Według innej wersji - szaleńsW o lo zesłał na nic Dionizos, gdyż odmawiały tnu
czci. Uzdrowił je wróżhita Mclampus w ~;rmian za trzecią część krulcslwa
1'r<,in,.
I'rokne - I ilumcl;i.
Prokris [gr.~. cierka króla Aten, Erechtcusa (wg inny trtdycji Kckropsa), żona
Kefalosa.
Nrokrustes Igr. f'rokrnu.slo.s], rozbójnik atty
cki, który chwytał podróżnych i przywiązywał do zbyt krótkiego lub zbyt
długiego łoża; obcinał im nogi, gdy się nie mieścili, lub rozciągał, gdy byli zbyt
niskiego wzrostu. Stąd przysłowiowe "łoże Prokrustowe". Został zabity przez
Tezeusza.
Promachos [gr. Prómakhns], młodzieniec z Krety, zakochany w pięknym
Leukomasie, który tak długo wystawiał jego uczucia na próbę. aż zniechęcił go
do siebie. Wówczas Leukomas popełnił samobójstwo.
Prometeusz [gr. Prornc~lmris], dobry tytan, syn Japetosa i Klymenc (1), lub
Temidy, bądź Asji, brat Epimeteusza, Atlasa i Menojtiosa (2). Był niciwykle
przyjaźnie usposobiony do ludzi, których tworzył lepiąc z gliny. Dla ich dobra
oszukał także Zeusa, nakłaniając go podstępnie, by wybrał gorszą część
składanych bogom na ofiarę zwicrłąt, lepszą przeznaczając ludziom. Dla nich
skradł z rydwanu Heli osa iskierkę ognia i przyniósł ją na ziemię w łodydze
trzciny; nauczył ich także wykorzystywać ogień. Zagniewany Zeus zesłał na
ziemię stworzoną przez Hefajstosa -. Pandorę, P. ukarał, każąc go przykuć
łaticuchami do skał Kaukazu, po czym nasłał na niego orła, który wyszarpywał
mu wciąż odrastającą w~trobę. Od tej męki wyzwolił P. łłcrakles, zabijając orła
strzałą i rozkuwając łańcuchy. Zeus zgodził się na wyzwolenie P., gdyż ten
wyjawił mu przepowiednię, wg której król bogów zostanie zrzucony z tronu
przez swego syna zrodzonego z Tctydy. Dobroci E'. doznał także centaur
Chejron, który, zraniony strzałą Fleraklesa, cierpiał straszne męki, lecz nic mógł
umrzeć, gdyż był obdarzony nieśmiertelności; P. zamienił się z nim; biorąc na
siebie jego nieśmiertclność, pozwolił Chejronowi umrzeć. Rzeźba: EI Greco, N.
S. Adam, .1. Pradicr, J. Lipszyc.
Malarstwo: rzym. fresk z czasów Augusta (1 w.), fresk z Pompcjów (I w.), G.
Ro
184
f\lcl,impu, f 1'roptydy.
Psychc
marino, Tycjan, A. Carracci, P. P. Rubens i in.
Dramat: Ajschylos Prometcus~ n nkon~aclt (ok. 470 p.n.e.), A. Catulle, J. W.
Goethe (fragm.), E. Wadekind, E. Grenier, R. Bridges, N. Kazantzakis, P.
Handke i in.; dramat pot.: J. M. Gisges, .I. Andrzejewski.
Poezja: J. W. Goethe, A. W. Schlegel, G. G. Byron, E. Muir i in.
Dialog prozaiczny: M. Konopnicka. Esej: A. Camus.
Opera: Ci. Bassani, G. Mathias, G. Faure, V. OrCC.
Proserpina - Perselbna.
Protesilaos [gr.], król miasta Fylake w Tesalii, syn I~klosa i Astyoche, brat
Podarkesa (2); przybył pod Troję na czele czterdziestu okrętów. Zgodnie z
wyrocznią zginął jako pierwszy Grek, który dotknął stopą wybrzeża trojańskiego;
padł z ręki Hektara. Nowo poślubiona żona P., Laodamia, uprosiła bogów, by
pozwolili mężowi powrócić na trzy godziny z Podziemia; po upływie tego czasu
z żalu popełniła samobójśtwo.
Dramat: Eurypidcs (V w. p.n.e., nie zachowana tragedia), S. Wyspiański Prnte-
,sila.s i Laodarnia (1899), M. Nijhoff. Poezja: W. Wordsworth Luodnmin (
1815), F. L. Lucas.
Opera: G. Naumann i in.
Proteus [gr.], bożek morski, syn Okeanosa i Tethys, miał dar przepowiadania
przyszłości i zdolność przybierania różnych postaci (zwierz4t, potworów,
żywiołów). Mieszkał na wyspie Faros lub Karpathos. Wieszczył tylko pod
przymusem, schwytany przybierał różne postacie, aż wreszcie, nie widząc
wyjścia, objawiał prawdę. Tak musiał postąpić z nim Menelaos, chcąc zasięgnąć
jego rady, oraz pasterz Aristajos. Według innej tradycji P. był królem Mem fis w
Egipcie, u którego przebywała Helena w czasie wojny tro
jańskicj. P. z mxłżcństwa z Nercid;ł Psamate (I) miał dwoje dricci: 'Icoklymenosa
i Eidoteę.
Dramat: H. Sachs, A. R. 3.csage, O. Marbxch, P. C'laudcl, 11. Lcip.
Poezja: S. Brooke. Opowiadanie: W. Raube.
Opera: G. B. Buononcini, A. J. d;i Sils;i. Prozerpina --~ Persefon..
Psamate [gr. P.somGlhcJ: I. N~rci<1a, malżonka Ajakosa, kti>remu urudzil.
suro Fokosa (1). Po śmierci ,yna, iuhitego przez jego przyrodnich braci, I'clcns.
i Telamonu, porzuciła Ąjakusa i puśluhiła króla Mem fis w Egipuic. I'rotcu,;r. z
którym miała dwoje dzieci: Icoklymcnosa (2) i Eidotcę.
2. Córka Krotoposa, króla Argus, kucharka Apollina, któremu urodr.ihi syn;i
ł.inusa. Ojciec zu k~rrę kazał jał żywcem pogriebać. Apollo z kolei, mszcrłc się
ra jej śmierć, nasłał na Ar~olidę potwora 1'ojm.
Psyche [gr. fzcycfn = dusza. bohaterka opowieści Apulcjusza (II w.), nicrwyklc
piękna królewna, która sw;I urodą wzbudziła zawiść w Wenus. Zazdrosntr
bogini kazała Amorowi połączyć 1'. milością z najbrzydszym człowiekiem n. zie-
mi, jednak Amor sam się w niej zakochał i nie posłuchał rozkazu matki. Porwana
przez Zefira, P. dostała się do wspaniałego pałacu Amora, gdzie cu noc ją ud-
wiedzał, żądając, hy nie próbowała cluwiadywać się, kim jest. Jednak zn namową
zazdrosnych sióstr, ktÓre bóg pozwolił jej odwiedzić, zapragnęła go ujrzeć przy
świetle: zapaliła lampę i przypadkowo oparzyła śpiącego Amora kroplą gor4ccj
oliwy; wówczas j4 opuścił. Zruzpaczona P. błąkała się po świecie, darenuue go
szukając, aż wreszcie Wenus uwięziła ją w swoim pałacu, amuszttjtłc du
wykonywania wielu ciqżkich i upokarznj4cych prac; m.in. P. musiało si4 udać du
Podziemia, by przynieść od I'crscfony wo
l ~i
Pterclaos
y wicczncj młocłości. Wbrew zakazowi I'. oW c,rivła nuczY'nic z wodtł i
zapadła w ~Icbuki ,cn. podczas którego odnalazł ją ,tcskniony Amor. Wenus
wzruszona tak wi~ll,ą miłości;l przebaczyła P., a Zeus na pruśb4 Anuma
obdarzyłją nicśtnicrtelnnściy i pc,zwolił mu jy poślubić.
Rz~Yh.: A. de Vrics, A. Canova, J. Pradicr, 1'. dc Vigne i in.
Malarstwu: RafTncl, Ci. Romano, Ci. Vasari. A. v;ui Dyck, (i. M. Crcspi i in.
Dr;uiiat: P. C'alderón dc la Barca, i h. I łeywood, K. Ci. Dobclin.
I'ocija: I. La I~ontaine. J. Kcats, R. f3ridm,.
1'owicoe~ I'. I,ongs, C. Staples L,ewis. 3.itcr,Oura pol.: A. Asnyk, poemat
Ornam I'.arolrc I'ruk.sricl<.so (1864), .I. Zu3awski, wiersz .N'arod~inr I'.srclu
(Iti97).
I'owicść sceniczna: .I. Zuławski Eros i Pc.rc /o ( 1905) posłużyła jako libretto
do opery L. Różyckicgo.
Nowcla:.I. Iwaszkiewicz P.s_rche (1969). Opera: M. L.ocke, J. H. Lully, A.
Caldara. I'. Winler. f:. Rcy.
Pterclaos Mgr.], król wyspy Ta fos, syn Tafiosa. eponima Talijczyków; wg innej
trady_ cji ,vn Ilippotoc i Poscjdona. Jego svnuwic chcieli odzyskać kri>Icstwo
My_ ken (rickomo nalci.alo ono do ich pradriuda Mcslora), gdzie panował jego
brat I-Icklrion; wobec odmowy zwrotu królestwa zagarnęli oni stada Elcktriona.
Na czele wyprawy przeciw I'. stanął Amfitrion, ktOry dzięki zakochamcj w nim
córce I'.. Komajto, zdobył królestwo P. i duprow;idzit do jego śmierci.
Pyladcs [gr.J. wierny przyjaciel Orestesa, syn Strofiosa i Anaksibic, siostry
Agamemnonn. 1'o śmierci Agamemnona, razem z P., vaychouyw.rl się u
Strofiosa Orestes ,tKlytajmestry, póżniej pickuwał się nim w okresie jego szaleńnwa_ towarzyszył
mu także w podróży do
Taurydy. Ożenił się z siostrą Orestesa, Elcktrą (2).
Recepcja mitu o P. zob. Orcstes.
Pyram [gr. P(nmno.s], bohater romantycznej historii, kochanek T y s b c.
Według wersji opowiedzianej przez Owidiusza babilońscy kochankowie nic
mogli się pobrać wobec sprzeciwu rodziców. Potajetnnie wymykali się na
schadzki, ale pewnego razu się nic spotkali. P. na widok znalezionej
zakrwawionej sukni Tysbc przebił się nueczem, sądząc, że ukochaną rozerwała
lwica. Tysbe, która uciekła przed lwicą, rzuciwszy jej swoją suknię, powróciła i
zastała konającego kochanka; zrozpaczona przebiła się mieczem wyrwanym z
jego rany. Według innej wersji Tysbe, spodziewając się przed ślubem dziecka z
P., popełniła samobójstwo, a on gna wieść o tym - poszedł w jej ślady. P. po
śmierci został zamieniony w rzekę, Tysbe w źródło.
Malarstwo: fresk rzym. z Pompejów (1 w.); 1_. Granach (st.), J. A. Nahl.
