały bluźniercze, pornograficzne czy otwarcie antykatolickie, to gdzie jest opinia publiczna, surowa i polska" (za: "Myśl Polska", 26 marca 2000).
Partie narodowościowe zwykle odwołują się w swoich programach do historii. "Ruchy nacjonalistyczne zawsze czczą męczenników i pielęgnują uświęcone daty; zawsze obdarzają narody historią" (Calhoun, 1997, s. 236). Jednak jest sporo dowodów na to, iż rzetelna znajomość historii daleko odbiega od jej nacjonalistycznej wersji.
Nacjonalizm jako proces budowania państwowości
Inne ujęcie nacjonalizmu koncentruje się na procesie budowania i utrzymywania nowoczesnego państwa narodowego (nation-state). Państwa narodowe są, historycznie rzecz biorąc, "młode"; ich początek przypada na lata czterdzieste XIX wieku. Rozwijały się stopniowo: od wspólnot plemiennych przez miasta-państwa, feudalne księstwa, wielokulturowe imperia. W kon-ceptualizacji nacjonalizmu jako procesu budowania państwa mieszczą się takie pojęcia, jak: "świadomość narodowa", "identyfikacja z narodem", "narodowa lojalność i solidarność", czasem też "zachowywanie odrębnego języka" (Bloom, 1993). Retoryka tożsamości i solidarności narodowej pozwala radzić sobie z problemami władzy, inkluzji i ekskluzji (Calhoun, 1997). Z drugiej strony, katalizatorem powstawania państw narodowych jest też strach,
278
bezwzględny przymus podporządkowania się stosowany wobec innych czy obcych (Gellner, 1983).
W naukach społecznych trwa spór o rolę zjawiska nacjonalizmu w procesach modernizacyjnych. Pojęcie narodowości nie jest odwieczne, jest stosunkowo nową konstrukcją w polityce. Dla pewnych badaczy nacjonalizm to następstwo przejścia od tradycyjnej organizacji społecznej do nowoczesnego społeczeństwa (Gellner, 1983, 1991), dla innych jest przyczyną modernizacji (Greenfeld, 1992). Zdaniem Szackiego za każdym z tych stanowisk "przemawiają poważne argumenty" (Szacki, 2001).
Politolodzy używają pojęcia nacjonalizmu w odniesieniu do procesu budowania narodu, opisując także współczesne, dokonujące się na naszych oczach wyodrębnianie się nowych państw narodowych z wielonarodowych wspólnot państwowych. Wspomniane wyżej katalizatory powstawania państw narodowych były wyraziste zarówno w krajach byłego Związku Radzieckiego (np. Łotwa, Litwa, Ukraina), jak i w Jugosławii (Serbia, Chorwacja), a także towarzyszyły i sprzyjały skuteczności wolnościowych ruchów opozycyjnych w krajach komunistycznych (Brzeziński, 1989). "Nacjonalizm występuje głównie tam, gdzie granice i moc państwa nie odpowiadają dokładnie woli i tożsamości jego członków lub skali, w jakiej działają inni zbiorowi aktorzy" (Calhoun, 1997, s. 225).
Nacjonalizm ma różne oblicza w zależności od tego, czy jest środkiem oporu wobec obcego panowania, czy też ideologią władzy. Podkreślanie wspólnej narodowej tożsamości i solidarności narodowej w opozycji daje otuchę i zachęca do oporu; zawsze bywa motywem aktów twórczości artystycznej, naukowej czy osiągnięć sportowych. Nacjonalizm u władzy jest zwykle ideologią represyjną, wymagającą rygorystycznego podporządkowania się oficjalnej wersji narodowej tradycji. Co więcej, przywiązuje wagę do identyczności członków narodu, tłumi więc (mniej lub bardziej represyjnie) wszelkie różnice czy odmienności wewnątrz grupy własnej. "Jedność narodu" była w Polsce hasłem komunistów, odwoływała się do niej demokratyczna opozycja, a podobieństwo (niemal w każdej sferze życia) "prawdziwych Polaków" jest ważnym elementem współczesnego dyskursu ruchów narodowościowych. Nacjonalizm u władzy jest "ekskluzywny" wyklucza ze zbiorowości "swoich" tych, którzy mają inną od oficjalnej wersji wizję historii, stylu życia, wartości. Określa Jedyną słuszną drogę" do bycia Polakiem, Węgrem, Niemcem, Serbem itp. Bar-Tal (1997) określa takie myślenie jako przejaw "monopolizacji patriotyzmu". Niechęć rządzących nacjonalistów do wewnętrznej różnorodności jest pochodną obawy przed wielością alternatywnych podstaw tożsamości jednostki, które mogłyby "konkurować" z tożsamością narodową. Calhoun (1997) zwraca uwagę na to, iż nacjonalizm u władzy akceptuje pewną ekspresję różnorodności (np. w sferze kultury czy obyczajów), ale tylko dopóty, dopóki nie stanowi ona podstawy specyficznej tożsamości, innej niż narodowa. Dlatego nacjonaliści nie lubią ruchów kobiecych; podkreślają one bowiem tożsamość płciową jako istotną życiowo formę społecznej identyfikacji.
Jeżeli traktuje się nacjonalizm jako formę czy ideologię organizacji państwowej, wyłania się kolejny problem: stosunku nacjonalizmu do demokratycznej formy państwa. To, co jest w nacjonalizmie najbardziej niebezpieczne dla demokracji, to jego potencjał totalitarny. Orientacja narodowa zagraża de-
279
mokracji wtedy, gdy przyjmuje, iż tożsamość narodowa, dokładnie określona biograficznie i historycznie, jest jedyną formą akceptowanej tożsamości członków organizacji państwowej, a wszystkie inne identyfikacje i wewnętrzne zróżnicowania nie są prawomocne. Zagraża, to idei pluralizmu, demokratycznego otwarcia na różnice. Skrajni nacjonaliści u władzy tłumią różnorodność wewnątrz własnego narodu. A "[...] jeżeli brakuje różnorodności, demokrację trudno odróżnić od dyktatury mas" (Calhoun, 1997, s. 256).
Znajdujemy też w literaturze tezę, iż zmonopolizowana (uznawana za jedyną dopuszczalną, określoną przez specyficzne symbole i wartości) tożsamość narodowa, podobnie jak każda inna silna tożsamość, utrudnia akceptację podstawowej demokratycznej zasady rządów większości (por. Bar-Tal, 1997). Historyk idei, A. Walicki, pisze: "[...] ludzie o mocnej tożsamości narodowej nie przyjmą (akceptująco) wyników głosowania powszechnego. Uznają to za "mechaniczną większość�, wyraz poglądów przypadkowego społeczeństwa�, jak wyrażano się w Polsce" (Walicki, 2000, s. 8).
Orientacje narodowe jednostek: nacjonalizm i patriotyzm
Czwarta konceptualizacja nacjonalizmu odnosi się do społeczno-politycz-nych orientacji (czasem mówi się o postawach) jednostek. Takie odniesione do jednostki rozumienie nacjonalizmu jest najbardziej psychologiczne. Pozwala ono lepiej zrozumieć także trzy poprzednie: przecież zarówno ideologie, jak i ruchy polityczne oraz organizmy państwowe tworzą ludzie. Nacjonalistyczni ideolodzy i politycy mają swoich zwolenników i przeciwników. Podstawową kwestią staje się więc to, jacy ludzie i dlaczego akceptują lub odrzucają pewne idee dotyczące własnego narodu.
Nacjonalizm jako społeczno-psychologiczna orientacja jednostki wobec narodu jest przedmiotem studiów empirycznych. Jednak konceptualizacja tej orientacji jest różna w poszczególnych badaniach; co więcej, rozmaite wymiary tej orientacji są też rozmaicie nazywane przez różnych autorów.
Najczęściej mierzone wymiary indywidualnej orientacji wobec narodu są następujące:
� pragnienie powstania oddzielnego, niezależnego państwa narodowego i/lub satysfakcja z jego powstania czy istnienia (Bar-Tal, 1993; Gellner, 1983);
� dążenie do utrzymania grupy "etnicznie czystej", maksymalnie homogenicznej (Blommaert, Verschueren, 1992); nawoływanie do "narodowej homogenizacji" (lub jej akceptacja) poprzez siłową asymilację "innych", ich deportację, czy nawet zabijanie (Koch, 1993);
� postawa narodowej dominacji; ksenofobia, obawa przed "obcymi", którzy są pod różnymi względami gorsi niż "swoi" (Kosterman, Feshbach, 1989; Poppe, 1998);
� etnocentryzm, czyli ocenianie własnej grupy jako cnotliwej i lepszej niż grupy obce (out-groups) (Levine, Campbell, 1972); poczucie narodowej wyższości (Zając, 1993; Skarżyńska, Poppe, 1997).
280
Od kilkudziesięciu lat toczy się w naukach społecznych spór o to, czy postawy poszczególnych jednostek wobec narodu różnią się jedynie nasileniem akceptacji wyżej wymienionych elementów orientacji nacjonalistycznej, czy też można wyodrębnić w tej sferze postawy różne jakościowo. Najczęściej rozróżnia się postawy (lub szerzej: orientacje) nacjonalistyczne i patriotyczne (zwykle określane prościej jako nacjonalizm i patriotyzm). Kryteria tego rozróżnienia są rozmaite. Najwcześniej wskazywano na różne źródła obu tych rodzajów postaw. Na przykład Chadwick (1945) sądził, iż patriotyzm ma swoje źródła w miłości do domu, w pragnieniu zachowania i ochrony swojego miejsca na świecie. Nacjonalizm natomiast inspirowany jest jego zdaniem przez opozycję czy wrogość wobec osób, rzeczy i spraw, które są obce czy niezrozumiałe. To bardzo ciekawe rozróżnienie, sugerujące różne mechanizmy rozwoju tych postaw, jak dotąd nie mające wsparcia empirycznego.
Innym kryterium rozróżnienia nacjonalizmu i patriotyzmu jest ich przedmiot czy obiekt. I tak, na przykład Connor (1993) twierdzi, iż obiektem nacjonalizmu jest własna grupa narodowa, podczas gdy obiektem patriotyzmu własne państwo. Brak jednak argumentów empirycznych na rzecz tego rozróżnienia. Inni autorzy dowodzą, iż to dla nacjonalistów posiadanie własnego, niezależ.wasŁft ^aśssfcN^ATwj^ńie etnicznie jednolitego) i jego ochrona jest istotniejsze niż dla patriotów, którzy żyjąc w państwach wielonarodowych, wspierają je i czują się z nimi związani emocjonalnie (Adam, 1990; Bar-Tal, 1993).
Pewne wsparcie empiryczne ma pogląd, iż patriotyzm jest zjawiskiem prostszym, bardziej jednowymiarowym niż nacjonalizm. Afekt, sentyment czy przywiązanie (do kraju i/lub narodu) jest niemal jedynym wymiarem patriotyzmu, natomiast postawy nacjonalistyczne mają co najmniej dwa wymiary: miłość do własnego kraju/narodu oraz wrogość wobec innych krajów i ludzi z nich pochodzących (Doob, 1964; Bar-Tal, 1993).
Poważne wsparcie empiryczne ma pogląd, iż nacjonalizm i patriotyzm różnią się nie tylko treścią przekonań, ale i emocjami. Postawa patriotyczna to przywiązanie do własnego narodu, przejawiające się jego umiłowaniem i dumą z własnej narodowej tożsamości. Postawa nacjonalistyczna to poczucie wyższości własnego narodu, rywalizacja z innymi narodami uznanymi za gorsze, które trzeba "odseparować", "kontrolować", "zdominować", a nawet zniszczyć. Patriotyzm jest postawą "włączającą" (inclusive), integrującą ludzi, podczas gdy nacjonalizm jest postawą etnocentryczną i "wyłączającą" (exclusive) "innych" czy "obcych" (Feshbach, 1993; Hagendoorn, 1993).
Badania empiryczne prowadzone w różnych krajach dowodzą, iż obie wyżej opisane postawy: patriotyzm i nacjonalizm (określany czasem jako "negatywny patriotyzm"; por. Bar-Tal, 1997; Hagendoorn, 1993) są względnie niezależne, układają się w umysłach ludzi jako słabo powiązane syndromy przekonań i emocji; mają także odmienne uwarunkowania i rozmaite korelaty. Okazało się, iż nacjonalizm pozytywnie koreluje z rasizmem, postawami faszystowskimi, akceptacją przemocy w stosunkach międzynarodowych, podczas gdy patriotyzm nie koreluje z żadną z wymienionych postaw (Kosterman, Feshbach, 1989; Dekker, Malova, 1994). Inni badacze wykazali związek postawy nacjonalistycznej z prawicową orientacją polityczną (preferencjami partyjny-
mi

mi i prawicową identyfikacją), z brakiem politycznego wyrafinowania i zainteresowania polityką, brakiem zaufania do polityki i polityków, poczuciem bezradności politycznej, anomią, autorytaryzmem, a jednocześnie z brakiem poparcia dla silnego lidera (Rosę, 1985; Scheepers, Felling, Peters, 1992). W Stanach Zjednoczonych osoby charakteryzujące się postawami nacjonalistycznymi deklarowały też brak wsparcia dla demokratycznych reguł (Kosterman, Fesh-bach, 1989). W Polsce natężenie postaw nacjonalistycznych (przekonania o wyższości polskich symboli narodowych i polskiej polityki oraz duma z narodowych osiągnięć) okazało się związane z odbiegającym od słownikowego rozumieniem demokracji: osoby bardziej nacjonalistyczne częściej niż osoby mniej nacjonalistyczne rozumiały demokrację jako formę państwa ideologicznego, katolickiego lub opiekuńczego. Większe natężenie postaw nacjonalistycznych związane było z mniej pozytywnym stosunkiem do demokracji; postawy patriotyczne pozostawały bez związku ze stosunkiem do demokracji (Skarżyń-ska, 1994; Boski, 1995).
Wykazano także związki postaw nacjonalistycznych z poczuciem niezadowolenia ze społecznych relacji w rodzinie (Rosę, 1985), z poczuciem społecznej izolacji, bezradności, braku norm czy z dezorientacją moralną, z niepewnością statusu jednostki oraz ze społeczno-ekonomiczną frustracją (Loh, 1975; Scheepers, Felling, Peters, 1992).
Próbowano także wykazać eksperymentalnie, iż inne czynniki (manipulowane eksperymentalnie) powodują znaczący wzrost patriotyzmu, ale nie nacjonalizmu, a inne - tylko wzrost nacjonalizmu (Feshbach, 1993). Aby wywołać wzrost patriotyzmu, proszono badanych studentów o wyobrażenie sobie, że na skutek jakiegoś nieszczęśliwego zbiegu okoliczności zostali oddzieleni od ojca lub matki. Natomiast aby wywołać wzrost nacjonalizmu, prosili badanych
0 wyobrażenie sobie sytuacji, w której stracili swój status i władzę. Zabiegi te przyniosły nie w pełni rozstrzygające dane na temat "rozdzielności" badanych postaw narodowych. Okazało się, iż manipulacja wyobrażeniem separacji z ojcem spowodowała istotny wzrost patriotyzmu u kobiet, ale nie u mężczyzn; natomiast istotny wzrost nacjonalizmu u mężczyzn spowodowała manipulacja wyobrażoną separacją z matką. Dla manipulacji wyobrażoną sytuacją utraty władzy czy statusu nie uzyskano istotnych statystycznie efektów. Na podstawie tego eksperymentu można więc tylko powiedzieć, iż patriotyzm i nacjonalizm są "wrażliwe" na inne czynniki czy warunki sytuacyjne oraz że ich uwarunkowania są skomplikowane i mają wyraźnie interakcyjną naturę.
Empirycznie testowane związki między nacjonalizmem a patriotyzmem (jako syndromami postaw) są rozmaicie silne w różnych społeczeństwach. Najsłabsze korelacje między nimi stwierdzono w USA w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych (współczynniki korelacji nie wyższe niż 0,28). W Japonii i w Polsce w latach dziewięćdziesiątych były one istotnie silniejsze (współczynniki korelacji między 0,44 a 0,48) (por. Karasawa, 1994; Skarżyń-ska, Poppe, 1997; Skarżyńska, 2000). Te międzynarodowe czy międzykultu-rowe różnice w sile związku między syndromami postaw nacjonalistycznych
1 patriotycznych są interpretowane na dwa sposoby: jedni autorzy piszą o kulturowej specyfice postaw narodowych, inni widzą w nich potwierdzenie
282
hipotezy, iż oba te syndromy są ideologicznie powiązane. "Nie do utrzymania jest próba traktowania nacjonalizmu� i patriotyzmu� jako inaczej nazwanych odpowiedników dobrego� i złego� nacjonalizmu, w taki sposób, jakby należały one do dwóch zupełnie różnych gatunków ideologicznych. Inspiracje artystyczne, pożądana tożsamość, wola mocy i polityka represji mogą być i często są nierozerwalnie związane. Różnice między nacjonalizmami wynikają tyleż z charakteru ich kontekstów międzynarodowych, co z różnic w rodzimej formie i treści" (Calhoun, 1997, s. 253). Obecny stan badań nie pozwala rozstrzygnąć, która z powyższych hipotez jest słuszna. Psychologiczne podejście do natury postaw narodowych, które przedstawimy w kolejnym rozdziale, wydaje się jednak wskazywać na rozmaite mechanizmy rozwoju różnych aspektów postaw narodowych (patriotycznych i nacjonalistycznych), ale pokazuje też ich określoną sekwencję rozwojową oraz możliwości przekształcania się czy czasowego "przełączania się" jednych postaw w drugie.
Hierarchiczna struktura postaw narodowych: psychospołeczna geneza
Ostatnie dziesięciolecie przyniosło nie tylko wzrost teoretycznego zainteresowania zjawiskami patriotyzmu i nacjonalizmu ze strony psychologów, ale także wyraźny przyrost psychospołecznych badań empirycznych na ten temat. Badania idą w różnych kierunkach. Jeden z ważnych nurtów dotyczy struktury postaw, powiązań między rozmaitymi ich składnikami, ich rozwoju oraz uwarunkowań. Inny nurt koncentruje się na sytuacyjnej zmienności owych postaw (lub ich składowych), a jeszcze inny na ich konsekwencjach lub korelatach, zwłaszcza na stereotypach etnicznych, uprzedzeniach czy różnych formach zachowań wobec "swoich" i "obcych" etnicznie.
Dla wyjaśnienia procesu kształtowania się postaw narodowych używane są różne teorie. Najczęściej badacze odwołują się do teorii społecznej kategoryzacji, tożsamości i porównań społecznych (Tajfel, 1981, 1982; Tajfel, Turner, 1979; Turner, 1987) oraz do teorii opanowywania trwogi (Greenberg, Pysz-czynski i in., 1992).
Korzystając z elementów tych teorii, H. Dekker i D. Malova (1994) przedstawili stosunkowo najbardziej rozwiniętą koncepcję kształtowania się struktury postaw narodowych. Ich zdaniem postawa narodowa jednostki zawiera -podobnie jak każdy inny rodzaj postaw - trzy rodzaje elementów: (1) przekonania, opinie i sądy o jej przedmiocie, (2) uczucia oraz (3) tendencje do zachowań i/lub zachowania. W rozwoju postaw narodowych pierwszym krokiem jest świadomość istnienia jej obiektu (przedmiotu), czyli świadomość jednostki, iż żyje w określonym kraju czy państwie i że ma określoną narodowość. Na przykład: żyję w Polsce, jestem Polakiem (lub: Niemcem, Amerykaninem, Rumunem), albo: żyję w Austrii, jestem Polakiem (lub: Austriakiem, Niemcem, Rumunem). Świadomość taką zdobywamy zwykle przed ósmym rokiem życia, głównie dzięki procesom socjalizacyjnym w rodzinie. Warto zauważyć, iż w omawianej koncepcji postaw narodowych przedmiotem tych postaw jest nie
283
tylko naród jako ludzie, ale także jako państwo (czyli organizacja polityczna) i kraj, w którym żyjemy.
Odwoływanie się do identyfikacji narodowej jako ważnego rodzaju społecznej tożsamości wydaje się elementem spójnego syndromu społeczno-osobo wościowego, który ma wyraźne funkcje przystosowawcze. Badania prowadzone na reprezentatywnej próbie młodych Polaków wykazują, iż osoby identyfikujące się jako Polacy są lepiej (niż osoby nie wymieniające narodowej identyfikacji jako dla nich ważnej) zakotwiczone w kręgu rodzinno-przyjaciel-skim, wysoko cenią tradycyjne wartości harmonijnego współżycia, ale także wpływy społeczne i polityczne; są raczej aktywni niż bierni, a w swoich diagnozach politycznych umiarkowani (Skarżyńska, 2000). Opierając się jedynie na dotychczasowych analizach, nie możemy jednak rozstrzygnąć, czy owo dobre społeczne zakotwiczenie jest psychologiczną przyczyną wyrazistej tożsamości narodowej, czy też jej skutkiem.
Kolejnym elementem poznawczym postawy narodowej jest stopniowo wytwarzające się przekonanie, iż ludzie tej samej narodowości mają jeszcze coś wspólnego poza narodowością czy wspólną ojczyzną. Łączy je wspólna historia, podobny sposób przeżywania emocji, język, czasem religia i obyczaje, które to elementy są specyficzne dla "nas swoich". Poprzez procesy kategoryzacji społecznej, które prowadzą do percepcji wewnątrzgrupowych podobieństw, wytwarza się więc poczucie wspólnej tożsamości. Konsekwencją tych procesów jest także przekonanie o odrębności narodowej (national distinctiue-ness): "My - swoi" różnimy się od "obcych". Przekonania takie mają już sześciolatki, które obcokrajowcom przypisują inne cechy psychologiczne niż ludziom z własnego kraju. Proces nabywania narodowej świadomości i tożsamości oraz poczucia narodowej odrębności trwa całymi latami, a udział w nim mają nie tylko rodzice, dziadkowie i inni członkowie rodziny, ale także kościół, szkoła i środki masowego przekazu.
Postawy narodowe to nie tylko przekonania, ale i emocje związane z identyfikacją czy tożsamością narodową. Potrzeba pozytywnej tożsamości sprawia, iż ludzie motywowani są do spostrzegania głównie pozytywów własnej grupy narodowej. Taka tożsamość narodowa, która wiąże się z przypisywaniem "swoim" cech pozytywnych, prowadzi do pozytywnych emocji wobec "swoich": do sympatii i dumy z własnego kraju/narodu, z jego charakterystyk, zasług czy osiągnięć. Jeżeli jednostka przypisuje swojej grupie narodowej cechy negatywne, których nie akceptuje bądź których się wstydzi, może rozwijać się u niej postawa narodowej alienacji. Wyraża się ona w poczuciu obcości, pewnej niewygody czy dyskomfortu w obcowaniu ze "swoimi", w próbach unikania takich kontaktów, a w końcu do odrzucenia pierwotnej identyfikacji narodowej, do emigracji lub prób przyjęcia innej identyfikacji.
Psychologiczny sens pozytywnego wartościowania własnego narodu można wyjaśnić także inną ważną potrzebą człowieka: potrzebą zakorzenienia w większej i trwałej całości. J. Greenberg, T. Pyszczynski i inni (1992) dowodzą, że ponieważ życie człowieka upływa w warunkach niepewności i wielu zagrożeń, w poczuciu przemijania i ze świadomością nieuchronności śmierci, więc człowiek broni się przed uczuciem obezwładniającej trwogi, traktując sie-
284
bie jako element większej całości, wspólnoty, która przetrwa dłużej niż on. Taką wspólnotą jest naród. Ale żeby trwał, trzeba dbać o jego dobro. Dlatego wspólnota narodowa (analogicznie jak wszystkie inne grupy) rozwija bardziej lub mniej spójny system przekonań grupowych (group beliefs), dotyczący spraw istotnych dla jej trwania i dobra. Istotą tych przekonań jest silna wiara członków wspólnoty, iż są one powszechnie podzielane w jej obrębie. Tworzy się tzw. kolektywny system znaczeń, będący pochodną cenionych wartości i podzielanej tożsamości (Bar-Tal, 1993, 1999; Reykowski, 1997). Niektórzy autorzy uważają, iż podzielane w danej grupie narodowej wartości i symbole stanowią o tożsamości narodu. Boski (1992) określa taką tożsamość narodową jako "kryterialną" (obok tzw. tożsamości korelacyjnej, obejmującej typowe dla narodu zachowania). Sympatię odczuwamy do tych, którzy podzielają nasz kolektywny system znaczeń; niechęć i obawy - wobec tych, którzy go krytykują bądź odrzucają.
Pozytywnym uczuciom i przekonaniom o własnym narodzie, kraju czy państwie mogą towarzyszyć negatywne przekonania i emocje wobec innych narodów. Podstawową kwestią teoretyczną jest tutaj dookreślenie, kiedy i dlaczego pojawiają się owe negatywne przekonania i uczucia. Współczesna wiedza empiryczna nie pozwala przyjąć bez zastrzeżeń tezy Simnera, iż możliwy jest jedynie etnocentryzm, czyli że uczucie przywiązania do własnego narodu jest zawsze związane z dyskryminacją innych narodów. Dekker i Malova nie rozwijają tej problematyki. Istnieje jednak wiele badań, które dotyczą owej kwestii; niestety ich wyniki nie zawsze są spójne czy konkluzyjne. Ważne wydaje się ustalenie, iż osoby o wyższym poziomie potrzeby tożsamości (na przykład takie, które nie mają dobrze wyodrębnionego ,ja" od "my") są bardziej niż inne motywowane do rozwoju negatywnych uczuć, przekonań i stereotypów na temat innych narodowości (Duckitt, 1989; Jarymowicz, 1992; Wolak, 1994). Różnorakie problemy z własną tożsamością narodową są istotnym predyktorem stosunku do innych narodowości. Zakłócenie tożsamości narodowej poprzez wskazanie wewnątrznarodowego zróżnicowania wywołuje zmiany ustosun-kowań do grupy obcej narodowo. Trzebińska (1992) wykazała, iż może ono "zablokować" tendencję do faworyzowania "swoich" i dyskryminowania "obcych": "obcy narodowo" może być oceniany bardziej pozytywnie, gdy jego odrębność jest pomocna w rozwiązywaniu problemu własnej tożsamości lub gdy staje się on bliski doświadczeniowo. Ale krytyka ważnych aspektów własnej narodowej tożsamości wywołuje tendencję do negatywnych ocen i silnych negatywnych emocji wobec "obcych" (Łukaszewski, Stajniak, 1998; Skarżyń-ska, 2000).
Istotnym, ale nie do końca poznanym problemem jest szczególny charakter tożsamości narodowej. Jest on podkreślany zarówno w ideologii nacjonalistycznej (por. początek rozdziału), jak i w empirycznych pracach psychologicznych czy socjologicznych, a dotyczy, najogólniej mówiąc, wyrazistości i dostępności tożsamości narodowej. Ideolodzy narodowi mówią, iż jest to taki rodzaj tożsamości społecznej, który jest silniejszy, trwalszy (właściwie niemożliwy do zmiany) niż inne rodzaje tożsamości. Badacze przypuszczają, iż jest to raczej "latentny stan świadomości" (por. Łukaszewski, Stajniak, 1998), aktywizowa-
285
ny w pewnych warunkach, a może także spontanicznie. Wspomniani wyżej autorzy sądzą, iż aktywizacja tożsamości narodowej (na przykład przez kontakt z symbolami narodowymi, zagrożenie czy krytykę, ale także przez doświadczenie sukcesu w rywalizacji z innymi narodami) prowadzi do wzrostu wyrazistości (czy dostępności) tej kategorii tożsamości, co daje zwykle negatywną percepcję innych narodów, dystansowanie się od nich i faworyzowanie własnego narodu. Niestety, nie wiemy jeszcze, jakie są specyficzne konsekwencje różnych form pobudzania (sytuacyjnego i samoistnego) tożsamości narodowej. Co więcej, teza o tym, iż tożsamość narodowa jest "latentna" (czyli utajona, istniejąca w ukrytej formie), też nie jest dobrze udowodniona empirycznie. Są dane, które pozwalają przypuszczać, iż tożsamość ta jest w różnym stopniu wyrazista czy dostępna dla różnych ludzi, co być może jest związane z innymi aspektami ich postaw narodowych. Na przykład W. Łukaszewski i B. Stąj-niak (1998) wykazali, iż młodzi Polacy nie reagują na różne formy aktywizacji tożsamości narodowej, podczas gdy młodzi Niemcy istotnie zmieniają swoje ustosunkowanie do innych narodów pod wpływem manipulacji pobudzającej ową tożsamość. Jednocześnie Niemcy wykazują niespecyficzny stosunek do różnych narodów Europy, podczas gdy Polacy mają do rozmaitych nacji wyraźnie zróżnicowane nastawienie. Autorzy badania interpretują to jako dowód, iż młodzi Polacy są wciąż silnie skoncentrowani na swojej tożsamości narodowej i mają utrwalone stereotypy innych narodów. Wydaje się, iż te dwa zjawiska są ze sobą powiązane. Można także przypuszczać, iż liczba różnych tożsamości społecznych jest istotnym predyktorem wyrazistości tożsamości narodowej. Polacy nie mają ich wiele: stąd większa dostępność kategorii tożsamości narodowej.
Innym wymiarem tożsamości narodowej, który ma znaczenie dla procesów defaworyzacji i stereotypizacji "obcych", jest podkreślanie narodowej moralności i zasług moralnych versus podkreślanie kompetencji i skuteczności. Badania prowadzone w USA podczas wojny w Zatoce Perskiej wykazały, iż osoby, które widzą własny naród i państwo jako szczególnie "wrażliwe na ciosy i zagrożenia", "sprawiedliwe i równościowe", przywiązujące wagę do "sprawiedliwego traktowania narodów w polityce", bardziej akceptują siłowe rozwiązania w polityce międzynarodowej i mają bardziej negatywne wyobrażenie "obcych" niż osoby, które opisują własny naród i państwo w kategoriach posiadania realnego wpływu i władzy w stosunku do innych państw (Schatz, Staub, 1997). Badania prowadzone na polskich maturzystach i ich rodzicach wykazują podobną zależność: osoby postrzegające Polaków jako szczególnie moralnych bardziej faworyzują "swoich", a defaworyzują "obcych" niż osoby postrzegające Polaków jako ludzi szczególnie inteligentnych i zaradnych (Skarżyńska, Poppe, 1997).
Krytyczne i kategoryczne sądy o innych narodach i państwach wypowiadane są często mimo bardzo małej wiedzy o nich. Co więcej, przekonaniu, że inne narody są gorsze, towarzyszą opinie, iż należy odseparować się od tych "gorszych", nie współpracować z nimi, zdominować je, narzucić własne standardy i wartości, a nawet niszczyć i atakować. Takie przekonania i negatywne emocje prowadzą do wrogich zachowań wobec "obcych" zarówno wewnątrz
286
M
własnej grupy (wobec mniejszości narodowych), jak i na zewnątrz organizacji państwowej. Pojawiają się także żądania, by państwo miało "narodowy" charakter, by na jego obszarze mieszkała tylko jednorodna etnicznie wspólnota, a nawet by zmienić granice państwa. Dekker i Malova dopiero ten rodzaj przekonań i gotowości do wrogich wobec "obcych" zachowań nazywają nacjonalizmem. Specyficzne dla postawy nacjonalistycznej jest także przekonanie, iż naród ma wspólne korzenie, zwane "dziedzictwem krwi" (kinship).
Zgodnie z postawą nacjonalistyczną przynależność do wspólnoty narodowej i więź narodowa wydaje się więc oparta na wspólnym pochodzeniu, a także na wspólnych (rzeczywistych lub urojonych) cechach osobowościowych, uznanych za uwarunkowane podobieństwem genetycznym, biologicznym. Takie rozumienie więzi społecznej S. Ossowski (1966) nazywa więzią substancjo-nalną i uznaje za dość archaiczny sposób interpretacji podstaw społeczności. Tak rozumiana podstawa więzi narodowej bezwarunkowo wyklucza pewne jednostki ze wspólnoty ("Nie można być Polakiem, jeżeli się nie ma polskiej krwi"), zwiększa prawdopodobieństwo zamykania się w gronie swoich "etnicznie" i traktowania innych obcych wyłącznie instrumentalnie. W ten sposób pojmowali więź narodową niemieccy narodowi socjaliści. Ossowski przeciwstawia ten rodzaj więzi społecznej tożsamości opartej na kryteriach konwencjonalnych, włączającej do wspólnoty narodowej na podstawie umownych zasad: wspólnej państwowości, akceptacji i znajomości kultury, obyczajów, języka danej zbiorowości.
Badania prowadzone na początku lat dziewięćdziesiątych przez E. Nowic-ką wykazują, iż wśród młodych Polaków dominują konwencjonalne, a nie sub-stancjonalne kryteria tożsamości narodowej (Nowicka, 1996). Na pytanie "Co Twoim zdaniem sprawia, iż ktoś jest Polakiem?" 94,4% respondentów odpowiedziało: "Poczucie, iż jest się Polakiem"; 80,1% "Dobra znajomość języka polskiego" oraz "Znajomość historii i kultury Polski". Kryterium wiary katolickiej było wymienione najrzadziej - wskazało na nie 26,3%. Gdyby więc opierać się jedynie na rodzaju więzi narodowej jako przesłance określonego rodzaju postaw narodowych, to można by przypuszczać, iż postawy nacjonalistyczne są w młodym pokoleniu Polaków słabo zakorzenione. Przypuszczenie to wspierają także dane z badań warszawskich licealistów (Skarżyńska, Poppe, 1997). Nasilenie postaw nacjonalistycznych (czyli przekonania o wyższości Polski i Polaków oraz polskich symboli narodowych) wśród licealistów było bardzo słabe (w skali od 1 do 9 średni wynik wynosił 3,79), ale wariancja tych postaw była stosunkowo duża (odchylenie standardowe 2,05).
Dekker i Malova (1994) próbowali wykazać, iż omówiona wyżej struktura postaw narodowych jest rzeczywiście hierarchiczna w tym sensie, iż poszczególne elementy tych postaw (a może ich rodzaje) pojawiają się u jednostki w określonej kolejności. Najpierw ich zdaniem pojawia się świadomość własnej narodowości, potem narodowa tożsamość, sympatia, duma narodowa, narodowa preferencja, wreszcie poczucie narodowej wyższości i nacjonalizm (w wąskim znaczeniu). Każde kolejne stadium postawy narodowej wymaga rozwoju poprzedniego stadium (czy raczej elementu) i stanowi przygotowanie do następnego. Badania, które prowadzili w 1994 roku na reprezentatywnej próbie
287
Holendrów (uczniów szkół średnich w wieku 13-18 lat), potwierdziły hierarchiczną strukturę postaw narodowych; wykazały też, że im wyższy (w sensie postulowanej hierarchii) poziom tych postaw, tym mniejsza ich akceptacja wśród młodych Holendrów. Innymi słowy: bardziej powszechne są przekonania o narodowej tożsamości, sympatii czy dumie niż o wyższości własnego kraju i potrzebie ograniczenia kooperacji z innymi krajami. Podobne wyniki uzyskaliśmy także w Polsce i w innych krajach Europy Wschodniej (Skarżyńska, Poppe, 1997).
Uprzedzenia i stereotypy narodowe (etniczne) jako zjawisko społecznie podzielane
Obserwowane w Europie Wschodniej i Środkowej nasilenie konfliktów etnicznych po upadku komunizmu tłumaczone jest tendencją narodów do niezależności i samostanowienia. Pisaliśmy wcześniej o państwowotwórczej roli nacjonalizmu. Ale niechętny stosunek do obcych, zarówno wewnątrz własnego państwa, jak i na zewnątrz, nie daje się dobrze wyjaśnić tylko dążeniem do niezależności. Postawy nacjonalistyczne wydają się tutaj ważnym czynnikiem zwiększającym niechęć do innych narodów, sprzyjają bowiem negatywnym stereotypom i uprzedzeniom. Owe negatywne stereotypy "innych" są bardzo różne: czasem dominuje w nich element strachu czy zagrożenia ze strony obcych, czasem pogardy i głupoty lub zarzucania niemoralności, zdrady, braku odpowiedzialności. Owe stereotypy, czyli uproszczone sądy o innych narodach, mają więc źródło nie tylko w konfliktach interesów, ale są także wyrazem zakorzenionych postaw, niepewności, obaw czy życiowych frustracji. Hagendoorn (1997) opisuje różne współczesne formy nacjonalizmu i stereotypów etnicznych, które mają swoje przyczyny w poczuciu zagrożenia własnych interesów i w przeżywanych frustracjach, bądź też są kombinacją narodowych interesów i frustracji.
Nacjonalizm (zwany też przez L. Hagendoorna "aktywnym patriotyzmem") jest często związany z przekonaniem, iż możliwości osobistej kariery są blokowane przez obce grupy etniczne będące mniejszością narodową. Etniczna mniejszość (outgroup minority) postrzegana jest jako dominująca i zabiegająca o kontrolę nad większością i władzę na każdym jej szczeblu, a jednocześnie lepiej wykształcona, zasobniejsza ekonomicznie i wspomagana (politycznie lub ekonomicznie) z zewnątrz. Tak stereotypizowani są na przykład Rosjanie w Estonii czy w innych krajach byłego ZSRR, ale także Niemcy i Żydzi w Polsce. Hagendoorn określa ten rodzaj stereotypu jako "piątą kolumnę". Ten rodzaj stereotypizacji obcych etnicznie często charakteryzuje osoby wykształcone, które czują, iż ich wpływ polityczny w państwie jest słaby. Jest on także wzbudzany przez sytuacje, w których istnieje wyraźna rywalizacja o jakieś dobro, zwłaszcza o władzę. Stereotypy "duszy grupowej" są szczególnie łatwo uruchamiane w sytuacji, gdy ktoś aspiruje do ważnego stanowiska, na przykład podczas wyborów parlamentarnych czy prezydenckich (por. Kofta, Sędek, 1999).
288
Innym powodem nacjonalistycznej postawy wobec innych narodów jest frustracja z powodu utraconej pozycji, dominacji politycznej czy ekonomicznej. Centralnym motywem takiej postawy jest chęć odzyskania tego, co stracone. Poczucie utraconego imperium rodzi nostalgię, chęć powrotu do przeszłości, poczucie że naród, który robił coś dobrego dla innych narodów, protegował je, chronił, dbał o ich rozwój, doznaje z ich strony niewdzięczności, czy nawet zdrady. W tym autostereotypie grupa narodowa określa siebie jako "zdradzonego zbawiciela". Towarzyszy temu przypisywanie negatywnych cech narodom odzyskującym niezależność. Są one postrzegane jako niemoralne, niewierne, skłonne do zdrady niedawnych przyjaciół, ale także głupie i słabe. Takie postawy skłaniają narody do działań na rzecz przywrócenia dawnej potęgi. Można je obserwować wszędzie tam, gdzie rozpadły się imperia czy większe, wielonarodowe państwa. Stosunek wielu Rosjan do Ukraińców, Litwinów czy Polaków charakteryzuje ten właśnie rodzaj stereotypizacji.
Przyczyną agresywnych postaw nacjonalistycznych może być też utrata osobistej pozycji, zarobków, wpływów politycznych, czyli "czysta" osobista frustracja. Psychologicznym motywem negatywnego stosunku do obcych jest chęć zachowania dobrego mniemania o sobie. Środkiem do tego jest porównywanie siebie z innymi, którzy są w różnych zakresach "gorsi", niewarci wsparcia i szacunku. Na przykład: imigranci, uciekinierzy szukający azylu, czy też etniczne mniejszości widziane są jako żyjący "kosztem naszego narodu", prowadzący nieprodukcyjny, pasożytniczy tryb życia, nierzetelni i nieuczciwi, głupi lub/i impulsywni. Tak stereotypizowani obcy budzą niechęć, tendencje do unikania, karania, usuwania ze społeczeństwa; obarczani są też winą za pogorszenie sytuacji życiowej większości narodu. Osoby słabo wykształcone, bezrobotne, spadające na drabinie prestiżu społecznego, tracące swoje wpływy, stereotypizując w ten sposób obcych, przypisują im rolę kozła ofiarnego. Ponieważ zmiany systemowe dokonujące się w Europie Wschodniej i Środkowej pociągnęły za sobą spadek poziomu życia wielu grup społecznych, zatem stereotypy etniczne opisywanego rodzaju znalazły w tych grupach dobre podłoże.
Jeszcze inną przyczyną nasilenia niechęci i konfliktów etnicznych może być słaba identyfikacja z własnym państwem. Identyfikacja z państwem jako strukturą polityczno-administracyjną opiera się na poczuciu, iż jest się "politycznym aktorem", rzeczywistym, znaczącym - bo mającym wpływ na jej kształt - członkiem politycznej wspólnoty. Gdy owo poczucie jest słabe, wtedy silniejsza i bardziej wyrazista niż tożsamość państwowa staje się etniczna tożsamość narodowa. Wcześniej wykazaliśmy, iż wyrazistość (czy dostępność) tej tożsamości sprzyja defaworyzacji innych narodów. Badania wykazują, iż poczucie bycia politycznym aktorem (czy tzw. politycznej skuteczności) osłabiane jest zwykle przez: brak zaufania do polityków i polityki, brak politycznej wiedzy i zainteresowań, cyniczne przekonania na temat polityków, ekstremalne poglądy polityczne, niestabilność politycznych systemów, konflikty i wojny, migracje, a także specyficzna, często populistyczna socjalizacja, wzmacniająca treści nacjonalistyczne (Hagendoorn, 1995; Bar-Tal, 1999; rozdział "Aktywność i bierność polityczna" w niniejszym tomie).
289
W publicystyce społecznej znajdujemy także opinię, iż wzrost uprzedzeń, negatywnych stereotypów i konfliktów etnicznych w społecznym dyskursie jest w jakiejś mierze spowodowany cenzurą, którą ten temat był objęty w wielu krajach realnego socjalizmu. Socjalistyczna poprawność polityczna zawierała element internacjonalizmu: nie należało źle mówić o innych narodach należących do komunistycznej wspólnoty. Głośne i częste artykułowanie niechęci do Rosjan, Albańczykow, Serbów czy Rumunów interpretowane jest więc jako odreagowanie dawnych, a przez lata blokowanych żalów i niechęci. Jest także czasem bagatelizowane jako "przejściowe zjawisko", które oczyści klimat zadawnionej tłumionej wrogości. Jak wynika z badań psychologicznych, należy mieć jednak poważne wątpliwości co do tego, czy wyrażenie (choćby tylko w słowach) agresji wobec innych polepsza relacje społeczne. Są dowody, iż raczej eskaluje to wzajemną wrogość, niż ją zmniejsza (por. Zimbardo, Ruch, 1988). Nie można więc zakładać, iż wyrażanie negatywnych i agresywnych sądów o innych narodach działa "oczyszczaj ąco" i w przyszłości polepszy międzynarodowe relacje.
Bibliografia
Adam H. (1990), Exclusive nationalism uersus inclusiue patriotism: state ideologies for diuided societies, "Innovation", 4, 569-687.
Anderson B. (1991), Imagined communities. Reflections on the origin and spread of nationalism, London: Verso.
Bar-Tal D. (1993), Patriotism as fundamental beliefs ofgroup members, "Politics and Individual", 2,45-62.
Bar-Tal D. (1997), The monopolization of patriotism, w: D. Bar-Tal, E. Staub (red.), op. cit.
Bar-Tal D. (1999), Przekonania społeczne w czasie nierozwiązywalnych konfliktów, "Studia Psychologiczne", 2,175-198.
Bar-Tal D., Staub E. (red.), Patriotism: in the liues of indiuiduals and nations, Chicago: Nelson--Hall.
Blommaert J., Verschueren J. (1992), The role of language in European nationalist ideologies, "Pragmatics", 2,355-374.
Bloom W. (1993), Personal identity, national identity and International relations, Cambridge: Cambridge University Press.
Boski P. (1991), Jak wartości społeczno-polityczne dzieliły elektoraty pretendentów do Belwederu w wyborach prezydenckich 1990?, w: W. Daab i in., op. cit.
Boski P. (1992), O byciu Polakiem w ojczyźnie i o zmianach tożsamości kulturowo-narodowej na obczyźnie, w: P. Boski, M. Jarymowicz, H. Malewska, Tożsamość a odmienność kulturowa, Warszawa: Instytut Psychologii PAN.
Boski P. (1995), Humanizm, indywidualizmkolektywizm a rozumienie i preferencje ładu demokratycznego, w: J. Reykowski (red.), Potoczne wyobrażenia o demokracji. Psychologiczne uwarunkowania i konsekwencje, Warszawa: Instytut Psychologii PAN.
Brzeziński Z. (1989), Post-communist nationalism, "Foreign Affairs", 68, 1-25.
Calhoun C. (1997), Nacjonalizm i społeczeństwo obywatelskie: demokracja, zróżnicowanie i samo-określenie, w: J. Szacki (red.), Ara; książę, ani kupiec: obywatel, Kraków: Znak.
Chadwick H.M. (1945), The nationalities of Europę, Cambridge: Cambridge University Press.
Connor W. (1993), Beyond reason: the naturę of ethnonational bond, "Ethnic and Racial Studies", 3,373-389.
Daab W. i in., Polski wyborca '90. Psychospołeczne studia nad wyborami prezydenckimi, Warszawa: Instytut Psychologii PAN.
290
Dekker H., Malova D. (1994), Nationalism, w: H. Dekker, L. Hagendoorn (red.), Nationalism,
ethnic conflict and conceptions of citizenship and democracy in Western and Eastern Europę,
Utrecht: ERCOMER. Doob L. (1964), Patriotism and nationalism: their psychological foundations, New Haven: Yale
University Press. Duckitt J. (1989), Authoritarianism and group identifiaction: a new view of an old construct,
"Political Psychology", 10, 63-84. El-Wafi N. (1993), The roles of nationalism and religion in Lybian political socialization, "Politics
and Individual", 2,31-40.
Eriksen T.H. (1991), Ethnicity versus nationalism, "Journal of Peace research", 3, 263-278. Feshbach S. (1993), Ludzka agresja a wojna, w: A. Fraczek, H. Zumkley (red.), Socjalizacja
a agresja, Warszawa: Instytut Psychologii PAN. Gellner E. (1983), Nations and nationalism, Oxford: Blackwell.
Gellner E. (1991), Nationalism and politics in Eastern Europę, "New Left Review", 189, 127-134. Greenberg J., Pyszczynski T., Simon L., Solomon S., Chatel J. (1992), Terror management and
tolerance, "Journal of Personality and Social Psychology", 63, 221-240. GreenfeldL. (1992),Nationalism: five roads to modernity, Cambridge, Mass.: Harvard University
Press. Hagendoorn L. (1993), Ethnic categorization and outgroup exclusion: cultural values and social
stereotypes in the construction of ethnic hierarchies, "Ethnic and Racial Studies", 1, 26-49. Hagendoorn L. (1995), Intergroup biases in multiple group systems: the perception of ethnic hierarchies, "European Review of Social Psychology", 6, 109-228. Hagendoorn L. (1997), Nationalism and the perception of ethnic and national differences in Central
and Eastern Europę. Transformation processes in Eastern Europę. Workshop Proceedings,
Amsterdam: NWO.
Jarymowicz M. (1992), Schematy Ja, My a uprzedzenia międzygrupowe, "Kolokwia Psychologiczne", 1, 45-56. Karasawa M. (1994), The structure of Japanese national identity and its effects ofthe perception of
international attitudes, referat na: XVII Annual Scientific Meeting ofthe International Society
of Political Psychology, Santiago de Compostela.
Kellas J.G. (1991), The politics of nationalism and ethnicity, London: Macmillan. Koch K. (1993), Back to Sarajeuo or beyond Trianon?, w: J. Plichtova (red.), Minorities in politics.
Cultural and languages rights, Bratislava: European Cultural Foundation. Kofta M., Sędek G. (1999), Stereotypy duszy grupowej a postawy wobec obcych: wyniki badań
sondażowych, w: B. Wojciszke, M. Jarymowicz (red.), op. cit. Korzeniowski K., Skarżyńska K. (1991), Wyznaczniki popularności trzech głównych pretendentów
w wyborach prezydenckich, w: W. Daab i in., op. cit. Kosterman R., Feshbach S. (1989), Toward a measure of patriotic and nationalistic attitudes,
"Political Psychology", 2, 257-274. Levine R.A., Campbell D. (1972), Ethnocentrism: theories of conflict, ethnic attitudes and group
behauiour, New York: Wiley. Loh W. (1975), Nationalist attitudes in Quebec and Belgium, "Journal of Conflict Resolution", 2,
103-110. Łukaszewski W. (1999), Młodzi Polacy o narodach Europy, w: B. Wojciszke, M. Jarymowicz (red.),
op. cit. Łukaszewski W., Stajniak B. (1998), Tożsamość narodowa młodych Niemców i młodych Polaków
a stosunek do narodów Europy, "Czasopismo Psychologiczne", 1, 7-20. Nowicka E. (1996), Polskość w świadomości młodzieży szkolnej i studenckiej, w: E. Nowicka,
J. Nawrocki (red.), Inny - Obcy - Wróg, Warszawa: Oficyna Naukowa. Ossowski S. (1966), Więź społeczna i dziedzictwo krwi, w: Dzieła, t. 2, Warszawa: PWN. Poppe E. (1998), Nationał and ethnic stereotypes in Central and Eastern Europę, Utrecht: European
Research Centre On Migration and Ethnic Relations. Renan E. (1990), What is a nation, w: H.K. Bhabhy (red.), Nation and narration, London: Rout-
ledge.
291
Reykowski J. (1997), Patriotism and the collectiue system of meaning, w: D. Bar-Tal, E. Staub (red.), op. cit.
Rosę R. (1985), National pride in cross-national perspectiue, "International Social Science Journal", 37,85-96.
Schatz R.T., Staub E. (1997), Manifestation ofblind and constructive patriotism:personality corre-lates and individual-group relations, w: D. Bar-Tal, E. Staub (red.), op. cit.
Scheepers R, Felling A., Peters J. (1992), Anomie, authoritarianism and ethnocentrism: update of a classic theme and an empirical test, "Politics and the Individual", 1, 43-59.
Skarżyńska K. (1994), Rozumienie i stosunek do demokracji a patriotyzm i nacjonalizm. Raport z badań, Warszawa: Instytut Psychologii PAN.
Skarżyńska K. (1998), Różne oblicza i funkcje patriotyzmu, w: E. Nowicka-Włodarczyk (red.), Patriotyzm, Kraków: Międzynarodowe Centrum Rozwoju Demokracji.
Skarżyńska K. (2000), National identity and attitudes, "Polish Psychological Bulletin", 2.
Skarżyńska K, Poppe E. (1997), Patriotyzm a nacjonalizm a spostrzeganie cech Polaków i innych narodowości, "Przegląd Psychologiczny", 40, 1-2, 179-197.
Smith A.D. (1991), National identity, London: Penguin.
Smith A.D. (1992), National identity and the idea of European unity, "International Affairs", 1, 55-76.
Szacki J. (2001), Nacjonalizm, w: A. Jasińska-Kania (red.), Trudne sąsiedztwa. Z socjologii konfliktów narodowościowych, Warszawa: UW Scholar.
Tajfel H. (1981), Human groups and social categories: studies in social psychology, Cambridge: Cambridge University Press.
Tajfel H. (1982), Social identity and intergroup relations, Cambridge: Cambridge University Press.
Tajfel H., Turner J. (1979), An integratwe theory of integroup conflict, w: W. Austin, S. Worcher (red.), The social psychology of intergroup relations, Monterey: Brooks and Cole.
Trzebińska E. (1992), Zaangażowanie własnej tożsamości narodowej jako czynnik modyfikujący ustosunkowania wobec przedstawicieli grup mniejszościowych, "Kolokwia Psychologiczne", 1, 57-66.
Turner J. (1987), Redisconering the social group: a self-categorization theory, New York: Basil Blackwell.
Walicki A. (2000), Kartki z dziennika, "Przegląd", 8-9.
Wojciszke B. (1991), Procesy oceniania ludzi, Poznań: Nakom.
Wojciszke B., Jarymowicz M. (red.), Psychologia rozumienia zjawisk społecznych, Warszawa-Lódź: PWN.
Wolak K. (1994), O spostrzeganiu i ocenianiu Onych z perspektywy Ja/My (przyczynek do rozważań nad źródłami etnocentryzmu), w: M. Jarymowicz (red.), Poza egocentryczną perspektywą widzenia siebie i świata, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Zając P. (1993), Smali nations, great problems, w: D. Kovac (red.), History and Politics, Bratisla-va: Czecho-Slovak Committee of the European Cultural Foundation.
Zimbardo P., Ruch F. (1988), Psychologia i życie, Warszawa: PWN.
UTRATA I POSZUKIWANIE
SPOŁECZNO-POLITYCZNEGO SENSU.
ANOMIA I PARANOJA POLITYCZNA
Wprowadzenie
Wielokrotnie zwracano uwagę, że szczególną charakterystyką umysłu ludzkiego jest zdolność i tendencja do nadawania światu uporządkowania i sensu1. Można powiedzieć, że człowiek stara się nadać światu porządek dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, pragnie uczynić go sensownym ewaluatywnie czy ewaluatywno-afektywnie. Życie jest łatwiejsze, a może i przyjemniejsze, gdy wiemy, co jest dobre, a co złe, co zdrowe, a co szkodliwe, komu czy czemu można ufać, a kogo czy czego należy się wystrzegać. Po drugie, człowiek nadaje światu porządek deskryptywny. Stara się mieć orientację w tym, z czego świat jest zbudowany i jak działa, gdzie jest góra, a gdzie dół, gdzie lewo, a gdzie prawo. Wspomnijmy źródłosłów słowa "sens". Pojęcie to przejęliśmy z łaciny. Już w pierwszym znaczeniu łaciński sensus to "świadomość" (np. omnem sensum alicui auferre); w drugim (intelektualnym): "rozum, władza myślenia, sąd" (Słownik łacińsko-polski, 1981, s. 454). Słownik wyrazów obcych informuje: "sens (łac. sensus zmysł, pojmowanie) logiczna treść, właściwe znaczenie; logiczność, rozsądek" (1977, s. 676).
Poczucie sensu może podlegać chwilowym fluktuacjom. Bywają momenty, gdy wszystko wydaje się nam jasne, znajome i oczywiste; innym razem przeżywamy zdziwienie, zagubienie, poczucie dezorientacji. Zdarza się jednak i tak, że ludzie w sposób trwały tracą poczucie sensu, lub też nie potrafią nadać światu sensownego uporządkowania w satysfakcjonującym ich stopniu. Towarzyszy im wówczas permanentnie poczucie zagubienia i dezorientacji, brak oparcia w czymkolwiek, stan zawieszenia czy wykorzenienia, niewiara w istnienie stałych wartości czy norm. Stan taki najczęściej nazywany bywa anomią.
Anomia: co to takiego?
Prekursorem studiów nad anomią w nowożytnej nauce jest E. Durkheim. Utrzymywał on, że rozwój systemu kapitalistycznego w XIX wieku prowadził
1 Warto zauważyć, że nie jest to chyba cecha właściwa tylko i wyłącznie gatunkowi homo sapiens. Przypomnijmy eksperymenty E.C. Tolmana, z których wynika, że szczury nie uczą się położenia pokarmu w labiryncie w sposób mechaniczny. Okazuje się, że zdobywały one orientację co do właściwego kierunku, potrafiły niejako poznawczo opracować strategię poruszania się w labiryncie, tzw. mapę poznawczą (za: Tomaszewski, 1969).
293
do zerwania pierwotnych więzi społecznych charakterystycznych dla społeczności tradycyjnych, ale jednocześnie nie zdołał wytworzyć nowych instytucji mogących skutecznie pełnić dawne funkcje: i religii, i organizacji. Właśnie stan, w którym Jednostka pozbawiona moralnego oparcia w grupie przestaje być zdolna do normalnego życia, a społeczeństwo niezdolne do sprawowania nad jednostką moralnej opieki i kontroli staje u progu rozkładu" nazwał Durk-heim anomią (Szacki, 1981, s. 437). W warunkach społecznej anomii "działalności jednostek zaczyna brakować regulacji, co jest dla nich źródłem cierpienia" (Durkheim, 1961). Gdy szybkim przemianom społecznym nie towarzyszy taka przebudowa organizacji społecznej, która dawałaby oparcie jednostkom, "ludzie przestają wiedzieć, co jest możliwe, a co niemożliwe; co sprawiedliwe, a co niesprawiedliwe; jakie rewindykacje i nadzieje są uprawnione, jakie zaś idą zbyt daleko [...]" (Durkheim, 1961). Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że w koncepcji Durkheima anomia stanowi przede wszystkim charakterystykę struktury społecznej i kulturowej, nie zaś cechę jednostek żyjących w tej strukturze (odrębną sprawą są psychologiczne konsekwencje życia w warunkach anomicznych).
Problematyką anomii zajmował się też R.K. Merton. Jego analizy wyrastają nade wszystko ze społecznej sytuacji Stanów Zjednoczonych w latach dwudziestych i trzydziestych. Jak pisze, uwagę swoją skoncentrował "na społecznych rezultatach silnego nacisku na sukces finansowy jako cel w społeczeństwie, które nie dostosowało swej struktury do konsekwencji owego nacisku" (Merton, 1982, s. 198-199). Merton definiuje anomię jako "załamanie zdarzające się w strukturze kulturowej, występujące zwłaszcza wtedy, kiedy istnieje silna rozbieżność pomiędzy normami i celami kulturowymi a społecznie ustrukturowanymi możliwościami działania członków grupy zgodnie z tymi normami" (Merton, 1982). Zauważmy, że także w podejściu Mertona anomia jest jeszcze zjawiskiem społecznym. Z drugiej strony jednak autor ten zaproponował "psychologizującą" koncepcję reakcji na sytuację anomii (Merton, 1982, s. 224-254).
W latach pięćdziesiątych daje się zaobserwować systemowa zmiana znaczenia tego pojęcia. W powstałych wówczas i w późniejszych podejściach anomia staje się zjawiskiem przede wszystkim psychologicznym. Przestaje stanowić charakterystykę struktury społeczno-kulturowej, a zaczyna być definiowana w kategoriach stanu świadomości czy mentalności, staje się psychologiczną cechą jednostki ludzkiej. Pierwszymi autorami, którzy dokonali tego zwrotu, byli R.M. Maclver i D. Riesman (ich podstawowe, cytowane tu prace zostały wydane w roku 1950).
Według Maclvera "anomia oznacza stan świadomości człowieka wykorzenionego moralnie, człowieka, który zamiast norm posiada już tylko chaotyczne popędy, który został pozbawiony poczucia ciągłości, wspólnoty, zobowiązania. Człowiek anomiczny stał się sterylny duchowo, reaguje wyłącznie na samego siebie, przed nikim nie jest odpowiedzialny". Dalej Maclver charakteryzuje anomię jako "nieobecność wartości, które mogłyby nadać życiu jakiś cel lub kierunek, utratę wewnętrznych i nabytych (socialized) wartości, niepewność beznadziejnie zdezorientowanego" (Maclver, 1950, s. 84-87). W poglądach Ries-
294
mana szczególnie ważne wydają się dwie kwestie. Po pierwsze, autor ten bodajże pierwszy używał kategorii anomii jako synonimu nieprzystosowania. Nieco dystansując się od poglądów Durkheima, napisał: "Ja używam tego zwrotu (anomia przyp. K.K.) w nieco innym znaczeniu: przymiotnik anomiczny� odpowiada przymiotnikowi nieprzystosowany�. Tego ostatniego unikam ze względu na jego ujemne konotacje" (Riesman, 1996, s. 316). Niestety, kategoria anomii do dziś nierzadko bywa interpretowana w kategoriach niemalże psycho- czy socjopatologicznych mimo kolejnego, następującego zastrzeżenia Riesmana: "W przypadku niektórych kultur ceniłbym wyżej nieprzystosowanych, anomicznych� niż przystosowanych" (1996, s. 318). Ta ostatnia uwaga zbliża nas do drugiej istotnej kwestii. Otóż autor ten zwrócił uwagę, że anomia może przybierać różne formy jakościowe w zależności od czynników makrosys-temowych2.
Warto wreszcie zacytować poglądy T. Parsonsa. Autor ten twierdzi, że: "Najzwięźlej chyba można anomię określić jako stan polegający na tym, że znaczna liczba jednostek odczuwa znaczny brak zintegrowania z trwałymi wzorami instytucjonalnymi, niezbędnego dla jej własnej równowagi i sprawnego funkcjonowania systemu społecznego. Zjawisko to, jak się zdaje, zawiera dwa ważne aspekty. Po pierwsze, wydaje się, że istnieje głęboko zakorzeniona potrzeba względnej stabilności oczekiwań [...]. Oczekiwania nie mogą być stabilne, jeśli normy, które winny je określać, są tak niewyraźne, że nie mogą stanowić prawdziwej wskazówki [...]. Drugi [...] polega na potrzebie wystarczająco konkretnego i stałego systemu systemu symboli, wokół którego mogą się krystalizować uczucia jednostki" (Parsons, 1972, s. 156-157). Akcentując, jak widać, znaczenie stałości (stabilności), autor stwierdza: "Wzrost anomii może być konsekwencją każdej niemal zmiany sytuacji społecznej, która podważa ustalone uprzednio definicje sytuacji, utrwalone formy życia lub symbole" (Parsons, 1972, s. 158).
Kolejnym znanym autorem, twórcą koncepcji anomii, jest L. Srole. Pojęcia "anomia" używa on zamiennie z kategorią alienacji. Stwierdza na przykład, że anomia to alienacja interpersonalna. Za pomocą kategorii Durkheimowskiej Srole stara się opisać wymiar, którego jeden biegun stanowi poczucie dystansu ,jainni", drugi zaś poczucie przynależności do innych. Przeciwieństwo anomii określił mianem eunomii. Srole wyróżnił pięć komponentów anomii (każdemu z nich odpowiada jedna pozycja ułożonej przezeń skali pomiarowej, tzw. skali anomii Srole'a):
przekonanie o obojętności przywódców społecznych wobec potrzeb jed-
nostki;
2 D. Riesman pisał na przykład: "Współczesnych anomików charakteryzuje pustka wyrazu i anomia uczuć, tak jak histeria lub lekceważenie prawa charakteryzowało anomików w społeczeństwach wcześniejszych" (Riesman, 1996, s. 317). Nie sposób nie zauważyć, że stosując swoją psy-chopatologiczną perspektywę, Riesman skłonny byłby zapewne uznać za anomików średniowiecznych biczowników czy osoby zwane w carskiej Rosji mianem jurodiwyj", co być może nie jest pozbawione podstaw, ale nie wydaje się zgodne z klasycznym podejściem Durkheima.
295
� przekonanie, że niewiele da się osiągnąć w społeczeństwie, którego funkcjonowanie postrzegane jest jako niemożliwe do przewidzenia i chaotyczne;
� przekonanie, iż utrzymanie już zrealizowanych celów życiowych jest niemożliwe;
� poczucie bezsensu życia;
� przekonanie, że człowiek nie może liczyć na społeczne i psychologiczne wsparcie od swoich przyjaciół (Srole, 1956).
Wydaje się, że tak rozumiana anomia oznacza nie tyle poczucie braku przynależności do innych (czy świata społecznego), ile raczej zgeneralizowane poczucie zagubienia, opuszczenia i niemocy. I sama kategoria anomii, i pomiar zastosowany przez Srole'a są wyraźnie nasycone negatywnym afektem. Skala tego autora nie mierzy jednak stanów uczuciowych jako takich, a co najwyżej emocjonalne reakcje na własną niemoc, zagubienie czy poczucie bezsensu.
Srole był pierwszym badaczem, który przyczynił się do zbliżenia pojęć anomii i alienacji. Od czasu pojawienia się jego koncepcji zakresy znaczeniowe obu tych pojęć wyraźnie poczynają się krzyżować. W opublikowanej w roku 1959 koncepcji alienacji M. Seemana anomia, rozumiana jako brak norm (normlessness), stanowi jeden z wymiarów alienacji (Seeman, 1959). Także D. Dean wymienia anomię jako jeden z wymiarów alienacji w swojej koncepcji. Autor ten przy okazji wskazuje, że u podstaw anomii tkwić mogą dwa różne fenomeny psychologiczne: po pierwsze, brak kategorii poznawczych umożliwiających procesy ewaluacji (np. niedorozwój lub granicząca z rozpadem dezorganizacja systemu ewaluatywnego jednostki) i po drugie, istnienie niespójności czy sprzeczności w tymże systemie3 (Dean, 1961).
Współcześni empirycznie zorientowani teoretycy alienacji wyróżniają jeszcze jedno godne zainteresowania zjawisko traktowane jako wymiar alienacji, a mianowicie bezsens (czy raczej poczucie bezsensu). Wspomniany już Seeman o bezsensie mówi wtedy, gdy Jednostka nie ma jasności, w co powinna wierzyć, gdy nie ma minimum jasności niezbędnego do podejmowania decyzji" (Seeman, 1959). Kategoria ta zdaje się oznaczać utratę lub brak wiary w żywotność wewnętrznych, poznawczych (w szerokim rozumieniu tego terminu) regulatorów postępowania. Liczne badania wskazują, że są zwykle silnie ze sobą skorelowane (zob. np. Seeman, 1967; Knapp, 1976; Neal, Rettig, 1967; Zeller i in., 1972; Korzeniowski, 1999).
3 Podstawowych danych o nasileniu i zmienności anomii dostarczyła seria badań realizowanych na reprezentatywnych próbach dorosłych Polaków w latach 1993-1997. Były to następujące studia: (1) rok 1993: program badawczy "Zmienność, psychospołeczne uwarunkowania i konsekwencje alienacji społeczno-politycznej w procesie zmiany systemowej", pierwsza fala; autor i kierownik programu: Krzysztof Korzeniowski; realizacja: CBOS; (2) rok 1994: program badawczy "Zmienność, psychospołeczne uwarunkowania i konsekwencje alienacji społeczno-politycznej w procesie zmiany systemowej", druga fala; autor i kierownik programu: Krzysztof Korzeniowski; realizacja: CBOS; (3) rok 1995: program badawczy "Zmienność, psychospołeczne uwarunkowania i konsekwencje alienacji społeczno-politycznej w procesie zmiany systemowej", trzecia fala; autor i kierownik programu: Krzysztof Korzeniowski; realizacja: CBOS; (4) rok 1996: badanie "Aktualne problemy i wydarzenia" (75, CBOS); kooperacja CBOS i Krzysztof Korzeniowski; realizacja: CBOS; (5) rok 1997: (pierwszy) Polski Generalny Sondaż Wyborczy; autorstwo: Zespół; realizacja: CBOS.
296
Czymże zatem jest anomia w dominującym obecnie nurcie badań i refleksji teoretycznej, jak ją najłatwiej określić? Proponuję mówić o anomii jako o stanie, a raczej poczuciu utraty wewnętrznego sensu, jako o stanie dezorientacji, zagubienia i wykorzenienia. Anomiczna jest taka osoba, która nie wie, w co można wierzyć, nie wie, czy i na kim można polegać, czuje się w świecie zagubiona i zdezorientowana, nie rozumie, co się wokół niej dzieje, jakimi regułami świat jest rządzony.
Kategoria anomii doczekała się bardzo wielu definicji i metod operacjona-lizacji (zob. Schacht, 1971). Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że w rozumieniu psychologicznym można ją odnosić do co najmniej dwóch sfer rzeczywistości społecznej. Po pierwsze, można mówić o anomii społecznej czy zgeneralizowanej - dezorientacji, zagubieniu i wykorzenieniu w odniesieniu do świata społecznego traktowanego globalnie, świata instytucji, wzorców kulturowych, innych ludzi. W tym rozumieniu anomia może być traktowana jako charakterystyka osobowości człowieka. Po drugie, można mówić o anomiach określanych jako parcjalne. Nietrudno sobie wyobrazić, że ktoś może być eunomiczny na przykład w miejscu pracy, ale przeżywać zagubienie i dezorientację na przykład w życiu rodzinnym. Przykładem może być szef dobrze prosperującej firmy, którego życie rodzinne znalazło się w fazie rozpadu czy dezorganizacji. W tym opracowaniu oprócz anomii zgeneralizowanej, zwanej poniżej po prostu anomia, interesować nas też będzie niekiedy anomia polityczna.
Źródła anomii
Wspomniani wyżej klasycy upatrywali źródeł stanu anomii w dezorganizacji struktury społecznej spowodowanej drastyczną destrukcją czy przemianami podstaw tejże struktury, przy czym, co warto zauważyć, omawiane zjawisko lokowali w czasie powstania, rozkwitu lub kryzysu demokracji. Nie sposób jednak przeoczyć wcześniejszych opisów diagnozujących stan anomii. Przytoczmy (znacznie skrócony) opis mnicha Fco de Santa Maria pochodzący z XVII wieku:
Odkąd zaczyna płonąć w jakimś królestwie albo w jakiejś republice ów ogień gwałtowny i porywczy, widzi się niemoc magistratów, przerażoną ludność, ubezwładnioną władzę polityczną. Nie przestrzega się już prawa; staje rzemiosło; rodziny tracą spójność, a ulice świecą pustkami. Wszystko ulega przerażającemu pomieszaniu. [...] Ludzie tracą przyrodzone męstwo i nie wiedzą, jakiej słuchać rady, krążą niby zdesperowani ślepcy, potykając się co krok o swój lęk i swoje sprzeczności (cyt. za: Girard, 1991, s. 22).
Anomia wydaje się stanem towarzyszącym człowiekowi od stuleci. Można bowiem przypuszczać, że ilekroć w ludzkiej historii pojawiła się dramatyczna zmiana, zmniejszała się nasza orientacja w rzeczywistości. Czuliśmy się wtedy pozbawieni "korzeni", zagubieni i zdezorientowani.
297
Anomia w Polsce czasów transformacji
Przedstawione dane, przypuszczenia teoretyczne, jak również opisy ob-serwowalnych zjawisk pozwalają sądzić, że anomia może osiągać znaczne nasilenie w warunkach przemian, kryzysów, transformacji itp. Wypadałoby zapytać, czy prawidłowość taka znajduje potwierdzenie w Polsce lat dziewięćdziesiątych. Interesujące nas zjawisko badano kilkakrotnie w warunkach tzw. transformacji systemowej w naszym kraju na reprezentatywnych próbach. Były to badania realizowane przez Pracownię Psychologii Politycznej Instytutu Psychologii PAN (przez autora niniejszego opracowania, zwykle we współpracy z CBOS; zob. przyp. 3). W przeprowadzonych badaniach stosowano różnie rozbudowane skale, ale zawsze zawierały one zestaw trzech pozycji ankiety. Mimo że tak stosowana skala jest krótka, to okazuje się rzetelna - współczynnik alfa Cronbacha (miara spójności wewnętrznej) osiągał wartość co najmniej 0,70 (w roku 1997 osiągnął wartość 0,76). Wyniki przedstawiono w tabeli 1.
Dane z lat dziewięćdziesiątych wskazują, że w warunkach transformacji większość (ponad połowa) Polaków zgadzała się z twierdzeniami diagnostycznymi dla anomii.
W latach osiemdziesiątych i wcześniej nie prowadzono w Polsce porównywalnych badań nad anomia, nie możemy zatem wiarygodnie stwierdzić, że to transformacja systemowa przyczyniła się do znacznego nasilenia analizowanego zjawiska wśród Polaków w ostatniej dekadzie XX wieku (chociaż istnieją dane sugerujące, że taka hipoteza wydawać się może co najmniej wielce prawdopodobna, o czym będzie mowa poniżej). Możemy jednak minimałistycznie stwierdzić, że w warunkach transformacji poziom anomii był wysoki i że nic nie wskazuje, by zachodzące zmiany systemu społeczno-polityczno-ekonomicz-nego sprzyjały ograniczaniu tego zjawiska.
W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych badaliśmy w Polsce - także na próbach reprezentatywnych - nasilenie anomii politycznej. Wyniki pierwszych badań wydawały się zaskakujące. Okazało się bowiem, że w pierwszych chwilach budowania w Polsce systemu demokratycznego około 80% dorosłych Polaków sądziło, że: (1) "Nigdy nie można być pewnym, czy decyzje władz politycznych są słuszne i właściwe"; (2) "Obecnie nie sposób rozsądzić, komu Polska może zaufać" [w przeciwieństwie do: "Dobrze wiadomo, kto w obecnej sytuacji politycznej jest wrogiem, a kto sprzymierzeńcem Polski"]; (3) "Często nie można rozsądzić, czy sytuacja polityczna polepsza się czy pogarsza" (zob. Korzeniowski, 1991). Wynik ten jest zaskakujący z innego jeszcze (oprócz czysto ilościowej wymowy danych) powodu. Otóż w latach osiemdziesiątych, kiedy także badano anomię polityczną, na tle innych wymiarów politycznej alienacji uzyskano wyniki zgoła odmienne. Tamte badania nie były prowadzone na próbie reprezentatywnej. Okazało się wówczas, że badani okazywali się silnie politycznie wyalienowani, z pewnym jednak wyjątkiem. Przeżywali oni polityczną bezsilność, bezsens i wyobcowanie, okazywali się natomiast politycznie eunomiczni, innymi słowy, deklarowali poczucie dobrej orientacji co do wartości politycznego systemu ówczesnej Polski.
298
Tabela 1
Rozkłady odpowiedzi na pytania diagnostyczne dla anomii w latach dziewięćdziesiątych w Polsce
Proszę powiedzieć, w jakim stopniu zgadza się Pan(i) Zdecydo- Raczej Raczej Zdecydo- Trudno
lub nie zgadza z następującymi opiniami wanie się zgadzam się zgadzam się nie zgadzam wanie się nie zgadzam powiedzieć
Coraz trudniej dopatrzyć
się jakiegoś sensu
w otaczającym nas świecie
1993 34,2 33,3 14,5 6,5 11,5
1994 40,4 32,0 13,9 7,1 6,5
1995 38,7 34,1 13,7 8,1 5,4
1996 21,0 38,0 23,0 6,0 13,0
1997 19,8 29,3 23,0 10,2 17,2
Jedyne, czego można być
obecnie pewnym, to tego,
że niczego nie można być
pewnym
1993 47,7 25,8 8,4 5,2 12,8
1994 49,3 27,3 7,5 4,9 11,0
1995 44,7 29,3 11,6 8,2 5,8
1996 37,0 34,0 13,0 4,0 13,0
1997 38,6 26,9 13,7 5,7 14,6
Przy istnieniu tak wielu
różnych idei, teorii i świa-
topoglądów często już
nie wiadomo, w co wierzyć
1993 21,8 27,6 21,5 18,3 10,8
1994 26,5 24,5 22,8 17,1 9,0
1995 28,5 26,7 22,1 18,3 4,2
1996 28,0 31,0 22,0 10,0 9,0
1997 25,5 27,7 20,4 14,3 11,7
Ujmując to bardziej bezpośrednio, w języku operacyjnym, twierdzili oni na przykład: "nie mam żadnego wpływu na bieg zdarzeń politycznych czy życia politycznego w tym systemie", "polityka jest niejasna, pogmatwana i nieprzewidywalna", "w naszym systemie społeczno-politycznym czuję się obco i nieswojo", ale jednocześnie utrzymywali, że wiedzą, czy wierzyć władzy czy opozycji, bądź wyrażali pewność w kwestii, czy posunięcia władzy są słuszne i właściwe czy nie (te ostatnie stwierdzenia miały być diagnostyczne dla politycznej eunomii) (za: Korzeniowski, 1994, s. 81). Przytoczone ustalenia wydają się zgodne z wyrażanymi na początku lat dziewięćdziesiątych opiniami, że w latach osiemdziesiątych dobrze odnajdywały się osoby potencjalnie zagubione, bezradne, zdezorientowane. Natomiast późniejsze lata dziewięćdziesiąte okazały się dla takich osób wyzwaniem często zbyt trudnym. Podjąć go
299
nie mogły, koszty transformacji okazywały się bowiem dla nich ciężarem nie dającym się unieść. Rozpoczęty teraz wątek zbliża nas do drugiego nurtu wyjaśnień anomii.
Status ekonomiczno-społeczny a anomia
Pierwsze badania nad interesującym nas zjawiskiem wykazywały, że silniej anomiczne są osoby zajmujące niższe czy mniej korzystne pozycje w strukturze społecznej (zob. Srole, 1956; Dean, 1961). Także w nowszych badaniach uzyskiwane są analogiczne rezultaty (por. np. Koenig i in., 1981; Mottaz, 1981).
Najczęściej spotykanym w literaturze przedmiotu wyjaśnieniem tych prawidłowości jest hipoteza deprywacji czy frustracji. Twierdzi się na przykład, że osoby z niższych warstw społecznych mają relatywnie mało środków zaspokojenia aspiracji czy celów życiowych (zob. Meier, Bell, 1959). Hipoteza ta jednak okazuje się wyjaśnieniem słabym w świetle danych zebranych przez W.P. Phillibera i W.S. Foxa. Otóż z użyciem analizy ścieżkowej badali oni wpływ statusu społeczno-ekonomicznego i poczucia deprywacji na poziom anomii. Stwierdzili, że bezpośredni wpływ samego statusu (niezależny od deprywacji) jest jednak silniejszy od wpływu zapośredniczonego przez depry-wację (Philliber, Fox, 1982). Z drugiej strony, wyniki innych badań wskazują, że spośród zmiennych socjoekonomicznych najlepszym predyktorem anomii jest niskie wykształcenie (zob. np. Pope, Ferguson, 1982-1983; Schoen-feld, 1983-1984; Korzeniowski 1999). Przedstawione ostatnio dane wskazują, że tradycyjne wyjaśnienia roli statusu społeczno-ekonomicznego nie są nazbyt satysfakcjonujące oraz że większe znaczenie można by przypisywać psychologicznym konsekwencjom stratyfikacji społecznej. Na szczególną uwagę zdają się zasługiwać zmienne poznawcze. I tu warto przywołać wyniki wspomnianych H. Pope'a i M.D. Fergusona. Stwierdzili oni, że im niższy jest poziom inteligencji werbalnej, tym większe jest nasilenie anomii (Pope, Ferguson, 1982-1983). Wynik ten pozwala sądzić, że osoby silniej anomiczne dysponują mniej sprawnym aparatem poznawczym. Nie sposób jednak przesądzić, czy jest to tak, że niższy poziom inteligencji sprawia, iż ludzie czują się zagubieni, zdezorientowani i wykorzenieni, czy też wysoki poziom anomii powoduje "deficyty intelektualne".
Zanim przedstawimy dane sugerujące, jak anomia zależeć może od zjawisk psychologicznych, przedstawimy pokrótce kilka wyników badań zrealizowanych w Polsce. Pokażemy, jak anomia może zależeć od umiejscowienia jednostki w strukturze społecznej (innymi słowy, od wyznaczników statusu eko-nomiczno-społecznego i zmiennych demograficznych). W roku 1997 (w ramach tzw. Polskiego Generalnego Sondażu Wyborczego) badano, czy podstawowe społeczno-demograficzne uwarunkowania anomii stwierdzane w badaniach zachodnich znajdują potwierdzenie w Polsce. Do pomiaru tych zmiennych posłużono się rozwiniętą tzw. metryczką. W wyniku przeprowadzonych analiz wariancji stwierdzono, że osoby silniej anomiczne:
300
� umiarkowanie uczestniczą w świecie instytucji formalnych, szczególnie zawodowych (np. nie pracują, nie pełnią funkcji kierowniczych, zajmują niższe pozycje zawodowe);
� mają gorszą sytuację zawodową (np. mają niższy status zatrudnienia i dostęp do mniejszej liczby miejsc pracy, pracują w gorzej prosperujących firmach);
� zajmują niższe czy mniej korzystne pozycje społeczne (np. są mniej wykształcone, mają mniej wykształconych rodziców, identyfikują się z niższymi warstwami społecznymi, są kobietami);
� mieszkają w mniejszych miejscowościach;
� mają mniej ustabilizowaną sytuację życiową (np. osiągają niższe dochody, są lokatorami mieszkań kwaterunkowych);
� deklarują się jako wierzący (w porównaniu z niewierzącymi, głęboko wierzącymi i przeżywającymi wątpliwości w sprawach wiary) oraz jako katolicy (w porównaniu z niewierzącymi i wyznawcami innych religii).
Okazuje się zatem, że - zgodnie ustaleniami zachodnich badaczy - osoby silniej anomiczne to z reguły te, które zajmują niższe czy mniej korzystne pozycje w strukturze społeczno-ekonomiczno-demograficznej. Przedstawione dane mają charakter przede wszystkim opisowy. Warto zbadać, od jakich czyn-. ników statusu i zmiennych demograficznych poziom anomii zależy wprost i bezpośrednio, niezależnie od innych zmiennych. Na tak postawione pytanie najprościej można udzielić odpowiedzi, posługując się analizą regresji wielokrotnej. Zbadano moc predyktywną następujących czynników statusu i zmiennych demograficznych: płci, wykształcenia, dochodów (deklarowanych), pełnienia funkcji kierowniczych, wielkości miejsca zamieszkania, wieku i religijności (deklarowanej). Okazało się, że o natężeniu anomii decydują jedynie dwie zmienne, a mianowicie poziom wykształcenia i dochodów. W zestawieniu z nimi znaczenie pozostałych pięciu czynników okazało się nieistotne. Osoby bardziej anomiczne są mniej wykształcone i osiągają niższe dochody. Można zatem powiedzieć, że o nasileniu interesującego nas zjawiska decyduje przede wszystkim położenie w hierarchii statusu ekonomiczno-społecznego (SES), a nie zmienne demograficzne. Należy jednak dodać, że te dwie zmienne bardzo słabo wyjaśniały zmienność anomii, jedynie - 6%.
Psychologiczne uwarunkowania anomii
Ten ostatni wynik skłania do przypuszczenia, że anomia może być przede wszystkim funkcją zmiennych psychologicznych. Przypomnijmy zatem wyniki klasycznych już badań H. McClosky'ego i J.H. Schaara. Autorzy ci, stwierdziwszy, że socjologiczne wyjaśnienia genezy anomii są niepełne, postanowili zbadać i opisać psychologiczne mechanizmy jej powstania. Według nich stanowi ona efekt wadliwego procesu socjalizacji. Anomia powstawać miałaby wtedy, gdy dostęp jednostki do norm, wartości czy wzorców kulturowych jest utrudniony. Czynnikami utrudniającymi zaś mogą być właściwości osobowości
301
i intelektu. McClosky i Schaar przewidywali więc na przykład, że wysoki poziom niepokoju, słabe ego, niski poziom rozwoju poznawczego itp. wydatnie utrudniają strukturalizowanie spostrzeżeń i osobistych doświadczeń w sensowne całości, co w efekcie prowadzi do anomii.
Autorzy przeprowadzili badania na reprezentatywnej próbie krajowej (Stanów Zjednoczonych) oraz stanu Minnesota. Pomiarowi poddali około czterdziestu zmiennych psychologicznych. Interesowały ich cechy poznawczego oraz emocjonalnego funkcjonowania jednostki, a także jej charakterystyki społecz-no-ekonomiczne. Zastosowali oryginalne narzędzie do pomiaru anomii. Oprócz tego zjawiska (rozumianego jako dezorientacja ewaluatywna) mierzyło ono także elementy poczucia bezsensu i izolacji społecznej.
McClosky i Schaar stwierdzili pewne istotne zależności. Osoby bardziej anomiczne charakteryzowały się niskim poziomem wiedzy o podstawowych właściwościach systemu społeczno-politycznego. Nie przejawiały też zainteresowania kulturą ani działalnością intelektualną. Zdradzały natomiast wiarę w zjawiska nadprzyrodzone - spirytyzm, nekromancję, astrologię czy proroctwa.
Ich myślenie okazało się mniej spójne i w mniejszym stopniu logiczne. Funkcjonowanie poznawcze charakteryzował znaczniejszy poziom zamknięcia poznawczego. W niższym stopniu były zdolne tolerować wieloznaczność, preferowały jasne, proste i uporządkowane sytuacje, przejawiały obsesyjność i sztywność. Świat był dla nich niezrozumiały, skomplikowany i denerwujący. Miały trudności z koncentracją uwagi i podejmowaniem decyzji. Zdradzały skłonność do zamartwiania się. Przejawiały także podwyższony poziom lęku.
Jak piszą autorzy, osoby silniej anomiczne cechowało także uogólnione poczucie nieadekwatności własnej osoby i pogarda dla samego siebie (self-con-tempt). Przejawiały większe poczucie winy, brak wiary w siebie, niezadowolenie z życia. Bardziej pesymistycznie zapatrywały się na świat. Czuły się silniej sfrustrowane i osamotnione. W kontaktach z innymi ludźmi odczuwały większe zagrożenie oraz brak zdolności wywierania na nich wpływu. Spostrzegały rzeczywistość w kategoriach zagrożenia, a przy tym przejawiały więcej wrogości i potępienia wobec ludzkich słabości.
Ich przekonania i postawy cechował znaczny ekstremizm. Osoby silniej anomiczne żywiły poglądy bądź zdecydowanie prawicowe, bądź też zdecydowanie lewicowe. Przejawiały przy tym totalitaryzm - były bardziej gotowe do poświęcenia wartości ludzkich w imię celów politycznych - oraz przekonania faszystowskie (McClosky, Schaar, 1965).
Liczba zależności zaobserwowanych w badaniach McClosky'ego i Schaara jest imponująca. Zastosowany przez autorów paradygmat badawczy nie informuje jednak jednoznacznie o kierunkach zależności. Zamierzali oni, przypomnijmy, zbadać czy określić psychologiczne uwarunkowania anomii. Wyniki tego studium dostarczają jedynie informacji o korelacjach między anomią i wieloma zmiennymi psychologicznymi. Stwierdzono ponadto, co warto podkreślić, że ich współwystępowanie nie jest zależne od wielu zmiennych spo-łeczno-ekonomicznych. Jak się wydaje, można zasadnie twierdzić, że kierunki zaobserwowanych związków są bardziej złożone, niż przewidywali autorzy.
302
Zapewne część zmiennych współwystępujących z anomią to jej uwarunkowania, część to efekty czy skutki, a część to "tylko" korelaty.
Najbardziej prawdopodobnymi przesłankami anomii wydawać się mogą nade wszystko ogólne, niespecyficzne treściowo właściwości psychologiczne utrudniające, jak mówią autorzy "strukturalizację spostrzeżeń i osobistych doświadczeń w sensowne całości". Wymóg ten zdają się spełniać po pierwsze, formalne właściwości struktur poznawczych, jak zamkniętość, sztywność czy mała tolerancja na wieloznaczność, oraz po drugie, zjawiska psychologiczne utrudniające sprawny przebieg procesów poznawczych, jak na przykład wysoki poziom lęku, niska samoocena czy samoakceptacja, zgeneralizowany pesymizm, poczucie frustracji itp. Konsekwencjami anomii wydają się natomiast zjawiska najbardziej konkretne i specyficzne, jak na przykład przekonania polityczne, społeczne (np. dotyczące zjawisk nadprzyrodzonych). Charakteryzuje je nade wszystko prostota i schematyzm (głównie w potocznym rozumieniu); stanowią najłatwiejsze do "objęcia rozumem" rozwiązania w sytuacji dezorientacji i zagubienia. Zjawiska pozostałe, przede wszystkim inne odczucia o podobnym poziomie konkretności i specyficzności, można z niewielkim prawdopodobieństwem popełnienia błędu uznać za proste psychologiczne korelaty anomii.
Pojawia się pytanie, czy rezultaty badania McClosky'ego i Schaara zyskują potwierdzenie gdzie indziej i w jakich wynikach badań. W roku 1997 przeprowadzono w Polsce obszerne badania pozwalające udzielić na nie przybliżonej odpowiedzi. Badaliśmy wówczas wiele zmiennych psychologicznych, o których można było sądzić, że stanowią przynajmniej korelaty anomii4. Uzyskane wyniki w swej ogólnej wymowie nie odbiegają od rezultatów uzyskanych przez McClosky'ego i Schaara. Okazuje się, że silniej anomiczni Polacy badani w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych charakteryzują się niedoborem psychologicznego dobrostanu: przeżywają nastroje depresyjne, twierdzą, że jakość ich życia jest marna, dostrzegają też jej pogorszenie w porównaniu z latami wcześniejszymi. Ponadto są krytycznie nastawieni wobec świata polityki i brakuje im politycznego wyrafinowania (sophistication) - dysponują mniejszą wiedzą polityczną i są mniej zainteresowani polityką. Silniej anomiczni Polacy przeżywali znaczne nasilenie politycznej alienacji (czuli się wobec rzeczywistości politycznej bezsilni i wyobcowani) i wierzyli, że o stanie sceny politycznej decydują tajemnicze, ukryte, zakonspirowane siły wrogo nastawione wobec kraju (mieli wyższe nasilenie politycznej paranoi). Okazuje się też jednak, że ich postawy społeczno-polityczne były dość wyraziste. Bardziej anomiczni Polacy okazali się silniej autorytarni, konserwatywni i skrajni w wyrażanych opiniach. Nie byli zdecydowanymi zwolennikami systemu demokratycznego, przy czym poglądy swe zdawali się określać jako raczej lewicowe (czy mniej prawicowe).
Być może podobieństwo wyników uzyskanych niedawno w Polsce oraz wcześniej przez McClosky'ego i Schaara jest nieprzypadkowe i świadczy o pew-
4 Opis pomiaru poszczególnych zmiennych zamieszczono w pracy Psychologiczne profile elektoratów najsilniejszych partii w wyborach z roku 1997 (Korzeniowski, 1999).
303
nych uniwersalnych prawidłowościach. Ich porównanie skłaniać może do postawienia pytania: czy anomia niezależnie od swych uwarunkowań historycznych, makrosystemowych, psychologicznych stanowi jednorodne zjawisko na naszej planecie? Na razie na tak radykalnie postawione pytanie nie sposób udzielić konkluzywnej odpowiedzi.
Wiemy, że anomia pojawia się w znacznym nasileniu w sytuacjach kryzysowych czy krytycznych dla funkcjonowania struktury społecznej, przy czym dawała się zauważyć w różnych epokach historycznych. Wiemy też, że znaczne jej nasilenie jest obserwowane (nawet w warunkach stabilności) wśród przedstawicieli niższych czy mniej uprzywilejowanych warstw społecznych, chociaż umiejscowienie jednostki w strukturze społecznej raczej słabo wyjaśnia to nasilenie. Wiemy wreszcie, że w różnych systemach społecznych ano-mii towarzyszy dość jednorodna konfiguracja zjawisk psychologicznych. Warto pewnie też przypomnieć, że z anomia związany jest zwykle brak psychologicznego dobrostanu. Można przypuszczać, że psychologiczny stan anomii nie jest dla jednostki atrakcyjny, należałoby raczej zaliczyć go do awersyjnych.
Konsekwencje anomii
Anomia może mieć wiele konsekwencji. Przede wszystkim należałoby przypuszczać, że wtedy, gdy normy i wartości tracą na znaczeniu, ludzie mogą się zachowywać w sposób odbiegający od przyjętych norm czy zasad postępowania. Na potwierdzenie tej tezy można przytoczyć wyniki badania A. Furnha-ma. Autor ten stwierdził, że osoby silniej anomiczne są bardziej skłonne do zachowań antyspołecznych (Furnham, 1984).
Jakie mogą być inne psychopołityczne konsekwencje anomii? Wiadomo, że może ona stanowić predyktor niektórych zachowań wyborczych. Po pierwsze, osoby silniej anomiczne (także politycznie) częściej odmawiają uczestniczenia w wyborach. Po drugie, jeżeli już w nich biorą udział, to chętniej głosują na aktorów sceny politycznej proponujących rozwiązania najprostsze, innymi słowy populistyczne (zob. Korzeniowski, Skarżyńska 1991; Korzeniowski, 1999). Wyrażają wreszcie, po trzecie, poparcie dla poglądów populistycznych jako takich.
Przewidując konsekwencje anomii, warto zwrócić uwagę na jej istotę (pojmowaną fenomenologicznie). Otóż, o czym już uprzednio wspominaliśmy, anomia jest stanem braku (lub utraty) sensu czy orientacji w świecie społecznym. Jak zauważyliśmy, jest to stan awersyjny. Można go inaczej metaforycznie nazywać "głodem" czy "łaknieniem" sensu czy znaczenia.
Konsekwencje takiego stanu rzeczy związane są z dwiema psychologicznymi prawidłowościami. Po pierwsze, z podstawowymi regułami procesów atrybucji (Kofta, 1985; Skarżyńska, 1984). Wiemy, że wtedy, gdy "coś nam się nie układa", zwykle odwołujemy się do rozmaitych czynników zewnętrznych, w tym do jakichś "innych". To "oni" najczęściej są winni temu, że nam się nie wiedzie, że ponosimy niepowodzenia, że spotykają nas klęski życiowe. Zwykle ostatnim czynnikiem odpowiedzialnym za to wszystko bywam ,ja sam".
304
Po drugie, warto przypomnieć, o czym uczy nas fizjologia. Pomyślmy, co może czynić głód czy łaknienie "sensu". Zapewne to samo co każdy głód czy łaknienie. Staramy się nasze niedobory najważniejszych substancji zaspokoić w pierwszej kolejności, natychmiast i w sposób najbardziej dostępny, a przez to często najprostszy. Najpierw zaspokajamy podstawowy głód, a dopiero potem potrafimy doceniać smakołyki. W taki sposób jadają ludzie w krajach przez wieki ubogich (na przykład we Włoszech podaje się najpierw sycące "pasty", a dopiero później bardziej wykwintne i droższe dania).
Co może mieć z tym wspólnego omawiane zjawisko anomii? Przypomnijmy, że może ona przybierać formę "głodu sensu czy znaczenia". Po pierwsze, przyczyn braku społecznego sensu zwykle poszukujemy "na zewnątrz nas". Jesteśmy zagubieni i zdezorientowani, nasz świat chwieje się w posadach, ale przecież to nie "my" jesteśmy temu winni, musieli to uczynić jacyś "oni". Po drugie, głód sensu jesteśmy gotowi zaspokajać za pomocą środków poznawczo najprostszych. Obezwładnieni poznawczą niemocą, dezorientacją i wykorzenieniem, nie poszukujemy tych stanów rzeczy w złożonych mechanizmach spo-łeczno-politycznych, w równaniach pokazujących zależności miedzy podażą a popytem, we współczynnikach wzrostu gospodarczego brutto w zależności od wartości WIG... Nie, wtedy zwykle szukamy rozwiązań najprostszych, najszybciej zaspokajających nasz głód sensu. Z poczuciem dobrze wykonanego (poznawczego) obowiązku poszukujemy kozła ofiarnego. Nie zawsze jest on łatwo dostrzegalny, czasem trzeba go wytropić, wykryć, ujawnić jego niecne intencje i działania i wreszcie obarczyć rolą winowajcy.
Spiskowa teoria dziejów
Termin "teoria" w tym miejscu i kontekście nie ma prawie nic wspólnego z kategorią "teoria" stosowaną w nauce. Tutaj łączą się z nią pojęcia: "obawa", "podejrzenie", "strach", w planie poznawczym noszące znamiona racjonalizacji (zob. Aronson, 1995). Używając tego terminu, warto mieć w pamięci kategorię prywatnych czy naiwnych teorii rzeczywistości społeczno-politycznej (zob. rozdział "Autorytaryzm i jego psychopolityczne konsekwencje" w niniejszym tomie). W tym rozumieniu teoria to sposób ujmowania rzeczywistości społecznej w sposób najbardziej odpowiadający jednostce.
Kiedy ludzie wierzą w spiski
Rozpocznijmy wywód od identyfikacji pojęć podstawowych. Co to jest spisek? Wielka encyklopedia powszechna PWN informuje nas, że spisek to: "porozumienie kilku osób (z reguły co najmniej trzech) zawarte w celu dokonania określonego przestępstwa" (t. 10, s. 705). D. Pipes, klasyk, przytacza następującą definicję: "związek lub stowarzyszenie dwóch lub więcej osób zorganizowany w celu popełnienia wspólnie jakiegoś czynu przestępczego lub zakazanego prawem" (Pipes, 1998, s. 39).
305
A czym są wspomniane teorie spiskowe? Pipes proponuje określenie co najmniej proste: "Teorie spiskowe - lęk przed nie istniejącymi spiskami [...]" (Pipes, 1998, s. 15). Jest konsekwentny, powtarza bowiem dalej: "Teoria spiskowa jest obawą przed spiskiem, którego nie ma" (Pipes, 1998, s. 40). Natychmiast pojawia się pytanie: "A jak można być pewnym, że go nie ma?". Teoretyczna definicja Pipesa nie dostarcza żadnych rozstrzygnięć, ani teoretycznych, ani empirycznych. Niedawno ujawniono informacje, że w uśmierceniu Marti-na Luthera Kinga uczestniczyły tajne służby Stanów Zjednoczonych. Sposoby działania służb specjalnych innych państw są powszechnie znane. Oglądając telewizję, dowiadujemy się, że dzięki łączności satelitarnej można zlikwidować czy obezwładnić przywódcę oddziałów partyzanckich na Zakaukaziu. Możemy, też tylko dzięki mediom, dowiedzieć się, jaka była rola CIA w tworzeniu rządów w Ameryce Południowej lub jak KGB wpływał na losy drugiej wojny światowej i na późniejszą historię (np. dzięki infiltracji wywiadu brytyjskiego). Nie mamy gotowego, szybko i odpowiednio przebarwiającego się lakmusowego papierka ostatecznie przekonującego nas, który jak się może wydawać uknuty w tajemnicy spisek jest realny, a który jest jedynie tworem naszej lub innych osób fantazji.
Warto już w tym miejscu zauważyć, że spiskowe teorie dziejów są uważane przede wszystkim za zjawiska kulturowe lub będące wytworem szczególnego historycznego kontekstu. Jak zauważa wielu uczonych i naukowców, pojawiają się one bądź to w specyficznych momentach historii ludzkości, bądź to w specyficznych formacjach społeczno-kulturowych. Na przykład S. Mo-scovici twierdzi, że teorie spiskowe są domeną XX wieku (Moscovici, 1987). Natomiast Pipes stara się nas przekonać, że "pochodzą one sprzed 250 lat, z okresu Oświecenia". I powiada dalej: "koncepcja, że samotny osobnik lub instytucja usiłuje opanować świat spiskowymi metodami, nie jest odwieczną cechą ludzkiego umysłu, ani też wytworem naszego stulecia" (Pipes, 1998, s. 41). Poglądowi takiemu nie można odmówić racjonalnych podstaw. Można bowiem sądzić, że spiskowe teorie miały niezbyt wielkie szansę rozwoju w czasach panowania monarchii (mono-archii). Wtedy władza była jedna: monarcha (choćby nawet oświecony) stanowił prawo i egzekwował jego realizację, był też ostateczną instancją w odbywających się procesach (karnych i cywilnych). Po rewolucji francuskiej w Europie załamał się model jedyno-władztwa, a w konsekwencji pojawiła się poliarchia (zob. Sartori, 1998). Powstało wielowładztwo, podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Zauważmy, że wtedy też - w Oświeceniu - pojawiła się czwarta władza, czyli opinie coraz bardziej niezależnych dziennikarzy oraz ich czytelników (teraz nazywana opinią publiczną). Powstanie poliarchii w konsekwencji istnienia wielu nie zawsze wszak łatwo identyfikowalnych centrów władzy sprzyjać mogło dopatrywaniu się źródeł rozmaitych wydarzeń w siłach niejawnych ukrytych przed wzrokiem i sposobami pojmowania charakterystycznymi dla świadomości potocznej.
Okazuje się, że przekonanie o działaniu dobrze zorganizowanych spiskujących grup nie jest tworem naszej epoki i z całą pewnością towarzyszyło spo-łeczno-politycznemu myśleniu ludzkości od dawien dawna. Nie można jednak
306
wykluczyć możliwości, że przejawia się bardziej intensywnie w szczególnych momentach. Renę Girard, autor znanej książki Kozioł ofiarny, przekonuje, że teoria spiskowa pojawia się przede wszystkim w momentach klęsk, kryzysów, przełomów, epokowych przemian (Girard, 1991, s. 21 i n.).
Pipes stara się opisać i scharakteryzować spiskową teorię dziejów: "Teorie te zawierają zazwyczaj trzy podstawowe elementy: potężną, złą i zakonspirowaną organizację aspirującą do ogólnoświatowej hegemonii; nieświadomych wykonawców i agentów, którzy poddają cały świat wpływom rzeczonej grupy do tego stopnia, że jest ona zaledwie o krok od osiągnięcia sukcesu; i wreszcie dzielną, ale osaczoną ze wszystkich stron grupkę, która pilnie potrzebuje twojej pomocy, by zapobiec katastrofie" (Pipes, 1998, s. 41).
W jakich sferach bytu społecznego możemy odnaleźć spiskową teorię dziejów? Co najmniej w dwóch. Po pierwsze, dostrzegamy ją w świadomości społecznej - zbiorowej mentalności i przekazach kulturowych (w podaniach, mitach, symbolach). W tym przypadku spiskowa teoria dziejów jest przedmiotem takich dziedzin, jak historia (także historia idei), etnologia czy socjologia. Po drugie, odnajdujemy ją w mentalności pojedynczych ludzi. W tym przypadku staje się ona przedmiotem zainteresowania psychologów (i psychiatrów). Każdy z nas może w większym lub mniejszym stopniu wierzyć w to, że na nasze życie (każdego z nas z osobna lub "nas" jako zbiorowości) decydujący czy dominujący wpływ mogą mieć uknute w konspiracji spiski. Ten poziom analizy stanowić będzie podstawę dalszej części niniejszego opracowania.
Spiskowa teoria dziejów w perspektywie psychologicznej
Spiskowa teoria dziejów niemalże z definicji dotyczy sfery polityki. Jeżeli prześledzimy dorobek badawczy psychologów w ostatnich dekadach, to okaże się, że rzadko zajmują się oni tą sferą rzeczywistości społecznej. Wszelako nierzadko podejmują kwestie paralelne, o czym będzie też poniżej mowa.
Zwykle bywa tak, że gdy psychologia podejmuje jakąś społeczno-kulturo-wą kwestię, stara się zidentyfikować jej psychiczną (mentalną, poznawczą) reprezentację. Podobnie rzecz się ma ze spiskową teorią dziejów.
Najbardziej proste czy bezpośrednie odniesienie do interesującej nas problematyki na gruncie psychologii polega na bezpośrednim przełożeniu idei spiskowej teorii dziejów na "wiarę" czy przekonania jednostki. Według tego podejścia człowiek "wierzący" to ten, który uważa, że ważne wydarzenia polityczne są wynikiem uknutych w konspiracji tajemnych porozumień czy decyzji podejmowanych w sposób co najmniej niejawny. Autorem reprezentującym to podejście jest T. GoertzeJ. Ułożył on dość zwięzłą skalę składającą się z dziesięciu pozycji. Robocze jej tłumaczenie przedstawiono poniżej.
Jak widać, empiryczne, a może i teoretyczne podejście Goertzela jest dość specyficzne. Po pierwsze, zwróćmy uwagę, że dość wyraźnie identyfikuje, czy raczej demaskuje spiskującą grupę. Jest to przede wszystkim amerykański rząd ze swymi agendami, z jakichś powodów wrogo nastawiony do rządzonych. Pozycje tego rodzaju stanowią 70% skali. Po drugie, zauważmy, że 40%
307