Dramat: M. de Castelein, T. Viaud, F. A. Bertrand, C'. J. Mathews.
Epika: G. Chaucer, J. de Montmayor. Opera: J. Kusscr, Ch. W. Gluck, F.
Bianchi, K. T. Eisreich.
Pyrra -. Deukalion. Pyrros -3 Neoptolemos. Pytia -. Delfy.
Pyton [gr. P(Vhon], wąż lub smok pożerający ludzi i zwierzęta, syn Gai, który
strzegł jej wyroczni w Deltach. P. na rozkaz I-cery miał prześladować Latonę.
Apollo, broniąc matki, zabił P. (stąd jego przydomek: Pytyjski) i w miejsce
dawnej wyroczni ustanowił now4 wyrocznię del(icką. Na pamiątkę zgładzenia P.,
zorganizował również -. igrzyska pytyjskie. Rzeźba: A. Rodin.
Malarstwo: C. de Vos, J. Sandram, A. Triva i in.
pytyjskie ikrzyska -. igrzyska pytyjskie.
186
R
Radamantys [gr. Radamnnthe.s], prawodawca kreteński, syn Zeusa i Europy,
brat Sarpedona (1) i Minosa; w dzieciństwie adoptowany precz króla Krety
Asteriona, który ożenił się z Europą. Kiedy Minos objął władzę na Krecie, R.
jako człowiek znany z poczucia sprawiedliwości opracował zbiór praw. Według
innej tradycji -- musiał uciec z Krety i schronił się w Beocji, gdzie ożenił się z
Alkmeną, wdową po Amfitrionie. Po śmierci, wraz z Minosem i Ajakosem, miał
być sędzią dusz w Podziemiu.
Ramncs [łac.], wróżbita italskiego plemienia Rutulów, którego władcał był
Turnus. Nazwę "R." nosiło jedno -r pierwotnych plemion, na które dzieliło się
rzym. społeczeństwo.
Rea -~ Reja.
Rea Sylwia - Ilia. `
Reja [gr. Reicr], Rea, tytanich, córka Uranosa i Gai, ŻOII<ł Kronosa, matka
Posejdona, Zeusa, Hadesu, Hestii, Demeter i Iłery. Kronos, który wg
przepowiedni miał zostać pozbawiony władzy przez jedno ze swych dzieci, po
kolei połykał wszystkie, które rodziła R. Chcąc ocalić małego Zeusa, R. ukryła
go, podając Kronosowi do pożarcia kamień owinięty w pieluszki. Grecy
utożsamiali R. z frygijską boginią Kybele; jej kult rozwinął się przede wszystkim
w Azji Mniejszej. Rzymiztnie identyfikowali ją z boginią Ops.
Remus [tac.], bliźniaczy brat założyciela Rzymu -. Romulusa.
Rezos [gr. Rń.sos], król tracki, sprzymierzcniec Troi, właściciel białych,
szybkich koni, od których, wg wyroczni, zależał
los - Troi; gdyby napiły się wody z rzeki Ksantos lub tknęły paszy trojańskiej,
R. byłby niezwyciężony i Grecy nie zdobyliby miasta; w obawie przed spełnie-
niem się wróżby Odyscusz i Diomedes (1), za radą sprzyjtijących Grekom, Hery
i Ateny, zabili R. i uprowadzili jego konie w dniu, w którym przybył na pomoc
Trojanom.
Robigo i Robigus [łac.], dwa bóstwa rzym.. których zadaniem była opieka nad
uprawą zbóż; chroniły zboża przed chorobą zw. rdzą.
Rodope [gr.], nimfa cfcska, towarzyszka łowów Artemidy, której przysięgła do-
chować dziewictwa. Z woli Afrodyty zapałała jednak miłością do myśliwego Eu-
tynikosa. Za złamanie przysięgi, rozgniewana Artemida zamicnila jtł wówczas w
źródło zw. Styks, które odUłd służyło za miejsce próby dziewictwa cłziewcząi
efcskich, które poprzysięgły niewinność. Woda powinna im sięgać do kolim.
Iccz jeśli nic były dziewicami, podnosiła ,ię aż do szyi, zakrywając zawieszoną
na niej tabliczkę z zapisaną fu,rmułal przysięgi.
Roma [łac.], według niektórych pisarzy starożytnych była bohaterką
cponimiczną miasta Rzym (Roma). Istnieje wiele wersji wyjaśnitrjących jej
pochodzenie; wg najstarszej tradycji było hranką troja~Sską towarzyszącą
Eneaszowi do IW lii. Podpaliwszy okręty. skłonila Trpjan tułaczy do osiedlenia
się nad Tybrem. gdzie później wyrósł Rzym. Opowiadano równicż, żc była
córką lub małżonką Askaniusza, ai nawet córką Ewandra bądź króla Italusa.
[ iś ~
Romus
Rumor [łac.J, hcrus, eponim Rzy_ mu (Rama); miał hyć synem Emationa lub
I:ncasza. Według inmj wersji hyl ,ynen, Romv i jej małżonka Latin us:l .
Romulus [łac.J. z,iłożycicl i eponim Rzymu (Roma), hrat bliźniak Remusa. syn
Rei Sylwii i bogu Marsa, wnuk Numitora. którenw jego brat, Amulillsz. odebrał
włacłzę nad miastem Alba L.onga. Amuliusz zmusił tci Rcę Sylwię, by została
westalką dziewiczą ktlpłanką bogini Wcstv (-a Ilcslia). .Icdnakżc Rca Sylwia
ueviedzioncl przez Marsa urodzjła bliźniętu. R. i Remusa. Amuliusz kazał j~
wrzucić du Tybru (luh uwięzić), podobni~ jak hliinięttl, które puszczone w koszu
z biegiem rzeki wylądowały nx stokach Cerm,Ilu, jednego ze wzgórz przyvzłegu
Rvymu. Odnalaoła je ntI brzegu wilczyca i wykannihl włatsnym mlekiem. ('óiniej
braci przygarnął ł~asterz Fttustulus i wraz z żoną, Akkcł l.arentią, zaupiekowal
się nimi. Kiedy chłopcy dorośli, z,ijt'li się rozbojem, aż wrcsz
cic Remus, który napadł na pasterzy Amuliuszti, dostał się do więzienia
królewskicgu. R., ktiwy dowiedział się wówczas od Faustulusa o własnym po-
chudzcniu, wtargnął z przy.laciółmi do Alby, zabił Amuliuszprzywrócił władzę Numitorowi. Gdy bracia postanowili załoiyć nowe miasto,
doszło do konfliktu, w którego wyniku R. zabił Remusa. `Z,a datę założenia
Rzymu uważa się dwudziesty pierwszy dzień kwietnia 754 lub 752 p.n.e. R.,
który został królem, miał, wg mitu, powiększyć liczbę ludności miasta przez
założenie na Kapitolu azylu. Z całej Italii ściągali do niego ludzie wyjęci spad
prawa. Później wobec braku kobiet zorgunizuwał -~ porwanie Sabinek; doszło
wówczas do wojny między Sabinami a Rzymianami zakończonęj zawarciem po
rozumienia, na którego mocy R. rządził odtąd Rzymem wspólnie z królem
Sabinów, Tatiusem. Po trzydziestu trzech latach panowania, R. został porwany
w czasie burzy do nieba przez Marsa; stał się bogiem. przyjmując imię Kwirynus.
Pod tym właśnie imieniem czcili go Rzymianie, wystawiono mu również świąty-
nię na Wzgórzu Kwirynalskim w Rzymie.
Rzeźba: W'ilc~.rca kapitolińska . Rorrrulre.snrrt i Rernu.sem (brąz, VI-V w.
p.n.e., wykonany w Etrurii), płaskorreźba na ołtarzu rzym. (124 n.e.), Giovanni
dMalarstwo: P. P. Rubens. J. L. Davis, P. PICASSO.
Dranutt: li. Suchs. L.a Motte; dramat pot.: M. Prominski Rnmuhrs i Renm.s (
1966).
Opera: P. F. Cavalli, A. Draghi, G. forta. E. Krones i in.
róg Amaltci, róg obfitości -. Anuiltea.
~~H
11u~_ini Rontu. Awer, srebrnej monety rzymskięj.
S
Sabazjos [gr. SubUd=ios], bóg frygijski, utożsamiany przez Greków z
Dionizosem, uważany za syna Zeuse i Persefony. Jego kult rozpowszechniony w
Italii w czasach cesarstwa miał charakter orgiastyczny. W misteriach ku czci S.
szczególną rolę odgrywał poświęcony bogu wąż, pod którego postacią Zcus
posiadł Persefonę i spłodził S. Przedstawiano S. z rogami na czole, gdyż
rzekomo oswoił i wdrożył woły do jarzma.
Sagaritis [gr.], hamadriada (- driady) zgładzona przez boginię Kybe(e zazdrosną
o swego kochanka Attisa, który jej przysiągł, że zachowa niewinność; Attis
został przez boginię ukarany szaleństwem, w którym pozbawił się męskości.
saliowie [łac. sulii], tancerze, kapłani boga Marsa; tworzyli w Rzymie dwa
kolegia; w marcu odbywali pochody przez miasto, połączone z tańcami i
śpiewami ku czci Marsa, opiekuna Rzymu.
Salmakis [gr.], frygijska nimfa źródła w pobliżu Halikarnasu w Azji Mniejszej. Za
zgodą Zeusa połączyła się na zawsze z ukochanym Hermafrodytom.
Salmoneus [gr.], założyciel i heros eponim miasta Salmone (lub Sahnonia w
Elidzie). Syn Eola ( 1 ) i Enarete, mąż Alkidike, z którą miał córkę Tyro. Drugą
żoną S. była Sidero. Powodowany pychą, usiłował naśladować Zeusa, miotając
zapalone pochodnie (błyskawice) i powodując ogromny łoskot przy pomocy
wozów (grzmoty). Za karę Zeus zabił S. piorunem i zniszczył jego miasto.
Dramat: J. van den Vondel.
Salus [łttc. sinus = ocalenie, zdrowie], w Rzymie personifikacja zdrowia, po_
myślności i dobrobytu. Byłtt odpowiednikient gr. Hygiei. W 307 p.n.e.
poświęcono S. świątynię na Kwirynale. Oddawano jej cześć takie jako S. Publica
lub S. Romana (Dobro Publiczne, Dobro Rzymskie). Przedstawiano ją za sterem
lub z czarą do składania libacji oliarnej na ołtarzu.
Sancus, właśc. Semo Sancus [łac.], bóstwo sabińskie, którego kult został
wcześnie przeniesiony do Rzymu; utożsamiano S. z bóstwem Dius F'idius, jako
opiekuna przymierzy oraz zwihzków małżeńskich i wszelkich przysiąg. Miejscem
kultu S. była wyspa na Tybrze, a także świątynia na Kwirynale.
Sarpedon [gr.]: 1. Król Miletu, niekiedy uważany także za jego założyciela. Syn
Europy i Zeusa, brat Minosa i Radamantysa; wychowany z nimi na Krecie; kiedy
wszedł w spór z Minosem (albo o dzicdzictwo tronu, albo z powodu miłości do
Miletosa), opuścił Kretę i udał się do Lykii, gdzie został władcą Miletu.