Ramka 1
Skala wiary w teorie spiskowe T. Goertzela
(BELIEF IN CONSPIRACY THEORIES)
śmierć prezydenta Kennedy'ego była wynikiem zorganizowanego spisku (a nie ataku samotnego zamachowca (alone gunman)); Anita Hill była uczestnikiem ipart) spisku przeciwko sędziemu Claren-ce'owi Thomasowi;
wirus AIDS został rozmyślnie (deliberately) stworzony w rządowym laboratorium;
rząd rozmyślnie rozpowszechnił (spread) wirus AIDS w środowisku homoseksualistów;
rząd rozmyślnie rozpowszechnił wirus AIDS w dzielnicach czarnych (black community);
siły powietrzne skrywają dowody, że Stany Zjednoczone były odwiedzane przez UFO (flying sources);
FBI była zaangażowana w zamach na Martina Luthera Kinga; Ronald Reagan i George Bush spiskowali z Iranem (Iranians), aby amerykańscy zakładnicy nie zostali uwolnieni przed wyborami w roku 1980; Japończycy rozmyślnie spiskują, aby zniszczyć (destroy) gospodarkę amerykańską;
amerykański rząd rozmyślnie upowszechnia (put) narkotyki w dzielnicach biedoty (inter city communities).
pozycji skali odnosi się do mniejszości już to etnicznych, już to seksualnych. Nie informuje ona zatem o poczuciu zagrożenia "nas wszystkich", ale raczej niektórych z nas. Robins i Post, oceniając wartość diagnostyczną tej skali, mogliby bez ogródek stwierdzić, że bada ona jedynie wiarę w spiskową teorię dziejów grup uciśnionych (w USA) (Robins, Post, 1999, s. 84-86). Po trzecie, zwraca uwagę charakter i interpretacja stosowanego wskaźnika wiary w teorie spiskowe. Wskaźnikiem jest suma punktów świadczących o akceptacji dla zamieszczonych w skali stwierdzeń. Wskaźnikiem nasilenia wiary jest po prostu liczba spisków, w których istnienie wierzymy. Zauważmy, że wartość wskaźnika zależy przede wszystkim od listy wydarzeń, którym można przypisać spiskowy rodowód. Warto zapytać autora: "Skąd się wzięły pozycje skali?". Zapewne badacz o innej orientacji światopoglądowej mógłby uzyskać dramatycznie odmienne wartości wskaźnika wiary w teorie spiskowe. Gdyby na przykład interesował się poczynaniami Czarnych Panter, rolą Kremla czy Pekinu, a może nawet działalnością cosa nostry, mógłby uzyskać odmienne niż Goer-tzel rezultaty. Na zakończenie warto zauważyć, że zakładana przez autora wiara w teorie spiskowe może być też przejawem znakomitej orientacji w funkcjonowaniu amerykańskiego rządu i jego służb specjalnych. Znając ujawnione już dokonania wywiadów i kontrwywiadów rozmaitych krajów, nie sposób wykluczyć, że rozmaite dziwne, a i groźne wydarzenia są skutkiem dzia-
308
łania tajnych agentów i ich głęboko często ukrytych tajemniczych mocodawców. Jedna z osób należących do amerykańskiej upper-class powiedziała: "Może w CIA jest inna CIA". Znając dokonania amerykańskich służb specjalnych, nie można supozycji takiej odmówić racjonalnego uzasadnienia. Konkludując, ope-racjonalizacja omawianego zjawiska proponowana przez T. Goertzela ma niezłą moc zawierania, ale nieznaną (może nikłą) moc odrzucania. Musimy tu naturalnie poruszyć problem równie stary co teorie spiskowe, a mianowicie: gdzie jest prawda? Czy prawdę głoszą ci, którzy powiadają, że system władzy jest powszechnie znany, poznawczo dostępny i praktycznie kontrolowalny, czy ci, którzy twierdzą, że ośrodki decyzyjne są głęboko ukryte i zakonspirowane? Na dobrą sprawę, można by myśleć, że osoby uzyskujące wysokie wyniki w skali Goertzela mogą być albo silnie owładnięte teorią spiskową, albo głęboko przenikliwe i doskonale zorientowane w regułach funkcjonowania rzeczywistości politycznej.
Inne stanowisko prezentują polscy autorzy M. Kofta i G. Sędek. Badacze ci, odwołując się do teoretycznego dorobku innych naukowców (Billig, 1978; Grau-mann, 1987; Moscovici, 1987; Poliakov, 1973-1985) stworzyli koncepcję "stereotypu duszy grupowej" (SDG), innymi słowy: "reprezentacji zbiorowego wroga" (Kofta, Sędek, 1999, s. 175). Grupie takiej, istniejącej obiektywnie lub reprezentowanej w umyśle jednostki, autorzy przypisują następujące atrybuty:
� Obsesyjne dążenie do władzy, pragnienie rozszerzania za wszelką cenę zakresu kontroli nad rozmaitymi dziedzinami życia społecznego i zdominowania innych grup (w tym szczególnie grupy własnej "nosiciela" stereotypu).
� Aktywność spiskową: grupa osiąga swoje cele w znacznej mierze dzięki tajnym zdradzieckim sprzysiężeniom i intrygom oraz innym zakulisowym działaniom. W postaci skrajnej przekonanie to przyjmuje postać wiary w istnienie ogólnoświatowego tajnego rządu, sterującego zachowaniem członków grupy obcej (por. Protokoły Mędrców Syjonu; Cohn, 1967).
� Wysoki stopień egoizmu grupowego i solidarności grupowej; ludzie ci myślą wyłącznie o interesie własnej grupy, lekceważąc dobro innych ludzi, a zarazem są bardzo solidarni, popierają się nawzajem.
� Członków postrzega się jako subordynowanych wykonawców woli grupy (na przykład zakłada się ich całkowitą lojalność i podporządkowanie centralnemu odległemu "ośrodkowi dowodzenia") (Kofta, Sędek, 1999, s. 176-177).
Stereotyp duszy grupowej (SDG) jest szczególnego rodzaju reprezentacją "onych" opartą na "przyczynowości diabolicznej" (zob. Poliakov, 1973-1985 oraz interpretację autorów, ibidem).
Na poziomie operacyjnym Kofta i Sędek utożsamiali stereotyp duszy grupowej z ustosunkowaniem do narodowości lub grup etnicznych. Zjawisko to badali z użyciem kilku metod, różniących się poziomem metodologicznego wyrafinowania. Podejście ich koncentrowało się na uzyskiwaniu informacji, czy badani spostrzegają różne narodowości lub grupy etniczne jako: (1) posiadające znaczny (nadmierny) wpływ na to, co się dzieje w Polsce, (2) dążące do panowania nad światem, (3) dążące do uzyskania decydującego wpływu w międzynarodowych instytucjach finansowych, (4) czyniące to w sposób niejawny.
309
Ramka 2
Najbardziej rozbudowana miara SDG proponowana przez Koftę i Sędka
przedstawiała się następująco:
Czy zgodził(a)by się Pan(i), czy też nie z opinią, że:
1. Jakiś naród dąży do panowania nad światem?
2. Jakiś naród zmierza do przejęcia kontroli nad naszymi bankami i całą gospodarką?
3. Przedstawiciele pewnych narodów pomagają tylko swoim, nie dbając o dobro innych ludzi?
4. Przedstawiciele pewnych narodów działają "jak jeden mąż", kiedy w grę wchodzi interes narodowy?
5. Pewne narody osiągają swoje cele w polityce międzynarodowej dzięki tajnym porozumieniom i działaniom?
6. Pewne narody zachowywały się często w sposób nielojalny i podstępny wobec innych narodów? (Kofta, Sędek, 1999).
Autorzy stwierdzili, że stereotyp duszy grupowej jest istotnym predykto-rem postaw społecznych wobec różnych narodowości (niezależnie od usto-sunkowań afektywnych). Stwierdzili też, że w wielu przypadkach (na przykład w odniesieniu do różnych narodowości) SDG można uważać za zjawisko względnie homogeniczne. Okazało się wszakże, że grupą uważaną za szczególnie predestynowaną do knucia spisków są Żydzi (Kofta, Sędek, 1999). Poważnym mankamentem podejścia proponowanego przez autorów jest ograniczenie się przynajmniej na poziomie empirii do grup narodowościowych. Wiadomo bowiem, że teorie spiskowe odnosić się mogą do różnych grup, nie tylko Żydów, Niemców czy Rosjan, ale też do różokrzyżowców, masonów i przysłowiowych cyklistów. Po drugie, wydaje się, że w koncepcji autorów mało jest "spiskowości". Stanowi ona jedną z wielu składowych stereotypu duszy grupowej.
Co łączy oba przedstawione podejścia? Otóż istotą podejść Goertzela oraz Kofty i Sędka jest wskazanie grup knujących tajne spiski oraz sfer rzeczywistości społeczno-politycznej, w których ta działalność się przejawia. Stosując taką strategię, narażeni jesteśmy na wykrywanie odmiennych treściowo "prywatnych teorii spiskowych". I tak na przykład wiarę w to, że grupą spiskującą jest rząd i jego agendy (por. podejście Goertzela), można określić mianem lewicowej (a może anarchistycznej) teorii spiskowej; natomiast do przekonania, że spiskują przede wszystkim Żydzi (por. podejście Kofty i Sędka), być może da się zastosować kategoria prawicowej (a na pewno antysemickiej) teorii spiskowej.
Wśród różnych psychologicznych podejść do kwestii spiskowej teorii dziejów odnaleźć można wreszcie kategorię paranoi politycznej. Wstępnie możemy ją zdefiniować jako zgeneralizowane przekonanie, że głównym, jeżeli nie jedynym motorem wydarzeń politycznych są działania o charakterze spisku tajnych, działających w ukryciu ugrupowań wrogo nastawionych wobec "nas".
310
Zakonspirowane, głęboko uknute spiski. Kategoria paranoi politycznej
Paranoja a paranoja polityczna
Paranoja, najbardziej interpersonalna z chorób psychicznych, jest również najbardziej polityczna, w szerokim tego słowa znaczeniu: dotyczy stosunków władzy. Paranoicy potrzebują przecież wrogów, a gdzie można ich znaleźć więcej niż w świecie polityki? (Robins, Post, 1999).
O tym, czym jest paranoja, należałoby się właściwie dowiadywać ze słownika psychiatrii czy psychopatologii, termin ten bowiem oznacza jedną z tzw. chorób psychicznych, psychoz. Paranoja na dobre jednak zagościła w języku potocznym; słowem tym opisujemy rozmaite stany psychiczne i sytuacje nie zawsze zgodnie ze słownikową definicją. Mawiamy często: "Ależ to paranoja!", komentując na przykład jakieś urzędowe, biurokratyczne wariactwo.
Zajrzyjmy jednak do Encyklopedycznego słownika psychiatrii (1978). Dowiadujemy się, że termin ten wywodzi się z języka greckiego: para to "mimo, obok, poza czymś, wbrew", noos zaś to "sens, myśl, istota, rozum". Dalej możemy przeczytać, że paranoja to psychoza przewlekła, cechująca się usystematyzowanymi urojeniami, które mogą się pogłębiać, jednak bez osłabienia intelektu i bez zmian osobowości. "Za charakterystyczne w tej psychozie uchodzą tzw. urojenia interpretacji (tj. urojenia wynikające z bezkrytycznie fałszywej oceny prawidłowych spostrzeżeń) oraz urojenia ksobne (tj. dopatrywanie się urojonych związków pomiędzy zjawiskami zewnętrznymi i działaniem innych ludzi a własną osobą). Częste są również urojenia prześladowcze, rozwijające się najczęściej w związku z przeszkodami, na jakie natrafia chory w swej działalności i realizowaniu swych chorobliwych koncepcji. Uderza przy tym logika oraz uporządkowanie sekwencji w rozwijaniu założeń urojeniowych oraz brak rozkojarzenia w myśleniu. [...] Osobowość bywa na ogół mało zmieniona i zdolność do pracy bywa często zachowana" {Encyklopedyczny słownik psychiatrii, 1978, s. 294-295). Jedna z postaci paranoi wyróżnionych przez autorów słownika nosi miano "prześladowczej" (persecuto-ria). Urojenia prześladowcze zdają się w tej psychozie dominować czy występować najczęściej.
Robins i Post przytaczają następującą definicję paranoi (za: Webster's New Universal Unabridged Dictionary): "Choroba psychiczna, dla której typowe są usystematyzowane urojenia oraz projekcja osobistych konfliktów przypisywanych rzekomej wrogości otoczenia; chroniczna psychoza funkcjonalna, rozwijająca się w podstępny sposób. Charakteryzuje się uporczywymi, nie ulegającymi zmianom, spójnymi pod względem )9g}(%nym Urojem&ffii, dotyczącymi przeważnie prześladowań albo związanymi z manią wielkości" (Robins Post 1999, s. 9).
A paranoja polityczna? Posługując się tym terminem, plasujemy się na granicy między psychiatrią, psychologią a myśleniem potocznym. Używając pojęcia "paranoja polityczna", na pewno nie mamy na myśli psychozy, a szczególny sposób myślenia o polityce, którego podstawą jest rozbudowana po-
311
dejrzliwość oraz elementy urojeń, głównie prześladowczych. W dyskursie społecznym, także w Polsce, często bywają wygłaszane poglądy o tym, że o życiu politycznym decydują ukryte, głęboko zakonspirowane, nie znane szerszemu ogółowi siły. Co więcej, siły te są wrogo nastawione do naszego kraju, a ich głównym zadaniem jest knucie tajemniczych spisków przeciwko nam. Wyznawanie takich właśnie poglądów nazywamy polityczną paranoją. Jej istotą jest przeświadczenie o decydującej w polityce roli ukrytych spiskujących gremiów i dojmujące poczucie zagrożenia. W przedstawionym rozumieniu paranoi politycznej nie jesteśmy odosobnieni. Podobnie definiują ją Pipes (1998) oraz Robins i Post (1999). Ci ostatni piszą: "W poglądach paranoika na historię godne odnotowania jest nie to, że wierzy on w istnienie i znaczenie spisków w końcu zdarzają się i mogą mieć znaczenie ale że uznaje spisek za siłę napędową historii oraz podstawową zasadę organizującą świat wszelkiej polityki" (1999, s. 53).
Warto może powiedzieć, co różni kategorię j>aranoi jiołitycznej od podejść przedstawionych uprzednio. Nie są to na pewno stanowiska przeciwstawne czy z gruntu ze sobą niezgodne. Podstawowa różnica polega na odmiennym rozłożeniu akcentów. Gdy mówimy o paranoi politycznej, początkowo nie interesuje nas, kim są głęboko zakonspirowane siły knujące rozliczne spiski (co jest sprawą pierwszoplanową w podejściach Goertzela oraz Kofty i Sędka), lecz przekonanie, że większość wydarzeń społeczno-politycznych (nie tylko wydarzenia spektakularne czy o zasadniczym znaczeniu) jest wynikiem uknutych w tajemnicy spisków. Aby przybliżyć tę kategorię, można się posłużyć statystyczną metaforą. Paranoja polityczna to przekonanie, że znaczący procent wariancji wydarzeń politycznych wyjaśniany jest przez knute w ukryciu spiski, jedynie zaś nieznaczny (a może żaden) procent jest wynikiem jawnych układów i ustaleń politycznych. Trudno jednoznacznie określić kierunek zależności przyczynowych między porównywanymi podejściami. Możliwe jest bowiem, że uznawszy, iż jakaś silna grupa w sposób niejawny kontroluje sytuację polityczną, zaczniemy twierdzić, że nic w polityce nie dzieje się jawnie. Z drugiej strony, można o paranoi politycznej myśleć jako o pewnego rodzaju predyspozycji czy gotowości do przypisywania różnym, teraz już konkretnym grupom spiskowania przeciwko "nam".
Dla pełnej jasności powtórzmy: w przedstawionym rozumieniu politycznej paranoi nie ma mowy, kim są ukryte, wrogie siły, czy są one jakoś zróżnicowane, czy też stanowią niezróżnicowaną magmę. Innymi słowy, nie wnikamy na tym etapie namysłu, skąd się wywodzą w przekonaniu politycznego paranoika - owe tajemnicze, zakonspirowane siły ani kto konkretnie knuje spiski przeciw nam (na przykład Polsce), czy są to na przykład Żydzi, Niemcy, masoni czy przysłowiowi cykliści, czy jeszcze ktoś inny. Jest to osobny problem. Dla proponowanego rozumienia politycznej paranoi ważna jest jedynie wiara, po pierwsze, w istnienie owych tajemniczych sił, a po drugie, w skuteczność ich dziejowej misji.
Paranoi politycznej nie sposób uznać za psychiczną chorobę, stan psychotyczny. Wiadomo powszechnie, że na życie polityczne mają wpływ różne ukry-
312
te siły (niekiedy eufemistycznie nazywane z angielska lobby). Knucie spisków nie jest politykom obce. Polityczna paranoja niekiedy (a w niektórych sytuacjach nawet nagminnie) może być traktowana jako postawa oparta na nader racjonalnych podstawach (na przykład w systemach totalitarnych, policyjnych). Badacze reprezentujący podejście socjobiologiczne pokazują też, że spiskowa teoria dziejów (a raczej rozbudowana podejrzliwość i poczucie zagrożenia) może być niekiedy funkcjonalna dla rozprzestrzeniania własnych genów, a zatem sprzyjać trwaniu i rozwojowi hordy, stada, gatunku (zob. Alexander, 1987). Powtórzmy zatem, paranoja polityczna nie musi być sama z siebie stanem patologicznym czy chorobowym. W warunkach społeczeństwa "nie-chore-go", jak zauważają Robins i Post: "Reakcja paranoiczna to wypaczenie użytecznego zachowania służącego radzeniu sobie. Paranoja jest przesadną formą wypróbowanego w polityce stylu czujnej podejrzliwości, uważnej obserwacji i wykorzystywania okazji" (Robins, Post, 1999, s. 31). Dalej czytamy: "Paranoja, zwłaszcza w politycznym wydaniu, rzadko bywa całkowitym urojeniem. Jest przeważnie wypaczeniem jakiejś prawdy" (Robins, Post, 1999, s. 69). Bywa jednak i tak, że paranoja polityczna może stanowić kulturową i psychologiczną normę. Robins i Post przytaczają (za R. Benedict) opis ludu Dobu zamieszkującego małe wyspy położone w pobliżu Nowej Gwinei. Ich kulturę cechuje powszechna wzajemna wrogość i podejrzliwość. Wszyscy podejrzewają wszystkich (a już szczególnie, co najciekawsze, osoby najbliższe) o złe intencje i ich realizację w postaci rzucania czarów czy uroków (Robins, Post, 1999, s. 72-73). Autorzy wspominają też, że w irańskiej konstytucji dwukrotnie jest mowa
0 spiskach przeciwko narodowi irańskiemu (Robins, Post, 1999, s. 77). Okazuje się, że podejrzliwość (nawet paranoiczna) może być niekiedy najwyżej stanowioną normą prawną.
Warto też zauważyć, że pojęcie, o którym jest tu mowa, na gruncie psychologii można rozważać w kilku perspektywach teoretycznych (zob. np. Moscovi-ci, 1987). Robinsowi i Postowi najbliższy wydaje się aparat pojęciowy psychologii dynamicznej (zob. Robins, Post, 1999). Twierdzą oni, że paranoja jest obroną przed wrogością i utratą znaczenia. Paranoik obawia się własnej agresji
1 wrogości i broni się przed tymi obawami, stawiając się w roli ofiary czy osoby prześladowanej. Stosowanym mechanizmem obronnym jest projekcja. Dzięki niej możliwe jest uzewnętrznienie agresji, ale tak, że przypisana ona zostaje innym. Dlatego, jak zauważają autorzy, paranoicy są podejrzliwi wobec innych albo nadwrażliwi. Paranoika charakteryzuje ponadto "wygórowana samoocena i wygórowane ambicje". Reakcją na ich zagrożenie mogą być urojenia. "Paranoiczne urojenia prześladowcze i wielkościowe mają przemóc poczucie niższości, bezwartościowości, przekonanie, że nikt danej osoby nie kocha (zapamiętajmy motyw miłości przyp. K.K.). Wyobrażenie, że jest się obiektem spisku, stanowi obronę przeciw znikomości, wyobrażenie o wielkości ma również charakter obronny, maskuje podświadomą niepewność. Lepiej być kimś wielkim, znaczącym niż nieważnym i nieudolnym" (Robins, Post, 1999, s. 28). Rekonstruując psychologiczne korzenie paranoi, autorzy odwołują się też do teorii M. Klein. Autorka ta zaproponowała kategorię "pozycji parano-
313
idalno-schizoidalnej". Oznacza ona "prymitywny stan psychologiczny, dla którego typowe jest rozszczepienie na obiekt idealizowany, kochający oraz obiekt zły, prześladujący" (Robins, Post, 1999, s. 102). Klein uważa także, że dla paranoi charakterystyczne jest projektowanie na zewnątrz uczuć negatywnych. Stara się ona jednak dodatkowo wyjaśnić dwie kolejne kwestie. Istnienie samej pozycji paranoidalno-schizoidalnej oraz wyparcie i projekcja agresji i nienawiści mają powodować silną potrzebę miłości, stanowiącą przeciwwagę dla uczuć negatywnych. Zjawisko to ma tłumaczyć wrażliwość paranoików na utratę miłości lub odrzucenie (Robins, Post, 1999, s. 103). Autorzy nie precyzują, czy mają na myśli potrzebę bycia kochanym czy potrzebę kochania. Należy sądzić, że mowa jest o pierwszej z nich. Po drugie, centralna kategoria koncepcji Klein pozwala ukazać przeciwieństwo paranoi, którym nie jest bynajmniej rozwaga czy racjonalizm, ale depresja. Osoba znajdująca się w pozycji paranoidalno-schizoidalnej ma dwa wyjścia. Może się do uczuć negatywnych nie przyznawać, a po ich projekcji na zewnątrz narazić się na paranoję. Ale może też przyznać się do agresji i nienawiści, czego efektem jest "poczucie winy i wyrzuty wobec samych siebie", a w konsekwencji depresja (Robins, Post, 1999, s. 104). Nie ma jednak powodów, by sądzić, że wspomniane dwa sposoby funkcjonowania wzajemnie się wykluczają czy że nie może następować "przełączanie się" jednego na drugi. Można bowiem sobie wyobrazić, że raz używamy wyparcia i projekcji, innym zaś razem tzw. sensytyzacji. Na zakończenie warto jednak zaznaczyć, że opisywane przez autorów mechanizmy odnoszone są do wczesnego dzieciństwa. Wydaje się, że zajmują się oni przede wszystkim genezą paranoi, powiedzmy, klinicznej (nazywanej też "prawdziwą"; zob. Namysłowska 2001), a nie politycznej. Na marginesie można odnotować, że te dwa ujęcia niekiedy im się mieszają. Na przykład gdy mówią o paranoi polityków, wydają się mieć na myśli głębokie zaburzenia osobowości niektórych aktorów sceny politycznej, a nie paranoję polityczną, tak jak ją wcześniej definiowali5.
Paranoja polityczna w przedstawionym powyżej rozumieniu nie stanowiła przedmiotu rozbudowanych studiów empirycznych. Nieporównanie częściej analizowano paranoiczne myślenie polityków. Dalszą część niniejszego rozdziału opierać będziemy na wynikach badań realizowanych w Polsce, przede wszystkim zaś - przeprowadzonego w roku 1997 Polskiego Generalnego Sondażu Wyborczego (zob. PGSW, 1998).
Dla psychologów społecznych ważne wydawać się może, po pierwsze, pytanie, z jak silnym społecznym poparciem mogą się spotkać w warunkach transformacji systemowej przekonania świadczące o paranoi politycznej. Po drugie, postaramy się odpowiedzieć na pytanie, od czego polityczna paranoja Polaków może zależeć, jakie są jej współczesne psychospołeczne uwarunkowania.
5 Oczywiście perspektywa psychodynamiczna nie jest jedyna, ale chyba inspirująca. R.M. Kra-mer w artykule Paranoid cognition in social systems: Thinking and acting in the shadow ofdoubt (1998) zdaje się deklarować podejście poznawcze. Intensywnie jednak nawiązuje do myślenia w kategoriach psychodynamicznych. Poglądów tego autora nie referujemy w niniejszym rozdziale, nie sposób bowiem tego uczynić bez rozbudowanego wątku krytycznego.
314
Rozmiary politycznej paranoi w Polsce w warunkach transformacji systemowej
Badania sondażowe przeprowadzone w latach 1996, 1997 i 1999 (na reprezentatywnych próbach dorosłych Polaków) wskazują, że nasilenie paranoicznych przekonań politycznych ulegało wahaniom. Na początku drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych było udziałem blisko 30% dorosłych Polaków, a w roku 1999 -już ponad 40%. Odpowiednie wyniki przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2
Rozkłady odpowiedzi na pytania diagnostyc zne dla par anoi polity< 3znej (w %)
Zdecydo- Raczej Raczej Zdecydo- Trudno
Pozycja wanie się się się nie wanie się
zgadzam zgadzam zgadzam nie zgadzam powiedzieć
To nie rząd nami rządzi;
ci, którzy naprawdę
nami sterują, nie są znani
1996 3 6 16 18
1997 3 3 13 24
1999 4 9 36 15
Ci, którzy twierdzą, że
istnieją na świecie potężne,
ukryte siły spiskujące
przeciwko Polsce, mają
wiele racji
1996 2 4 53 22
1997 2 1 52 27
1999 3 3 19 18
Skala paranoi politycznej w dotychczasowych badaniach okazuje się raczej skromna. O interesującym nas zjawisku informują dwie pozycje ankiety. Skala ta okazuje się jednak dość rzetelna. Wartość współczynnika alfa Cron-bacha (w roku 1997) wyniosła 0,59. Okazuje się, że za pomocą tylko dwóch pozycji ankiety badamy zjawisko dość jednorodne.
Nie sposób ocenić, czy procent osób wyznających paranoiczne przekonania polityczne jest obiektywnie duży czy mały. Potrzebne by tu były dane porównawcze. W roku 1996 z pytaniami diagnostycznymi dla politycznej paranoi zgadzało się 30% Polaków, w roku 1997 - 27%, a w roku 1999 - 42%. Nie mamy zatem do czynienia w warunkach transformacji systemowej z pandemią politycznej paranoi, ale zauważmy, że wielkość grupy, której omawianą właściwość można przypisać, liczyć trzeba w milionach. Obserwujemy też, że w sytuacji kryzysu wiarygodności władz państwowych (w roku 1999) nasilenie interesującego nas zjawiska wyraźnie przyrasta; ponadto spada też wtedy odsetek osób odpowiadających "trudno powiedzieć". Wyniki te zdają się wskazywać, że
315
kryzysowi zaufania do władzy ustawodawczej i/lub wykonawczej towarzyszyć zaczyna przekonanie o znaczeniu knutych w ukryciu spisków i o roli pozakon-stytucyjnych ośrodków decyzyjnych. Niestety nie dysponujemy obecnie informacjami, komu możliwość podejmowania decyzji jest przypisywana.
Uwarunkowania paranoi politycznej
Jacy są Polacy myślący o rzeczywistości politycznej w sposób paranoiczny? Warto przypomnieć prezentowane przez J. Czapińskiego znamienne wyniki badań z pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych. Badacz ten odkrył zjawisko silnego "uziemienia" mentalności społecznej Polaków. Okazało się, że jest ona bardzo silnie uzasadniona przez czynniki statusu ekonomiczno-społecznego i zmienne demograficzne. Niektóre z nich wyjaśniały nawet 60% wariancji psychicznego dobrostanu (Czapiński, 1996). Warto jednak pamiętać, co w swoich historycznych analizach odnotowują Robins i Post, że do paranoicznego myślenia o polityce najczęściej bywają skłonni przedstawiciele najniższych warstw społecznych; znane są jednak z historii przykłady, że były to elity (Robins, Post, 1999; s. 59-60). Przewidywania zatem nie muszą być jednoznaczne, szczególnie dodajmy w warunkach transformacji systemowej. Zapytajmy więc, czy paranoja polityczna jest "uziemiona", czy jest dobrze wyjaśniana przez czynniki statusu ekonomiczno-społecznego oraz zmienne demograficzne.
Zgodnie z przedstawionymi powyżej przewidywaniami stwierdzono nasilenie objawów politycznej paranoi przede wszystkim u osób zajmujących niższe czy mniej korzystne pozycje społeczno-ekonomiczne. W ukryte, zakonspirowane i spiskujące siły sterujące polityką silniej wierzą ludzie mniej wykształceni, wywodzący się z mniej wykształconych rodzin, zajmujący niższe pozycje zawodowe, rolnicy, ale też osoby bardzo religijne, szczególnie katolicy w porównaniu z innymi wierzącymi w przekaz Biblii. Dotychczas przedstawiono jedynie wyniki bezpośrednich, opisowych porównań (dokonywanych z użyciem analizy wariancji).
Warto jednak odpowiedzieć na pytanie, jak od podstawowych czynników statusu ekonomiczno-społecznego i zmiennych demograficznych może zależeć nasilenie politycznej paranoi, jak silnie ją one warunkują. Aby odpowiedzieć na to pytanie, posługujemy się zwykle tzw. analizą regresji wielokrotnej. Wyniki tej statystycznej analizy informują o tym, które z wielu możliwych czynników (pierwotnie - korelatów) wyjaśniają interesujące nas zjawisko wprost i bezpośrednio, tzn. niezależnie od innych czynników.
Wyniki analizy regresji wielokrotnej wskazują, że wyznaczniki statusu ekonomiczno-społecznego bardzo słabo wyjaśniają paranoję polityczną. Analizowaliśmy rolę następujących wyznaczników statusu i zmiennych demograficznych: płci, wykształcenia, dochodów, zajmowanego stanowiska, wielkości miejsca zamieszkania, wieku, religijności (deklarowanej).
Możemy powiedzieć, że w sposób bardziej paranoiczny myślą o polityce osoby mniej wykształcone, starsze, osiągające niższe dochody, deklarujące znaczną religijność i nie będące kierownikami. Okazuje się zatem, że u osób
316
przynajmniej pod trzema względami zajmujących niższe pozycje w hierarchii statusu ekonomiczno-społecznego obserwuje się nasilenie paranoi politycznej. Zauważmy jednak, że zmienne, które znalazły się w równaniu regresji, wyjaśniają jedynie 6% wariancji omawianego zjawiska. Jest to wynik dość zgodny z rezultatami badań realizowanych gdzie indziej. Wspomniany wyżej Goertzel także nie zdołał wyjaśnić czynnikami statusu znacznego procentu wariancji wiary w teorie spiskowe (zob. Goertzel, 1994).
Jeżeli polityczna paranoja w słabym stopniu jest wyjaśniana czynnikami statusu ekonomiczno-społecznego i czynnikami demograficznymi, to od czego zatem zależy? Można przypuszczać, że lepiej ją wyjaśniają czynniki psychologiczne. Jakie? Tu można, a chyba nawet należy, puścić wodze teoretycznej fantazji, gdyż teoretycznie spójna psychologiczna koncepcja wyjaśniająca mentalną reprezentację spiskowej teorii dziejów jeszcze nie istnieje (szczególnie w warunkach transformacji systemowej). Możemy się jednak odwołać do koncepcji bardziej czy mniej dojrzałych lub rozwiniętych. Wydaje się, że paranoja polityczna może być warunkowana następującymi czynnikami:
� psychologicznym nieprzystosowaniem deficytami psychologicznego dobrostanu, na przykład depresją, anomią (dezorientacją i poczuciem bezcelowości), poczuciem frustracji itp. (wyobraźmy sobie taki osobisty skrypt: "nic w tym świecie nie znaczę, jest on ciemny, niezrozumiały i wrogi, nikogo tu nie mam; ponieważ jednak świat ten istnieje, zatem musi należeć do jakichś bliżej nieznanych onych�") (na tego rodzaju uwarunkowania zwracali uwagę Ro-bins i Post (1999));
� alienacją polityczną - deficytem w sferze politycznej kontroli i przynależności (wyobraźmy sobie taki osobisty skrypt: ,jeżeli to nie ja� czy my� decydujemy o rzeczywistości politycznej, to nie jest to mój świat, a w takim razie decydować o wszystkim muszą jacyś obcy oni�) (gdy Robins i Post analizowali uwarunkowania paranoi politycznej, wskazywali na rolę bezsilności (1999, s. 77, 266);
� szczególnymi wizjami porządku społeczno-politycznego, na przykład autorytaryzmem rozumianym jako hierarchiczna wizja porządku społecznego i wynikająca stąd "naturalna" konieczność podporządkowywania się autorytetom (osobisty skrypt: "zawsze muszą być jacyś ważniejsi, dominujący"), które zwykle są tak psychologicznie odległe, że wydają się ukryte) (zob. Adorno i in., 1950);
� obiektywną ignorancją polityczną, na przykład brakiem wiedzy politycznej czy politycznych zainteresowań (osobisty skrypt: "nie wiem, co się dzieje, ale skoro się dzieje, jestem wobec tego otwarty na różne pomysły, nawet fantastyczne, a przy głodzie sensu� najlepiej najprostsze") (zob. punkt "Status eko-nomiczno-społeczny a anomia" w niniejszym rozdziale);
� zdecydowanymi orientacjami społeczno-politycznymi, na przykład krytycyzmem politycznym czy deklarowaną lewicowością-prawicowością (osobisty skrypt: "mam jasną i jednoznaczną wizję rzeczywistości politycznej i o czymkolwiek innym� bym się dowiedział, potwierdzi to moją wizję świata; muszę jednak uważać na onych�").
317
Aby zweryfikować te przypuszczenia, pierwotnie zastosowano analizę korelacji. Wyniki były zgodne z przewidywanymi. Wartości współczynników korelacji okazały się wysoce istotne. Najwyższa wyniosła 0,35, gdy większość przekroczyła wartość bezwzględną 0,13 (przy liczebności analizowanej próby 1995 osób).
Okazało się, że osoby z silniejszą skłonnością do politycznej paranoi:
� przeżywają stan braku psychologicznego dobrostanu (towarzyszą im nastroje depresyjne, nie znajdują oparcia w systemie wartości, negatywnie oceniają jakość swojego życia obecnie w porównaniu z poprzednimi latami);
� wykazują znaczny dystans wobec rzeczywistości politycznej (są politycznie wyalienowane, krytycznie myślą o scenie politycznej, przypisując jej aktorom brak norm, cynizm, wyrachowanie);
� wykazują niski poziom tzw. politycznego wyrafinowania dysponują mniejszą wiedzą polityczną i są mniej zainteresowane polityką.
Można powiedzieć, że pierwotne przewidywania (nie stanowiące jeszcze modelu teoretycznego) zostały potwierdzone. Pojawia się jednak pytanie, czy sposób, w jaki mogą decydować o natężeniu politycznej paranoi, daje się ująć w możliwie spójnych kategoriach teoretycznych.
Po raz kolejny sprawdzano, które z psychologicznych czynników mogą wprost i bezpośrednio decydować o poziomie paranoi politycznej. Ponownie zastosowano analizę regresji wielokrotnej. Badaliśmy rolę następujących psychologicznych zmiennych: anomii, depresji, frustracji obecnej, frustracji zrela-tywizowanej, alienacji politycznej, autorytaryzmu, zainteresowania polityką, wiedzy politycznej, krytycyzmu ekonomiczno-politycznego, lewicowości-pra-wicowości (deklarowanej).
Analiza regresji wielokrotnej wykazała, że paranoja polityczna w zasadzie nie zależy od tych czynników psychologicznych, o których moglibyśmy powiedzieć, że są "obiektywne" czy twarde, jak na przykład wyrafinowanie polityczne (wiedza polityczna czy zainteresowanie polityką), niezadowolenie z jakości życia (np. poczucie frustracji zarówno obecnej, jak i zrelatywizowanej). Okazało się, że o nasileniu politycznej paranoi decydują przede wszystkim czynniki subiektywne czy, powiedzmy, subtelne stany psychiczne. W sposób paranoiczny myślą o polityce, po pierwsze, osoby odczuwające zagubienie i bezcelowość (tzw. anomiczne). Po wtóre, myślą tak ludzie o szczególnym nastawieniu wobec świata polityki, a mianowicie politycznie wyalienowane (bezsilne i wyobcowane) oraz krytycznie nastawione do bieżącej sytuacji politycznej. Po trzecie, odnajdujemy tu osoby autorytarne, wierzące, że świat społeczny jest zbudowany hierarchicznie, i bezkrytycznie podporządkowujące się autorytetom. Po czwarte wreszcie, o nasileniu politycznej paranoi decyduje osobista polityczna autoidentyfikacja, a mianowicie deklarowanie prawicowych poglądów politycznych.
Do paranoicznego myślenia o polityce skłonne okazują się zatem przede wszystkim osoby słabo odnajdujące się w rzeczywistości społecznej, a także politycznej, i nie wierzące we własną podmiotowość, chociaż deklarujące się jako wyznawcy poglądów prawicowych. Zauważmy, że zmienne psychologicz-
318
ne ponadtrzykrotnie lepiej (ok. 21%) wyjaśniają polityczną paranoję niż czynniki statusu ekonomiczno-społecznego i zmienne demograficzne.
Rodzi się zatem pytanie, jak dobrze wyjaśniają polityczną paranoję łącznie analizowane zmienne psychologiczne oraz czynniki statusu ekonomiczno-społecznego i zmienne demograficzne. Pytanie to można sformułować inaczej, w bardziej radykalny sposób: które z wyróżnionych społecznych zjawisk psychologicznych (czynniki statusu i zmienne demograficzne) okazują się ważniejsze dla wyjaśnienia politycznej paranoi? Wyniki kolejnej analizy regresji wielokrotnej, w której uwzględniono uprzednio brane pod uwagę czynniki statusu i zmienne psychologiczne, można przedstawić następująco. Oprócz wcześniej wymienionych zmiennych psychologicznych do równania represji' �^L dodatkowo
- spośród' czynników statusu ekonomiczno-społecznego i zmiennych demograficznych -jedynie wiek. Niezależnie od charakterystyk psychologicznych ludzie starsi okazują się bardziej skłonni do paranoicznego myślenia o polityce. Jednocześnie warto zauważyć, że przy tej modyfikacji równania regresji procent wyjaśnianej wariancji wcale nie wzrasta. Utrzymuje się na poziomie 21%.
Okazuje się zatem, że czynniki statusu ekonomiczno-społecznego i zmienne demograficzne nie przyczyniają się w żaden sposób do lepszego wyjaśnienia paranoi politycznej w porównaniu z czynnikami psychologicznymi.
Tak więc przytoczona wcześniej teza Czapińskiego o "uziemieniu polskiej duszy", nie odnosi się do politycznej paranoi (w końcu lat dziewięćdziesiątych). Równie podatni na paranoję polityczną okazują się bogaci i biedni, lepiej i gorzej wykształceni, mieszkańcy metropolii i przysiółków, a może nawet katolicy i świadkowie Jehowy, albowiem dla wysokiego poziomu politycznej paranoi ważne jest nade wszystko, by ludzie byli anomiczni, politycznie wyalienowani, autorytarni, nastawieni krytycznie i identyfikujący się jako wyznawcy poglądów prawicowych.
Wiele naszych danych cechuje spójność z wynikami innych badaczy. Wzmiankowany już Goertzel stwierdził, że anomia stanowi silny psychologiczny predyktor konspiracyjnej wizji (teorii) polityki (Goertzel, 1994). Jak pamiętamy, teza taka stanowi oś tego opracowania. Mirowsky i Ross wskazują na związki paranoi i bezsilności (1983). Taka zależność dawała s^^^WL^i^ '^^Nssss^^J-^-^TarsCTn^^Tn -polityczne;) paranoi "jest autorytaryzm (zob. Adorno i in., 1950). Można jednak przypuszczać, że niektóre stwierdzone przez nas zależności mogą być przypisane szczególnemu kontekstowi społeczno-poli-tyczno-historycznemu, czyli obecnej fazie transformacji systemowej w Polsce. Warto pewnie zapytać, czy związek deklarowania poglądów politycznych jako prawicowych z polityczną paranoją jest zjawiskiem specyficznym dla Polski i co ta zależność konkretnie znaczy. Szczególnie, jeżeli będziemy pamiętać, że do prawicowych przekonań przyznaje się znacznie więcej Polaków niż obywateli USA (dane Generalnego Sondażu Społecznego).
Na zakończenie warto zapytać, czym jest dla jednostki polityczna paranoja i jakie są jej psychologiczne funkcje. Wydaje się, że na podstawie omówionych analiz możemy przedstawić jej "dwutorową" psychologiczną interpretację. Po pierwsze, polityczna paranoja jawić się może jako forma adaptacji do stanu i/lub poczucia postradania czy braku sensu w rzeczywistości
319
ne ponadtrzykrotnie lepiej (ok. 21%) wyjaśniają polityczną paranoję niż czynniki statusu ekonomiczno-społecznego i zmienne demograficzne.
Rodzi się zatem pytanie, jak dobrze wyjaśniają polityczną paranoję łącznie analizowane zmienne psychologiczne oraz czynniki statusu ekonomiczno-społecznego i zmienne demograficzne. Pytanie to można sformułować inaczej, w bardziej radykalny sposób: które z wyróżnionych społecznych zjawisk psychologicznych (czynniki statusu i zmienne demograficzne) okazują się ważniejsze dla wyjaśnienia politycznej paranoi? Wyniki kolejnej analizy regresji wielokrotnej, w której uwzględniono uprzednio brane pod uwagę czynniki statusu i zmienne psychologiczne, można przedstawić następująco. Oprócz wcześniej wymienionych zmiennych psychologicznych do równania regresji wchodzi dodatkowo - spośród czynników statusu ekonomiczno-społecznego i zmiennych demograficznych jedynie wiek. Niezależnie od charakterystyk psychologicznych ludzie starsi okazują się bardziej skłonni do paranoicznego myślenia o polityce. Jednocześnie warto zauważyć, że przy tej modyfikacji równania regresji procent wyjaśnianej wariancji wcale nie wzrasta. Utrzymuje się na poziomie 21%.
Okazuje się zatem, że czynniki statusu ekonomiczno-społecznego i zmienne demograficzne nie przyczyniają się w żaden sposób do lepszego wyjaśnienia paranoi politycznej w porównaniu z czynnikami psychologicznymi.
Tak więc przytoczona wcześniej teza Czapińskiego o "uziemieniu polskiej duszy", nie odnosi się do politycznej paranoi (w końcu lat dziewięćdziesiątych). Równie podatni na paranoję polityczną okazują się bogaci i biedni, lepiej i gorzej wykształceni, mieszkańcy metropolii i przysiółków, a może nawet katolicy i świadkowie Jehowy, albowiem dla wysokiego poziomu politycznej paranoi ważne jest nade wszystko, by ludzie byli anomiczni, politycznie wyalienowani, autorytarni, nastawieni krytycznie i identyfikujący się jako wyznawcy poglądów prawicowych.
Wiele naszych danych cechuje spójność z wynikami innych badaczy. Wzmiankowany już Goertzeł stwierdził, że anomia stanowi silny psychologiczny predyktor konspiracyjnej wizji (teorii) polityki (Goertzeł, 1994). Jak pamiętamy, teza taka stanowi oś tego opracowania. Mirowsky i Ross wskazują na związki paranoi i bezsilności (1983). Taka zależność dawała się przewidzieć. Nie dziwi też, że wyznacznikiem politycznej paranoi jest autorytaryzm (zob. Adorno i in., 1950). Można jednak przypuszczać, że niektóre stwierdzone przez nas zależności mogą być przypisane szczególnemu kontekstowi społeczno-poli-tyczno-historycznemu, czyli obecnej fazie transformacji systemowej w Polsce. Warto pewnie zapytać, czy związek deklarowania poglądów politycznych jako prawicowych z polityczną paranoją jest zjawiskiem specyficznym dla Polski i co ta zależność konkretnie znaczy. Szczególnie, jeżeli będziemy pamiętać, że do prawicowych przekonań przyznaje się znacznie więcej Polaków niż obywateli USA (dane Generalnego Sondażu Społecznego).
Na zakończenie warto zapytać, czym jest dla jednostki polityczna paranoja i jakie są jej psychologiczne funkcje. Wydaje się, że na podstawie omówionych analiz możemy przedstawić jej "dwutorową" psychologiczną interpretację. Po pierwsze, polityczna paranoja jawić się może jako forma adapta-cj i do stanu i/lub poczucia postradania czy braku sensu w rzeczywistości
319
społeczno-politycznej, do stanu i/lub poczucia bezradności i wyobcowania. W tym rozumieniu może ona być traktowana jako forma poszukiwania czy raczej odkrycia sensu i znaczenia. Po drugie jednak paranoja polityczna stanowić może formę ekspresji szczególnego rodzaju mentalności czy orientacji, a mianowicie światopoglądu prawicowego o charakterze autorytarnym. Znając naturę paranoicznego sposobu myślenia, można przypuszczać, że stanowi ono przesłankę samospełniającego się proroctwa.
Podsumowanie
Czego się dowiedzieliśmy, prowadząc pewnego rodzaju empiryczne śledztwo w kwestii braku czy utraty społeczno-politycznego sensu w warunkach transformacji systemowej? Skąd się bierze i do czego prowadzi? Czy brak takiego sensu nam doskwiera? Czy go odzyskujemy? A jeżeli tak, to w jaki sposób?
Przede wszystkim możemy stwierdzić, że anomia pozwala się wyraźnie empirycznie "uchwycić" w warunkach transformacji. Może dlatego, że kategoria ta powstała w wyniku analiz zmian społecznych jeszcze bardziej radykalnych niż te, które dokonują się w Europie Środkowo-Wschodniej. Dowiedzieliśmy się też, że anomia w warunkach transformacji osiąga znaczne rozmiary. Ujmując to w języku bardziej prostym, ponad połowa Polaków żyje obecnie (na przełomie stuleci) w stanie anomii. Wydaje się jednak, że natężenie omawianego zjawiska zależeć może także od czynników psychologicznych. Uzyskane w Polsce dane przyczyniają się do potwierdzenia ogólnie sformułowanej hipotezy McClosky'ego i Schaara mówiącej, że "anomia powstawać miałaby wtedy, gdy dostęp jednostki do norm, wartości czy wzorców kulturowych jest utrudniony" (zob. punkt "Psychologiczne uwarunkowania anomii" w niniejszym rozdziale).
Wiele psychologicznych korelatów anomii może sugerować, że nie sposób jej utożsamiać z dobrostanem. Towarzyszyć jej też powinien, co jest empirycznie potwierdzone, niski poziom społeczno-politycznego wyrafinowania. Anomia ujmowana jako stan utraty czy braku sensu zdaje się dolegliwa dla jednostki. Sugerowaliśmy, że można o niej myśleć jako o pewnego rodzaju "głodzie". Głód taki, jeśli jest intensywny, bywa zaspokajany w sposób prosty lub za pomocą prostych środków. Podstawowym sposobem wydaje się poszukiwanie jego przyczyn "na zewnątrz" (anomicznej) jednostki oraz w obszarach innych niż oficjalne i otwarte życie polityczne. Łatwo wtedy uznać, że o kształcie sceny politycznej i o dokonujących się na niej działaniach decydują ukryte, zakonspirowane, wrogo nastawione i spiskujące siły. Dlatego też osoby ano-miczne stają się wyznawcami tzw. spiskowej teorii dziejów. Jedną z postaci tej "teorii" jest paranoja polityczna, tzn. zgeneralizowane przeświadczenie, że w polityce nic nie dzieje się jawnie, a jej postać zależy przede wszystkim od tajemniczych spisków (niezależnie od tego, kto mógłby spiskować). Należy przypuszczać, że paranoja polityczna nie jest jedynym "uproszczonym" sposobem odnajdywania utraconego sensu. Innym sposobem może być autorytaryzm. Istnieją powody, by sądzić, że stan zagubienia, dezorientacji i braku
320
zakorzenienia może owocować pragnieniem jasnych, jednoznacznych i najlepiej hierarchicznie zorganizowanych reguł organizujących życie społeczne (np. silny, autokratyczny przywódca) (zob. Reykowski, 2000; także rozdział "Autorytaryzm i jego psychopolityczne konsekwencje" w niniejszym tomie).
Pojawia się interesujący fenomen: paranoja polityczna warunkowana jest przede wszystkim zjawiskami psychologicznymi, a w znikomym stopniu wyznacznikami statusu ekonomiczno-społecznego. O paranoi politycznej można wobec tego mówić w dwojakim sensie. Raz jawić się nam może jako przewidywany efekt utraty czy braku społeczno-politycznego sensu. Mamy wtedy prawo o niej mówić jako o sposobie przystosowania do tej niełatwej sytuacji. Po drugie jednak paranoję polityczną możemy traktować jako element ekspresji mentalności prawicowo-autorytarnej. Pamiętajmy, że stwierdzenie takie nie ma waloru tezy ponadczasowej, niezależnej od historycznego kontekstu.
Na koniec warto się zastanowić, czy paranoja polityczna może mieć znaczenie dla demokracji jako takiej oraz dla procesów demokratyzacji zachodzących w naszym kraju i w bezpośrednim sąsiedztwie. Przypomnijmy, że do przekonań politycznych dających się określić jako paranoiczne w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych przyznawało się 30-40% dorosłych Polaków. Znaczne nasilenie politycznej paranoi może stanowić dobry wskaźnik braku zaufania do demokracji, niewiary w jawność życia politycznego, w możliwość kontrolowania rządzących przez rządzonych, w efektywność procedur demokratycznych, na przykład instytucji wyborów czy samorządów lokalnych. Jeżeli znaczący procent społeczeństwa wierzyłby, że los ich i ich kraju zależy głównie od tajemnych spisków, trudno byłoby liczyć na powodzenie demokracji czy procesu demokratyzacji.
Znając historię chociażby tylko XX wieku, nie można wykluczyć, że życie polityczne jest w pewnej mierze regulowane przez tajne spiski zawiązywane albo w rządowych gabinetach, albo w luksusowych posiadłościach, albo na pokładach prywatnych samolotów, albo jeszcze gdzie indziej. Większość ludzi jednak w to nie wierzy. Sądzą oni, może naiwnie, że życie polityczne dokonuje się jawnie i że mają na nie wpływ. Może warto zająć się kiedyś tym, co można by nazwać polityczną antyparanoją. Pamiętajmy jednak, że jej składową także mogą być urojenia; tym razem oparte na przesadnej ufności, otwartości i poczuciu pewności.
Bibliografia
Adorno T.W., Frenkel-Brunswik E., Levinson D.J., Sanford R.N. (1950), The authoritarian perso-
nality, New York: Harper.
Alexander R.D. (1987), The biology and morał systems, Hawthorne, N.Y.: Aldine de Gruyter. Aronson E. (1995), Człowiek - istota społeczna, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Billig M. (1978), Fascists: A sociał psychologicał uiew of the Nationał Front, London: Academic
Press. Cohn N., (1967), Warrant for genocide: The myth ofthe Jewish worłd conspiracy and the Protocał
of the Ełders ofZien, New York-Envanton: Harper&Row. Czapiński J. (1996), Uziemienie polskiej duszy, w: M. Marody, A. Gucwa-Leśny (red.), Podstawy
życia społecznego w Polsce, Warszawa: Instytut Studiów Społecznych UW.
321