2. Olbrzym, syn 1'osejdona, zabity w Tracji przez Heraklesa.
3. Jeden z bohaterów llicrclr Homera, dowódca oddziału lykijskicgo, sprzytnie-
rzenicc Trojan. Uchodził zu syna Zeusa i Laodamii, córki Bclłerofonta. Był jed-
nym z najmężniejszych bohaterów pud Troją. zginął z ryki Patroklosa.
Saturn [łac. Sururnus], staruilalski bóg rolnictwa utożsamiany z gr. Kronosem.
Według mitu wypędzony przez Zeusa z Olimpu, został władca Ilxlii jako nu-
stępca Janusa. okres jego panowania byt nazywany -ł złotym wiekiem. Nauczyl
ludzi uprawy roli i wintuj latorośli. Mitt3
[~N
Saturnalia
//,~ 11l 1\~ ~3y l~ /
!" ~i` L~ ' / P `I. f . ", ~ ~ ~ I ~A/.~ 1 ~ f "f l~".7' m ~ ~~ I ~ I ~.i' ~,~ t r' I
\ 1 -`'~`~~ ~ `/ II ~ ~I ~ C:l1~~~I ~ I - ~ ~ ~ "'` i -.
- i L .-'- ~-__ ~-_ -t '~ u-~ 'W,
Bogowie dni tygodnia: Saturn, Wenus, Jowisz, Merkury, Mars, Luna, Sol.
również pierwszy ustanowić prawa w Italii. Ku czci S. obchodzono w Rzymie
uroczystości zw. - Saturnalie; w 497 p.n.e. zbudowano S. świątynię u stóp
Kapitolu.
Saturnalie [łac.], święto rzym. ku czci Saturna i -~ złotego wieku, wzorowane na
gr. Kroniach (ku czci Kronosa); zaczynało się siedemnastego dnia grudnia i
trwało trzy, cztery, a nawet pięć dni. Składano
wówczas ofiary Saturnowi, urządzano wesołe pochody, uczty i zabawy w duchu
równości i braterstwa. Nawet niewolnicy zasiadali wówczas do stołów razem z
panami, mieli także prawo wypowiadania się ber skrępowania.
satyrowie [gr. .shltroi], polni i leśni bożkowie, towarzysze Dionizosa, zw. także
s y I e n a m i~ Rzymianie utożsamiali s.
190
Herakles broniący Junony (Hery) przed satyrami.
Semele
(iłowa Sylena.
r f a u n a m i. Przedstawiano ich w postaci ludzkiej, ale z koźlimi kopytkami,
uszami i ogonem, przypominającym ogon koński, z różkami na czole. Prowadzili
rozwiązłe, hulaszcze życic, uganiali się rt nimfami i menadami, byrzaspokoić swe
żądze. Byli nięjako upostaciowaniem pierwotnych, niewyczerpanych sił natury.
Atrybuty: tyrs, aulos, syringa.
Rzeźba: Praksyteles (IV w. p.n.c., kopia rzym.), Clodion i in.
Malarstwo: P. Veronese, P. P. Rubens, C)uercino, A. van Dyck, N. Poussin, H.
Matisse i in.
Miedzioryt: A. Diircr.
Poezja: S. Mallarme Popoli~dnic Fauna t I 865).
Opera: W. Baussern, P. Bo~kovcc. Scylla [gr. Ski~lla, łac. Sc.ella]: 1. Potwór
morski zamieszkujący skalną grotę położoną naprzeciw C'harybdy. Według tra-
dycji S. przebywała w Cieśninie Mesyńskięj u wybrzeży Italii, Charybda zaś
znajdowała się po drugiej stronie, u wybrzeży Sycylii. S. w górnej części
tułowia była kobietą, w dolnej opasywało ją sześć strasznych psów. Czyhała na
żeglarzy, przyciągała ich i pożerała; w ten sposób zginęło m.in. sześciu
towarzyszy Odyseusza. Według jednej z wersji mitu -- była kobietą zamienioną w
potwora przez czarodziejkę Kirkc, zazdrosną o Glaukosa (1) zakochanego w
pięknej S. Potwora miał zabić Herakles, lecz pnywrócił córkę do życia jej ojciec
Forkys za pnnuicą płonących głowni. Według innej S. została zamieniona w
potwora przez ml,~>chanego w niej i wzgardzonego Posejduna.
Rzeźba: brązowy posąg, którego oryginał pochodził z II w. p.n.e., dłuta trzech
rzeźbiarzy: Hagesaudrosa, Atenodorosa i Polydorosa (zachowana kopia).
2. Córka Nisosa, króla Megary; zakochana w oblegającym Megarę królu Krety,
Minosie, ścięła ojcu purpurowy pukiel włosów, chroniący go od klęski i śmierci.
Minos zdobył Megarę, lecz przerażony zbrodnią S. kazał ją utopić. Bogowie z
litości przemienili S. w ptaka morskiego, ciris, lub rybę.
Poemat: Pseudo-Wergiliusz ('iri.s.
Selene [gr.], bogini, personifikacja Księżyca; córka Hyperiona i Tei (lub Basilci),
siostra Hcliosa i Eos. Rzymianie identyfikowali ją z boginią L u n ą. S.
przemierzała nocne niebo na srebrnym wozie zaprzężonym w rumaki. Miała wielu
kochanków; m.in. została uwiedziona przez Zeusa i urodziła córkę Pandię, była
kochanką bożka Pana, a także pasterza Endymiona, który uzyskał od bogów
nicśmicrtclność za cenę wiecznego snu; S. odwiedzała go każdęj nocy.
Malarstwo: Perugino, Tintoretto. Semele [gr.], królewna tebańska, córka
Kadmosa i łłarmonii. Będąc kochanką Zeusa, namówiona podstępnie przez łierę,
uprosiła go, by objawił się jęj w całym swoim majestacie. Zeus, który przyrzekł
191 Semiramida
jej spełnić każde życzenie, ukazał się jej w ogniu piorunów, od którego spłonęła.
Zdążył jednak wydobyć z jej łona poczętego przez siebie Dionizosa. W wieku
młodzieńczym Dionizos udał się po matkę do Podziemiu i sprowadził na Olimp,
gdzie, pod imieniem Tyone, zasiadła w gronie niebian.
Malarstwo: Tintoretto, A. Schiavone, J. Amigoni, G. Gandolfi i in.
Poezja: F. Schiller, A. Tennyson.
Opera: J. W. Franek, M. Marais, F. Curti. Semiramida [gr. Semirumis), w języku
syryjskim = przyniesiona przez gołębie], legcndarna królowa babilońska, córka
syryjskiej bogini Derkcto i Syryjczyka Kaystrosa. Porzucona przez matkę po
urodzcniu, została w cudowny sposób wykarmiona przez gołębie, a później
zaopiekowati się nią pasterze Minosa, króla Niniwy. Dzięki piękności i mądrości
zwróciła uwagę młodego oficera królewskicgo, Onnesa, który ją poślubił, wkrót-
ce jednak musiał ustąpić mięjsca Minosowi, zakochanemu w pięknej S. Po
śmierci Minosa, S. objęła władzę w państwie; przypisywano jej wzniesienie
nowego wspaniałego miasta na równinie babilońskiej, budowę gigantycznego
mostu na Eufracic, sławnych "wiszących ogrodów" w Babilonie, założenie wielu
nowych miast nad Tygrysem i Eufratcm. S. podbiła wiele krajów azjatyckich,
zdobyła także Egipt, Etiopię, dotarła nawet do Indii, ale została zmuszona do
odwrotu. Oddała władzę synowi, Ninyasowi, który zawiązał przeciw niej spisek.
Dramat: P. J. Crćbillon, Wolter. Opera: G. Rossini, Ch. W. Gluck. Sfinks [gr.
Sphink.s], uskrzydlony potwór
o twarzy kobiety, tułowiu i ogonie lwa; uważany był za syna Echidny i Ortrosa,
mieszkał w pobliżu Teb. Hera nasłała S. na. Teby, aby pomścić zbrodnię Ląjosa;
wg innej wersji Ares zemścił się
192
w ten sposób za zamordowanie przez Kadmosa jego smoka. S. pożerał wszyst-
kich ludzi, którzy znależli się w okolicy. Teby mogły zostać uwolnione od tej
plagi tylko przez tego, kto potrafiłby rorwiązać zagadkę, jaką S. zadawał podróż-
nym. W końcu zdołał ją odgadnąć Edyp i w ten sposób uwolnił Tcby od
nicszczęścia; potwór skoczył w przepaść.
Rzeźba: płaskorzeźba na metopie najstarszej świątyni w Selinuncie (1. poł. VI w.
p.n.c.), Fidiasz (V w. p.n.e.).
Malarstwo: czarka czcrwonofig. (V w. p.n.e.), J. A. D. Ingres, G. Moreau.
Dramat: O. Fcuillet, J. Peladan, H. Iłol= mannstahl; dramat pol.: J. Wołoszynow-
ski Zagadka S/inksu (1951).
Siedmiu przeciw Tcbom, wyprawa siedmiu wodzów przeciw Tebom,
zorganizowana przez Adrast,psa w celu odzyskania tronu tebańskiego należnego
Polynejkesowi, wygnanemu przez Eleoklesa. Oprócz Adrastosa i Polyncjkesa
brali w niej udział: Amfiaraos, Kapaneus, Hippomedon, Tydeus i Partcnopajos.
Po drodze do Tcb członkowie wyprawy ustanowili nemejskie igrzyska (-
Hypsipyle). Pod murami Teb zginęli wszyscy wodzowie z wyjątkiem Adrastosa.
Polynejkes i Eteokles padli w bratobójczym pojedynku. W dziesięć lat później
Adrastos poprowadził wyprawę -. Epigonów.
Rzeźba: etruski relief nagrobny (terakot ) przedstawiający siedmiu wodzów (z
czasów hellenistycznych).
Dramat: Ajschylos Siedmiu pr-~ecivr Tebom (467 p.n.e.); M. Mell.
Epos: Stacjusz Tcbaida (I w. n.e.). Silvius [łac.], syn Eneasza i Lawinii, władca
Lavinium, protoplasta dynastii królewskiej w mieście Alba Longa. Według innęj
wersji - miał być synem Askaniusza, wnukiem Encasza.
Simoeis [gr.], bóg rzeki o tęj samej nazwie. na równinie trojańskiej, syn
Okeanosa
Steneboja
i Tethys; w Iliral=ic łlomcra wraz z ho_ gigim rzeki Skamandcr powstrrymał fnlu-
mi Achillesa, który napierał nJn Trojan. Był ojcem dwóch córek, m.in. Astyochc
(żona ~:richtoniosa, mWkn hrosa).
Sinis [gr.], abójca zabity przco I czcus~zma lstmic Korynckim. Nosit
przydomek: Zginacz Sosen. Morduwal podróżnych priywiyiujdc ich du dwóch
prrygi~tych drzew, które, prostu,jt)c siE, ruirywały. otiury. Tezeusz zahił S. w
ten sum sposób.