Dean D. (1961), Alienation: Its meaning and measurement, "American Sociological Review", 26, 753-758.
Durkheim E. (1961), Typy samobójstw, w: J. Szacki, Durkheim, Warszawa: Wiedza Powszechna.
Encyklopedyczny słownik psychiatrii (1978), L. Korzeniowski, S. Pużyński (red.), Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.
Finifter Ada W. (1970), Dimensions of political alienation, "American Political Science Review", 64,389-410.
Fisher S. (1981), Race, class, anomie and academic achieuement. A study at the high school level, "Urban Education", 16,149-173.
Furnham A. (1984), Personality, social skilłs, anomie and deliąuency: A self-reported study of a group ofnormal non-deliąuent adolescents, "Journal of Child Psychology and Psychiatry", 25, 409-420.
Girard R. (1991), Kozioł ofiarny, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie.
Goertzel T. (1994), Beliefin conspiracy theory, "Political Psychology", 15, 731-742.
Graumann C.F. (1987), Conspiracy: History and social psychology - a synopsis, w: C.F. Graumann, S. Moscovici (red.), Changing conceptions of conspiracy, New York: Springer.
Janis I.L. (1982), Groupthink, Boston: Houghton Mifflin.
Knapp R.J. (1976), Authoritarianism, alienation, and related uariables: A correlational and fac-tor-analytic study, "Psychological Bulletin", 83,194-212.
Koenig F., Swanson W., Harter C. (1981), Future time orientation, social class and anomie, "Social Behawior and Personality", 9 (2), 123-127.
Kofta M. (1985), Procesy atrybucji w spostrzeganiu społecznym, w: M. Lewicka, J. Trzebiński, Psychologia spostrzegania społecznego, Warszawa: Książka i Wiedza.
Kofta M., Sędek G. (1999), Stereotypy duszy grupowej a postawy wobec obcych: wyniki badań sondażowych, w: B. Wojciszke, M. Jarymowicz (red.), Psychologia rozumienia zjawisk społecznych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kohn M.L. (1976), Occupational structure and alienation, "American Journal of Sociology", 82, 111-130.
Komar M. (1976), Czarownice, "Twórczość", t. 32, nr 10, 85-99.
Korzeniowski K. (1991), Anomia polityczna a preferencje wyborcze w pierwszej turze wyborów, w: Polski Wyborca '90, Warszawa: Instytut Psychologii PAN.
Korzeniowski K. (1994), Anomia polityczna w Polsce czasów przemian, "Studia Psychologiczne", t. 32, z. 1, 65-86.
Korzeniowski K. (1999), Psychologiczne profile elektoratów najsilnieszych partii w wyborach z roku 1997, w: R. Markowski (red.), Wybory parlamentarne 1997. System partyjny -postawy polityczne - zachowania wyborcze, Instytut Studiów Politycznych PAN i Fundacja im. Friedri-cha Eberta.
Korzeniowski K., Skarżyńska K. (1991), Wyznaczniki popularności trzech głównych pretendentów w wyborach prezydenckich, w: Polski Wyborca '90, Warszawa: Instytut Psychologii PAN.
Kramer R.M. (1998), Paranoid cognition in social systems: Thinking and acting in the shadow of doubt, "Personality and Social Psychology Review", 2 (4), 251-275.
Książka kodów do komputerowego opracowania wyników Polskiego Generalnego Sondażu Wyborczego '1997 (1998), Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN.
Lukes S. (1977), Essays in social theory, London: The Macmillan Press.
Maclver R.M. (1950), The ramparts we guard, New York: The Macmillan Company.
McClosky H., Schaar J.H. (1965), Psychological dimensions ofanomy, "American Sociological Re-view", 30,14-40.
Meier D.L., Bell W. (1959), Anomie and differential access to achieuement oflife goals, "American Sociological Review", 24 (2), 189-202.
Merton R.K. (1982), Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Warszawa: PWN.
Mirowsky J., Ross C.E. (1998), Paranoia and the structure ofpowerłessness, "American Sociological Review", 48, 228-239.
Moscovici S. (1987), The conspiracy mentality, w: C.F. Graumann, S. Moscovici (red.), Changing conceptions of conspiracy, New YorkBerlinHeidelbergLondonParisTokyo: Springer-Verlag.
Mottaz C.J. (1981),Some determinants ofwork alienation, "The Sociological Quarterly", 22, 515-529.
322
Namysłowska I. (2001), Paranoja i reakcje paranoiczne, w: A. Bilikiewicz (red.), Psychiatria,.Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Neal A.G., Rettig S. (1967), On the multidimentionality of alienation, "American Sociological Re-view", 32, 54-64.
Parsons T. (1972), Szkice z teorii socjologicznej, Warszawa: PWN.
PGSW (1998), Polski Generalny Sonadaż Wyborczy, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN.
Philliber W.W., Fox W.S. (1982), Effects of socioeconomic status and perceiued affluence onanomie, "Sociological Spectrum", 2,123-132.
Pipes D. (1998), Potęga spisku. Wpływ paranoicznego myślenia na dzieje ludzkości, Warszawa: BEJ Service.
Poliakov L. (1973-1985), History of anti-Semitism, New York: Vanguard Press.
Pope H., Ferguson M.D. (1982-1983), Age and anomie in middle late life: A multiuariate analysis of a national sample ofwhite men, "International Journal of Aging and Human Development", 15,51-74.
Reykowski J. (2000), Agresja wobec swoich i obcych, referat wygłoszony na seminarium pt. "Nienawiść - agresja - przemoc", Warszawa: Szkoła Nauk Społecznych przy IFiS PAN.
Riesman D. (1996), Samotny tłum, Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA.
Robins R.S., Post J.M. (1999), Paranoja polityczna. Psychopatologia nienawiści, Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza.
Sartori G. (1998), Teoria demokracji, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Schacht R. (1971), Alienatia, New York: Anchor Books.
Schoenfeld E. (1983-1984:),Integration and anomie, "Humboldt Journal of Social Relations", 11, 74--85.
Seeman M. (1959), On the meaning of alienation, "American Sociological Review", 24, 783-791.
Seeman M. (1967), On the persona! conseąuences of alienation in work, "American Sociological Review", 32, 273-285.
Skarżyńska K. (1984), Podejście atrybucyjne w psychologii i teorie atrybucji, w: J. Czapiński (red.), Wybrane zagadnienia z psychologii społecznej, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Srole L. (1956), Social integration and certain corollories: An exploratory study, "American Sociological Review", 21, 709-716.
Szacki J. (1981), Historia myśli socjologicznej, Warszawa: PWN.
Tomaszewski T. (1969), Wstęp do psychologii, Warszawa: PWN.
Zeller L.A, Meadow A., Zurcher Ada W. (1972), Value orientation, role conflict and alienation from work: A cross-cultural study, w: A. Finifter (red.), Alienation and the social system, New York: John Wiley.
DLACZEGO REFORMATORZY TRACĄ POPARCIE SPOŁECZNE
Każde znane nam z historii ludzkości społeczeństwo okazywało się, przynajmniej na początku, niewdzięczne wobec twórców radykalnych i masowych zmian politycznych, gospodarczych, religijnych i wszelkich innych naruszających warunki i reguły życia codziennego. Niezależnie od stopnia powodzenia w realizacji dowolnego zamysłu reform zawsze pojawiają się jakieś negatywne skutki uboczne, które dotykają większych lub mniejszych segmentów społeczeństwa. Zanim większość zyska, ktoś zazwyczaj także większość musi stracić. Za zysk jednego rodzaju zapłacić trzeba zazwyczaj stratą innego rodzaju.
W pierwszym okresie zmian to właśnie koszty reform decydują o zbiorowej ocenie ich autorów. Pozytywne efekty mają znikomy wpływ na postawę społeczeństwa. Nie zawsze oczywiście obywatele mogą wyrazić swoje niezadowolenie z twórców zmiany poprzez pokojowe odsunięcie ich od władzy. Systemy autorytarne umożliwiają podtrzymanie reżimu bez społecznej legitymizacji. Ale w systemach demokratycznych niewdzięczność społeczeństwa wyraża się szybkim i bezkrwawym odsunięciem od władzy twórców zmiany, a ściślej tych, którym przypisuje się odpowiedzialność. Doświadczenia młodych demokracji krajów postkomunistycznych układają się w cykl detronizacji elit władzy w każdych kolejnych wyborach, i to bez widocznego związku z dynamiką i powodzeniem reform wprowadzanych przez poszczególne siły polityczne.
Twórcy zmiany społecznej są zawsze bardziej "postępowi" od ogółu społeczeństwa. W kategoriach psychologicznych postępowość ta wyraża się gotowością do podejmowania większego ryzyka. Polityk-reformator najczęściej zresztą ryzykuje nie na własny, lecz innych obywateli rachunek. Na przykład system kartkowy wprowadzony w stanie wojennym w Polsce nie oznaczał wcale, że ci, którzy go wprowadzali, zaczęli jeść mniej mięsa, pić mniej wódki czy nie słodzić kawy zbożowej.
Przeciętny obywatel dąży do unikania strat (loss auersion). Zanim oswoi się z nowymi warunkami, zawsze bardziej waży potencjalne oraz realne straty niż możliwe oraz skonsumowane już zyski. Konserwatyzm i ostrożność społeczeństwa jest jednym ze źródeł jego niewdzięczności wobec tych, którzy dokonują istotnych zmian w regułach codziennego życia.
Drugim źródłem niewdzięczności jest prawo rządzące dobrostanem psychicznym człowieka. Głosi ono, że szczęście zależy od nas, nieszczęście zaś od
324
okoliczności zewnętrznych. I nie chodzi przy tym jedynie o zafałszowaną świadomość wynikającą z obronnej atrybucji typu: "sukces zawdzięczam sobie, za porażki natomiast odpowiedzialni są oni�". Prawidłowość ta jest znacznie głębsza i niezależna od świadomości; nie jest jedynie zracjonalizowaną iluzją. Badania dowodzą, że pogorszenie dobrostanu psychicznego ma rzeczywiście przyczyny zewnętrzne, natomiast jego poprawa nie wymaga zazwyczaj impulsów z zewnątrz. W świetle obecnej wiedzy psychologicznej prawdziwa wydaje się minimalistyczna teoria szczęścia, która zakłada, że aby się życiem radować, trzeba jedynie unikać nieszczęść. Z punktu widzenia polityki zapobieganie pogarszaniu się warunków życia jest zatem bardziej efektywną techniką manipulowania nastrojami społecznymi niż działanie na rzecz ich poprawy. Jeśli bowiem warunki się nie pogorszą, to z dużą dozą prawdopodobieństwa można oczekiwać, że i nastroje się nie zmienią. Jeśli natomiast warunki się poprawią, to nastroje wcale nie muszą zmienić się na lepsze. A ponieważ każda poprawa warunków życia w masowej skali wymaga także dużych, choćby przejściowych kosztów, twórcom poprawy pamięta się bardziej owe koszty niż ostateczne korzyści. Dopiero kolejne pokolenia, które nie doświadczyły bezpośrednio kosztów reform, będą mogły tę niewdzięczną pamięć zbiorową zmienić na korzyść autorów zmian, a nawet będą ją mogły pozytywnie zmitologizować Przykładem jest gloryfikacja niektórych polityków II Rzeczypospolitej wśród młodych Polaków urodzonych już po wojnie, a więc nie dotkniętych osobiście skutkami decyzji międzywojennych władz państwowych.
Teoria społecznej niewdzięczności
Przyjrzyjmy się bliżej psychologicznym przesłankom niewdzięczności polskiego społeczeństwa wobec twórców zmiany pochodzących z formacji solidarnościowej. Co oznaczała z perspektywy jednostki zmiana zwana "planem Balcerowicza"? Można ją opisać jako zmianę sytuacji decyzyjnej: propozycja "przy stawce o wielkości 1 wygrana wynosi 2" zmieniła się nagle w propozycję "przy stawce 10 wygrana wynosi 20". Oznaczało to wzrost poziomu subiektywnego ryzyka: "więcej można wygrać, ale też więcej można stracić". Nowa sytuacja decyzyjna była bardziej awersyjna od starej i przeciętny obywatel wykazywał zmniejszoną gotowość podjęcia decyzji "gram". Dla obniżenia awersyjności nowej reguły niezbędne było: (1) zwiększenie subiektywnego prawdopodobieństwa i czasowej bliskości wygranej lub (2) obniżenie psychologicznej wagi przegranej i wygranej ("wszystko jedno, czy przegram, czy wygram"). Na początku twórcom zmiany udało się zyskać przychylność społeczeństwa przez wmówienie mu, że rośnie nie tylko wielkość stawek, ale także prawdopodobieństwo i czasowa bliskość wygranej. Pamiętamy, że według zapewnień wielu ekspertów z 1989 roku szokowa terapia gospodarki trwać miała od sześciu miesięcy do roku. Rychło jednak okazało się, że na wygraną przyjdzie poczekać znacznie dłużej i że dla wielu ludzi szansę powodzenia są raczej znikome. Niemniej, choć w dłuższym, niż zapo-
325
wiadano, horyzoncie czasowym, reforma zasadniczo się powiodła. We wskaźnikach makroekonomicznych zyski zaczęły przewyższać koszty już pod koniec 1992 roku. Niektórzy obywatele byli od początku nieźle przygotowani do nowych reguł gry; bardzo szybko też przybywało wygrywających. Polacy przechodzili przyspieszoną lekcję odpowiedzialności za własne losy i wielu z nich, zwłaszcza młodszych i lepiej wykształconych, w pełni z tej lekcji skorzystało (Czapiński, 1994). W 1993 roku globalny wzrost gospodarczy zaczął się w większości grup społecznych przekładać na poprawę materialnych warunków życia obywateli. Dlaczego zatem tak długo (co najmniej do wyborów parlamentarnych w 1993 roku) reakcja odrzucenia twórców zmiany przeważała w postawach społecznych nad akceptacją? Dlaczego wybory parlamentarne, a później prezydenckie, wygrali postkomuniści?
Odpowiedzi szukać można w kilku obszarach współczesnej wiedzy psychologicznej. Po pierwsze, z teorii pespektywy (prospect theory) D. Kahnemana i A. Tversky'ego (Kahneman, Tversky, 1979) oraz z badań nad pozytywno--negatywną asymetrią, a ściślej nad efektem negatywności (Czapiński, 1988; Peeters, Czapiński, 1990), wynika, że przegrani tracą subiektywnie więcej, niż wygrani zyskują, nawet jeśli obiektywnie wyrażona, na przykład w pieniądzach, wielkość przegranej równa się wielkości wygranej. Zasadę tę potwierdza również tzw. efekt endowment (Thaler, 1980; van Dijk, van Knippenberg, 1996): ludzie domagają się więcej pieniędzy w zamian za oddanie czegoś, niż skłonni są zapłacić w zamian za nabycie tego. To, co mamy, cenimy zazwyczaj bardziej od tego, co moglibyśmy mieć. Większość ludzi wyznaje zasadę "lepszy wróbel w garści niż gołąb na dachu".
Po drugie, badania nad procesami atrybucji pokazują, że ludzie generalnie bardziej są zainteresowani dociekaniem przyczyn porażek niż źródeł sukcesu oraz że skłonni są odpowiedzialnością za własne porażki obarczać głównie czynniki zewnętrzne, a przyczyn sukcesów poszukują najczęściej w sobie (Lewicka, 1993).
Z badań nad dobrostanem psychicznym wynika wniosek bardzo podobny do pierwszej tezy: negatywna zmiana warunków życia silniej determinuje zmianę dobrostanu psychicznego jednostki niż zmiana pozytywna (np. wzrost zarobków przydaje mniej zadowolenia z sytuacji materialnej niż spadek zarobków ujmuje) (Czapiński, 1992). Gdy ten wniosek uzupełnimy drugą tezą o prawidłowościach atrybucji, będziemy mogli sformułować podstawowe twierdzenia teorii niewdzięczności społeczeństwa.
Twierdzenie 1. Ci, którzy w procesie zmiany społecznej tracą, silniej odczuwają zmianę i w większym stopniu obarczają odpowiedzialnością za własne życie twórców zmiany niż ci, którzy są beneficjentami zmiany.
Innymi słowy: negatywna reakcja przegranych jest silniejsza od pozytywnej reakcji wygranych. Tym samym przegrani, nawet jeśli mniej liczni od wygranych, mają silniejszy głos w ocenie twórców zmiany społecznej. Ten efekt negatywności w ocenie twórców zmiany może znaleźć swój wyraz nie tylko w nastrojach społecznych i postawie wobec władzy, ale - w warunkach demokracji - także w pokojowej zmianie układu sił politycznych.
326
Twierdzenie 2. Jeśli społeczna ocena twórców zmiany może zostać wyrażona w demokratycznej procedurze wyborów, to im większa jest zmiana, tym większe prawdopodobieństwo odsunięcia jej twórców od władzy.
Oczywiście bycie twórcą zmiany w świadomości społecznej nie oznacza jeszcze, że ktoś konsekwentnie realizuje program reform; może on także zaniechać reform lub je spowalniać. Ważna jest dynamika i zakres zmian warunków życia obywateli w okresie sprawowania władzy przez daną ekipę, a nie rzeczywiste panowanie nad owymi zmianami. Chodzi bowiem o to, kogo ludzie czynią odpowiedzialnym za bieg wypadków, a nie o to, kto lub co jest rzeczywistym autorem zmian. Można się w związku z tym ratować, zrzucając winę za niepowodzenia na innych, na opozycję, obiektywne okoliczności czy partnerów politycznych. Niekiedy się to udaje, oddala gniew ludu. Ale to już należy do repertuaru socjotechnik mających na celu zwalczanie naturalnej niewdzięczności społeczeństwa. I jest tematem na zupełnie inną bajkę.
Dowody empiryczne
Sformułowaną wyżej teorię niewdzięczności społecznej potwierdza bogaty materiał empiryczny zebrany w dwóch panelowych badaniach sondażowych pod nazwą Polski Generalny Sondaż Jakości Życia (PGSJŻ). Badanie pierwsze wykonane było w latach 1993-1994 (Czapiński i in., 1994), drugie w kolejnych latach, 1995-1996 (Czapiński, 1998). Obydwa badania objęły próby reprezentatywne dla dorosłej ludności Polski uczestniczące w realizowanym przez GUS zintegrowanym programie badania budżetów gospodarstw domowych. Pierwsza próba panelowa liczyła 2224 osoby, druga 2089 osób.
Atrybucja odpowiedzialności za jakość własnego życia
W ramach PGSJŻ w 1996 roku zadano respondentom pytanie, od czego zależy to, jak im się żyje. Poddano ocenie cztery twierdzenia: "Uważam, że to, jak żyję, zależy w dużym stopniu ode mnie", "Uważam, że to, jak żyję, zależy w dużym stopniu od innych ludzi", "Uważam, że to, jak żyję, zależy w dużym stopniu od władz" oraz "Uważam, że to, jak żyję, zależy w dużym stopniu od losu (opatrzności)". Badani mogli zgodzić się lub nie z każdym z tych twierdzeń niezależnie. Dlatego pogląd, że poziom czyjegoś życia zależy w dużym stopniu od niego samego, nie wykluczał przypisywania także dużej odpowiedzialności władzom czy opatrzności. Najwięcej zwolenników miał pogląd, że jakość życia zależy w dużym stopniu od samego respondenta (83%), na drugim miejscu odnotowano opinię, że zależy on od "losu" (61%), na trzecim - że od "władz" (59%) i na końcu, że od "innych ludzi" (tylko 28%). Jedynie co dziesiąty Polak przypisał odpowiedzialność za poziom własnego życia wyłącznie samemu sobie. Reszta, niezależnie od tego, czy doceniała swój udział osobisty, czy też nie, doszukiwała się istotnych wpływów w czynnikach zewnętrznych.
327
natężenie stresu życiowego
zadowolenie z sytuacji finansowej rodziny
depresja
zadowolenie z perspektyw życiowych
ocena minionego roku ocena życia za 5 lat
ocena bieżącego życia
ocena całego dotychczasowego życia
poczucie szczęścia
ocena materialnego poziomu życia
zadowolenie z życia
poczucie beznadziejności
syntetyczny wskaźnik dobrostanu psychicznego (6)
syntetyczny wskaźnik woli życia
]0,09
]0,13
0,05 0,1 0,15
Ś atrybucja do ,ja" ? atrybucja do władz
0,2
Rys. 1. Predyktywna wartość (beta) przypisywania odpowiedzialności za własne życie samemu sobie lub władzom państwowym dla zmiany różnych wskaźników dobrostanu w latach 1995 i 1996 (po wyłączeniu efektów wyjściowego poziomu wskaźników dobrostanu, płci, wieku, wykształcenia i dochodu na osobę w rodzinie w 1996 r.)
Uwagi: Wszystkie beta większe od 0,04 są istotne statystycznie na poziomie p < 0,05. Syntetyczny wskaźnik dobrostanu psychicznego (6) stanowi średnia wystandaryzowanych wartości w zakresie oceny bieżącego, przyszłego i całego dotychczasowego życia, oceny minionego roku, poczucia szczęścia i depresji; syntetyczny wskaźnik woli życia stanowi średnia wystandaryzowanych wartości pragnienia życia i skłonności samobójczych. Źródło: J. Czapiński,Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1995 i 1996.
Potwierdziło się, że klęski bardziej domagają się wyjaśnienia niż sukcesy. Osoby, których jakość życia - mierzona zarówno obiektywnym wskaźnikiem zmiany dochodów osobistych, jak i subiektywnymi wskaźnikami zmiany natężenia symptomów depresji psychicznej, oceny materialnego poziomu życia i satysfakcji z sytuacji finansowej rodziny - uległa między 1995 i 1996 rokiem pogorszeniu, wskazywały statystycznie istotnie więcej czynników odpowiedzialnych za jakość własnego życia w porównaniu z tymi, których do-brostan się poprawił (po wytrąceniu efektu wyjściowego poziomu odpowiednich wskaźników dobrostanu oraz płci, wieku i wykształcenia). Ale dla większości innych miar dobrostanu (na przykład dochodów na osobę w rodzinie, oceny całego dotychczasowego, bieżącego czy przyszłego życia) nie stwierdzono takiej zależności.
Bardziej konsekwentnie, bo w zakresie większej liczby wskaźników dobrostanu, potwierdziła się teza o odmiennym kierunku atrybucji sukcesów i porażek. W każdym wypadku (z wyjątkiem syntetycznego wskaźnika woli życia) a w większości miar dobrostanu w stopniu istotnym statystycznie osoby, których dobrostan wzrósł, częściej niż ci, których dobrostan uległ pogorszeniu, deklarowały, że jakość ich życia zależy w dużym stopniu od nich samych. Jeszcze wyraźniej i już bez wyjątków od kierunku zmiany jakości życia zależy przypisywanie władzy odpowiedzialności za własne życie. Oczywiście trudny do sprawdzenia na podstawie dostępnych danych jest kierunek tej zależności. Równie zasadnie można przypuszczać, że osoby skłonne obarczać władze odpowiedzialnością za własne życie będą bardziej narażone na porażkę, natomiast tym, którzy uważają się za głównych autorów własnego życia, łatwiej będzie odnieść sukces.
Bardziej istotne z punktu widzenia teorii niewdzięczności społecznej jest co innego, a mianowicie silniejszy związek między porażką i tendencją do obarczania odpowiedzialnością władz państwowych niż między sukcesem a jakąkolwiek inną atrybucją, nawet atrybucją do ,ja". Dowodzi tego rysunek 1. Z wyjątkiem zmiany w zadowoleniu z życia, dla której większą wartość pre-dyktywną ma atrybucją do ,ja", we wszystkich innych przypadkach zmiana silniej jest związana z tendencją do obarczania odpowiedzialnością za własne życie władz państwowych.
Przedstawione wyniki badań generalnie dowodzą, że obywatele, którzy tracą, są bardziej niż ci, którzy zyskują, motywowani do poszukiwania przyczyn własnej sytuacji życiowej i częściej obarczają odpowiedzialnością za to, co ich spotyka, władze państwowe, rzadziej natomiast winią siebie. Oznacza to, że twórcom zmiany społecznej łatwiej jest narazić się opinii publicznej, niż zyskać jej wdzięczność, nawet jeśli liczba beneficjentów autoryzowanej przez nich zmiany przewyższałaby liczbę pokrzywdzonych1.
1A tak wcale nie jest, przynajmniej jeśli chodzi o świadome deklaracje. Oto w PGSJŻ z 1995 roku spośród 21% respondentów twierdzących, że zmiana systemu politycznego w 1989 roku miała bezpośredni wpływ na ich życie, aż 3/4 wymieniło wpływ negatywny. W kolejnym roku, gdy pytano już nie o bezpośredni, ale o jakikolwiek wpływ, 23% wszystkich respondentów przyznało, że zmiana systemu wpłynęła na ich życie negatywnie, a tylko 12% oceniło ten wpływ jako korzystny.
329
Sprawdźmy teraz, czy rzeczywiście negatywne zmiany sytuacji życiowej wpływają silniej na subiektywną jakość życia obywateli niż zmiany pozytywne.

Asymetryczne efekty spadku i wzrostu stresu życiowego
Być może ludzie mają wszelkie powody, aby w tak "niesprawiedliwy" sposób obarczać odpowiedzialnością za zmiany we własnym życiu władze państwowe. Być może w rzeczy samej jest tak, jak głosi cebulowa teoria szczęścia (Czapiński, 1992), a mianowicie, że źródłem nieszczęścia jest sytuacja, źródłem zaś szczęścia sam podmiot. Być może ludzie tracą zadowolenie dlatego, że spotkało ich coś złego, ale do odzyskania zadowolenia nie są potrzebne żadne pozytywne zdarzenia zewnętrzne; na przykład ludzie stają się niezadowoleni ze swojej sytuacji materialnej w wyniku spadku realnych dochodów, ale satysfakcja z sytuacji materialnej odradza się albo dlatego, że zaczynają zarabiać więcej, albo dlatego, że przywykają do życia w biedzie.
W obu panelowych sondażach mierzono natężenie stresu życiowego, pytając respondentów o kilkadziesiąt wydarzeń życiowych z sześciu różnych dziedzin od zdrowia, poprzez pracę, relacje z ludźmi i losowe przypadłości, na sprawach związanych z mieszkaniem kończąc. Uwzględniając tylko te wydarzenia, które w oczywisty sposób uznać można za negatywne, obliczono wskaźnik zmiany natężenia stresu życiowego w latach 1993 i 1994 oraz 1995 i 1996. Zmierzyliśmy także zmiany w subiektywnych wskaźnikach dobrostanu psychicznego w analogicznych okresach. Umożliwiło to odpowiedź na pytanie, co lepiej pozwala przewidzieć dynamikę dobrostanu: wzrost czy spadek stresu życiowego. Rysunki 2 i 3 dowodzą, że zmiany w dobrostanie bez wyjątku silniej determinuje wzrost stresu życiowego niż jego spadek. W zakresie większości wskaźników zmiany dobrostanu poprawa sytuacji życiowej spadek natężenia stresu - okazała się niepredyktywna. Natomiast wzrost stresu życiowego zawsze pozwalał przewidzieć w istotnym statystycznie stopniu spadek dobrostanu psychicznego, nawet w tak odpornym na zmiany - wedle cebulowej teorii szczęścia - wymiarze jak wola życia (skłonności samobójcze i pragnienie życia).
Innym dowodem na asymetryczne działanie wzrostu i spadku stresu życiowego jest porównanie wielkości absolutnej zmiany wystandaryzowanych wskaźników dobrostanu psychicznego w latach 1995 i 1996 między grupą, w której stres wzrósł, i grupą, w której stres się zmniejszył. W przypadku każdego wskaźnika wzrostowi stresu towarzyszyła znacznie większa niż spadkowi zmiana w poziomie dobrostanu.
Niejako odwrotnym sprawdzianem tej samej prawidłowości jest porównanie predyktywnej wartości zmian w natężeniu stresu życiowego między grupami, w których nastąpiły przeciwstawne zmiany we wskaźnikach dobrostanu psychicznego. Co daje się lepiej przewidzieć na podstawie zmian w natężeniu stresu życiowego: spadek czy wzrost dobrostanu psychicznego? Oczywiście spadek. Okazuje się, że konsekwentnie w obu badaniach panelowych spadek dobrostanu psychicznego daje się w istotnym stopniu wyjaśnić
330
syntetyczny wskaźnik dobrostanu
zadowolenie z perspektyw
skłonności samobójcze
ocena minionego roku
ocena materialnego poziomu życia
zadowolenie z sytuacji finansowej
ocena bieżącego życia
ocena całego życia
depresja
Rys. 2. Predyktywna wartość (procent specyficznie wyjaśnionej wariancji) spadku i wzrostu stresowych wydarzeń życiowych w latach 1993 i 1994 dla zmiany wartości wybranych wskaźników dobrostanu psychicznego oraz syntetycznego wskaźnika dobrostanu psychicznego w latach 1993 i 1994 po wyłączeniu efektów wyjściowego poziomu wskaźników dobrostanu, płci, wieku i wykształcenia
Uwagi: Wartości 0,3 i wyższe są istotne statystycznie na poziomie p < 0,05. Syntetyczny wskaźnik zmiany dobrostanu psychicznego stanowi średnia wystandaryzowanych wartości zmiany w zakresie oceny bieżącego, przyszłego i całego dotychczasowego życia, oceny minionego roku, oceny materialnego poziomu życia i pragnienia życia.
Źródło: J. Czapiński, B. Górecki, E. Gucwa-Leśny, T. Tyszka, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1993 i 1994.
syntetyczny wskaźnik dobrostanu
zadowolenie z perspektyw
skłonności samobójcze
pragnienie życia
ocena minionego roku
ocena materialnego poziomu życia
zadowolenie z sytuacji ~~| 0,29 finansowej
ocena życia za 5 lat
ocena bieżącego życia
ocena całego życia
depresja
Rys. 3. Predyktywna wartość (procent specyficznie wyjaśnionej wariancji) spadku i wzrostu stresowych wydarzeń życiowych w latach 1995 i 1996 dla zmiany wartości wybranych wskaźników dobrostanu psychicznego oraz syntetycznego wskaźnika dobrostanu psychicznego w latach 1995 i 1996 po wyłączeniu efektów wyjściowego poziomu wskaźników dobrostanu, płci, wieku i wykształcenia
Uwagi: Wartości 0,3 i wyższe są istotne statystycznie na poziomie p < 0,05. Syntetyczny wskaźnik zmiany dobrostanu psychicznego stanowi średnia wystandaryzowanych wartości zmiany w zakresie oceny bieżącego, przyszłego i całego dotychczasowego życia, oceny minionego roku, oceny materialnego poziomu życia i pragnienia życia. Ź r ó d ł o: J. Czapiński, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1995 i 1996.
niemal wyłącznie zmianą w natężeniu stresu życiowego. Wzrost dobrostanu tylko w zakresie trzech wskaźników i tylko w latach 1995 i 1996 dawał się w istotnym statystycznie stopniu wyjaśnić zmianą w natężeniu stresu życiowego, ale nawet w tych nielicznych przypadkach predyktywna wartość zmian natężenia stresu była większa dla negatywnych niż dla pozytywnych zmian dobrostanu.
Dowodzi to, iż w rzeczywistości od zmiany obiektywnej sytuacji życiowej zależy bardziej spadek niż wzrost dobrostanu. Ludzie stają się mniej szczęśliwi dlatego, że przydarzyło się im coś złego, ale nie stają się szczęśliwsi tylko dlatego, że spotkało ich coś dobrego; stają się szczęśliwsi sami z siebie. Szczęściu można tylko zaszkodzić, nie można mu zbyt pomóc.
Wydarzeniom stresowym zarzucić można dwie rzeczy. Po pierwsze, że są bardzo zróżnicowane: co innego zostać napadniętym, a co innego zachorować na grypę. Po drugie - i to z punktu widzenia naszej teorii niewdzięczności społeczeństwa zarzut dużo poważniejszy że zmiana natężenia wydarzeń życiowych jest z samej ich natury asymetryczna. Oto bowiem mamy informację
0 tym, że komuś dzieje się coraz gorzej lub coraz mniej źle, ale nie mamy informacji, że komuś dzieje się coraz lepiej. Spadek doświadczeń negatywnych to przecież nie to samo co pojawienie się doświadczeń pozytywnych. Uniknięcie w kolejnym roku kradzieży czy rozwodu to nie to samo co kupno nowego samochodu czy zamiana pracy na lepiej płatną lub spotkanie miłości swego życia. Można by oczywiście ripostować, że asymetria tkwi w naturze samych doświadczeń, że nie ma bezwzględnie i absolutnie pozytywnych, są zaś bezwzględnie
1 absolutnie negatywne przypadłości losu. Oto bowiem ktoś się gwałtownie bogaci, kupuje dom, samochód i... drży na myśl, ile ma teraz do stracenia. Ktoś nagle awansuje i zaczyna cierpieć na bezsenność, rozważając po nocach swoje nowe obowiązki. Odwrotnie z wydarzeniami negatywnymi. Zostałeś napadnięty i pobity - i co dobrego z tego może wyniknąć? Okradli cię - nic nie zyskałeś, wszystko straciłeś. Zachorowałeś możesz umrzeć, a z pewnością zawalisz masę spraw. Negatywne wydarzenia życiowe są najczęściej naprawdę i jednoznacznie negatywne, pozytywne zaś rzadko bywają czysto pozytywne. Teoria wymaga jednak silniejszego testu niż takie tylko spekulatywne usprawiedliwienie.
Zacznijmy empiryczną odpowiedź od pierwszego zarzutu, czyli od różnorodności zdarzeń stresowych. Wyniki dowodzą, że jedna kategoria wydarzeń, przynajmniej w pierwszym badaniu panelowym, różni się efektami w zakresie dobrostanu od wszystkich innych kategorii stresu. Jest to kategoria zdarzeń związanych ze zdrowiem. Zdarzenia zdrowotne mają dużo mniejszy, a bywa (lata 1993-1994), że i odmienny od innych kategorii stresu wpływ na dobro-stan psychiczny. Oto w panelu pierwszym (PGSJŻ 1993/1994) spadek stresu zdrowotnego wywoływał silniejszy efekt w zakresie dobrostanu psychicznego niż wzrost problemów ze zdrowiem. Nic dziwnego zatem, że po wyłączeniu tej "dziwnej" kategorii wydarzeń nasilił się efekt negatywności: wzrost stresu życiowego jeszcze wyraźniej determinował spadek wskaźników dobrostanu psychicznego niż spadek stresu życiowego wzrost analogicznych wskaźników dobrostanu.
333
Efekty spostrzeganego wpływu zmiany systemu politycznego w 1989 roku na własne życie
Zajmijmy się teraz drugim zarzutem w odniesieniu do dynamiki stresu życiowego jako miary zmiany sytuacji życiowej. Stres jest z natury swojej negatywny i choć jego spadek może być doświadczany jako zmiana korzystna, to jednak nie ma symetrii między negatywnym doświadczeniem utraty pracy a "pozytywnym" doświadczeniem nietracenia pracy przez już bezrobotnego. Spróbujmy osłabić siłę tego zarzutu, sięgając do innych, bardziej symetrycznych miar zmiany sytuacji życiowej, takich, w których pozytywne jest czymś więcej niż tylko brakiem negatywnego.
W badaniu z lat 1995 i 1996 pytaliśmy respondentów o wpływ zmiany systemu politycznego w 1989 roku na ich życie. Dysponowaliśmy również wskaźnikami wartościowości tego wpływu. Okazuje się, że negatywny spostrzegany wpływ zmiany systemu odbija się znaczniej silniej na poziomie dobrostanu psychicznego niż spostrzegany wpływ pozytywny (rys. 4). Analogiczne rezultaty uzyskaliśmy dla roku 1996. Sugeruje to ponownie, że beneficjenci planu Balce-rowicza znacznie słabiej docenili na poziomie subiektywnego dobrostanu korzyści reformy niż pokrzywdzeni własne straty. Koszty reformy mocniej kontrolują nastroje społeczne niż jej korzyści.
Asymetryczne efekty pozytywnej
i negatywnej zmiany sytuacji materialnej
Inną symetryczną skalą zmiany sytuacji życiowej jest zmiana dochodów. I tu, podobnie jak w przypadku subiektywnej oceny wpływu zmiany systemu politycznego, spadek realnych dochodów znacznie lepiej pozwala przewidzieć zmiany w różnych wskaźnikach dobrostanu psychicznego niż wzrost dochodu, zarówno własnego, jak i przeciętnego na członka gospodarstwa domowego. Rozbieżności w wartości predyktywnej dochodów okazują się szczególnie duże, gdy zaostrzymy kryteria i uwzględnimy tylko tych respondentów, u których zarazem wzrosły lub spadły obydwa rodzaje dochodów, i własny, i przeciętny w rodzinie (rys. 5).
Innym testem osłabiającym zarzut asymetryczności zmian w natężeniu stresu życiowego jest porównanie predyktywnej wartości subiektywnej oceny pogorszenia i poprawy sytuacji materialnej w zakresie różnych wskaźników dobrostanu psychicznego w okresie czterech lat (rys. 6-15). Widzimy, że z ogromną konsekwencją w każdym z kolejnych badań pogorszenie sytuacji materialnej lepiej pozwala przewidzieć zmianę w poziomie dobrostanu psychicznego niż subiektywna poprawa sytuacji materialnej. Warto jednak przy okazji zwrócić uwagę na jeszcze jeden fakt. Prawidłowość ta jest tym wyrazistsza, im silniej z materialnym poziomem życia związane są skale dobrostanu psychicznego (na przykład ocena materialnego poziomu życia, zadowolenie z sytuacji finansowej rodziny). Zanika ona natomiast zupełnie w przypadku skal mierzących najgłębszy poziom dobrostanu - wolę życia. Zgodnie z cebulową teorią szczę-
334
ocena minionego roku
skłonności samobójcze
pragnienie życia
poczucie szczęścia
zadowolenie z życia
ocena życia za 5 lat
ocena bieżącego życia
ocena całego życia
0,05 0,1 0,15
? pozytywny wpływ B negatywny wpływ
0,2
Rys. 4. Predyktywna wartość (beta) pozytywnego i negatywnego deklarowanego wpływu zmiany systemu politycznego w 1989 r. na życie respondentów dla różnych wskaźników dobrostanu psychicznego w 1995 r. po wyłączeniu efektów płci, wieku, wykształcenia, klasy miejsca zamieszkania i statusu pracy
Uwagi: Wartości 0,04 i wyższe są istotne statystycznie na poziomie p < 0,05. Syntetyczny wskaźnik dobrostanu psychicznego stanowi średnia wystandaryzowanych wartości w zakresie oceny bieżącego, przyszłego i całego dotychczasowego życia, zadowolenia z życia, poczucia szczęścia, depresji psychicznej i bilansu doświadczeń afektywnych. Źr ó d ł o: J. Czapiński, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1995 i 1996.
natężenie stresu życiowego
poczucie szczęścia
syntetyczny wskaźnik woli życia
skłonności samobójcze
pragnienie życia
depresja
ocena całego życia ocena bieżącego życia ocena życia za 5 lat syntetyczny wskaźnik dobrostanu (6) zadowolenie z życia syntetyczny wskaźnik dobrostanu (7) ocena minionego roku ocena materialnego poziomu życia zadowolenie z sytuacji finansowej rodziny zadowolenie z perspektyw życiowych
I 0,02
| 0,31*
| 0,26*
10,02
10,05
0,19*
H 0,28* Ś 0,26*
J0,04
J0,04
I 0,25*
J0.04
I 0,36*
| 0,32*
J0.03
0 0,05 0,1 0,15 0,2 0,25 0,3 0,35 0,4
? wzrost dochodu Ś spadek dochodu
Rys. 5. Predyktywna wartość (beta) wzrostu i spadku dochodów na jednego członka rodziny w latach 1995 i 1996, jeżeli spadkowi dochodów na członka rodziny towarzyszył także spadek dochodów osobistych, a wzrostowi dochodów na członka rodziny towarzyszył wzrost dochodów osobistych - dla różnych wskaźników zmiany dobrostanu psychicznego w latach 1995 i 1996 po wyłączeniu efektów płci, wieku, wykształcenia, dochodów własnych i poziomu dobrostanu psychicznego w zakresie odpowiednich wskaźników w 1995 r.
Uwagi: Wartości oznaczone gwiazdką są istotne statystycznie na poziomie p < 0,05. Syntetyczny wskaźnik dobrostanu psychicznego (7) stanowi średnia wystandaryzowanych wartości w zakresie oceny bieżącego, przyszłego i całego dotychczasowego życia, zadowolenia z życia, poczucia szczęścia, depresji psychicznej, zadowolenia z życia i poczucia beznadziejności; syntetyczny wskaźnik dobrostanu psychicznego (6) stanowi średnia wystandaryzowanych wartości w zakresie oceny bieżącego, przyszłego i całego dotychczasowego życia, oceny minionego roku, poczucia szczęścia i depresji; syntetyczny wskaźnik woli życia stanowi średnia wystandaryzowanych wartości pragnienia życia i skłonności samobójczych. Źródło: J. Czapiński, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1995 i 1996.
[336]
10-
4,2
2,9