Sinon [gr.J, Grek- uci.estnik wojny trujańskicj (~ TrojO, szpieg. Po
wybudowaniu kunia trojańskiego przez Greków i pu
poronnym udpłyni~ciu ich łloty spod Troi, S., ukryty nn bagnic w pobliżu
miasta. pozwolił sil schwytać pasterzum trojańskim. Na przesłuchaniu kłamliwie
opowiedział, że był przcslago w ofierze bogom; musid wi4c uciec, trby uniknąć śmierci. Fałszywie wyjaśnił
rewnicż cel zbudowania konia trojańskiego, rzekomo jako Miary przcbłagttln~j
d1n bogini f'nllas Ateny. Wzbudziwsvy zuulanic f'riama i jego duradcuw,
namewił Trpan do wprowadzenia kunia w ohr~b murów miejskich, nocą zaś
wypuścil ukrytych wewnytri Grekuw i dal ogniskicm znak gr. Ilocic.
Dzieje S. były tematem nic zachowanych poematów cyklicznych, a także
zaginion;gu dramatu Sofuklcsa Sionn (V w. p.n.e.). Podst~p S. obszernie
prredstawil Wcrgiliusz w II księdze Emirll (I w. p.n.c.).
Skamander [gr. Sl, ~unnnrlro.s~, zw. tci Ksantos (Czerwona), rzeka na równinie
trojuriskiej (obecnie: Mcnderca) w pn._zach. Myzji. BrSg rzeki S., xagnicwany
na Achillesa z powodu oęromnej liczby irupuw- kUire plyn~ły w jego nurcie.
chcial powstrzymać buhatcrs. wystTpił z brzcgc5w, grożąc, że go zatopi w
swych I-ulach.
łlckajstos jednak zmusił S. do cofni~cia swych wód. S. był m~żem nimfy Idai,
która urodziła mu syna Tcukrusa, załoiy_ cicla królewskiej dynastii trojańskiej.
Skamandrius ~ Astyanuks.
Skiron [gr. ,Skirn~r luh Skoimur]: 1. Kozhój_ nik, kipodr(>żnych ntr drodze wiodTcej z Atcn du Megary. Gmus~ał ich do umycia
mu stóp, tt później sirącttł zc skały du morza, gdzie pużerttł ich ogromny żółw.
ustal zabity hncr I ezcusza, a jego kości zmieniły si4 w skałv. zw. Skałami
Skirońskimi.
2. Syn krć>la Mcgary, 1'ylasa, ziać knela Aten I'andiumt (I). 1'o śmierci
1'andiuna dusiło do zatargu mi4dzy nim zt jego szwagrem Nisoscm ( I ), kturcmu
przypadł tron w Megarzc; na pocieszenie S. utrzymuł duwcidztwo armii.
Skylla --~ Scylla.
Smikros [gr.], syn micszknńca I~clt; Dcmoklosn, pozostawiony przez ojca jaku
dziccku w Milecic, został wychuwnny przez wieśniaka Firitarscsa. Bogini
F.cukotca (~ Ino) za pośrednictwem S. i jego prrybratncgu brata, syna Fril;u-
scsa. rażyduła, by Milezyjczycy ustanowili na jej cześć zawody ginu~astycznc. w
ktć>rych uczestniczyłyby dzieci.
Smyrna - Myrra.
Soranus [łac.J, bóstwo rzym., być nu~i.c hochudzeniu etruskiego, którego micj-
scem kultu była góra SorukW , na pn. od Rzymu. Wydaje siE, żc ubrz~dy,
odprawiane przez kapłanów zw. Iłirpi Sonant (Wilki z Sorakte), były zwiyz,tnc r
kultem wilka. S. utożsamiano z Apollinem I.ykij_ skini (Wilczym).
spartowie -~ Kttdmos.
Stcneboja Mgr. S~lunrrhoirr~, tona kń>la Tyrynsu, ł'rojtosa, matko ł'rptyd. Jako
kobiet znmężntt z~tkochuła sic w l3cllcrul-ancie; odrzucono przez niego, oskur_
żyła go przed m4żem o pr664 gwałtu. (idy prawda wyszła nu jaw, pohcłniła
li Slmsnik >ik,~lnr. Mitnlmia erccl,a i rnnuka 17
Stencłos
sanwbi>jstwo. Według innej tradycji chciaht uciec na 1'egazic. Iccz spadła i uto-
n4ła w morzu. W lliucl~ic łłomcra ta sama bohaterka występuje jako Antcja.
Stcnelos [gr. .Sth~neIn.s]: 1. Syn Aktora. towarzysz Heraklesa w wyprawie
przeciw Amazonkom. Został ranny i zmarł w drodze powrotnej z wyprawy.
1'ochowano go na wybrzeżu Morza Czarnego. 2. Syn Perscusza i Andromcdy,
mąż Nikippc. córki I'elopsa.
3. Uczestnik wyprawy Epigonów, syn Kapuncuw i Euadne. Jaku jeden z zalot-
ników I lcleny brał także udział w wojnic trojańskiej (-ł Troja). Związał sil z Dio-
medescm ( I ), któremu po wepnie towarzyszył du Gtolii.
Steno ~ gorgony.
Stentor (gr.~, herold gr. podczas wojny Irojańskicj (-> Trojtt), sławny z
niezwykle donośnego głosu, którym dorównywał podobno samemu I lermesowi,
heroldowi bogów.
striges [łac.], strzygi, skrzydlate, potworne kobiety o zakrzywionych ptasich
szponach; wysysały krew z dzieci i żywiły się ich wn~trznościami.
Strofios [gr. Smńyhio.s]. król miasta Krisa w Fokidzie, ojciec Pyladesa; w jego
pałacu wychowywał się Orcstes, który zaprzyjaźnił się z jego synem.
Strymon (gr.), bóg rzeki w T'racji; wg Jcdncj z wersji mitu miał być ojcem
Rezosa i kilku innych bohaterów. Zanim został zamieniony w rzckF, był, wg
mitu, królem l racji. Kiedy Rezos zginął pod Troją, S. z rozpaczy zrucił się do
rzeki, której stal się bogiem.
strzygi -. striges.
Styks [gr.), główna rzeka w świecie podziemnym; bogini tej rzeki była córką
Okcanosa i Tethys, małżunkał ty4ma 1'allasa (I), matką Zclosu (Gorliwość),
Nike, ł3ii (I'rzemoc)~ i Kratosa (Siła). W czasie
walki olimpijczyków z gigantami S. przybyta wraz z dziećmi z pomocą
Z~cusowi i przyczyniła siq do jego zwyciFstwa. Zeus z wdzięczności uczynił ją
świadkiem uroczystych przysi<łg składanych przez bogów: złttmanic przysi~gi
złożonej przez boga na kubek styksowej wody ściągało nań straszliwą karp.
Przez S. musiały przedostać sil klusze zmarłych udających się do Hadesu; za
drobną opłatą prreworił je Charon. W Arkadii istniał strumień o nazwie S.,
którego wody miały mieć trujące właściwości; z pewnością tq samą nazwy
nadawo owej mitycznej rzece w Podziemiu.
Poezja pot.: W. Szymborska Nad St.rkeom ( I 976).
Stymfalos (gr. StW uplralos], heros, eponim miasta o tej samej nazwie na
Peloponezie, syn Elatosa i I_aodike; jego córka Partenopc był i kochanką
Heraklesa, któremu urodziła syna 6ueresa. Kiedy Pelops, który chciał podbić
Pcloponcz, nic mógł siłą pokonać S., zaprosił go na uczt, pudstppnic zabił,
poćwiartował ciało i rozrzucił szczotki.
Summanus [łac.], bóstwo rzym, nocnych błyskawic; prawdopodobnie
poczałtkowo był to epitet Jowisza jako "mieszkańca najwyższych miejsc" [łac.
.sununus = n~tjwickszy, najwyższy]. Później S. stał się samodzielnym bogiem,
który miat swoją świątynie w pobliżu Circus Maximus.
Sybaris [gr.]: 1. Potwór z Fokidy, zw. również Lamus; istniało także źródło Sy-
baris, które podobno wytrysnFło w miejscu, gdzie potwór został zabity. W pd.
Italii znajdowało sip miasto Sybaris.
2. Ojciec Alii, która ze związku z potworem wydała na świat ród oliogcnów
(zrodzonych z w~ża), zajmujących się leczeniem ukąszeń waży.
sybilla [gr. sil~illo, łac. .sihillu], nazwa pospolita nadawana przez CJreków i Rzy-
mian różnym wieszczkom czy proroki
194
__
svrcnr
niom; n~jsłynnicjsza była Sybilla z Kume w pd. Italii, inne to s, z Eretrii, Delf,
Samos, Tibur. WszVStkie one były kapłankami Apollina. Z Sybillą z Kutne
wihże się opowieść, wg klór~j król rzym. Tarkwiniusz Pyszny nahył od niej za
olbrzymie kwotę zbiór przepowiedni -- słynne K.ci(gi s_thillhi.skie.
przechowywane odtąd na Kapitolu. Owe K.siggi regulowały sprawy religii i miały
wielki wpływ na życic polilycrne w Rzymie do czasów Oktawiana Augusta.
Malarstwo: A. dcl Castagno, Michał Anioł freski sklepienia kaplicy Sykstyńskicj
( 1508-10), -I'intoretto, J. Brucgcl (st.), Rembrandt i in.
Epika: Wergiliusz F,micln (I w. p.n.c.). Powieść: P. Lagerkvist.
Sychajos [gr. Stchaiu.c lub .So,s;ckuio.cJ, król bądź książę fenicki, mąi Dydony
zabity przez swego szwagra Pigmaliona z chęci zagarnięcia skarbów S., których
czę5ć Dydona wywiozła do Kartaginy, gdzie założyła nowe państwo.
Sylen (gr. Silonu.~, łac. Silern~], wychowttwca Dionizosa, syn Hcrmesu (lub
Pitna i nimfy). Był to rubaszny staruszek uważuny za mędrca lub Iilozoftt, o
uzcłulnieniach proroczych, jednak przepuwiadttj;łcy przyszłość tylko poprzymusem. Przedst~twixno go jako szpeU ego, rozpustnego starca z dużym
brzuchem i zttdartym nosem, często na ośle.
sylenowie --ł satyrowie.
Syleus (gr.), mieszkaniec I.ydii (lub Aulis, bądź Pelionu), który zmuszał do pracy
w winnicy przechodniów, a później ich zabijał. Herakles w czasie swej służby u
królowej Omfale wynajął się do pracy u S., zniszczył jego winnic, a jego samego
zgłttdzil. Spotkal pórnicj jego córkę, którą pokochał i pojął i.a i.unę. Kiedy f
ferakfes oddalił się na pewien czas, kobieta zm;trła z tęsknoty.
Svlwan (łac. Silranu.y, rzymskie bbslwo lasów i gajów, początkowo czczone w
postaci drzewa, póinicj starca. Zc wiglcdu na swoj.ł złośliwośe S. hyl
postrachem leśnych wędrowców. ludność wiejska uważało go zu opiekuna
gc>spodurstw i trz<5d; nie miał aficjFtruskami pr~ycrynil się do zwycięstw;t Rzymian prvcstrasiywsry armię etruską.
Utożsamiano gu z I au~_ nem lub gr. fanem.