0,1
0,3
0,4
0,2
1993
1994 1995
? pogorszenie ? poprawa
1996
Rys. 6. Predyktywna wartość subiektywnej oceny pogorszenia i poprawy sytuacji materialnej w minionym roku w zakresie natężenia symptomów depresji psychicznej (w procentach specyficznie wyjaśnionej wariancji po wyłączeniu wpływu płci, wieku, stanu cywilnego, klasy miejsca zamieszkania, dochodów na osobę w gospodarstwie domowym i poziomu wykształcenia)
Źródło: J. Czapiński, B. Górecki, E. Gucwa-Leśny, T. Tyszka, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1993 i 1994; J. Czapiński, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1995 i 1996.

8
6 4,8
4,2 4,3
3.6


(1 - 0,1 0,7 0,8 0,5
1993
1994 1995
? pogorszenie ? poprawa
1996
Rys. 7. Predyktywna wartość subiektywnej oceny pogorszenia i poprawy sytuacji materialnej w minionym roku w zakresie poczucia szczęścia (w procentach specyficznie wyjaśnionej wariancji po wyłączeniu wpływu płci, wieku, stanu cywilnego, klasy miejsca zamieszkania, dochodów na osobę w gospodarstwie domowym i poziomu wykształcenia)
Źródło: J. Czapiński, B. Górecki, E. Gucwa-Leśny, T. Tyszka, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1993 i 1994; J. Czapiński, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1995 i 1996.
[337J
12
10
0,8
-r
-ą o
0,7
0,4
1993
1994 1995
0 pogorszenie ? poprawa
1996
Rys. 8. Predyktywna wartość subiektywnej oceny pogorszenia i poprawy sytuacji materialnej w minionym roku w zakresie skłonności samobójczych (w procentach specyficznie wyjaśnionej wariancji po wyłączeniu wpływu płci, wieku, stanu cywilnego, klasy miejsca zamieszkania, dochodów na osobę w gospodarstwie domowym i poziomu wykształcenia)
Źródło: J. Czapiński, B. Górecki, E. Gucwa-Leśny, T. lyszka, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1993 i 1994; J. Czapiński, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1995 i 1996.
10


Ą
1,9 1,8
0^9 1'2 0,7
n - 0 _^_ 0,3 0
1993
1994
1995
1996
13 pogorszenie ? poprawa
Rys. 9. Predyktywna wartość subiektywnej oceny pogorszenia i poprawy sytuacji materialnej w minionym roku w zakresie woli życia (w procentach specyficznie wyjaśnionej wariancji po wyłączeniu wpływu płci, wieku, stanu cywilnego, klasy miejsca zamieszkania, dochodów na osobę w gospodarstwie domowym i poziomu wykształcenia)
Źródło: J. Czapiński, B. Górecki, E. Gucwa-Leśny, T. Tyszka,Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1993 i 1994; J. Czapiński, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1995 i 1996.
|338|

o

3,5
2,3 ---1 2,4 2,5
1
1,1 0,8
1 0,3 _____ 0,2
n - 1 1 1 ---------------------1
1993
1994
1995
1996
? pogorszenie ? poprawa
Rys. 10. Predyktywna wartość subiektywnej oceny pogorszenia i poprawy sytuacji materialnej w minionym roku w zakresie oceny całego dotychczasowego życia
(w procentach specyficznie wyjaśnionej wariancji po wyłączeniu wpływu płci, wieku,
stanu cywilnego, klasy miejsca zamieszkania, dochodów na osobę w gospodarstwie
domowym i poziomu wykształcenia)
Źródło: J. Czapiński, B. Górecki, E. Gucwa-Leśny, T. Tyszka,Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1993 i 1994; J. Czapiński, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1995 i 1996.
10
7,8
6,5
5,8 --------1 5 4

4 -
2 .
0,9
n - I 0,2 0,4 -----------1 0,4
1993
1994
1995
1996
El pogorszenie D poprawa
Rys. 11. Predyktywna wartość subiektywnej oceny pogorszenia i poprawy sytuacji materialnej w minionym roku w zakresie oceny minionego roku (w procentach specyficznie wyjaśnionej wariancji po wyłączeniu wpływu płci, wieku, stanu cywilnego, klasy miejsca zamieszkania, dochodów na osobę w gospodarstwie domowym i poziomu
wykształcenia)
Źródło: J. Czapiński, B. Górecki, E. Gucwa-Leśny, T. Tyszka, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1993 i 1994; J. Czapiński, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1995 i 1996.
[339]
12 10 8 6 4 2 0


6 5,6
4,8 I-----------
I 3,6
i I
I 1 3
1
II 0 3 ~l 0,3
1993
1994
1995
1996
m pogorszenie ? poprawa
Rys. 12. Predyktywna wartość subiektywnej oceny pogorszenia i poprawy sytuacji materialnej w minionym roku w zakresie oceny bieżącego życia (w procentach specyficznie wyjaśnionej wariancji po wyłączeniu wpływu płci, wieku, stanu cywilnego, klasy miejsca zamieszkania, dochodów na osobę w gospodarstwie domowym i poziomu
wykształcenia)
Źródło: J. Czapiński, B. Górecki, E. Gucwa-Leśny, T. Tyszka, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1993 i 1994; J. Czapiński, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1995 i 1996.
12
10



4,7 4,4
3,7 3,8 iŚ--------
i "".."Ś.
J
W, 1,1 IL 0,8
1993
1994
1995
1996
El pogorszenie D poprawa
Rys. 13. Predyktywna wartość subiektywnej oceny pogorszenia i poprawy sytuacji materialnej w minionym roku w zakresie oceny życia za 5 lat (w procentach specyficznie wyjaśnionej wariancji po wyłączeniu wpływu płci, wieku, stanu cywilnego, klasy miejsca zamieszkania, dochodów na osobę w gospodarstwie domowym i poziomu
wykształcenia)
Źródło: J. Czapiński, B. Górecki, E. Gucwa-Leśny, T. Tuszka, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1993 i 1994; J. Czapiński, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1995 i 1996.
13401
9.6
9,1
8 5 8,6





2,1
0,7 0,7
0,2 �-----1 -----1
1993
1994 1995
El pogorszenie ? poprawa
1996
Rys. 14. Predyktywna wartość subiektywnej oceny pogorszenia i poprawy sytuacji materialnej w minionym roku w zakresie zadowolenia z sytuacji finansowej rodziny (w procentach specyficznie wyjaśnionej wariancji po wyłączeniu wpływu płci, wieku, stanu cywilnego, klasy miejsca zamieszkania, dochodów na osobę w gospodarstwie domowym i poziomu wykształcenia)
Źródło: J. Czapiński, B. Górecki, E. Gucwa-Leśny, T. Tyszka,Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1993 i 1994; J. Czapiński, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1995 i 1996.
12 11,4 11,1 10,9


9
2



2 2,4
9 1,6
0,9
-----1
n _____
1993
1994
1995
1996
DH pogorszenie ? poprawa
Rys. 15. Predyktywna wartość subiektywnej oceny pogorszenia i poprawy sytuacji materialnej w minionym roku w zakresie oceny materialnego poziomu życia
(w procentach specyficznie wyjaśnionej wariancji po wyłączeniu wpływu płci, wieku,
stanu cywilnego, klasy miejsca zamieszkania, dochodów na osobę w gospodarstwie
domowym i poziomu wykształcenia)
Źródło: J. Czapiński, B. Górecki, E. Gucwa-Leśny, T. Tyszka,Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1993 i 1994; J. Czapiński, Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1995 i 1996.
[341]
ścia wola życia powinna być całkowicie odporna na przypadłości losu, jako że jest ona ostatecznym, biologicznie uwarunkowanym źródłem odradzania się dobrostanu psychicznego na wszystkich innych poziomach. To jest wewnętrzne źródło szczęścia, które likwiduje zewnętrznie wywołane nieszczęście i które nie powinno podlegać koniunkturze życiowej.
Również porównanie dynamiki wskaźników dobrostanu psychicznego między osobami, które deklarowały poprawę, a tymi, które deklarowały pogorszenie sytuacji materialnej w minionym roku, dowodzi konsekwentnie, że subiektywnemu pogorszeniu warunków życia towarzyszy obiektywnie większa zmiana dobrostanu psychicznego niż subiektywnej poprawie.
Podsumo wanie
Rewolucjoniści i reformatorzy pragną przyjmijmy, że wszyscy i naprawdę - poprawić jakość życia ogółu. Niektórym się to udaje, tzn. czynią dobrze wedle powszechnie akceptowanych w danym społeczeństwie kryteriów dobra. Ale nawet ci twórczy twórcy zmiany społecznej nie powinni liczyć na wdzięczność współobywateli. Społeczeństwa są bowiem niewdzięczne. Nie przez złośliwość, nie z powodu braku rzetelnej wiedzy o intencjach, poczynaniach i planach reformatorów i nie z powodu jakichkolwiek iluzji podszytych politycznymi uprzedzeniami. Społeczna niewdzięczność wynika z twardych praw rządzących dynamiką dobrostanu psychicznego człowieka i sposobami nadawania znaczeń oraz przypisywania przyczyn doświadczeniom życiowym. Społeczeństwa są niewdzięczne ze swej konserwatywnej natury i nigdy nie docenią w pierwszym pokoleniu zmian w regułach życia codziennego, nigdy nie nagrodzą twórców tych zmian. Ci, którym dzieje się krzywda a każda zmiana naraża kogoś na koszty krzyczą dużo głośniej i silniej obarczają władze odpowiedzialnością za własne przypadłości niż beneficjenci zmian. Konsumpcja smakowitych owoców zmiany społecznej odbywa się w ciszy, bez szafowania okrzykami wdzięczności. O ocenie twórców zmiany decydują zatem ostatecznie niezadowoleni i jeśli ocenę tę można wyrazić kartką wyborczą, władza reformatorów zostaje okrojona lub obalona bez względu na ich obiektywne sukcesy w rządzeniu. Ludziom bowiem można jedynie zepsuć samopoczucie, poprawę przypiszą i słusznie samym sobie.
Bibliografia
Czapiński J. (1988), Wartościowanie: Efekt negatywności (O naturze realizmu), Wrocław: Ossolineum.
Czapiński J. (1992), Psychologia szczęścia, Poznań: Akademos.
Czapiński J. (1994), Uziemienie polskiej duszy, "Kultura i Społeczeństwo", 3.
Czapiński J. (1998), Jakość życia Polaków w czasie zmiany społecznej, Warszawa: Instytut Studiów Społecznych UW.
Czapiński J., Górecki B., Gucwa-Leśny E., Tyszka T. (1994), Polski Generalny Sondaż Jakości Życia, 1993 i 1994, Warszawa: Instytut Studiów Społecznych UW.
342
Kahneman D., Tversky A. (1979), Prospect theory: An analysis of decision under risk, "Econome-trica", 47, 263-291.
Lewicka M. (1993), Aktor czy obserwator: Psychologiczne mechanizmy odchylenia od racjonalności w myśleniu potocznym, Warszawa-Olsztyn: PTP.
Peeters G., Czapiński J. (1990), Positive-negative asymmetry in eualuations: The distinction be-tween affectiue and informational negatwity effects, w: W. Stroebe, M. Hewston (red.), European Reuiew of Social Psychology, London: Wiley.
Thaler R. (1980), Toward apositiue theory ofconsumer choice, "Journal of Economic Behavior and Organization", 1, 39-60.
van Dijk E., van Knippenberg D. (1996), Buying and selling exchange goods: Loss auersion and the endowment effect, "Journal of Economic Psychology", 17, 517-524.
Część czwarta
PODEJŚCIA, PROCEDURY, METODY I TECHNIKI BADAWCZE
PODEJŚCIA, PROCEDURY, METODY I TECHNIKI BADAWCZE
Podejście idiograficzne i nomotetyczne. Badania poprzeczne oraz podłużne
Psychologia polityczna ma niedługie tradycje w porównaniu z innymi dziedzinami psychologii. W poznawaniu zachowań politycznych człowieka i ich psychologiczno-społecznych uwarunkowań psycholodzy polityczni odwołują się więc do dorobku psychologii ogólnej, społecznej, rozwojowej, klinicznej, ekonomicznej, międzykulturowej oraz pokrewnych dyscyplin naukowych, głównie socjologii i politologu. Związek psychologii politycznej z wymienionymi dziedzinami i dyscyplinami naukowymi wyraża się nie tylko w nawiązywaniu do zgromadzonej w ich obrębie wiedzy o człowieku, ale także w rozwijaniu wypracowanych przez nie podejść, procedur, metod i technik badawczych.
Podejścia badawcze odnoszą się do najbardziej ogólnego kierunku badań, określonego przez nadrzędny w stosunku do szczegółowych problemów empirycznych cel badania. Tradycyjnie, zgodnie z rozróżnieniem wprowadzonym w roku 1937 przez Gordona Allporta (wg McKinley Runyan, 1992), wyodrębnia się podejście idiograficzne, zorientowane na opis zjawisk indywidualnych, jednostkowych i niepowtarzalnych, oraz nomotetyczne, ukierunkowane na wykrycie uniwersalnych reguł rządzących danym zjawiskiem (por. Kline, 1979; McKinley Runyan, 1992; Nowak, 1985). W psychologii politycznej stosowane jest zarówno podejście idiograficzne, jak i nomotetyczne. Podejście idiograficzne dominuje w badaniu przywództwa politycznego (np. Mclntyre, 1988), politycznego ekstre-mizmu (np. Falk, 1997; Crenshaw, 1986), decyzji politycznych (np. Potocka-Ho-ser, 1996; Tyszka, 1996). Podejście nomotetyczne wykorzystywane jest np. w badaniu zachowań wyborczych ludzi i społecznego postrzegania polityków (np. Daab i in., 1991; rozdział "Psychospołeczne uwarunkowania zachowań wyborczych" w niniejszym tomie), myślenia politycznego (np. Reykowski, 1995), gotowości do przyjmowania określonych ideologii politycznych (np. Jakubowska, 1999).
W ramach obu kategorii podejść badawczych wyróżnić można generalnie dwa typy badań. Jeden ukierunkowany jest na opis i ewentualne wyjaśnienie zjawiska takiego, jakim jest ono w momencie pomiaru. Drugi typ badań zmierza do opisu dynamiki jego zmian zachodzących w jakimś przedziale czasowym. W psychologii politycznej zdecydowanie przeważa pierwszy typ badań, nazywanych (jeżeli prowadzone są grupowo) poprzecznymi (zob. w dalszej części rozdziału liczne przykłady analiz tego typu). Rzadko prowadzone są badania drugiego typu, określane mianem podłużnych. W Polsce w ostat-
346
nich latach badania takie prowadził m.in. Reykowski (1995), który analizował zachodzące w okresie transformacji ustrojowych zmiany w rozumieniu przez ludzi pojęcia demokracji. Autor kilkakrotnie w tej samej próbie w odstępach kilkumiesięcznych stosował skalę mierzącą subiektywny sposób interpretacji tego terminu, a następnie porównywał zachodzące w jego rozumieniu zmiany jakościowe. W tym duchu prowadzone były także pomiary ustosunkowań wobec demokracji (Skarżyńska, 1995), indywidualizmu-kolektywizmu (Boski, 1995), alienacji politycznej (Korzeniowski, 1995).
Procedury badawcze
Podejścia idiograficzne oraz nomotetyczne realizowane są przez swoiste dla nich procedury (zamiennie - modele) badawcze (por. Brzeziński, 1980, 1996). Podejście idiograficzne opiera się głównie na procedurach badawczych, w których uczestniczy jedna osoba. Niekiedy w ramach podejścia idiograficz-nego analizowane jest jedno zdarzenie polityczne ze względu na jego psychologiczne znaczenie (np. wpływ na wzrost lub spadek popularności polityka, podejmowanie politycznych decyzji). W takich przypadkach badaniami objęta jest grupa osób tworzących to zdarzenie obecnie (np. osoby prowadzące polityczne debaty - por. badania Potockiej-Hoser, 1996; Tyszki, 1996) lub w przeszłości (np. sposoby politycznego odziaływania stosowane przez Hitlera czy Trumana - por. Raven, 1990). Natomiast podejście nomotetyczne wymaga uczestnictwa w badaniach wybranej grupy osób nazywanej próbą.
Po to, by móc uogólnić wyniki badań i wnioskować o pewnych uniwersalnych prawidłowościach, próba powinna tworzyć zminiaturyzowaną populację (Nowak, 1985). Innymi słowy, próba powinna zachować wszystkie właściwości populacji, z której pochodzi. Oznacza to, iż:
� w próbie powinny występować wszystkie charakterystyczne dla populacji wartości analizowanego zjawiska (zjawisk), nazywanego dalej zmienną,
� rozkłady tych zmiennych winny być analogiczne do ich rozkładu w populacji,
� stwierdzone w próbie zależności powinny odzwierciedlać zależności w populacji.
Ze względu na wymienione kryteria próbę ocenić można w kategoriach nominalnych jako reprezentatywną bądź nie, albo stopniowalnych, co oznacza reprezentatywność tylko w którymś z wymienionych zakresów (Nowak, 1985). Pełną reprezentatywność próby zapewnia wyłącznie losowy dobór osób do badań. Istnieje wiele schematów losowania, lecz niezależnie od jego rodzaju wszystkie zapewniają członkom populacji jednakową szansę znalezienia się w próbie (Brzeziński, 1980, 1996; Góralski, 1987; Greń, 1982). Dobrane w ten sposób osoby są szczególnie atrakcyjne dla psychologów politycznych, których zainteresowania skupiają się na badaniu zjawisk psychologicznych w odniesieniu do makrospołecznych problemów społeczno-politycznych. Próba będąca nierzadko przekrojem całego społeczeństwa pozwala bowiem uzyskać w sposób wiarygodny możliwie pełny obraz interesujących badacza zależności.
347
Oprócz stosowania kryteriów losowych badacz kierować się może w doborze próby określonymi wymogami, które powinny spełniać przyszli uczestnicy badań. Na przykład, gdy interesują go właściwości osobowościowe ludzi o określonej orientacji politycznej, to podstawowym kryterium doboru badanych do próby może być ich przynależność partyjna. Gdy badacz pragnie wyjaśnić genezę postaw antysemickich, może wybierać do badań spośród dużej grupy ludzi tylko tych, którzy w odpowiednim pomiarze uzyskali wyniki świadczące
0 wysokim natężeniu postaw antysemickich. Innym razem chciałby on poznać fenomen przywództwa politycznego; obiektem (obiektami) analizy są w takim przypadku wyłącznie osoby odgrywające tę rolę. Dobór próby, oparty na wyznaczonych arbitralnie kryteriach, nazywany jest celowym.
Badacz może także kompletować swą próbę według kryterium dostępności osób badanych, odwołując się do dobrej woli ochotników. Prosi ludzi, z którymi może się skontaktować, o uczestnictwo w badaniach, ewentualnie zachęca ich do współpracy finansowymi gratyfikacjami. Wszakże wyniki wielu badań dowodzą, iż ochotnicy stanowią specyficzną pod względem psychologicznym grupę. Na przykład cechują się wyższym ilorazem inteligencji, większymi potrzebami osiągnięć, lepszym przystosowaniem społecznym, mniejszym lękiem (np. Brzeziński, Siuta, 1991; Mikołajczyk, Skarżyńska, 1976). Powstaje tym samym wątpliwość, czy wnioski z badania prowadzonego z udziałem tak szczególnych osób można traktować jako odnoszące się do ogółu ludzi.
Żaden z wymienionych trzech sposobów kwalifikowania osób badanych nie jest bez wad. Grupy dobrane losowo, czyli najbardziej reprezentatywne, są równocześnie z reguły grupami bardzo dużymi (liczyć mogą kilkadziesiąt, kilkaset lub kilka tysięcy osób). Zbadanie tylu osób możliwe jest tylko za pomocą powierzchownych, mało wnikliwych metod (typu "papierołówek"). Tym samym wartość teoretyczna wniosków płynących z tych badań bywa wątpliwa; ich znaczenie jest nieproporcjonalne do ogromnych kosztów i czasu trwania pomiarów (Brzeziński, 1995). Dwa pozostałe kryteria doboru grup (dobór celowy i angażowanie ochotników) obniżają zaś stopień reprezentatywności próby, a co za tym idzie - ograniczają zakres tworzonych uogólnień (np. Brzeziński, 1980; Mikołajczyk, Skarżyńska, 1976).
W podejściu nomotetycznym, bezwzględnie wymagającym uczestnictwa grupy osób, w zależności od rodzaju pytań i hipotez badawczych wykorzystywane bywają procedury lustracji, korelacyjne lub eksperymentalne1 (Aronson
1 in., 1997; Brzeziński, Siuta, 1991; Mika, 1981). Procedury te zostaną omówione szczegółowo poniżej, wraz z ilustrującym je opisem przeprowadzonych badań. Przykłady badań mają także służyć prezentacji stosowanych metod i technik badawczych. Wszędzie, gdzie jest to tylko możliwe, przykłady badań zaczerpnięto z literatury dostępnej w języku polskim, po to by zainteresowany nimi czytelnik mógł bez trudu sięgnąć do tekstu źródłowego i zapoznać się ze
1 Trzeba podkreślić, iż eksperymenty przeprowadzać można także w sytuacji, gdy obiektem badań jest jedna osoba (por. o eksperymentalnych studiach przypadku: Craig, Metze, 1986; Jaku-bowska, 1993; Jaworowska-Obój, 1985). Jednakże w psychologii politycznej tego rodzaju procedura nie była prawdopodobnie dotąd stosowana.
348
szczegółowymi danymi, na których prezentację nie pozwala formuła niniejszego rozdziału.
Stosowany dalej w opisie badań termin metoda odnosić się będzie do czynności badacza polegających na zbieraniu informacji o właściwościach interesujących go zmiennych, techniki zaś stanowią uszczegółowienie metod2. Przykładem metody badawczej może być obserwacja, której zastosowanie wynika z przyjęcia założenia o konieczności obiektywnego pomiaru zachowań człowieka. Obserwacja może być jednak prowadzona za pomocą różnych technik, takich jak próbki czasowe, próbki zdarzeń itd.
Kolejność prezentacji procedur badawczych została wyznaczona z uwzględnieniem stopnia sprawowania przez badacza kontroli nad zmiennymi, tzn. zakresu wywieranego przezeń wpływu na występowanie i pomiar analizowanych zmiennych (por. McConahay, 1973; Mika, 1981). Tak więc najpierw przedstawiono procedurę stosowaną w ramach podejścia idiograficznego, nazywaną studium przypadku lub psychobiografią. Następnie omówione zostały procedury mieszczące się w orientacji nomotetycznej, tj.: procedura lustracji oraz korelacyjna i eksperymentalna wraz z jej licznymi wariantami.
Studium przypadku (psychobiografie)
Studium przypadku jest procedurą badawczą służącą gromadzeniu danych dotyczących jednostkowych faktów, zjawisk, procesów, indywidualnych właściwości człowieka (np. Craig, Metze, 1986; Elms, 1976; Jaworowska-Obój, 1985; McKinley Runyan, 1992; Zaborowski, 1992). Studium przypadku, nazywane na ogół zamiennie w psychologii politycznej psychobiografią3, polega na rekonstruowaniu przez badacza ściśle określonych fragmentów życiorysu lub całej historii życia człowieka oraz ich psychologicznej interpretacji (Cocks, 1986; Elms, 1976; Glad, 1973; McKinley Runyan, 1992, 1993). Psycholodzy polityczni w studiach psychobiograficznych koncentrują się na wykryciu związku między osobowością człowieka a przejawianymi przez niego postawami i zachowaniami politycznymi, które występują w określonych warunkach spo-łeczno-politycznych. Badacz, podejmując studia psychobiograficzne, stawiać może zarówno pytania opisowe, np. o charakterystykę osobowościową, style sprawowania władzy lub sposoby publicznego komunikowania się, jak i problemy przyczynowo-skutkowe, dotyczące np. czynników osobowościowych czy splotu czynników osobowościowych i sytuacyjnych odpowiedzialnych za polityczną aktywność człowieka.
2 Przyjęta tu terminologia oraz systematyka zgodna jest z klasycznym rozumieniem metod i technik badawczych (patrz np.: Kreutz, 1962; Skórny, 1974). Są jednak autorzy, którzy terminem "metoda" posługują się w celu opisu tych czynności badawczych, które nazywane są tu "procedurami" (np. Aronson i in., 1997; Mika, 1981; McKinley Runyan, 1992).
3 Niektórzy autorzy termin "studium przypadku" odnoszą do badań typu klinicznego, psychobiografie zaś odnoszą do innych niż kliniczne analiz historii życia człowieka (por. McKinley Runyan, 1992).
349
Podstawą prowadzenia studiów psychobiograficznych jest przyjęta przez badacza teoria osobowości (por. Maddi, 1989). Pełni ona funkcję selekcyjną w gromadzeniu faktów biograficznych oraz służy interpretacji zdarzeń i faktów uwzględnianych w psychobiografii (Glad, 1973; por. też o związku teorii z empirią - Jakubowska, 1993; Paszkiewicz, 1983). Życie każdego człowieka tworzy niezliczona mnogość faktów i zdarzeń. W procesie rekonstruowania cudzej biografii psycholog musi dokonać pewnych wyborów, przyjmując, iż jedne z nich są znaczące ze względu na stawiane pytania i hipotezy, inne - mniej ważne, a jeszcze inne zupełnie nieistotne. Teoria osobowości ukierunkowuje uwagę badacza na zdarzenia i procesy, których ważność wynika z ontologicz-nych założeń wpisanych w teorię (por. Glad, 1973). Na przykład, przyjęta przez badacza psychoanalityczna teoria osobowości sprawia, iż skupia się on w swych badaniach psychobiograficznych na wszelkich faktach w życiu człowieka, które świadczyć mogą o nieświadomych konfliktach wewnętrznych, wypartych emocjach i popędach. Dla psychologa o orientacji psychoanalitycznej najważniejszym okresem życia ze względu na zrozumienie motywów cudzego postępowania jest dzieciństwo; doświadczenia emocjonalne, rodzaj związków z rodzicami i innymi osobami znaczącymi stanowią przedmiot wnikliwych analiz. Z kolei poznawcze teorie osobowości dotyczą sposobu interpretowania przez podmiot określonych zjawisk i zdarzeń, jego postrzegania własnej osoby i otoczenia społecznego oraz deklarowanych aspiracji i wartości. Ważniejsza dla psychologów poznawczych jest tym samym ta faza życia człowieka, w której może on podejmować autonomiczne decyzje. Teoria osobowości decyduje o rodzaju i zakresie analizowanych faktów, a także określa psychologiczny język ich interpretacji. Na przykład podejście psychodynamiczne ujmuje zjawiska w kategoriach nieświadomych potrzeb, ego, kompleksów, mechanizmów obronnych, psychologia poznawcza zaś odwołuje się do takich pojęć, jak: system poznawczy, schematy poznawcze, kody operacyjne, struktura ,Ja", mentalność społeczno-polityczna. Teoria osobowości implikuje wreszcie metody i techniki pomiaru indywidualnych właściwości człowieka. O ile dla teorii psychodyna-micznych specyficzne są narzędzia, które mają diagnozować nieświadome potrzeby i konflikty (np. projekcyjne testy osobowości), o tyle konsekwencją przyjęcia teorii poznawczych jest koncentracja badacza na udokumentowanej działalności jednostki oraz dążenie do poznania jej sposobów rozumienia własnej osoby i otaczającej rzeczywistości (może być to np. analiza wypowiedzi publicznych, czy też rodzaju dokonywanych wyborów życiowych). Generalnie rzecz ujmując, w studiach psychobiograficznych wykorzystywane mogą być wszystkie znane w psychologii i omówione niżej metody badań.
� Metody projekcyjne, oparte na założeniu, iż analiza wypowiedzi człowieka (przemówień i wywiadów) dotyczących rozmaitych kwestii, jego artystycznych wytworów, przejawianych zainteresowań i aspiracji pozwala wnioskować o jego właściwościach osobowościowych, takich jak potrzeby, ukryte motywy i nieuświadamiane konflikty psychiczne (patrz: obszernie o metodach projekcyjnych - np. Knutson, 1973; Sęk, 1984).
� Metody intro- i retrospektywne, pozwalające na diagnozowanie właściwości psychologicznych badanego człowieka na podstawie jego relacji o bie-
350
żących (introspekcja) lub przeszłych (retrospekcja) stanach psychicznych (myślach, uczuciach, doznaniach) (np. Kreutz, 1962; Tyszka, 1995).
� Testy psychologiczne, polegające na wykonywaniu w określonym porządku sprecyzowanych zadań. Na podstawie sposobu i jakości ich wykonania dokonuje się diagnozy rozpatrywanej właściwości człowieka (np. inteligencji, cech temperamentalnych lub osobowościowych; w tym ostatnim przypadku testy mogą także mieć charakter projekcyjny) (np. Knutson, 1973; Kreutz, 1962; Sęk, 1984).
� Metody obserwacyjne polegające na rejestrowaniu (filmowaniu, opisie, nagrywaniu na taśmę magnetofonową) reakcji i złożonych zachowań człowieka (np. reakcji fizjologicznych, gestów, mimiki, sposobu mówienia, postawy w sytuacjach trudnych) (np. Buli, Mayer, 1993; Kreutz, 1962).
W psychobiografiach uwzględnia się niekiedy wyniki diagnozy medycznej obejmującej stan psychofizyczny człowieka i jego wpływ np. na sposób odgrywania przywódczej roli w państwie oraz związane z tym konflikty psychologiczne między potrzebą zdrowia a pragnieniem sprawowania władzy (Glad, 1973; Post, Robins, 1990).
Otrzymywane z zastosowaniem rozmaitych metod i technik dane stanowią podstawę dokonywanych interpretacji psychologicznych, które na ogół mają charakter analiz jakościowych. W sporadycznych przypadkach, gdy możliwe jest użycie kwestionariuszy, testów i skal obserwacyjnych, przeprowadza się wnioskowanie typu ilościowego.
W psychologii politycznej psychobiografie formułowane są przeważnie w konwencji psychoanalitycznej (np. Glad, 1973; Falk, 1997; Mclntyre, 1988). Opracowuje się głównie psychobiografie przywódców politycznych oraz terrorystów. Na podstawie analizy rozmaitych wydarzeń z ich życia, głoszonych poglądów i podejmowanych decyzji autorzy próbują dociekać motywów zachowań politycznych, odwołując się do nieświadomych konfliktów i potrzeb powstałych w efekcie wczesnodziecięcych doświadczeń. Na przykład, w myśl psychoanalitycznej interpretacji biografii Gandhiego, Trockiego i Lenina, działalność tych polityków, zdominowana przez opór wobec legalnej władzy, była rezultatem nie rozwiązanych konfliktów psychicznych doświadczanych w dzieciństwie w relacji z rodzicami. Bunt wobec rodziców został przeniesiony w życiu dorosłym na bunt przejawiany wobec władzy symbolizującej autorytet rodzicielski; każdy z tych polityków poświęcił życie walce z pierwotnym wyobrażeniem autorytetu (Wolfenstein, wg Glad, 1973).
Opracowywane są nie tylko psychobiografie postaci historycznych (wymienionych wyżej i wielu innych, np. Hitlera, Stalina, prezydentów amerykańskich), ale także żyjących współcześnie. W konwencji psychoanalitycznej interpretowano rodzaj motywacji i cechy osobowości współczesnych prezydentów amerykańskich (Mclntyre, 1988), Stalina (Birt, 1993) oraz niektórych terrorystów (Falk, 1997). Na przykład dokonany w 1995 roku zamach na premiera Izraela I. Rabina zinterpretowano jako rezultat narcystycznej4 (tzn. m.in.
4 Problem osobowości narcystycznej obszernie omawia np. Pospiszyl (1995).
351
żądnej zainteresowania i podziwu) struktury osobowości zamachowca. Wychowywał się on w rodzinie, w której ojciec był postacią słabą, zdominowaną przez silną, apodyktyczną matkę. Jego relacje z matką cechowała ambiwalencja uczuciowa; kochał ją i zarazem nienawidził. Zamach na życie Rabina był, zgodnie z ujęciem psychoanalitycznym, aktem symbolicznego przeniesienia nieświadomej wrogości i pragnienia przemocy, wymierzonym w rzeczywistości przeciwko matce (Falk, 1997).
Autorzy rzadko korzystają w opracowaniach psychobiograficznych z teorii poznawczych. Jedyną, jak dotąd, w Polsce psychobiografię polityka opracował z wykorzystaniem tej teorii Z. Zaborowski (1992). Jest to studium życia Lecha Wałęsy. Skonstruowana przez Zaborowskiego teoria struktury ,ja" stanowiła ramy prowadzonych badań teoretycznych. Zgodnie z tym ujęciem osobowości struktura ,ja" została zdefiniowana jako "system doświadczeń, przeżyć oraz układów i ukształtowanych mechanizmów psychicznych wpływających na kodowanie i przetwarzanie informacji o własnej osobie i na zachowanie jednostki". W analizie struktury ,ja" uwzględniane były różne jej przejawy, jak np. ,ja" indywidualne (zawierające samoocenę, poczucie własnej wartości, odrębności, ciągłości), ,ja" obronne (aktywizowane w sytuacji zagrożenia i lęku), ,ja" refleksyjne (umożliwiające samokontrolę, wyznaczanie celów życiowych, samorealizację, samokrytykę) wraz z ich funkcjonalnym znaczeniem (np. przystosowanie społeczne, kontakt z rzeczywistością, adekwatne samookreślenie). Zaborowski próbował opisać cechy struktury ,ja" Lecha Wałęsy oraz proces ich tworzenia się i zmiany, rekonstruując znaczące dla rozumienia struktury ,ja" oraz jej funkcji doświadczenia życiowe Wałęsy wpisane w określony kontekst społeczny i związane z różnymi rolami społecznymi (najstarszego syna w rodzinie, ucznia, pracownika, przewodniczącego związku i prezydenta). O strukturze ,ja" Lecha Wałęsy autor wnioskował również na podstawie analizy stylu jego wypowiedzi zamieszczanych w prasie oraz sposobów zachowywania się Wałęsy w sytuacjach współpracy lub konfliktów z innymi ludźmi.
Jakościowy typ danych, na których oparta jest psychobiografia, sprawia, iż procedura ta wzbudza pewne zastrzeżenia; dotyczą one niespełnienia jednego z podstawowych warunków metodologicznej poprawności w realizacji badań, jakim jest obiektywność pomiaru zmiennych i bezstronność w wyciąganiu wniosków. Zarzut ten dotyczy więc zarówno sposobu rekonstruowania cudzej biografii, jak i formułowanych konkluzji. I tak, wprawdzie dobór faktów z życia jednostki wyznaczać powinna przyjęta teoria osobowości, lecz nie zawsze jest możliwe poznanie wszystkich zdarzeń życiowych o znaczeniu psychologicznym czy to ze względu na brak dokumentów, czy też z powodu naturalnej niechęci ludzi do ujawniania faktów, które są dla nich trudne, wstydliwe, związane z zagrożeniem wizerunku publicznego. Nawet jeśli badaczowi tego rodzaju zdarzenia są znane, to ze względów etycznych powstrzymuje się on często od ich analizy w psychobiografii, zwłaszcza jeśli dotyczy ona osób żyjących. Tendencyjność w doborze faktów i w formułowanych konkluzjach może być także spowodowana sympatią bądź antypatią do postaci, której dotyczą studia psychobiograficzne. W obu przypadkach psychobiografia może zatracać cechy studium naukowego, zamieniając się w panegiryk bądź oszczer-
352
czą kampanię propagandową (por. Glad, 1973). Rzetelny badacz czyni wszakże starania, by zachować obiektywność studiów psychobiograficznych. Odwołuje się w swych badaniach do wielu różnorodnych źródeł informacji, generuje możliwie najwięcej wyjaśnień danego zachowania, uwzględnia interpretacje alternatywne, sprzeczne z przyjętą hipotezą (Glad, 1973; McKinley Runyan, 1992). Inny zarzut stawiany procedurze psychobiografii dotyczy kwestii uogólniania prawidłowości zaobserwowanych u pojedynczych osób będących obiektami badania. W pewnym sensie konkluzje mają istotnie charakter jednostkowy, życie każdego człowieka zawiera bowiem niepowtarzalne, specyficzne dlań doświadczenia. Z drugiej strony, niemal każda właściwość osobowościowa może być porównywana z analogiczną cechą występującą u innych ludzi (McKinley Runyan, 1992). Warto też zauważyć, iż jednostka wzrasta w określonym środowisku społecznym, zintegrowanym przez wspólny dla danej społeczności system tradycji, wartości i norm, wyznaczający członkom danej społeczności np. rodzaj życiowych aspiracji, tryb życia, nastawienie do otoczenia społecznego; ten rodzaj psychologicznej wspólnoty E. Fromm (1993) nazywa charakterem grupowym, a C.G. Jung (1981) wskazuje na psychologiczne znaczenie nieświadomych treści kolektywnych, określając je mianem archetypów. Zatem każdy człowiek, będąc bytem jednostkowym i niepowtarzalnym, jest równocześnie nosicielem cech społeczności, która go w pewnym zakresie ukształtowała. Studia biograficzne jednostki mają tym samym pewną wartość jako metoda pomocna w poznaniu procesów, którym przypisać można walor uniwersalności, zwłaszcza jeśli wyniki badań idiograficznych są następnie weryfikowane w badaniach nomotetycznych. Za przykład może tu posłużyć klasyczna już praca Adorna i współautorów (1950) dotycząca psychologicznych predyspozycji ludzi do przyjmowania postaw antydemokratycznych. Studia przypadków prowadzone w konwencji psychoanalitycznej stanowiły pierwszy etap badań, w których m.in. wyodrębniono specyficzne cechy osobowościowe związane z określonym typem postaw politycznych (antysemityzmem, etnocentryzmem, konserwatyzmemliberalizmem). Następnie z wykorzystaniem tych danych opracowano odpowiednie skale pomiarowe (odnoszące się do syndromu cech osobowościowych i postaw politycznych), które zastosowano w badaniach grupowych. Na tej podstawie można było wnioskować o zależnościach występujących w populacji. Warto zauważyć, iż niejedna teoria psychologiczna wyłoniła się z badań idiograficznych. Do nich należą np. klasyczne koncepcje temperamentu Hipokratesa i Galena, zależności psychofizjologiczne odkryte przez Fechnera, prawa uczenia się określone przez Watsona i Skinnera, psychoanalityczna teoria osobowości i zaburzeń Freuda, teoria rozwoju myślenia Piage-ta. Studia przypadków mogą być zatem wartościową procedurą badawczą znajdującą szerokie zastosowanie, pod warunkiem że badacz jest świadom zarówno jej ograniczeń, jak i wartości.
353
Procedura lustracji
Procedura lustracji5 stosowana jest wówczas, gdy badacz pragnie wyłącznie zdiagnozować jakiś stan rzeczy występujący w naturalnych warunkach. Nie ingeruje on w przebieg tych zjawisk. Zainteresowany jest wyłącznie ich opisem, a w efekcie teoretycznym uporządkowaniem przedstawianym na ogół w postaci typologii zjawisk, a rzadziej jako opis zachodzącego procesu zmian jakiegoś zjawiska.
Procedura lustracji oparta jest najczęściej na metodach obserwacji, wywiadu lub sondażu (metody te bywają wykorzystywane także w innych procedurach badawczych - zob. dalsze rozważania). Obserwacja może dotyczyć rozmaitych aspektów zachowań człowieka w obszarze polityki. I tak, na podstawie obserwacji publicznych zachowań polityków wnioskowano o stosowanych przez nich strategiach radzenia sobie w sytuacjach trudnych (np. Buli, Mayer, 1993), sposobach zyskiwania zwolenników w kampanii wyborczej (Schutz, 1993), stylach publicznego komunikowania się (Jakubowska, 1995), typach temperamentalnych (Barber, wg Elms, 1976) itd. Przykładowo, analiza wypowiedzi niektórych polityków podczas wywiadów prasowych doprowadziła do kategoryzacji stylów odpowiadania na trudne (zaczepne, kłopotliwe, agresywne) pytania. Wyodrębniono trzy strategie:
� nieudzielanie odpowiedzi,
� atakowanie dziennikarzy, a co za tym idzie, zniechęcanie ich do zadawania dalszych kłopotliwych pytań,
� obrona wyrażająca się w próbie rzeczowego wyjaśnienia dziennikarskich wątpliwości i uprzejmej zachęcie do kontynuowania tematu.
Stwierdzono także, iż politycy przejawiają względną stałość w sposobie radzenia sobie z trudnymi pytaniami i zazwyczaj preferują jedną z wymienionych strategii (Buli, Mayer, 1993).
Metoda obserwacji w procedurze lustracji jest stosowana wówczas, gdy badacz pragnie opisać zjawisko w jego realnym wymiarze, tzn. w postaci obiektywnej, niezależnej od czyjejkolwiek percepcji. Niekiedy jednak jest on zainteresowany subiektywnymi sądami ludzi na określony temat, ich perspektywą postrzegania jakiegoś stanu rzeczy. Wówczas w ramach procedury lustracji stosowana jest na ogół metoda wywiadu albo metody typu "papier-ołówek", tj. ankieta, kwestionariusz, skala ocen, zwane ogólnie sondażem (por. Hyman, 1973; Mika, 1981). Wywiad jako metoda bardzo czasochłonna i kosztowna może być wykorzystany w stosunkowo niewielkiej próbie. Przykładem badań lustracyjnych, w których posłużono się m.in. wywiadem, mogą być opracowane przez Skarżyńską (1996) charakterystyki psychologiczne młodzieżowych aktywistów
5 Termin "lustracja" wprowadził do literatury polskiej S. Mika (1981). Słowo "lustracja" (łac. lustratio) oznacza kontrolę, przegląd, obejrzenie (zob. Słownik wyrazów obcych, PWN). Termin ten jak się wydaje najtrafniej spośród innych (np. sondaż; zob. np. Hyman, 1973; Mika, 1981) oddaje istotę czynności badawczych składających się na omawianą procedurę gromadzenia danych. Dlatego stosowany będzie także w niniejszym tekście.
354
partyjnych. W badaniach uczestniczyło 20 młodych działaczy (ich wiek nie przekraczał 25 lat) rozmaitych polskich partii politycznych. Z każdym indywidualnie przeprowadzano wywiady. Wypowiedzi osób badanych pozwoliły na ustalenie rodzaju motywów skłaniających do podjęcia aktywności politycznej, drogi do polityki, rodzaju celów życiowych oraz właściwości osobowościowej zwanej umiejscowieniem kontroli. Sformułowane pod względem wymienionych cech charakterystyki psychologiczne aktywistów partyjnych autorka porównała następnie z uwzględniającymi te same wymiary analizy charakterystykami osób politycznie niezaangażowanych. W tej grupie badanych dane były gromadzone z zastosowaniem metody sondażowej. Była to bowiem duża, licząca kilkaset osób próba (dobrana losowo spośród populacji młodych Polaków). Metoda sondażowa najczęściej znajduje zastosowanie w badaniach lustracyjnych (dlatego procedura lustracji jest często zamiennie nazywana sondażem ankietowym; por. Hyman, 1973; Mika, 1981). Metoda sondażowa jest specyficzna dla procedury lustracji, używana bywa także w innych procedurach, głównie korelacyjnej (zob. dalej w niniejszym rozdziale charakterystyka procedury korelacyjnej). Wartością metody sondażowej jest to, iż pozwala ona, w przeciwieństwie do obserwacji i wywiadu, na zebranie informacji od dużej liczby osób. Stosowana na próbie reprezentatywnej ma ogromną wartość dla psychologów politycznych. Pozwala bowiem na prześledzenie interesujących zjawisk (np. zachowań politycznych, wiedzy o polityce) u ludzi żyjących w silnie zróżnicowanych warunkach społecznych. Z kolei wysoko ustrukturalizo-wane techniki, takie jak ankieta czy kwestionariusz, stwarzają warunki do precyzyjnych porównań międzyosobniczych (dotyczą bowiem tych samych spraw). Równocześnie jednak wielu autorów stawia pytanie, w jakim stopniu udzielane przez badanych odpowiedzi odpowiadają stanom rzeczywistym? Wiadomo bowiem, iż kolejność zadawania pytań, sposób ich sformułowania, a nawet to, czy badany ma możliwość przyznania się do braku opinii (przez stwierdzenie "nie wiem") decyduje o rodzaju udzielanych odpowiedzi (np. Su-łek, 1993). Istnieje też możliwość wieloznacznej interpretacji materiału otrzymanego w badaniach sondażowych (Brzeziński, 1995; Dyoniziak, 1997), przy czym rodzaj teoretycznych uogólnień bywa wątpliwej jakości. Wiele krytycznych uwag na ten temat formułuje Brzeziński (1995), który na podstawie analizy prac psychologów polskich stwierdza, iż wielu badaczy wnioskowanie teoretyczne ogranicza na ogół do przekształcenia odpowiedzi "przeciętnej" osoby badanej. W nauce zaś, postuluje autor, należy zmierzać do rozwijania teorii. Teorie bowiem tworzą naukę - opisują, wyjaśniają i umożliwiają przewidywanie ludzkich zachowań. Złudne jest także zaufanie do wyniku istotnego statystycznie, łatwego do uzyskania w rezultacie badania ogromnej liczby osób (por. też o poziomie istotności w dużych próbach - np. Blalock, 1975; Brzeziński, 1980, 1995). Ponadto konieczność wydatkowania olbrzymich środków finansowych na badania sondażowe znacznie ogranicza ich wartość dla badacza.
355
Procedura korelacyjna
Procedury korelacyjne są stosowane wówczas, gdy badacz pragnie uzyskać informacje o występujących zależnościach między interesującymi go zjawiskami6. Podobnie jak w przypadku lustracji, pomiar zmiennych prowadzony jest w warunkach naturalnych, w których na co dzień żyją ludzie. Wszakże, o ile w lustracji badacz wyłącznie diagnozuje jakiś stan rzeczy, o tyle w badaniach korelacyjnych ustala związki między interesującymi go (co najmniej dwiema) zmiennymi (patrz także: Aronson i in., 1997).
W zależności od przyjętej perspektywy badawczej w ramach tej procedury mogą być stosowane wszelkie możliwe metody badawcze: obserwacja, skale, testy, ankiety, wywiady itd. (patrz: krótkie omówienie w charakterystyce studium przypadku). Procedura korelacyjna jest najczęściej stosowana przez psychologów, w tym psychologów politycznych. Wszystkie klasyczne badania w psychologii politycznej dotyczące gotowości człowieka do przyjmowania politycznych ideologii7 oparte były na tej procedurze. Na przykład Adorno i współautorzy (1950) badali w grupie osób związki między postawami antysemickimi oraz uprzedzeniami wobec ludzi należących do mniejszości narodowych. Stwierdzili, iż jeśli ktoś przejawia uprzedzenia wobec Żydów, to równocześnie ma niechętny stosunek do Murzynów, Meksykanów, Chińczyków i przedstawicieli innych nacji. Na tej podstawie autorzy wysunęli hipotezę, iż człowiek taki ze szczególną łatwością gotów jest przyjmować ideologie polityczne zawierające hasła etnocentryczne. W ten sposób autorzy doszli ostatecznie do sformułowania teorii osobowości autorytarnej. W swych badaniach stosowali skale składające się z twierdzeń, do których osoby badane ustosunkowywały się, określając stopień, w jakim zgadzają się z treścią danego twierdzenia. Następnie ustalali związki między autorytaryzmem a postawami etnocentrycz-nymi i prawicową lub lewicową orientacją polityczną.
Jako przykład zastosowania procedury korelacyjnej w badaniach nad autorytaryzmem w Polsce mogą posłużyć analizy Korzeniowskiego (1995). Autor posłużył się metodą sondażową. Próbował odpowiedzieć na pytanie o:
� zmiany poziomu autorytaryzmu w społeczeństwie w okresie kilku lat transformacji ustrojowych,
� związek autorytaryzmu z preferencjami politycznymi,
� związek autorytaryzmu z pozycją społeczną respondentów.
(Gdyby autor ograniczył się tylko do odpowiedzi na pierwsze pytanie, to badanie prowadzone byłoby, zgodnie z przyjętą klasyfikacją, w ramach procedury lustracji). Do pomiaru autorytaryzmu Korzeniowski stosował skalę składającą się z kilku twierdzeń, w stosunku do których osoby badane wyrażały stopień swej aprobaty. Badania z wykorzystaniem skali autorytaryzmu prowadzono na reprezentatywnej próbie dorosłych Polaków czterokrotnie, w od-
6 Opisywany typ badań bywa też nazywany lustracją, sondażem ankietowym (Mika, 1981) lub studium w terenie (field study - Hyman, 1973).
7 Obszerny przegląd prowadzonych na ten temat badań zawiera praca Jakubowskiej (1999).
356
stępach kilkuletnich. Na podstawie tak prowadzonej dynamiki zmian autorytaryzmu autor stwierdził m.in., że poziom autorytaryzmu, wysoki już w pierwszych latach przemian ustrojowych, wzrósł wraz z upływem czasu. Badania son^dażowe pozwoliły także określić związek autorytaryzmu z pozycją społeczną respondentów i sformułować konstatację, iż autorytaryzm występuje w większym nasileniu u reprezentantów niższych warstw społecznych. Ponadto autor w rezultacie przeprowadzonych badań odpowiedział na pytanie o relacje zachodzące między poziomem autorytaryzmu a preferencjami wyborczymi; doszedł do wniosku, iż osoby bardziej autorytarne skłonne są popierać ugrupowania chłopskie oraz narodowokatolickie.
Ciekawym przykładem badań sondażowych mogą być także wykonane przez badaczy Pracowni Psychologii Politycznej Instytutu Psychologii PAN analizy psychospołecznych korelatów zachowań wyborczych Polaków. Obejmowały one diagnozę rodzaju zależności między sposobem głosowania ludzi w wyborach prezydenckich w 1990 roku a przeżywanymi przez nich emocjami związanymi z wyborami, sposobem postrzegania kandydatów na urząd prezydencki, indywidualnym systemem wartości itd. (np. indywidualizmem lub ko-lektywizmem, alienacją i anomią polityczną) (Daab i in., 1991).
Wyniki badań otrzymane w ramach procedury korelacyjnej nie uprawniają w zasadzie do formułowania wyjaśnień i przewidywań (por. Brzeziński, 1980). Można wszakże, odwoławszy się do teorii, w którą wpisana jest empiria oraz odpowiednie procedury statystyczne (np. analiza regresji), podjąć tego rodzaju rozważania; nie należy jednak zapominać w tym przypadku o precyzyjnym odróżnieniu empirycznych podstaw wnioskowania od teoretycznych (Hyman, 1973).
Procedury eksperymentalne
Celem badań eksperymentalnych w odróżnieniu od korelacyjnych jest ustalenie zależności przyczynowo-skutkowych. Zależności te mogą mieć charakter konieczny lub warunkowy. Przyczynowość konieczna odnosi się do niezawodności następujących po sobie zdarzeń, podczas gdy przyczynowość warunkowa występuje w sytuacji, gdy pewne zjawiska stanowią warunek wystarczający do wywołania zjawiska innego (Nowak, 1985). W naukach społecznych, w tym w psychologii politycznej, najczęściej występujące zależności są probabilistyczne, nie zaś konieczne (bezwyjątkowe). Eksperyment polega na tym, iż badacz wywołuje w grupie osób pewne zdarzenie, a następnie obserwuje, czy prowadzi ono do oczekiwanego skutku (o kryteriach naboru osób badanych dokładnie informuje np. Brzeziński, 1980; patrz też podrozdział "Procedury badawcze"). Zmienna, którą badacz manipuluje, a która uznawana jest za przyczynę jakiegoś stanu (zjawiska), nazywana jest w schemacie eksperymentalnym zmienną niezależną, natomiast obserwowalny rezultat jej zadziałania - zmienną zależną (np. Brzeziński, 1980; McConahay, 1973; Nowak, 1985). Po to, by móc prześledzić związki przyczynowo-skutkowe między analizowanymi zjawiskami, badacz musi je wyizolować spośród bogatej sieci powiązań
357

z innymi zmiennymi oraz zaobserwować i zmierzyć. Powstaje pytanie, w jakim stopniu tego rodzaju zabiegi badawcze mogą zniekształcać procesy zachodzące w warunkach naturalnych, a co za tym idzie -jak dalece obserwowane w badaniach eksperymentalnych zależności uogólnić można na zjawiska występujące poza laboratorium psychologicznym. Są to pytania o trafność wewnętrzną i zewnętrzną eksperymentu (np. Aronson i in., 1997; Brzeziński, 1996; Mani-cas, Secord, 1985; McConahay, 1973; Wood, 1977). Eksperyment cechuje się dużą trafnością wewnętrzną, gdy badacz ma pewność, iż zaobserwowane zmiany w zmiennej zależnej są rezultatem wyłącznie prowadzonej przezeń manipulacji zmienną niezależną, nie są zaś wywołane zmiennymi ubocznymi, których nie kontrolował on w badaniu. Tym samym duża trafność wewnętrzna eksperymentu jest warunkiem uzyskania prawdziwej odpowiedzi na postawiony problem badawczy (np. Brzeziński, 1996). Natomiast mała trafność wewnętrzna eksperymentu prowadzić może do fałszywych wniosków. Badacz orzeka bowiem o związkach przyczynowo-skutkowych między zmiennymi w sytuacji, gdy związki takie nie występują realnie, lecz są efektem zadziałania innych, nie uwzględnionych przez niego zmiennych.
Określenie trafności zewnętrznej wiąże się z kolei z odpowiedzią na dwa pytania. Po pierwsze, na jaki rodzaj zjawisk uogólnić można otrzymane w eksperymencie zależności (Aronson i in., 1997). Przykładowo, badacz stwierdza w eksperymencie, iż duża ekspresja emocji w wypowiedziach polityka wytwarza negatywny doń stosunek u obserwujących osób. W omawianym przypadku ocena trafności zewnętrznej dotyczy tego, czy efekt ten występować może w każdej sytuacji publicznego komunikowania się polityków, czy tylko wówczas, gdy np. porusza on w swych wypowiedziach określone problemy (podobnie jak w omawianym badaniu). Pytanie drugie dotyczy tego, do jakiej populacji odnieść można zależności wykryte w eksperymencie (Brzeziński, 1980, 1996). W odniesieniu do podanego wyżej przykładu pytanie to miałoby na celu ustalenie, czy znaczna emocjonalność przekazu wywołuje negatywne ustosunkowanie wobec polityków u wszystkich ludzi, czy też tylko u osób żyjących w określonej kulturze, u lepiej czy u gorzej wykształconych, wyłącznie u mężczyzn albo wyłącznie u kobiet itd. Ocena trafności zewnętrznej eksperymentu jest podstawą ustalenia zakresu uniwersalności otrzymanych w eksperymencie wyników. Im większa trafność zewnętrzna badania, tym większy zakres zjawisk i obszar populacji, w odniesieniu do którego można uznać za prawdziwe stwierdzone w nim zależności. Natomiast mała trafność zewnętrzna sprawia, iż wyników eksperymentu nie można uogólnić na sytuacje pozaeksperymentalne i ludzi nie będących uczestnikami badania (problem trafności wewnętrznej i zewnętrznej eksperymentów oraz czynników je zakłócających omówiony jest obszernie w pracach Brzezińskiego, 1980, 1996; Brzezińskiego, Siuty, 1991; Mikołajczyk, Skarżyńskiej, 1976).
Istnieje wiele odmian procedur eksperymentalnych; różnią się one stopniem kontroli badacza nad zmiennymi zależną i niezależną, a co za tym idzie, wewnętrzną oraz zewnętrzną trafnością. Stosunkowo najsłabszą kontrolą charakteryzuje się model badawczy zwany ąuasi-eksperymentalnym, natomiast większą - kolejno: eksperyment naturalny, laboratoryjny i symulacja komputerowa.
358
Quasi-eksperyment
Badania typu quasi-eksperymentalnego przebiegają w naturalnych warunkach życiowych ludzi. Ze względu na jednostkowość występującego zdarzenia politycznego (np. konflikty narodowościowe, specyficzny rodzaj decyzji politycznych), cykliczność jego występowania (np. wybory parlamentarne), kwestie etyczne i/lub inne, badacz nie wprowadza do eksperymentu zmiennej niezależnej (McConahay, 1973)8. Obserwuje wyłącznie jej działanie, "zaaranżowane" np. przez wydarzenia społeczno-polityczne. Tym samym badacz nie ma pewności, czy mierzony przez niego rezultat, tj. zmienna zależna, jest rzeczywiście wynikiem zadziałania zmiennej niezależnej, czy też czynników, których on nie kontrolował. Quasi-eksperyment cechuje się zatem małą trafnością wewnętrzną oraz dużą ze względu na minimalne oddziaływanie badacza na analizowane zjawisko trafnością zewnętrzną (McConahay, 1973).
Za przykład omawianej procedury posłużyć mogą badania Kofty i Sędka (1995), dotyczące min. warunków uaktywniania stereotypu "duszy grupowej", zawierającego w sobie przeświadczenie, iż określona grupa ludzi ma wrogie intencje w stosunku do jakiejś społeczności, czyli dąży do władzy i dominacji nad innymi. Autorzy zajmowali się problemem aktywizowania postaw antysemickich. Jedna z głównych hipotez mówiła, iż dostępność poznawcza stereotypu "duszy grupowej" (zawierającego negatywne cechy Żydów) powinna rosnąć w okresie przedwyborczym w porównaniu z powyborczym. Zmienną niezależną był w tym przypadku czas (okres okołowyborczy), zmienną zależną zaś dostępność stereotypu duszy grupowej. Pomiar zmiennej zależnej przeprowadzono w grupie uczniów techników warszawskich (dobranych, jak można przypuszczać, według kryterium dostępności osób badanych). Do pomiaru stereotypu duszy grupowej autorzy zastosowali skonstruowaną przez siebie skalę składającą się z kilku pytań dotyczących stosunku osób badanych do różnych organizacji, instytucji i grup społecznych oraz narodowości. Wśród takich grup wymienieni byli Żydzi. Badani wyrażali własne sądy, posługując się dołączonymi do poszczególnych pytań pięciostopniowymi skalami ocen. Pomiar zmiennej zależnej przeprowadzony był dwukrotnie, tj. przed wyborami parlamentarnymi i po wyborach. Skalę zastosowano w dwóch losowo wyodrębnionych grupach uczniów. W pierwszej grupie stereotyp "duszy grupowej" mierzony był przed wyborami, w drugiej - po wyborach. Autorzy na podstawie stosownej procedury statystycznej określili różnice w zmianie siły oddziaływania stereotypu "duszy grupowej" między okresem przedwyborczym a powyborczym. Wyniki badań potwierdziły hipotezę, iż stereotyp "duszy grupowej" jest aktywizowany w okresie przedwyborczym, pozostaje zaś latentny w okresie powyborczym.
8 Jest to jedno z możliwych kryteriów różnicowania procedury quasi-eksperymentalnej od eksperymentalnej. O innych, bardziej szczegółowych kryteriach informuje np. Brzeziński (1980).
Z kolei Mika (1981) opisywaną procedurę nazywa eksperymentem naturalnym.
359
Eksperyment naturalny9
Eksperyment naturalny, podobnie jak ąuasi-eksperyment, wykonywany jest w środowisku, w którym na co dzień żyją osoby badane w szkole, miejscu pracy, instytucjach administracyjnych i politycznych. W Polsce, jak dotąd, psycholodzy polityczni rzadko są przez polityków zapraszani do współpracy, lecz w krajach, w których psychologia polityczna ma długą tradycję, psycholodzy tej specjalności są często powoływani jako doradcy do organizacji edukacyjnych (zajmujących się programami kształcenia politycznego w szkołach), organów legislacyjnych (np. wprowadzających reformy społeczne), administracji rządowej i jej agend na różnych szczeblach zarządzania państwem. Wypełniając te zadania, mogą prowadzić badania eksperymentalne w naturalnych dla ludzi warunkach. Eksperyment naturalny różni się od ąuasi-eksperymentu tym, iż badacz manipuluje w nim zmienną niezależną, podczas gdy w quasi--eksperymencie czeka, aż wystąpi ona samoistnie (McConahay, 1973). Tym samym może precyzyjniej niż w ąuasi-eksperymencie określić wpływ zmiennej niezależnej na zmienną zależną. Wyższa jest tu zatem trafność wewnętrzna eksperymentu, mniejsza zaś trafność zewnętrzna, przede wszystkim ze względu na fakt, iż badacz ingeruje w zachodzące naturalnie procesy.
Ilustracją tego rodzaju badań może być eksperyment Wiegmana (1985) nad zmianą postaw ludzi wobec określonych problemów pod wpływem publicznych wypowiedzi polityków. Autor zaprosił do badań liderów holenderskich partii: socjalistycznej i liberalnej. W studiu telewizyjnym przeprowadzono z nimi wywiady na temat budowy lokalnego lotniska, zgodnie z przygotowanym przez badacza scenariuszem. Obaj politycy podawali identyczne argumentacje. Różnili się wszakże sposobem przekazu; jeden z polityków żywo okazywał emocje (gestykulował, zmieniał ton głosu i tempo mówienia oraz mimikę), drugi mówił monotonnie, zachowywał twarz "pokerzysty". Pierwszy rodzaj przekazu nazwano emocjonalnym, drugi - racjonalnym. Wywiady nagrane na kasetę wideo pokazywano następnie członkom obu partii podczas dorocznych zjazdów tych ugrupowań. Plan eksperymentalny charakteryzował się schematem 2 x 2 x 2, co oznacza, iż manipulowano trzema zmiennymi niezależnymi, przy czym każda z nich miała charakter dwu wartościowy. Były to: atrakcyjność źródła przekazu (mówca należy do partii własnej lub opozycyjnej), przynależność do partii osób badanych (liberałowie lub socjaliści), sposób przekazu argumentacji (emocjonalny lub racjonalny). Zmienną zależną była postawa wobec budowy lotniska. Postawę tę mierzono dwukrotnie, tzn. przed prezentacją nagranego wywiadu i po jej zakończeniu; stosowano skalę, na której badani wyrażali stopień aprobaty wobec różnych kwestii związanych z budową lotniska. Pomiar pierwszy wykazał, iż postawa wobec budowy lotniska miała charakter neutralny. Pomiar drugi wskazywał na zmiany postawy w tym względzie. Zmiany te były większe gdy, po pierwsze, przekaz pochodził ze źró-
9 W podręczniku psychologii społecznej S. Miki (1981) ten rodzaj eksperymentu nazywany jest eksperymentem w terenie.
360
dła bardziej atrakcyjnego, czyli od polityka reprezentującego tę samą partię, do której należały osoby badane, oraz po drugie, gdy argumentacja była prezentowana w sposób racjonalny.
Eksperyment laboratoryjny
W eksperymencie laboratoryjnym wprowadzanie zmiennej niezależnej i obserwacja skutków, które ona wywołuje, zachodzi w pracowni badacza. W tych warunkach badacz może najdokładniej - w porównaniu do modelu ąuasi-eksperymentalnego i eksperymentu naturalnego - prześledzić interesujące go sekwencje przyczynowo-skutkowe i kontrolować wszystkie inne zmienne, które w warunkach naturalnych mogłyby zakłócać analizowane przezeń zależności (McConahay, 1973). Wzrasta tym samym trafność wewnętrzna badań. Jest ona większa także i z tego powodu, iż w laboratorium można zastosować dokładniejsze i znacznie bardziej złożone techniki pomiarowe, których wprowadzenie nie zawsze jest możliwe w warunkach naturalnych (Manicas, Secord, 1985). Obniża się jednak stopień trafności zewnętrznej, głównie ze względu na fakt, iż sztuczność sytuacji laboratoryjnej wywoływać może równie nienaturalne reakcje uczestniczących w eksperymencie osób. Już samo wypreparowanie zmiennych z ich naturalnego kontekstu może zmieniać jakość ich wzajemnych powiązań. Odmienne są zachowania ludzi w sytuacji, gdy mają świadomość udziału w eksperymencie psychologicznym, prawdopodobnie także motywacja osób badanych do rozwiązywania specyficznych zadań eksperymentalnych różni się od motywacji do podejmowania działań narzucanych przez codzienność (por. np. Brzeziński, Siuta, 1991). Nawet tak banalna sprawa jak wygląd pomieszczenia, w którym przeprowadza się badanie, a także wygląd i zachowanie eksperymentatora, mogą zakłócać analizowane związki (Mikołajczyk, Skarżyńska, 1976). Stąd możliwość uogólniania wniosków z badań laboratoryjnych bywa ograniczona.
Eksperymenty laboratoryjne znajdują szczególne zastosowanie w badaniu przetwarzania informacji politycznej. Podstawową analizowaną jednostką poznawczą są schematy myślowe dotyczące spraw polityki, nazywane czasem w skrócie schematami politycznymi (Lau, 1986). Schemat poznawczy jest w najogólniejszym ujęciu elementem systemu wiedzy człowieka o świecie. Stanowi rezultat bezpośrednich doświadczeń jednostki z obiektem, zdarzeniem, którego dotyczy schemat. W schemacie zawarta jest wiedza dotycząca cech danego obiektu (zjawiska, pojęcia, zdarzenia), specyficznych jego przypadków i wzajemnych powiązań. W systemie wiedzy schematy poznawcze uporządkowane są hierarchicznie; istnieją takie, które zawierają informację o najbardziej podstawowych cechach obiektu i przypadkach jednostkowych oraz takie, które dotyczą rozumienia złożonych związków między rozmaitymi obiektami (zjawiskami, zdarzeniami) (Lau, 1986; Hamill, Lodge, 1986). Schematy poznawcze spełniają dwie podstawowe funkcje. W procesie poznania umożliwiają wybór i porządkowanie napływających informacji. Sprawiają także, iż człowiek może w sytuacji, która tego wymaga, odtworzyć z pamięci konieczną wie-
361

dzę. Schematy polityczne, obejmujące wiedzę człowieka o politykach, partiach politycznych, procesach politycznych są u poszczególnych osób wykształcone w rozmaitym stopniu, mają różną treść i strukturę. W jednym z eksperymentów Hamill i Lodge (1986) starali się dociec, jak indywidualne różnice w obrębie schematów politycznych wpływają na szybkość i trafność rozpoznawania pojęć z zakresu polityki. Przeprowadzono badania wstępne, w których sprawdzano wiedzę ludzi (byli to studenci) w zakresie:
� umiejętności klasyfikowania przywódców politycznych według orientacji ideologicznej,
� wyrażanego upodobania wobec instytucji, stowarzyszeń i partii,
� przyporządkowania określonych poglądów politycznych poszczególnym partiom.
Na tej podstawie określono stopień ideologicznego "wyrobienia" (ideologi-cal sophistication) każdej osoby badanej; następnie kwalifikowano je do dwóch grup, zależnie od dobrze lub słabo rozwiniętych schematów politycznych. Zadaniem osób badanych w eksperymencie było rozpoznanie demonstrowanego przez kilka sekund na ekranie monitora komputerowego terminu politycznego oraz adekwatne umieszczenie go w kontekście podanych słów tworzących zdanie. Prócz terminów politycznych eksperymentatorzy wprowadzali także słowa odnoszące się do obiektów powszechnie znanych, oznaczające np. warzywa, meble. Zgodnie z przewidywaniami okazało się, iż znacznie szybciej i trafniej badani posługiwali się słowami aktywizującymi dobrze utrwalone schematy poznawcze, tj. odnoszące się do warzyw, mebli i innych przedmiotów codziennego użytku. Więcej błędów popełniali w odniesieniu do terminów politycznych, przy czym poziom poprawności wykonania zadania zależał od stopnia wykształcenia schematów politycznych; im bardziej była rozwinięta wiedza o polityce, tym szybciej rozpoznawano terminy polityczne i tym mniej popełniano błędów: słowa były częściej umieszczane we właściwym kontekście. Im mniej wykształcone były schematy poznawcze, tym słabszy okazywał się poziom wykonania zadania eksperymentalnego. Wyniki tego eksperymentu mogą być przydatne w wyjaśnianiu m.in. procesu podejmowania decyzji wyborczych; są one budowane na odmiennych przesłankach przez osoby o bardziej i mniej wykształconych schematach poznawczych w obszarze spraw politycznych. Pierwsi w swych zachowaniach wyborczych kierują się prawdopodobnie szczegółową wiedzą o kandydatach i ich politycznych programach, podczas gdy decyzje drugich mogą być w większym stopniu zdeterminowane czynnikami pozarozumo-wymi, np. dobrym wrażeniem, jakie wywołuje polityk (por. Hamill, Lodge, 1986).
Innym przykładem eksperymentu laboratoryjnego mogą być badania zrealizowane przez Pentony'ego (1997), które dotyczyły wpływu negatywnej kampanii politycznej na postrzeganie polityków. W badaniach uczestniczyli studenci kursów psychologii jednego z uniwersytetów amerykańskich. Osobom badanym w pomieszczeniach laboratorium psychologicznego przedstawiono opis dwóch debat wyborczych, w których uczestniczyli dwaj politycy, reprezentujący partię konserwatywną oraz liberalną. Każdemu z kandydatów stawiano zarzuty dwojakiego typu. Pierwszy określono jako zarzut moralny; polegał on na przypisa-
362
niu politykowi motywów kumoterskich w popieraniu określonej ustawy. Drugi zarzut ujęto w kategoriach ideologicznych, stwierdzając, iż dany polityk reprezentuje skrajną frakcję polityczną prawicową lub lewicową (innymi słowy, jest politycznym ekstremistą). W badaniu tym były zatem dwie zmienne niezależne: przynależność polityka do danej orientacji politycznej (prawicowej lub lewicowej), rodzaj stawianych zarzutów (moralne oraz ideologiczne). Zmienną zależną była percepcja polityka mierzona sposobem głosowania w wyborach oraz oceną kandydata przez osoby badane z użyciem dyferencjału semantycznego (jest to 7-stopniowa skala opisana przez antonimiczne przymiotniki; w omawianym eksperymencie były to np.: silnysłaby, biernyaktywny).
Osoby badane przydzielono losowo do dwóch grup; jedna grupa zapoznawała się z kampanią negatywną prowadzoną wobec polityka liberalnego, druga - z zarzutami stawianymi politykowi prawicowemu. Wyniki eksperymentu doprowadziły do wniosku, że kandydat stawiający zarzuty typu moralnego oceniany był wyżej niż polityk atakowany (bez względu na to, jaką orientację polityczną reprezentował). Odwrotną zależność wykryto w sytuacji, gdy kampania negatywna miała charakter ideologiczny; kandydat atakowany (niezależnie od przynależności partyjnej) zyskiwał większe poparcie osób badanych (wyrażone zarówno w głosowaniu, jak i w przypisywanych ocenach) niż polityk atakujący. Sugestie praktyczne płynące z tych badań były takie, iż jeśli prowadzi się kampanię negatywną, to skuteczniejsze jest odwoływanie się do morale adwersarza niż do jego orientacji politycznej.
Symulacja eksperymentalna
Ten typ badań prowadzony jest zawsze w warunkach laboratoryjnych. Procedura ta może być więc traktowana jako wariant eksperymentu laboratoryjnego, choć ze względu na jego specyficzny przebieg bywa też kategoryzowana jako odrębny rodzaj procedury badawczej (np. Browning, 1973). Symulacja eksperymentalna polega na możliwie wiernym odtworzeniu w warunkach laboratoryjnych zachodzących w rzeczywistości procesów i zjawisk. W odróżnieniu od omówionych wcześniej modeli eksperymentalnych, które umożliwiają zaobserwowanie wyłącznie jakiejś jednej wypreparowanej sekwencji przyczy-nowo-skutkowej między zmiennymi, symulacja eksperymentalna stwarza warunki do prześledzenia wielu złożonych zależności przyczynowo-skutkowych między interesującymi badacza zjawiskami. Wymaga jednak precyzyjnego opracowania modelu szczegółowych zależności między na ogół dużą liczbą zmiennych (których obserwacja i pomiar nie zawsze są możliwe w warunkach naturalnych i laboratoryjnych). Następnie sprawdza się słuszność tego modelu w jednym z wariantów symulacji eksperymentalnej (Browning, 1973; Brzeziński, 1978; Maruszewski, 1995).
W pierwszym wariancie, nazywanym człowiek-człowiek, uczestnikami badania są wyłącznie ludzie. Ich zadaniem jest wierne odgrywanie ról wyznaczonych przez eksperymentatora, zgodnie z teoretycznym modelem określającym rodzaj ich możliwych zachowań. W psychologii politycznej opisywane
363