Symplegady (gr. s_rmplogcido., = zwicryjącc się], dwie skały u wejścia do I
lcllcspontu (obecnie: Dardanele) zbliżające się ku sohie, gdy próbowali między
nimi prryść i,ywa istot ; dzięki I=incusowi (2). Argonautom udalo aię przcpłynyć
międiy S., które odt;łd pozostuly nierucl~umc.
syreny (gr. .rcircne.s, łac. .eireno.sJ_ nimfy morskie (dwie lub trry),
półkohicly-półptAchcloosa. Najczęściej wymicni;me ich imiona to: I'artenupe. Ligia i Lcukozja.
Mieszkały. N'g mitu, n,c jednej z. wysp Morza Sri~dzicnu~ego i przepięknym
śpiewem wahily pricpły_ wa_jących żeglarzy, których sW Iki rozpijały się na
skalistych wybr~ciach wyspy: wówczas pożerały rozbitków. Jedynie dwaj
żeglarze zdołali oprzeć się czarowi pieśni s.: Orfćusr, kt<'>ry. płvnyc i -. Argo-
nautami, śpiewał tak pieknic. ~c jego towarzysze nic tnieli ochoty priybić do
wyspy s., oraz Odyscusr_ ktcirY z;i rada Kirkc polecił swoim towarzy,rom
zutkuć uszy woskiem, a sam przywi;tial sic do masztu; s. z rozpady rzuciły ,łę
do
morza. Rzc~.ba: płaskorzeźba z Ks.ntus lV w. p.n.e.), posąg s. (V w. p.n.c.)_
A. Ro_ din.
Malarstwo: attycki stanunc,s czcrwonofig. (d75 -d5tl p.n.c.), A. (,irracci. O.
(ircnicr, łI. J. Dr;tpcr.
Ihamat: H. Sachs.
195
Syrinks
Syrena.
i'roza: F. Kafka Milc~enic Syren (1907-Og).
Poezja pol.: R. Brandstaetter Wuspu St-rcn (1955).
Syrinks [gr. S:vrigk.s], ścigana przez bożka Pana nimfa arkadyjska, która
zamieniła się w trzcinę; r tej Lrzciny Pan miał wykonać instrument muzyczny, od
imienia nieszczęsnej nimfy zw. syring4. Był to rodzaj fujarki czy piszczałki,
szczególnie popularny w Arkadii.
Syzyf [gr. Si.svpho.s], założyciel i król Koryntu (Efyry), syn Ajolosa. Odznaczał
się niezwykłjej ślubem z Laertesem byłby więc pjcem Odyseusza; doniósł bogu rzeki
Asopos, że Zeus uprowadził i posiadł jego córkę Egiuę. za co władca bogów
strącił S. do Podziemia i skazal na wieczne toczenie pod górę olbrzymiego głazu,
który spadał za każdym razem spod samego szczytu (stąd "syzyfowa praca").
Według innego mitu kiedy Zeus z zemsty posłał po S. boga śmierci, Tanatosa,
król uwięził go, sprawiając, że przez pewien czas nikt nie umierał; wreszcie Zcus
zmusił S. do uwolnienia Tanatosa, który jako pierwszego posłał S. do Hadesu.
Znalazłszy się w Podziemiu S. wyłudził od łlac9esa krótkotrwałe źwolnienie
rzekomo w celu ukarania żony za niepogrzebanie jego zwłok; powrócił na ziemię,
gdzie żył do późnej starości. Po powrocie do Podziemia musiał znowu toczyć
swój głaz.
Malarstwo: Tycjan, L. Giordano i in. Dramat: nie zachowane tragedie Ajschy-
losa, Sofoklesa i Eurypidesa (V w. p.n.e.), C. Rapo, B. Hcisler i in.
Esej: A. Camus Mit Syyt_'lU ( 1942). Literatura pol.: M. Konopnicka Pron7c-
teeis~ i Syo;~j ( 1892), B. Ostromęcki S~ ~ i f (wiersz z tumu Znak plunetr,
1968), B. Drozdowski Sn~_yf (wiersz z tomu Mo.rt, 1962).
~~alne za~~ra
T
Tages [łttc.], bóstwo etruskie, syn boga zwanego Genius Iovialis, miał nauczyć
Etrusków wróżenia z różnych zjawisk przyrody. Wcdług mitu -- ukazał się
rolnikom etruskim w czasie orki, wyskakuj~c z ziemi w postaci małego chłopca.
~'ajgete [gr. Tuygete], nimfa, jedna z Plejad; rzekcnno od jej imienia nazwano
pasmo górskie (Tajgetos) na Peloponezic. Artemida, chronik T. przed zakusami
Zeusa,
7 ulia.
zamieniła ją w łanię; Zcus jednak zdołał ją uwieść, a z tego związku urodził się
Lakedajmon, eponim i protoplasta Lacedemończyków (Spartan).
Talia [gr. Thaleia, łac. Thaliu = kwitn~ca]: 1. Jedna z dziesięciu --1 muz,
początkowo bez określonej funkcji. później opiekunka komedii i poezji
pasterskiej; przedstawiana z maską komiczną (komediową), kijem pasterskim i
wieńcem bluszczowym. 2. Jedna z trzech -~ charyt.
Talon [gr.): 1. Potwór z brązu, wykonany przez Hefajstosa i podarowany
królowi Minosowi lub E?uropie przez Zeusa. Strzegł dzień i noc Krety przed
obcymi, obchodz@c wyspę trzykrotnie w ciągu doby. Ujrzawszy przybyszów
rozgrzewał się do czerwoności i spalał ich w uścisku. Z daleka walczył rzucając
olbrzymie głazy. Jedynym słabym punktem T. była źyła z krwią przechodzącą
przez jego ciało i zamknięta na głowie (lub na nodze) małym kołkiem. Kiedy T.
chciał odpędzić od Krety - Argonautów, Medea sprawna swoimi czarami, żc
owa żyła została otwarta i olbrzym w teu sposób wykrwawił się śmiertelnie.
2. Bratanek i uczeń Dedalza co został przez niego zabity.
'~attybios [gr. Tr~lthyhios], herold Agamemnona; uczestniczył w wojnie
trojańskiej (-. Troja), wypełniając różne ważne zadania, np. odebrał Achillesowi
Bryzcid~.
Tamyris [gr. Thumeri.s], 'Tamyras, poeta i muzyk gr., syn muzyka Filamuna i
nimfy Argiope (lub I:ratu, cv.y Mclpomeny). Miał skomponować wiele utworów
poetycko-muzycznych. Według mitu
Tanais
wspciłrawudniczył r -> muzami. Iccz zo,W 1 przez nic pokonany, oślepiony i
pozbawiuny zdolności muzycznych. Uważano go niekiedy za ucznia Linosa i
nauczy_ cicla Ilomer..
Tanais [gr.J, bóg rzeki o tej samej nxzwic. syn Oke.nos;t i 'Tcthys (wg innej
wersji ,yn Bcroasusa i Atn.zonki Lysippe). Dotknięty przez Afrodytę kazirodczą
miłuści;t du własnej matki, chc;łc przerw.ć swoje cierpienie, skoczył do rzeki
Amazonios, która odt;łcl nazywa się T. (obecnie: Don).
'1'anatos [gr. 7'hrinatn.rl, bóg, pcrsonilikacja Smicrci, syn Nyks i brat I lypnosa,
micszkał w Tartarze; podobnie pk -j erynie ery --~ kery, sprowadzał dusze
zmarłych do świata podziemnego. Istniała opowieść o walce Heraklesa z T. o
Alkcstis, a także o uwi~zicniu 1'. przez Syzyfa. Cz~slo przedstawiany z I
lypnoscm. Zob. Alkestis. Malarstwo: waza 1'amfajosa (koniec VI w. p.n.c.).
Tragedia: EurYptdes Alkecti.s (438 p.n.c.). Tantal Igr. 7~rintalu.c]: 1. Król
frygi.)ski lub lycłyjski, mieszkał nit górze Sipylos. Syn Zeus. i 1'lulo, córki
Kronosat; jego i.oną hyła jecłna z Plejad, Oione (luh Euryanrnssa), z którsyna Pclopsu i córki Niohc. C'icszył sil sympatią bogów, uczestniczyl w ich
ucztach; popclniuł jcdnttk rciżnc wv,tępki_ np. nic chciał oddać I'andarcosov`i,
a nast~pnic Hermesowi złolego psa własności Zeusa; zu karę został prryciśnicty
gór;t Sipylos. Kradł również r uczt bogów ambrozję i nektar- by czesiować nimi
śmiertelnych przyjaciół, opowiadał im również o W jcmnicach bugów. W celu
wypróbowania wszechwicdzy bogi,w podał im na uczcie polraw4 z dala
wlasncgo syna. Zeus wykrył zbrodni~, przywrócił I'clopsa do życia, n T. za kar4
został umicsrczony w Tttrtttrze pod ogromn;t skał, która ustawicznie groziło
runipcicm na niego; stał po szyję w wo
dzic, lecz cierpiąc prttgnicnic nic mógł sil napić- gdyż woda pierzchała przed
jego ustami; cierpiąc głód, nic mógł dosicgn~ć g;tł~zi obciążonej winogronami:
gdy siF_ gał po nic- gałąź natychmiast cofała si4 (stąd "rocki Tantala").
Malarstwo: B. Pcruzzi.
Dramat: zaginiona tragedia Sofoklesa Trrnlul (V w. p.n.e.), M. Sandil, F. Braun,
E. Jirgol; drNowieść: K. Weiss, B. .larnes. Nowela: Z. Fibich.
2. Syn Tycstcsa (lub Brotcasa), został zabity przez bliżniaczego hrsOa, Atreusa;
wg innej wersji był pierwszym m~żcm Klytajmestry; został zamordowany przez
Agatnenuu>nn.
Tarchon [gr. Tria hnn~, bohater etruski, założycicl miysta Tarkwinie, na pn. od
Rzymu, a także kilku innych miast. Wcdług mitu miał dowodzić emigrac-j~
Etrusków z Lydii do Italii. W Enrid=ic Wcrgiliusza jest sprzymierzeńcem Enea-
sza, dowódcą sił etruskich.
1'argclic [gr. Targoliu], ateńskie świto ku czci Apollina obchodzone szóstego i
siódmcgo dnie miesiąca Targclion (maj-~zerwicc). W dniu poprzedzającym
właściwe świto oprowadzano po mieście cr.łowieka (zazwyczaj niewolnika lub
skazW ca) przystrojonego w zieleń, którego zabijano ne ofiaro Apollinowi.
Yóinicj zaprzcstano Irgo ohrzpdu, ograniczono się tylko do palenia kukły; owa
krwawa ofiara była symbolicznym usuni~cicm zła. LJroczysluści hyiy pułkczone
z tańcami i procesjami młodzieży. Tc same święta obchodzono także w
koloniach jońskich w Azji Mnicjsyj.
Tarpeja [łac. Tru-prirr], westalka (--~ Hestia), córka Spuriusa T~trpeiusa, który
z rozkazu Romulusa miał bronić twierdzy na Kapitolu przed atakiem Sabinów.