są np. doświadczenia, w których osoby badane odgrywały role przywódców różnych narodowości. Ich zadaniem było ustalenie kierunku polityki zagranicznej oraz podjęcie decyzji o podziale zasobów ekonomicznych swego państwa z przeznaczeniem ich na zbrojenia lub dobra ekonomiczne. W toku eksperymentu badacze obserwowali wpływ przebiegu interakcji między "przywódcami" oraz rodzaju podejmowanych przez nich decyzji politycznych i ekonomicznych na stosunki między odmiennymi narodowościami (wg Browning, 1973). Badacze mogli więc dzięki procedurze symulacji prześledzić i zarejestrować złożoność dynamiki stosunków "międzynarodowych", co nie byłoby możliwe ani w warunkach naturalnych, ani w zwykłym eksperymencie laboratoryjnym.
Drugi rodzaj symulacji eksperymentalnej oparty jest na współpracy komputera z człowiekiem (Browning, 1973; Maruszewski, 1995). Procedura ta, ze względu na zadania wykonywane przez człowieka i komputer, może przebiegać dwojako. I tak, rolę eksperymentatora odgrywać może człowiek, który wydaje instrukcję komputerowi. Ten zaś znajduje się w pozycji badanego i wypełnia polecenia. W innym wariancie eksperymentu sytuacja jest odwrotna komputer wydaje polecenia, człowiek zaś je wykonuje (zob. obszerne omówienie w pracy Maruszewskiego, 1995).
Jedno z badań, w których wykorzystano komputer, zmierzało do poznania mechanizmów oddziaływania propagandy politycznej. Dotyczyło ono wpływu stopnia złożoności procesów poznawczych na zachowania ludzi w sytuacji stresu i przeładowania informacyjnego. Osoby badane rozwiązywały różne zadania komputerowe, których rodzaj i kolejność wykonania zapisana była w programie komputerowym. Okazało się, iż reakcje osób o różnym (niskim lub wysokim) stopniu złożoności poznawczej różniły się znacząco. Na przykład, badani cechujący się niskim stopniem złożoności poznawczej przejawiali niezdolność do zauważania sytuacji konfliktowych, postrzegania problemu z cudzej perspektywy, wytworzenia innych wersji rozwiązania problemu. Częściej reagowali na trudności agresją, przy czym agresja ta miała charakter ekspresyjny i nie służyła rozwiązaniu problemu. Natomiast przeciwstawne reakcje występowały u osób przejawiających wyższą złożoność poznawczą (wg Browning, 1973). Wyniki tego eksperymentu mogły posłużyć do określenia sposobu prowadzenia skutecznej propagandy politycznej w zakresie spraw trudnych i spornych.
W trzeciej odmianie symulacji eksperymentalnej wykorzystywane są wyłącznie komputery. Zaletą symulacji komputerowej jest wypreparowanie badań z kontekstu społecznego, a co za tym idzie wyeliminowanie wszelkich czynników wynikających z relacji między eksperymentatorem a badanym oraz czynników indywidualnych (np. zmęczenie, słaba motywacja badanego do wykonywania zadań), które mogą zakłócać pomiar zmiennych i prowadzić do występowania artefaktów (tzn. wyników będących rezultatem sytuacji eksperymentalnej, a nie rzeczywistych zależności). Wartość wyników uzyskanych w symulacji komputerowej zależy od wartości modelu teoretycznego przełożonego na język matematyczny. Trafny i precyzyjnie zaprogramowany model prowadzi do wniosków umożliwiających formułowanie jednoznacznych przewidywań odnośnie do interesujących procesów. Słaby model teoretyczny dostarcza danych mało wiarygodnych, o niewielkiej wartości predyktywnej.
364
Metody symulacyjne znajdują zastosowanie w badaniach różnych problemów. Na przykład Cherryholmes i Shapiro (wg Browning, 1973) analizowali decyzje legislacyjne podejmowane w sytuacji mnogości możliwych do wyboru wariantów rozwiązań. Przewidywali, iż sposób głosowania parlamentarzystów (zmienna zależna) zależy od kilku czynników (zmienne niezależne): dążenia parlamentarzysty do powtórnego otrzymania mandatu (a więc chęci zyskania aprobaty u swych wyborców), rodzaju grupy, której są reprezentantami w parlamencie (tym samym specyficznego dla danej grupy typu interesów), możliwości upu-blicznienia wyników głosowania (zwłaszcza dostępu do nich instytucji i grup, z którymi parlamentarzysta jest związany), przynależności partyjnej, sojuszy partyjnych, możliwości prowadzenia dyskusji z innymi członkami parlamentu.
Każda z wymienionych zmiennych charakteryzowana była przez kilka wartości. Opracowano rozmaite warianty powiązań między zmiennymi, przewidując na podstawie obliczeń matematycznych kierunki zależności. Komputerowa symulacja tych zależności w blisko 80% potwierdziła słuszność sformułowanego modelu teoretycznego. Sposób głosowania parlamentarzystów okazał się rezultatem interakcji szeroko pojmowanych celów reelekcji i niektórych spośród branych pod uwagę cech charakteryzujących środowisko parlamentarzysty.
W innych badaniach Pool, Abelson i Popkin (wg Browning, 1973) za pomocą metody symulacji komputerowej przewidzieli sposób głosowania w wyborach prezydenckich elektoratów o zróżnicowanych charakterystykach so-cjoekonomicznych. W swoim modelu teoretycznym wyodrębnili 480 podgrup, reprezentujących ludzi o zróżnicowanych cechach socjoekonomicznych. Na podstawie danych informujących o tym, w jakim stopniu dana grupa jest reprezentowana w populacji Amerykanów każdego stanu, przewidywali możliwy rozkład głosów w wyborach. Porównanie otrzymanych przez autorów wyników obliczeń matematycznych i rzeczywistego rezultatu wyborów wykazało uzyskanie zgodności przewidywań w blisko 80%.
Symulacji komputerowych, pomimo ich wartości teoretycznej, nie wykonuje się wiele. Trudność zastosowania tej procedury wiąże się przede wszystkim z wymogiem wysokich wszechstronnych kwalifikacji badacza, obejmujących zarówno specjalistyczne wykształcenie psychologiczne, jak i informatyczne oraz matematyczne. Nie zawsze także w realnych sytuacjach można sprawdzić trafność zewnętrzną psychologicznego modelu teoretycznego weryfikowanego w procedurach symulacji.
Podsumowanie i komentarz
Psycholodzy polityczni w pracy empirycznej wykorzystują podejścia, procedury, metody i techniki badawcze stosowane także przez psychologów o innych specjalnościach. Badania mogą być prowadzone w ramach podejścia idiograficznego, ukierunkowanego na analizę pojedynczego i niepowtarzalnego zjawiska, lub podejścia nomotetycznego. Charakteryzuje się ono dążeniem do wykrycia uniwersalnych dla populacji reguł rządzących danym zja-
365
wiskiem na podstawie badania grupy osób (w różnym stopniu) reprezentatywnej dla tej populacji. Gdy badacz jest zainteresowany diagnozą jakiegoś stanu rzeczy w określonym czasie, przeprowadza badania poprzeczne. Jeśli zaś pragnie prześledzić zachodzące zmiany danego zjawiska, podejmuje badania podłużne. Oba typy badań prowadzić można zarówno w ramach podejścia idiograficznego, jak i nomotetycznego.
Podejścia idiograficzne oraz nomotetyczne oparte są na specyficznych procedurach gromadzenia danych. Podejście idiograficzne utożsamiane jest głównie ze studium przypadku. Swoiste dla podejścia nomotetycznego procedury to: lustracja (prowadząca do opisu cech jakiegoś zjawiska), badania korelacyjne (ich efektem jest opis związków między zjawiskami) i badania eksperymentalne (zmierzające do ustalenia zależności przyczynowo-skut-kowych między zjawiskami). Stosowane w celu pomiaru zjawisk metody (obserwacja, sondaż, testy) i techniki badawcze (uszczegółowienie metod) mają charakter nieswoisty; wszystkie mogą być stosowane w ramach wszystkich procedur badawczych.
Trzeba podkreślić, iż żadna z przedstawionych procedur i metod badawczych nie jest lepsza od innych. Każda ma swoje zalety oraz ograniczenia. Decydując się na wybór którejś z nich, badacz kieruje się rodzajem pytań i hipotez, jakie stawia. Jeśli prowadzi badania eksploracyjne, to aby dokonać wyłącznie opisu zjawiska, sięga po procedurę lustracji. Gdy zaś interesują go związki między zmiennymi, wówczas w zależności od rodzaju przewidywań i badanych zjawisk, odwoływać się może do studium przypadku, procedury korelacyjnej lub eksperymentalnej. Wybór procedury i metod badawczych wynika również z przyjętego przez badacza stanowiska teoriopoznawczego. Na przykład teoria psychoanalityczna narzuca posługiwanie się studium przypadku oraz introspekcyjnymi metodami i technikami badawczymi, podczas gdy budowane na odmiennych założeniach ontologicznych teorie behawioralne wymagają stosowania procedur eksperymentalnych i narzędzi pomiarowych opartych na obserwacji (Paszkiewicz, 1983; zob. też szczegółowo: Jakubowska, 1993).
Bibliografia
Adorno T.W., Frenkel-Brunswik E., Levinson F.D., Sanford R.N. (1950), The authoritarian perso-nality, New York: Harper and Brothers.
Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M. (1997), Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.
Birt R. (1993), Personality and foreign policy: The case of Stalin, "Political Psychology", 4, 607-626.
Blalock H.M. (1975), Statystyka dla socjologów, Warszawa: PWN.
Boski P. (1995), Humanizm, indywidualizm-kolektywizm a rozumienie i preferencje ładu demokratycznego, w: J. Reykowski (red.), Potoczne wyobrażenia o demokracji, 131-186, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Browning R.P. (1973), Simulation: attempts and possibilities, w: J.N. Knutson, Handbook of political psychology, 383-412, London: Jossey-Bass Publishers.
Brzeziński J. (1978), Metodologiczne i psychologiczne wyznaczniki procesu badawczego w psychologii, Poznań: Wydawnictwo UAM.
366
Brzeziński J. (1980), Elementy metodologii badań psychologicznych, Warszawa: PWN.
Brzeziński J. (1995), Metodologiczne źródła artefaktów w badaniach psychologów społecznych inspirowanych socjologicznymi badaniami opinii publicznej, "Kolokwia Psychologiczne", t. 4, 83--113.
Brzeziński J. (1996), Metodologia badań psychologicznych, Warszawa: PWN.
Brzeziński J., Siuta J. (wybór i opr.) (1991), Społeczny kontekst badań psychologicznych i pedagogicznych, Warszawa: PWN.
Buli P., Mayer K. (1993), How not to answer ąuestions in political interuiews, "Political Psycholo-gy", 4,651-666.
Cocks G. (1986), Contributions of psychohistory to understanding politics, w: M.G. Herman (red.), Political Psychology, 139-160, London: Jossey-Bass Publishers.
Craig J.R., Metze L.P. (1986), Methods of psychological research, California: Brooks/Cole Publi-shing Company.
Crenshaw M. (1986), The psychology of political terrorism, w: M.G. Herman (red.), Political Psychology, 379-410, London: Jossey-Bass Publishers.
Daab W.Z., Korzeniowski K., Boski P, Gembura-Chmielewski K., Skarżyńska K., Zakrzewski M. (1991), Polski Wyborca '90. Psychospołeczne studia nad wyborami prezydenckimi, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Dyoniziak R. (1997), Sondaże a manipulowanie społeczeństwem, Kraków: Universitas.
Elms A. (1976), Personality in politics, New York: Harcourt Brace Jovanovich, Inc.
Falk A. (1997), Why was Rabin assassinated?, referat wygłoszony na: Twentieth Annual Scientific Meeting of the International Society of Political Psychology, Kraków.
Fromm E. (1993), Ucieczka od wolności, Warszawa: Czytelnik.
Glad B. (1973), Contributions of Psychobiography, w: J.N. Knutson (red.), Handbook of political psychology, 296-321, London: Jossey-Bass Publishers.
Góralski A. (1987), Metody opisu i wnioskowania statystycznego w psychologii i pedagogice, Warszawa: PWN.
Greń J. (1982), Statystyka matematyczna, modele i zadania, Warszawa: PWN.
Hamill R., Lodge M. (1986), Cognitwe conseąuences of political sophistication, w: R.R. Lau, D.O. Sears (red.), Political cognition, 69-93, London: Lawrence Erlbaum Associates, Publishers.
Hyman H.H. (1973), Surueys in the study of political psychology, w: J.N. Knutson (red.), Handbook of political psychology, 322-355, London: Jossey-Bass Publishers.
JakubowskaU. (1993), Czynności badawcze w psychologii i pedagogice. Zarys problematyki, Bydgoszcz: WSP.
Jakubowska U. (1995), Politycy oraz cechy mentalności społeczno-politycznej ich zwolenników, w: J. Reykowski (red.), Potoczne wyobrażenia o demokracji. Psychologiczne uwarunkowania i konsekwencje, 233-274, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
JakubowskaU. (1999), Preferencje polityczne. Psychologiczne teorie i badania, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Jaworowska-Obój Z. (1985), Studium przypadku jako metoda diagnozy klinicznej, w: E. Paszkie-wicz, T. Szustrowa (red.), Materiały do nauczania psychologii, sem. 3, t. 4, 334-348.
Jung C.G. (1981), Archetypy i symbole, Warszawa: Czytelnik.
Kline P. (1979), Psychometries and psychology, London: Academic Press Inc.
Knutson J.N. (1973), The new frontier of projectiue techniąues, w: J.N. Knutson (red.), Handbook of political psychology, 413-436, London: Jossey-Bass Publishers.
Kofta M., Sędek G. (1995), Stereotyp "duszy grupowej". Wybory parlamentarne a postawy wobec osób pochodzenia żydowskiego, "Kolokwia Psychologiczne", t. 4, 55-72.
Korzeniowski K. (1995), Alienacja polityczna a demokracja. Analiza psychologiczna, w: J. Reykowski (red.), Potoczne wyobrażenia o demokracji, 187-206, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Korzeniowski K. (1996), Autorytaryzm a postawy i zachowania wyborcze Polaków, "Kultura i Społeczeństwo", 2,149-162.
Kreutz M. (1962), Metody współczesnej psychologii, Warszawa: PZWS.
Lau R.R. (1986), Political schemata, candidate eualuations, and uoting behauiour, w: R.R. Lau, D.O. Sears (red.), Political cognition, 95-126, London: Lawrence Erlbaum Associates Publishers.
367

Maddi S.R. (1989), Zastosowanie teorii w badaniach osobowości, "Nowiny Psychologiczne", 3/4, 53-102.
Manicas P.T., Secord P.F. (1985), Co wynika dla psychologii z nowej filozofii nauki, "Nowiny Psychologiczne", 9/10,49-77.
Maruszewski T. (1995), Społeczne aspekty i struktura eksperymentów wspomaganych komputerowo, "Kolokwia Psychologiczne", t. 3, 9-25.
McConahay J.B. (1973), Experimental research, w: J.N. Knutson, Handbook of political psychology, 356-382, London: Jossey-Bass Publishers.
Mclntyre M. (red.) (1988), Agróg and political leadership, Oxford: Oxford University Press.
McKinley Runyan W. (1992), Historia życia a psychobiografia, Warszawa: PWN.
McKinley Runyan W. (1993), Psychohistory and political psychology: A comparitiue analysis, w: Sh. Iyengar, W.J. McGuire (red.), Explorations inj>olitical psychology, 36-63, Durham, London: Duke University Press.
Mika S. (1981), Psychologia społeczna, Warszawa: PWN.
Mikołajczyk M., Skarżyńska K. (1976), Artefakty w eksperymentach psychologicznych. Przyczyny i zapobieganie, "Przegląd Psychologiczny", 2, 239-274.
Nowak S. (1985), Metodologia badań społecznych, Warszawa: PWN.
Paszkiewicz E. (1983), Struktura teorii psychologicznych, Warszawa: PWN.
Pentony J.F. (1997), Morally- and issue-oriented negatiue campaigning, referat wygłoszony na: Twentieth Annual Scientific Meeting of the International Society of Political Psychology, Kraków.
Pospiszyl K. (1995),Narcyzm, Warszawa: WSiP.
Post J.M., Robins R.S. (1990), The captiue king and his captiue court: The psychological dynamics ofdisabled leader and his inner circle, "Political Psychology", 2, 331-351.
Potocka-Hoser A. (1996), Spór o lustrację - komunikacja bez porozumienia, "Kultura i Społeczeństwo", 2,163-183.
Raven B.H. (1990), Political Applications of the psychology of interpersonal influence and social power, "Political Psychology", 3, 493-521.
Reykowski J. (1995), Subiektywne znaczenia pojęcia "demokracja" a ujmowanie rzeczywistości politycznej, w: J. Reykowski (red.), Potoczne wyobrażenia o demokracji, 19-66, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Schutz A. (1993), Self presentational tactics used in a German elections campaign, "Political Psychology", 3,469-491.
Sęk H. (1984), Metody projekcyjne. Tradycja i współczesność, Poznań: Wydawnictwo UAM.
Skarżyńska K. (1995), Potoczna percepcja i ewaluacja rzeczywistości politycznej, w: J. Reykowski (red.), Potoczne wyobrażenia o demokracji, 67-100, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Skarżyńska K. (1996), Młode elity polityczne: Charakterystyka psychologiczna, "Studia Psychologiczne", 34, z. 2, 45-61.
Skórny Z. (1974), Metody badań i diagnostyka psychologiczna, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Sułek A. (1993), Jak działa filtr "nie wiem". O perspektywie poznawczej w metodologii badań sondażowych, "Kultura i Społeczeństwo", 1993, 3, 31-44.
Tyszka T. (1995) (wybór), Czy powrót do introspekcji?, Warszawa: PWN.
Tyszka T. (1996), Debaty parlamentarne: dochodzenie do decyzji czy konkurs uzasadnień?, "Studia Psychologiczne", 2,61-73.
Wiegman O. (1985), Two politicians in a realistic experiment: Attraction, discrepancy, intensity of deliuery, and attitude change, "Journal of Applied Social Psychology", 7, 673-686.
Wood G. (1977), Fundamentals of psychological research, Boston: Little, Brown and Company.
Zaborowski Z. (1992), Osobowość Lecha Wałęsy, Warszawa: Ośrodek Badań Społecznych.
INDEKS
absencja wyborcza 242,253,254
afekt 164,175, 251
afekt, kontrola nad 271
afekt a decyzje polityczne 179
afekt polityczny 175
afiliacja 34,35
agresywność 199
akceptacja systemu a miejsce jednostki w systemie społecznym 36, 37
aktywiści partyjni 97
aktywność polityczna 26
aktywność wyborcza 42
alienacja polityczna 36
alienacja polityczna a aktywność/bierność polityczna 37
ambicja (władza i osiągnięcia) 39
analizy ekologiczne 48
analizy makrospołeczne 200
analizy mikrospołeczne 202
anomia polityczna 9
antyintracepcja 61
antysemityzm 60
antysocjalne zaburzenia osobowości 199
apolityczność psychologii 16
arbitraż 209
asertywność 39
asymilacja tendencyjna 131
atak fizyczny 211
atak słowny 210
atrybucja 176
atrybucja obronna 9, 325
atrybucja, procesy 326
autocenzura 136
autokratyczny styl kierowania 87
autorefleksja 138
autorytarna agresja 61
autorytarne podporządkowanie 61
autorytarny typ reakcji rodzinnych 200
autorytaryzm 17, 60, 99
autorytaryzm a sympatie partyjne 71
autorytaryzm a zachowania wyborcze 72
autorytaryzm w Polsce 69
autostereotyp "zdradzonego zbawiciela" 289
B
badania lustracyjne 82, 83 badania podłużne 346 badania poprzeczne 346 badania psychobiograficzne 84 badania sondażowe 13 bezsilność polityczna 76 bierność wyborcza 43 błąd oceny 135 błędy w myśleniu politycznym
127 budowanie zaufania 271
c
cebulowa teoria szczęścia 330,
334
cel nadrzędny 212, 269, 271 centracja 127, 128, 129, 135,
136,137
centryzm ideologiczny a motywy aktywności 35 charakter autorytarny 190 charakter narodowy 13
charyzma 90, 92, 93,101 czynniki demograficzne 164 czynniki partycypacji politycznej w Polsce 26
D
dążenie do władzy 93
debata 209
decentracja 136,137
decyzje 240
deformacje (przyczyny błędów) 126
demokracja 59, 120, 168, 169, 237,251
demokratyczny styl kierowania 87
destruktywność 61
dobór próby 348
dobrostan psychiczny 324
dogmatyzm 70, 99, 194
dogmatyzm a zaangażowanie polityczne 41
dokonania 250
dostępność bodźców politycznych 41
dostępność polityki 7
doświadczenia z dzieciństwa 13
doświadczenie "niesterowal-ności" 266
dotrzymywanie umów 270
duma narodowa 275
dyktatura 120
dylematy moralne 128
dynamiczna i intergrupowa psychologia polityczna 15,16
dynamika konfliktu 219
dyskurs publiczny 115
dyskusje polityczne 128
369
E
efekt negatywności 326
efekt polaryzacji 222
egocentryczna interpretacja 130
egocentryzm 39, 126, 127
egzemplarz 116
ekologiczne analizy frekwencji wyborczej 48
ekonomiczność procesów poznawczych 170
eksperci 121
eksperyment laboratoryjny 17, 361
eksperyment naturalny 360
ekstrapolacja 126
ekstrawersja 40, 98
ekstremiści lewicowi 196
ekstremizm deklarowany 189
ekstremizm ideologiczny a motywy aktywności 35
ekstremizm latentny (utajony), potencjalny 189
ekstremizm lewicowy i prawicowy 188
ekstremizm polityczny 187
era osobowości i kultury 12
era postaw i zachowań wyborczych 12
era procesów poznawczych i decyzji (era ideologii) 12
eskalacja konfliktu 219, 220
etnocentryzm 17, 60, 280
fałszywy konsensus 127, 130
faszyści 189
faszyzm 16, 63
formy aktywności politycznej
27
formy wpływu systemu na aktywność polityczną 30 uleganie 30 identyfikacja 30 internalizacja 30 frekwencja wyborcza 43 funkcje różnych motywów partycypacji 36
G
globalizacja 8
głosowanie jako akt symboliczny 46
głosowanie jako rytuał 46 głosowanie retrospektywne
177
głosowanie tematyczne 247 gospodarka socjalistyczna 264 gra o sumie zerowej 221 grupa terrorystyczna 202 grupy spotkaniowe jako metoda rozwiązywania konfliktów 229
H
heroizacja polityki 171 heurystyka dostępności 134 heurystyki 15
identyfikacja grupowa 251 identyfikacja narodowa 284 identyfikacja partyjna 240,
243,250
identyfikacja z agresorem 101 ideologia 106, 250 ideologia faszystowska 194 ideologia komunistyczna 194 ideologia nacjonalistyczna 276 iluzja niezwyciężoności 136 impulsywność 199 indywidualny poszukiwacz
stresu 196 instrumenty oddziaływania
84,85
integracja myślenia politycznego 123 inteligencja 197 intensywność 28 interdyscyplinarność 14 interes obiektywny 153, 154 interes subiektywny 41 interes wspólny 41 interesy kolektywne 135 International Society of Politi-
cal Psychology 15 interpretacja przyczyn 124 interpretacja sytuacji konfliktowej 221
J
,ja" kolektywne 129 jednostronne ustępstwo 209,
233 jesień ludów" 15
K
kampania wyborcza 240 kategoryzacja 17, 175 kategoryzacja społeczna 213 kobiety a wzór zachowania A
39,40
kody informacyjne a zaangażowanie polityczne 40 kolektywny egocentryzm 130 kolektywny poszukiwacz stresu 196 kolektywny system znaczeń
216,285
kompensacyjny charakter aktywności politycznej 38 komunikacja międzygrupowa
222
koncepcja frustracji-agresji 12 konflikt behawioralny 145,146 konflikt destruktywny 210 konflikt interpersonalny 208 konflikt jako sprzeczność obiektywnych interesów 145 konflikt międzygrupowy 208 konflikt ograniczony 210 konflikt otwarty (jawny) 208 konflikt potencjalny 208 konflikt poznawczy 136, 137 konflikt realny 208 konflikt rozlany 210 konflikt subiektywny 145 konflikty 88, 126 konflikt o charakterze symbolicznym 270 konflikty społeczne 67 konsensualna walidacja 217,
218
konserwatyzm 324 konserwatyzm poznawczy 132 kontrola emocji 138 kontrola nad otoczeniem 39 kontrola wolicjonalna 138 konwencjonalizm 61 konwersja interesu wspólnego
na subiektywny 41 koszty psychologiczne aktywności politycznej 40 koszty psychologiczne uczestnictwa w wyborach 44, 241 koszty transformacji (reform)
9
kryzys tożsamości 13 ksenofobia 280
370
legitymizacja systemu 264 lewicowy autorytaryzm 71 lęk 132 lojalność grupowa 34
M
manipulacja 155,210
manipulatorzy 96
mapa umysłowa 112
marksizm 12
mentalne podobieństwo 104
mentor 90
metoda badań 349
metody intro- i retrospektywne 350
metody obserwacyjne 351
metody pomiaru autorytaryzmu 63
metody projekcyjne 350
metody rozwiązywania konfliktów 229
miejsce zamieszkania a uczestnictwo w wyborach 48
minimalny paradygmat grupy 213
mity 120,137
model racjonalnego wyborcy 241,242
model SEU 13
model umysłowy 112, 113
modyfikacja schematów 174
monopolizacja patriotyzmu 279
moralizacja konfliktu 219
motywacja afiliacyjna 196
motywy 34
motywy aktywistów politycznych 35
motywy działalności politycznej 93, 94
myślenie linearne 126
myślenie polityczne 110
myślenie sekwencyjne 126
myślenie systemowe 126
N
nacjonalizm 275,279,281,283 naiwny realizm 130 narcyzm 199 narodowy ruch polityczny 277
naród 276
narzucanie warunków 233
negocjacje 234
negocjacje Okrągłego Stołu 8, 18
negocjacje, zasady prowadzenia 269
neurotyczna wrogość 98
neurotyczność 198
niejasność normatywna 227
niewdzięczność społeczeństwa 324
normy grupowe 222
normy moralne 118
normy społeczne 166
nurt poznawczy 15
O
obiekt polityczny 110 obronne interpretacje 131 ocena kandydata 250 odgrywanie ról 363 odrębność narodowa 284 okresy rozwoju (ery) psychologii politycznej 12 opinie o polityce 250 ordynacja 44
orientacja demokratyczna 71 orientacja narodowa jednostek
280
orientacja nomotetyczna 13 osobowość 8, 251 osobowość autorytarna 190 osobowość kandydata 251 osobowość narcystyczna 102,
103
osoby bierne politycznie 97 ostrożność 324 otwartość umysłu 137
państwo narodowe 278
paranoiczne zaburzenia osobowości 98
partia faszystowska 197
partia komunistyczna 197
partie centrowe 197
partycypacja konwencjonalna 22, 24, 28,29
partycypacja niekonwencjonalna 29
partycypacja polityczna 14 partycypacja rytualna 28 partycypacja symboliczna 28 partycypacja wyborcza 237 patologiczne aspekty rozwoju
osobowości 8 patriotyzm 275,281,283 percepcja sytuacji 221 personalizacja przyczyn 124 personifikacja polityki 171 perspektywa cudza 126 perspektywa postrzegania wydarzeń politycznych 99 perspektywa własna 126 poczucie obowiązku 95 poczucie sensu 8 poczucie skuteczności politycznej 38
podejście idiograficzne 12, 346 podejście nomotetyczne 346 podejście psychoanalityczne
61 poglądy społeczno-polityczne
70
pojęcia abstrakcyjne 168 pojęcia polityczne 117, 120 pojęcia polityczne: rozbudowanie, wyrazistość, central-ność 41
pojęcie demokracji 120 pole percepcyjne 135 polityczna ignorancja 167 polityczna osobowość 12 polityczna socjalizacja 46,244 polityczne poinformowanie 41 polityczne wyrafinowanie 41,
249
polityka jako wartość 36 pomijanie informacji o base linę (o częstości zjawiska) 135
porozumienia Okrągłego Stołu 262,263,267,269,270,271, 272
porozumienie stron 209 porządek urodzenia się 93 postawy emocjonalne 220 postawy nacjonalistyczne 201 postawy narodowe 281,282,283 postawy narodowe, rozwój 283 "poszukiwacze stresu" 196 "poszukiwanie stresu" 196 potrzeba afiliacji, przynależności, lojalności grupowej 34, 95
372
potrzeba afiliacyjno-identyfi-kacyjna 96
potrzeba altruistyczna 95
potrzeba bycia sławnym 94
potrzeba efektywnego wpływania na otoczenie 94
potrzeba osiągnięć 95
potrzeba wpływu, władzy, kontroli 34
potrzeby komplementarne psychologiczne 102
poziom myślenia politycznego 122,126
poziom uczestnictwa w wyborach 43
poziom życia elit 266
pozycja jednostki w strukturze społecznej 203
pozytywnie wartościowana różnica 215
pragnienia wolnościowe 265
prawicowy autorytaryzm 65
preferencje polityczne 71
preferencje wyborcze 13, 70, 74,239
presja psychologiczna 210
procedura korelacyjna 356
procedura lustracji 354
procedury badawcze 347
procedury eksperymentalne 357
proces kategoryzacji 213
protagoniści 96
protest 31
prototyp 116
prywatne teorie 120, 121
prywatne teorie demokracji 117
prywatne teorie rzeczywistości społecznej 63
przebieg myślenia politycznego 114, 115
przejawy myślenia politycznego 110
przemoc 29, 200
przemoc symboliczna 155,156
przesądność 61
przetwarzanie analityczne 176,177
przetwarzanie informacji 221
przetwarzanie informacji politycznych 122
przetwarzanie kategorialne 176,177
przyczyny zjawisk politycznych 124
przymus 147 przymus fizyczny 211 przynależność partyjna 32 przywódca polityczny 82 przywództwo polityczne 82 przywództwo religijne 86 psychiczne wypalenie w polityce 40
psychoanaliza 12 psychobiografia 13, 224 psychologia polityki 17
Q
quasi-eksperyment 359
R
rachunek umysłowy 116 racjonalny wyborca 241 radykalizm polityczny 187 realistyczna teoria konfliktów
212
realizacja zadań 35 realny wpływ polityczny 7 regresywny rasizm 178 relacje między przywódcą a zwolennikami 100
reprezentacja umysłowa 113 rola emocji w głosowaniu 177 rozwiązania integratywne 234 rozwój moralny 197 równość 103, 195 równość/nierówność 118 równouprawnienie stron 269 równowaga sił 230 ruchliwość społeczna 264
s
samoakceptacja 97 samoocena 97 sądy diagnostyczne 110 sądy normatywne 111 sądy oceniające 111 sądy prognostyczne 111 sądy wyjaśniające 111 schemat poznawczy 361 schematy 15,117,131,165,170 selekcja informacji 131 selektywna pamięć 130, 131 selektywne zapominanie 131 siła 146,147 siła ego 138
skala F 60
skłonności paranoiczne 198
skrypty 15
socjalizacja 194
socjalizacja polityczna 14, 27,
46,232
Solidarność 265, 268 sondaż ankietowy 354, 355 spiskowa teoria dziejów 9 społeczne mechanizmy kontroli 230
sprawstwo pozytywne 129 sprzeczność interesów 224 stanowczość (zasadniczość w realizacji celów) 35 stany depresyjne 199 status socjoekonomiczny 37,
240 stereotyp "duszy grupowej"
288
stereotyp "piątej kolumny" 288 stereotyp pasożyta 289 stereotypizacja "obcych" 286 stereotypy 132, 165, 170 stereotypy etniczne 132, 288 stereotypy ugrupowań politycznych 132 strategie poznawcze 133 strategie rozwiązywania problemów politycznych 120 struktura postaw narodowych
283,287
struktura poznawcza 131 studium przypadku 349 styl przewodzenia 86 styl uprawiania polityki 36 style publicznego komunikowania się 104 stymulacja 34 subiektywna wartość polityki
dla jednostki 34 subiektywne prawdopodobieństwo realizacji istotnych wartości przez udział w polityce 34 symbole 120 symboliczne ideologie 15, 179,
180,181
symboliczny patriotyzm 180 sympatie partyjne 71 symulacja komputerowa 365 syndrom myślenia grupowego
136
systematycznie nie głosujący 50,239
372
system d'Hondta 45 system normatywny 227 system wartości 196 sytuacja konfliktowa 39, 208
świadomość wnoszona 155
ujmowanie transformacji 123 umiejętności społeczne 40 umysłowość twarda/miękka
193
unikanie strat 324 upolitycznienie psychologii 16 uprzedzenia 137 utrata krytycyzmu 136
wymiary partycypacji (uczestnictwa) 28
wyobrażenia polityczne 120
wypracowanie kompromisu 234
wywiad 354
wzór zachowania A (WZA) a zaangażowanie polityczne 39
taktyka negocjacji 234
techniki badawcze 349
tendencje rozwojowe w psychologii 17
teoria asymetrii pozytywno-ne-gatywnej 18
teoria atrybucji 18
teoria opanowania trwogi 216
teoria perspektywy 326
teoria racjonalnego wyboru 165
teoria społecznej kategoryzacji 213
teoria wybitnej jednostki 91
teoria Zeitgeist 91
teoria zmiany systemowej 18
teorie a priori 132
teorie poznawcze 352
teorie psychoanalityczne 12, 351
terroryzm 198
testy psychologiczne 351
tolerancja 118
tożsamości dostępność 286,289
tożsamość 170
tożsamość narodowa 8, 275, 277,280,284,285,287
tożsamość społeczna 213
trafność wewnętrzna 358
trafność zewnętrzna 358
transformacja systemowa 18, 67
typy nie głosujących 50
U
uczestnictwo (partycypacja) 27 uczestnictwo w wyborach a miejsce jednostki w strukturze społecznej 47
W
wartości polityczne 195
wartości rodzicielskie 68
warunki aktywności politycznej 33
warunki sprawowania władzy 85
werbalizacja 122
wiara w siłę 61
wiedza deklaratywna 118
wiedza normatywna 118
wiedza proceduralna 118
wiek a uczestnictwo w wyborach 47
więź substancjonalna 287
wizja świata 62
władza 9
władza a wpływ 141
władza do czegoś 142,145,157
władza, drugi wymiar 151
władza nad kimś 142, 157
władza, określenie 140, 141
władza, pierwszy wymiar 146
władza, trzeci wymiar 152
wolność 103,195
wpływ polityczny 46
wrogość mediów 128
wskaźniki autorytaryzmu 61
wspólne zadanie 270
wspólny cel 193
współpraca komputera z człowiekiem 364
współzawodnictwo 209
wybory 237
wygląd zewnętrzny kandydata 251
wykształcenie 68, 203
wykształcenie a uczestnictwo w wyborach 47
wymiana koncesji 234
zaangażowanie 27,221 zaangażowanie "ja" 129 zaangażowanie poznawcze 32 zachowania konsumenckie 240 zachowania legislacyjne 95 zachowania niekonwencjonalne - afirmacyjne 32 zachowania niekonwencjonalne - protest 32 zachowania wyborcze 32, 72,
73,167,240 założenia światopoglądowe
118
zamknięty umysł 132 zasoby pamięciowe 116 zaufanie polityczne (do systemu politycznego) a aktywność polityczna 37 zgeneralizowane poczucie kontroli wewnętrznej 38 złożoność myślenia politycznego 123
złożoność poznawcza 123 złożoność poznawcza a zaangażowanie polityczne 41 zmiana systemowa 8 zmienne niezależne 357 zmienne zależne 357 znaczenie aktu wyborczego 43 znaczenie symboliczne versus realny wpływ 28
źródła autorytaryzmu 67 źródła nieracjonalności 164 źródła wartości polityki dla jednostki 34