T.. zakochan;t w dowódcy Sabinów, Tatiu
19~
sie, w nadziei, że zostanie jego żona otworzyła wrogom bramę twierdzy. Według
innej wersji -- uczyniła to z żądzy zysku; Tatius jednak kazał żołnicrwm zatłuc
zdrajczynię tarczami. Istnieje także tradycja, wg której, T, avraz z ojcem została
strącona przez samych Rzymian ze skały Kapitolu, którą nazwano Skał
Tarpęjsk~; odtąd zrzucano z niej zbrodniarzy. Według innej jeszcze tradycji T.
była córką Tatiusa porwaną przez Romulusa; wpuszczając Sabinów na Kapitol
zemściła się na swoim prześladowcy. Znane są jeszcze inne wersje tej legendy.
W późniejszych czasach T. otaczano miejscowym kultem na Kapitolu
~artar [gr. Tńrtoro.s], według Homera i łłcijoda -- najgłębiej położona część
świata podziemnego. znacznie niżej niż Hades. Było to miejsce, gdzie
pokutowały dusze ludzkie za zbrodnie popełnione za życia, zwłaszcza przeciw
bogom, jak: Iksjon, Tantal, Syzył~. Było to również więzienie bogów. Uranos
uwięził tam najstarsze pokolenie -~ cyklopów, których uwolnił
'Tatius
i ponownie zamknął Kronos; również -. tytani i --. giganci, pokonani przci
bogów olimpijskich, zostali pogr~żcni w T. Był on także rodzajem karceru dlu
bogów: każdemu, z wyjątkiem Zeusa, groziło zamknięcie tam za przewinienia
naruszające pratwa Olimpu. I'óżnicjsi pisarze utożsamiali T. z pojęciem Podzie-
mia. I'octa Hezjod upersonitikowttł 1., uważając go za brata Eteru i Gai; jego
dziećmi spłodzonymi z (~xj~ były różne potwory: Tyfon, Gchidna.
Tatius [ł~tc. Titu,s Totiu.s], król Sahinów z miasta Kures (Cures). Rozpoczął
wojnc przeciw Rzymianom i Romulusowi a powodu -. porwania Sabinek. W
wyniku zdrady Tarpei zdobył Kapitol, doszło jednak do pojednania wskutek
postawy kobiet snbińskich; Rzymianie i Sabinowic utworzyli jedno państwo
rzydzonc wspólnie przez T. i Romulusa; 7'. rezydował na Kapitolu, Romulus na
Palatynie. Po kilkuletnich zgodnych rządach T. został zamordowLaurentyjezyków z zemsty za zabicie ich
Tarpeja ponosząca śmierć pod tarczami Sabinów.
Telefos
połów hrrez krewnych T. Pochowano go uroczyście w Rzymie nRomulus nic pomścii jednak współwddcy, uznujs~un sprawowul rvądy ntrd Rrymiunumi i Sabinami.
Tecano [gr. 7'hcumS~: 1. zona 11-ojanina Antcnora. kapłanka Ateny; gościła u
sichie w domu Odyscusaa i Menelausa, klerzy przybyli do fl-rui przed wojną
trujańskał jak< posłowie żądający wydnniu Vlelwy. f'o zdobyciu 'Troi, Grecy
pozwolili jej wraz z mężem opuścić miasto_ Według innej tradycji byla zdraj_
czyniał, gdyż wydała (irckom ~ Palln2. luna króla Mctapontosa: nie nwgąc mieć wlasnych dzieci, w obawie przed
rnęźem wzięta ud pasterzy bliźnicta i pokttrału je męiowi jako własne. Później
urodziwszy hliźni~ta, starała sil usunąć przysposobionych chłopców.
Te,jrcz,jasz Mgr. 7-oirc.slu.s. tac. Tirc.rin.c], słynny wieszczek tebański, syn ł
uresa i Chariklo, oślepiony przez Atenę. którą ujrzał nagą w k,łpicli. Według innej
wersji ślepotą dotknęła gu Hcra, gdyź rozstrzygnął ntt korzyść kobiet jej spór z
Zeusem, kto doznaje w miłości większęj rozkosay kobieta esy męiczyzna. Był
kompctcnlny w tej sprawie, gdyż w młodości został na siedem lat zamieniony w
kobictę. W nagrodę za utratę wzroku Zws przyznał mu dar jasnowidzenia i
bardzo długie życic. .lego rady i proroctwa były nieomylne: odkrył np. zbrodnie
popełnione przez Edypa i doradził Kreonowi ( I ), by gu wygnał, jeśli chce
uwolnić Teby od zarazy: doradzał także królowi Pentcusowi. by nic sprzeciwiał
się wprowadzcniu do Bcocji kultu Dionizosa. Po zdobyciu I eb przez ->
Rpigonów opuścił mitrstu wraz z innymi i zmarł na wy_ gnaniu. 1'u śmierci, z
woli Zeusa, zachował dar jasnowidzenia.
Dramat: (i. Eckers.
Poezja: A. Ch. Swinburnc, Th. S. Eliot. Tcjzifonc ~gr_ Tci.vi/~hrmr~, 4ac.
Ti.spftooe], jedna z Irzcch - erynii.
Tekmessa [gr.~, córka )'clcutasa, króla F'rygii, Została branką i kochanki Ajasa (
I ); w obozie pod - Troją urodziła mu syna ł?urysakcsa.
Telamon [gr.], bohater salamiński, syn Ajakosa i Lndcis. Wraz ze swoim bratem
1'elcuscm zamordował przyrodniego brata Fokosa, za co został wypędzony
przez ojca z Eginy. Znalazł schronienie na Salaminic u króla Kychreusa, który dał
mu za Tonę swojh córkę Glauke. Po śmierci teścia T. ohjąt po nim władzę.
Owdowiawszy poślubił Periboję (I), która urodziła mu syna Ajasa ( I ). Uczcst-
niczył w polowaniu na ~ kalidońskiego dzika, a takie w wyprawie -> Argonau-
tów. Wrtz z Heraklesem zdobył Troję i otrzymał od niego za żonę córkę Lao-
mcdonta. Iłezjonp, która urodziła mu syna Teukrusa. Obaj jego synowie, Ajas i
Tcukros, brali udział w wojnie trojańskiej (-~ Troja). Kiedy Tcukros powrócił
spod Troi bez Ajusa, T. go wygnał.
telchinowic [gr. Telchine.s], demony z wyspy Rodos, być może jęj pierwotni
mieszkańcy. Micłi być szczególnie biegli w magii i w obróbce metali. Te złośliwe
demony uchodziły za wychowawców Posejdona; zostały wytępione przez
Zeusa, który strącił je do morza i zamienił w skały; wg innej wersji rażone
strzałami Apollina.
Telefos [gr. Tolepho.s], król Myzji w Azji Mniejszej, syn Heraklesa i arkadyjskiej
królewny Augc. Wkrótce po urodzeniu został porzucony, a jego matka sprzeda-
na w niewolę królowi Myzji, Teutrasowi, który ją poślubił lub adoptował. T. od-
naleźli i wychowali pasterze. Kiedy dorósł, za radą wyroczni dclfickięj (- Delfy),
udał się do Myzji, gdzie odnalazł matkę, a pu śmierci Teutrasa obył tron
Telemach
królewski. Zbrojnie stawił opór Grekom, którzy w czasie pierwszej wyprawy
przeciw -i Troi przez pomyłkę wyl~dowttli w Myzji; został wówczas zraniony w
udo przez Achillesa. Po odjeździe Greków rana nie chciała sil zagoić; wyleczył j~
dopiero po osmiu latach sam Achilles rdzą ze swojej włóczni, wdziiczny zu
wskazanie gr. llocic drogi do Troi. Rzeźba: tl-yz ołtarza pergameńskiego (1. poł.
łl w. p.n.e.).
Malarstwo: fresk rzym. z Herkulanum (1 w. n.c.).
Dramat: Ajschylos, Sofoklcs, Eurypidcs (V w. p.n.e.. tragedie nie zachowane).
Opera: A. Campura, K. Arnold.
Telegonos [gr.], syn Odyscusza i czarodziejki Kirke, urodzony w wyniku
rommsu nawiązanego podczas pobytu Ocłyscusztt na wyspie Kirke.
i)siągnąwszy wiek męski, T. wyprawif sil na ltakF, by wstać uznanym przez
Odyseusza za syna. Kiedy jednak rabował na Itace jego bydło, doszło do walki,
w której zabił Odyscusza nie rozpoznawszy w nim o_jcx. Zrozpaczony zabrał
jego ciało do Kirke i poślubił Penelop. Z tego zwitlzku urodził się heros Italos,
eponim Italii.
Powieść: A. March. Opera: A. Cirua i in.
Telemach [gr. Tolc%nurclro.e], syn Odyscusra i I'cnclopy. ł'ociczas
nicohecności Ody_ scusza, który przebywał dzicsicć lat pod -. Troją, a
nastypne driesi~ć lat tuhtl sit po moriach, f . dorusl i podjyl prób4 ratowania
majtłtku ojca. rahuwancgo przez zalotników Penelopy. Za radą Mentora i Ateny
udnl sit do Nestora i do Menclaosa, by zchrarć inl~ormacjc 0 ojcu.
ł'owrt5ciwszy na Itak~, ustal tam już Odyscusza w gościnie u świniopasa
E:unutjosa. ~. stanttł u buku ojca du walki prvcciw zalotnikum i pr-zycrynil si4
do ich wymorcłowania. ('o śmierci ()dVscusza z ręki Ielegonosa objąl władzy nu
Itacc; nicjasn;t jest sprawa malżcństwa Telcmucha.
Malarstwu: L,. C umbiaso, I'. .1. (~;tics. J. Raoux, Ticpolo.
Dramat: J. G. łlcubcl. .I. I'crinet: cłramal pol.: S. Wyspi~uiski I'utrrut Ortr.sa f
1907). Epos: B. Wagemann.
ł'oczja: It. Aldington. łl. Norman. ł'owicśĆ: F. Fenclon. fł. C'h. Kirsch. Opera:
A_ Draghi. A. C'ampra i in.
Penelopa i Tclemaclr.
Tereus
rclt'usa [gr. %~~lylrouso], nimfa źrcidła w Beocji. W obawie, hy Apollo nic
założył w pobliżu uśrodkn swego kultu, poradziła mu, by udał się do -~ Dclf i
tam zhuduwal swoją wyrocznię. Apollo tak postąpił, lecz póinięj ukarał T..
chowyjąc jej żródłu pud skały.
Tellur [tac.). 1'ZylllSktl pcrsoni(ika~ja Ziemi jako bogini obfitości; było to dawne
italskie bóstwo chtoniczne, identyfikowane pc5źnicj z boginią Term Mater
(Matka Zicmin). Utożsamiano ją także z gr. Ciają, a jeszcze wcześniej z Ceres.
Składano jej na ufiarq świnię i cielną krowę. Przedst,twiano j.a jako kobietę z
dziećmi na kolonach.
Tcmenos ~ I)cifontes.
'1'emida [gr. 77orr~i.s~, bogini sprawiedliwości, lado moralnego i prawa. Była
tytanidą, córką Uranosa i Gai. W małżeństwie z Zeusem, którego była drugą
żon,ł (po Mctis), urodziła --~ hory,
mojry, Astraj4, a także nimfy rzeki Eridanos. Czuwała nad przcstrzcganicm
prawa przez bogów olimpijskich, uczestniczyło w ich naradach, cieszyła si4 ich
wielkim szacunkiem. Według wyubrażcń gr. pod opieką 'r. zntydowaly siE
zgromadzenia ludowe. pokrzywdzcni i putrzebujtJcy pomocy. Służyła swoimi
radami Zeusowi, a także innym bogom, znała sztukę wróżbiarską, ktiwej
nauczyła Apollina; wyrocznia tego boga w -. Dclfach powstała na miejscu p
wcześniejszej wyroczni. Przedstawiano ją z wagą i mieczem. które
symbolizowały sprawiedliwość; na oczach nosiła przepaskę -- symbol
bezstronności.
Rzeźba: tzw. Tcmidu . Ramnn.s (uk. 300 p.n.c.).
Tenes [gr.], krcórki Laumcdonta, i króla Kolonaj Kyknosa (2).
Teofane [gr. Thcnphiuo-~, królewna tracka, córka Bisaltesa. Zakochany w niej
Posęjdon ukrył j~ nu pewnej wyspie. a kiedy jej zalotnicy, dowiedziawszy się.
gdzie przebywa pi~kna królewny. przybyli po nią, Poscjdon zamienił ją w
owieczkę, sam zaś przybrał postać barana. Z tego zwi~zku urodził sil baran o -j
zlotym runie.
Teoklpmenos [gr. Thcoklim~no.s]: 1. Wróżbita, syn Polyfejdesa, wydalony z
Argos za popełnienie zabójstwa; schronił si4 w Pylos, gdzie spotkał si4 z
Telemachem, któremu później towarzyszył na Itak~.
2. Król Egiptu, syn Protcusa i 1'samatc ( I ); chciał uwieść liclent spartańską,
które schroniła sil na jego dworze. Kiedy spotkał sip z odmowa usiłował zabić
swoją siostrę Tconoc ( I ), obwiniając Ją o zmowy z I ł~leną i pomoc w jej
ucieczce.
Teonoe [gr. 7'hoonuc]: I. Córka Proteusa i Psamate ( I ), siostra Tcoklymcnosa
(2); pomogła Helenie uciec z I giptu przed zakusami swego brata.
2. Córka Tcstora, siostra L.cukippc i wróżbity Kalchasa; porwantv przez
piratów i sprzedana Ikarosowi, królowi Karii, po wielu przygodach zostala
odnaleziona przez ojca oraz siostrę i prrywicziona z powrotem do ojczyzny.
Terambos [gr.], pasterz z góry Otrys w Tesalii, wnuk Poscjdona i nimł~y Idotci.
Z powodu rozpowszechniunix złośliwych plotek o nimfach został przez nic
zarnicniony w owada jclunkn, który żywi się korą drzew.
Teras [gr. Thern,s], eponim wyspy Tcrx w archipelagu Cyklady. 1'o śmierci
swego szwagra Aristodcmosa, sprawował władzę w Sparcie, aż do
pcłnoletniości swych siostrzeńców. Póiniej zebrał grupy potomków -.
Argonautów i wywędrował z nimi na wyspę Kalistc, która przyjęła nazwę od jego
imienia.
Tereus --~ Filomcla.
202
T'estios
Terminus [łac. tormir~u.s = znak graniczny]. dawne rzym. bóstwo znaków
granicznych, przc;de wszystkim oddziclyącyd~ pola, a później państwa. Miejsca
kultu I. znuj_ dowoły si4 wsz~dzic, gdzie ustttwittno kamiennc znaki grtmiczne;
ich odpowiednikiem był państwowy kult I. na Kapitolu. gdzie bóg miał swoje
sanktuarium w świątyni Jowisza Najlepszego Na_jwi~kszego.
Tcrpsychora [gir. Tor/zsiohórcr], jedna z dziewięciu --~ muz. uważana niekiedy
za mWkę -~ syren. Poczzllkova-o zakres jej opieki nic był ściśle określony,
później nujczęścicł przyptsYwuno jej palronaO nad tańcem i poczjy liryczną.
Przedstawiano T. z lirą (lub Iletem) w ręku, często w tanecznej pozie.
Tersandros Mgr. Ther.sunclrcr.s], uczestnik wy_ prawy -. Fpigonciw, syn
1'olynejkesa. I'u zdobyciu reb, T. objął evładzE w mieście. Wziął także udział w
pierwszej wyprawie przeciw -. Troi. zakończonej wyl,ldowaniem w My~ji, gdzie
zginął w walce z ryki Tclcfosu.
Tersytcs [gr. Tlmr.citc.e], hohatcr gr. rudem z Ftolii. znany r brzydoty,
tchórrostwn, głupoty i bczczclnou-i. Pod 'l rojcł hodżc~ał GrekÓw do buntu
przeciw Agamcrnnonowi i do zmicchania obl~irnia, za co został obity kijem
przez Odyscusza (wg innej wersji - nawet zabity). Zgintlł od uderzenia puści
Achillesa, gdyż srydził z jego miłości du umicrającc,j I'entezylci i wyłupił ociy
kon'Tesmoforie [gr. Tho.snmphGricrJ. trzydniowe świpto atteńskie ku czci bogini
1)emctcr obchodzone od jedenastego do trzynu,tego dnia miesitlca Pyanepsion
(paździcr_ nik-listopad). C'clcm uroczystych cercmonii było rapewnicnic
urodzaju zbdnia przygotowywano miejsce na odbycie uroczystości i wynoszono
obozowisko cłla kobiet, drugi dzień był przeznaczony na post. trzeci, zw.
KcrlliKeneiu (dzień pi~kncgo putomstwa), był poświecony nic gnanym nam
bliżej obrzt`dom dukonywanvm przez kobicty.
Tespios [gr. 77osyin.sJ, król. eponim miasta I ospic w ftcocji, syn h.rcchlcusa,
króla Attyki, założyciel królestwo hcockicgo. Na skutek podstępu l ., I lerakles,
s<łdzyc. ic lo test ta sama w~ybrnna przez nier~o cłziewczyna, połączył sil z
jego pi~ćdzicsi~cioma córkami. ktbrc później urodziły pi4ćdzicsi4ciu synów;
wi~k,zość z nich wywędrowała nzahó_jstwic jego dzieci. które miał z Mcgarą.
hestios [gir. 77neetiu.s]. król 1'Icuronu w flolii, syn Dcmonikc i Arcsa. I3ył
ojcem
Terpsychora. Tethys
wielu znanych postaci mitologicznych, m.in. Altci, Ledy. Zabił jednego ze swo-
ich syni>w, Kalidona, niesłusznie pos~dzając go o kazirodztwo. Z rozpaczy
rzucił się do rzeki, którą nazwano jego imieniem (później: Achcloos).
Tethys [gr.], lytanid,. jedna z bogiń morskich, córka Uranosa i Gai; poślubiła
swego brata Okcanosa i stało si4 matką wszystkich rzek świata oraz nimf mor-
skich Okcanid. Mieszkała na najdolszym Zachodzie; wychowywała Ilerp, który
oddała jej pod opick4 Reja podczas walki Zeusa przeciw Kronosowi.
T'etyda [gr. 77n%ti.sJ, najsławniejsza z Nereid, córka Nercusa i Doris;
odznaczała sil niezwykłą pięknością. Wychowywata ją bogini Bera, której T.
odwdzi~czyłu się, m.in. opiekując się Hefajstesem, którego rozgniewany Zcus
zrzucił z Olimpu. T. odtrąciła Z.c:usa i Posejdona; wg innych przekazów obaj
bogowie zrezygnowali z zalotów, gdyż, wyrocznia wyjawiła, że ~h. urodzi syna
pol~;żniejszcgo od ojca. Poślubiła wiec śmiertelnika PeIcusa, który posiadł ją
mimo jej oporu i prób przybieraniu pracz nią coraz to innych postaci. Na weselu
Pelcusa i T. byli obecni wszyscy bogowie, nie zaproszono jedynie Eris, która
nicspodziew,nie przybyła i powaśniła trzy naj_ pi~kniejsze boginie - I-lerę,
Afrodyt i Artcmid4. Owocem małżeństwa Pclcusa i T. był Achilles. dla którego
T. starała sil uzyskać nieśmiertelność. podobnie jak cłla wcześniej urod-ronych
dzieci, które umarły wskutek jej zabiegów. Stało się tu powodem zcrw~tnia jej
małżeństwa z Pclcusem. Achillesowi zdołała zapewnić jedynie odporność na
ciosy. zanurzając jego ciału w Styksie. Kiedy Achilles, zgodnie ze swoim
przeznaczeniem znalazł siF w obozie gr. pod Troją, nieustannie ochruni;tła go,
o(iaruwując mu m_in. ihrni~ wykutał przez Hcfajstosa; po
wstrzymywała go tei. od pojedynku z Hektorem, gdyż wiedziała. że wkrótce po
nim sarn zginie. 1'o śmierci Achillesa opiekowaht się jego synem Ncoptolemo-
setn.
Rzeźba: rh. Banks.
Malarstwo: pelika czerwono(ig. (ok. 560 p.n.c.), fresk rrym. z 1'ompejów (1 w.);
G_ Romano, D. C'reti, J. Ił. Tischbein (st.), .1. A. D. Ingres i in.
Poezja: zob. Pclcus. Opera: C'h. W. Gluck.
Teukros [gr.J: 1. Protoplastu królewskiego rodu trojttńskicgo, teść Dardanosa.
1'rzeważnic uważano go za syna frygijskiego boga rzeki Skamander i Idai, nimfy
góry Ida. Według innej wersji przybył do Troady z Krety lub Attyki.
2. Uczestnik wojny trojańskiej (-y Troja), najlepszy łucznik gr., syn Tclamona i
Hezjony, przyrodni brat Ajasu (1 ). W walkach z Trojanami zabił wielu wrogów;
walczył, bez rozstrzygnięcia, z Hektorvm; znalazł się wśród wojowników, którzy
dostali się do Troi we wnętrzu -i konia trojańskiego. Kiedy powrócił na Salaminę
bez Ajasa, który popełnił salnobOlstwo, Telamon wypr~dził go, zarzucając mu
niewierność i tchórzostwo. Udał siq wówczas wraz z towarzyszami do Syrii, do
króla Bclos:t, który właśnie podbił Cypr i zezwolił 'T. nn osicdlenin sil tam. T.
założył na C'yprzc Salaminp C'YprY.)ską. Według innej wersji próbował po-
wrócić n:t ojczystaa Salamim ale odparty przez bratanka Eurysakcsa,
wywędrował do Hiszpanii, gdzie założył przyszłą Karlagenc~.
RzeYba: W. H. Thornycrol't. Dramat: I?. Kiinig.
'Teutras [gr. Tcrithrcr.sJ, król Myzji, dotkni~ty przez Artcmid4 szaleństwem i
trądem jako karą za zabicie dzika mówiącego ludzkim głosem. f'o uzdrowieniu.
n204
`Tezeusz
opiekował się Auge (lub ją poślubił). Po jego śmierci tron Myrji objął Tclefos,
syn Auge i łleraklesa.
Tezeusz [gr. Th('S'F7%S~, narodowy bohater ateński, syn Ajgcusa (lub
Posejdona) i Ajtry. Dzieciństwo spędził w Trojzetlie pod opieką matki u swego
dziadka Pitteusa; już wówczas wykazywał niczwykłą odwagę. W szesnastym
roku życia z mieczem pozostawionym mu przez ojca ruszył do Aten, zabijając
po drodze różnych bandytów i potwory nękajttce ludność, m.in. Perifetesa.
Sinisa, Skirona, Prokrustesa. Ajgeus rozpoznał syna po mieczu. uznał go oa
następcę i wyFędził przebywającą tam czarodziejkę Medep. Teraz T. musiał
stoczyć walkę z pięćdziesięcioma synami Pallasa (4), którzy zamierzali objąć
dziedzictwo po stryju Ajgcusie. Pokonaws-ry Pallantydów, T. zgłosił się
dobrowolnie do grupy siedmiu młodzieńców i siedmiu dziewcząt wysyłanych co
dziewięć (luh siedem) !at n~a Kretę jako ofiara dla Minotaura, nałożona na
Ateticzyków przez Minosa za zabicie jego syna Mtdrogcosa. Zdołał zabić
potwornego Minotaura z pomocą córki Minosa Ariadny (wg niektórych wersji
mitu dzięki pomocy Amfitryty, która podarowała mu świetlistą koronę) i wraz z
królewną uciec z Krety. Dopływając du Attyki, T. zapomniał zmicnić, zgodnie z
umową, czarne żagle na białe, które miały być znakiem zwycięstwn; zrozpaczony
Ajgcus sądząc, żc wyprawa skończyła się klęską, popełnił samobójOwo. Po
śmierci ojca, 'f. zjednoczył Attykę, stworzył jednolitą organizację państwową i
ustanowił Ateny stolicą. Wrniósł wiele budynków publicznych oraz podbił i
przyłączył sąsiednie miasto Megarę. Stoczył zwycięską wojnę z - Amazonkami,
które najechały Attykę, by uwolnić zdradziecko porwaną przez T. królową
Antiopę (lub Hip_
politę). Po jej śmierci, T. poślubił Fedrę. lJczcstniczył w wyprawie -.Argonau-
tów, w polowaniu na - kaliduńskiego dzika, a także u boku swego przyjaciela
Pejritoosa w walec Lapitów z -. ccntaurami. Wraz z Pejritooscm, T. porwał rc
Sparty Fłclenę jako małą dzicwezynkę. Stało się to przyczyną najazdu jej braci
Dioskurów na Attykę. ('óźniej T. z Pejritooscm wyprawili się do łladcsu, by
uprowadzić żonę władcy Podziemia, !'erscfonę. Zostali jednak uwięzieni; T.
uwolnił Herakles, Pejritoos pozostał tam na zawsze. ł'o powrocie do Aten, T.
został pozbawiony tronu, opuścił więc miasto i udał się na wyspę Skyros, gdzie
został podstępnie str<łcony zc skały przez króla Lykomedesat (wg innej wersji -
przypadkowo zabił się w górach). !'o wojnach perskich, Kimon odnalazł
ogromny szkielet rycerza na wyspie Skyros; uznawszy, żc s,t to szczątki T.,
przeniósł je do Atcn, gdzie zbudowano dla nich rodzaj świątyni grobowej, tzw.
Tezejon. I3ył to jcdnoczvśnic azyl dla zbiegłych niewolników i ściganych
biedaków. Święto ku czci T., który został uznany za bohatera narodowego.
obchodaono w Atenach c5stnego dnia każdego miesiąca. Zob. Ariadna. Rzeźba:
relief na metopie Skarbca Ateitczyków w De)fatch (ok. S00 p.n.c.), pła-
skorzeźba na tnctopic świątyni Iłcfajstosa w Atenach (4S(1 44S p.n.c.). A.
CanoVa 1 ln.
Malarstwo: attycka oml'ora czarnolig. (54(? 530 p.n.e.), rzym. fryz z Herkulanum
luk. 74-79 n.c.), N. Poussin, C. van Loo, O. Kokoschka.
Dramztt: P. Cornclis zoon 3looft, F. 3?. Rumbach, V. Munti, A. (vide, M. Your-
ccnar i in.
Gpos: G. Boccaccio.
1'owicoa: E. Farjeon, 3',. Jirgal. M. Renault i in.
205
Tiberinus
(>pera: .I. 33. t_ully. A. Draghi- G. F. I3iindcl. U. Milhaud, M. Mihaluvia.
'I~iberinus ~ I yhcr.
'I-ibcris ~ l-yher (2).
hifvs [gr. l-iplr.rs], pierwszy sternik okrętu Argu (-~ Argonauci); swojej sztuki
podobno miał się uczyć od setnej Ateny. Imarl na wybrzci.u Morza Czarnego,
ev kryu Mariandyni>w przed przybycictn okrctu cle Kolchidy.
Tisamcnos ~gr.J, bohater sparUniski, syn ()rcs~csa i I Icrmiony, panował w
Sparcie ni. cło wtargnięcia Ltm -. Ilcraklidów. I'óżnicj udt się ze swoimi
poddanymi nn pn. wyhrrcic I'cluponezu, by osiedlić się w kroju Duńczyków-
którzy jednak stawili opór priybyszom. '1-. poległ w walce, Iecz jego wojownicy
odnieśli iwycięstwo i zawłar;ł nazwali Achaj;ł. Królem zastal
wówczits nttjsW rszy syn Tisamcnusa. Komctcs.
1'itonos Mgr. 77rlrunu.r~, kri>Icwicz trojański, syn króla I.aomecionta i Strymo,
starszy brat 1'riamti. Z powodu jego urody zakochała się w nim i porwała go
bogini Eos;
urodziło mu dwóch synów: Memnona i Emationtt. Eos uprosiła dla l . nieśmier_
tclność, Iccz zapomniała o uzyskaniu dl;tń wiecznej mlodości. T. w miarę upły-
wu czasu cortt~. bardziej kurczył się zc starości, ar wreszcie bogini z litości za-
micnił~t go w świerszcza.
Tityos Mgr.], gigant, syn Z,cusa i Elary. wydobył się z ziemi, gdzie Zeus w
obawie przed zazdrością Iłery ukrył cięźarntł Elarę. Został przez Zeusa miony
piorunem lub, wg innej tradycji, zabity strzałttmi Apollina i Artcmidy, gdyż z
poduszczenia Fiery próbował zgwałcić Latonę. Po śmierci został wtrącony do -~
Tartaru, gdzie dwa sępy nieustannie wyszarpywały mu wciąż odrastajyctł wą_
trobę.
'1'lepolemos [gir.], syn 1-łeraklesa i Aslyoche; brał udział w wojnic trojańskiej (-ł
Troja), zginął z ręki Sarpedona (3). Wcześniej uczestniczył w wyprawach --.
Heraklidów na Pcloponcz, po czym osiedlił się w Argos. Ponieważ jednak zabił
w czasie kłótni (lub przypadkowo) swego stryjecznego dziadka Likymniosa,
musial opuścić to państwo. 1'rreniósł się wraz z żoną 1'olykso (?) na wyspę
Rodos i załoźył tam trzy nowe miasta .
Toas [gr. Thnu.s]: 1. Król wyspy Lemnos. syn Dionizosa i Ariadny, ojciec Ilyp-
sipylc, która ocaliła mu życie podczas rzezi mężczyzn dokonanej przez kobiety z
lej wyspy. Uszedłszy z Lemnos schronił się w l-aurycizic lub na Chios.
2. Król Ttturydy, niekiedy uloższtmittny z T. ( I ). Zgodnie z jego rozkazem
Orcstes i Pylades mieli zostać zabici przez Iligenię w olierze dla Artenudy w
'Taurydzic. Jednak wszyscy troje zdolali uciec stamt;łd wr.z z posągiem bogini.
3. Bohater etolski, konkurent do ręki Iłclcny, uczestnik wojny trojańskiej (-j
Trojx), znajdował się wśród rycerzy ukrytych we wnętrzu ~ konia trojańskiego.
206
'~rofanios
Po powrocie spod Troi osiedlił się w Bruttium w Italii (ub w Etolii.
Trazymedcs [gr. Thras_vnudcs], uczestnik wojny trojańskiej (- Troja), syn Ne-
stora. Walczył z Memnonem o ciało poległego brata Antilochosn. Po wojnie
powrócił do E'ylos.
Triptolemos [gr.], bohater cleuzyjski (-> I leusis), wg jednej z wersji mitu syn
króla Kclcosa (I ) i Melanęjry. Z wdzi4czności za gościnę w ich domu bogini
Demctcr dała T.
wcir zaprz~żony w skrzydlate smoki, na którym podróżował po świecie, ucząc
lucłzi uprawy zbóż. Ku czci Demetcr miał ustanowić świto ~ Tcsmoforic. Pu
śmierci zvliczono go do grona sędziów podzicnuiych.
Trofonios [gr. Troplrrirrio.rJ, Itcros bcocki, sławny bucłowniczy; syn Apollina i
Fpikasty; zabił swojego ojczyma - Agamcdesa. Po śmierci T. ustanowiono w
Lehadei, w Beocji, wyrocznię, gdric miał przcbywttć w postaci w4ża.
Dcmeter, 'I'riptulemos, Kora (Persefonu). Relicł z Eleusis.
Troilos
"_ G~` ~Ih ~~ t` s ~~~~~-~'
( iS ~ a Z
`,~ t ~ . , ~~- ,
- - ~-9 l _ ,
.._ _ ,, _
,ur, ..
.v.. : v v %~ . t'.W
i
L.~sadzkW lchilYes~ na Troilosa
Troi los [~r.J. naymłodszy syn I'riama i Hckahe (wg innej wersji mitu jego ojcem
mial hyć Apollo). Przepowiednia glosiła. ic gdyby T. dożył wieku dwudziestu lat.
(irccy nie moglihy zdobyć hroi~ Labil go nchillcs w pobliżu Bramy Skajskicj lub
Ici wziył du niewoli i złoiył w ulicrre.
Malarstwo: attycka hydria czarnolig. (ok. 575 p.n.c.). umfore lyrrcńska (ok. 570
OO p.n.c.).
DranrU: Srckspir Tnoih~.s i hro.csrcla (ok. 110 IO09).
I'oczja: G. C~hauccr.
Olcra: W. Zillig, W. Watton
~hroja (gr. TvniuJ, Ilion, główne miasto fry~Iskic w Troadzic na wybrzciu /~zji
Mnicj_ siej, położone między rzekami Skamandcr i Simocis, miejsce akcji
I/icac/r Humcra. Według mitu Dardanus, syn Zeusa. założył Durdani~ na pn.
wschód od T. i poślubił ce>rk4 miejscowego króla -I eukrosa ( I 1. Wnuk
Dardanosa, Tron, był władca eponimem Troudy oraz ludu trojańskicgo. Jego
syn Ilon, mi4dry góry Ida a morzem, zalożył mitisto zw. od jego imienia łliun lub
od imienia rrosts T.: twierdza trcpuiska nosiła nazwy Pcrgamon. Syn łloaa -. 1
,somedon(t), rozszerzył grunice ptuistwa trojtnskicgo. przyltłciujiłc
208
Tyber
wiele innych miast. Zewnętrzne mury T. mieli dla Laomedontbogowie Posejdon i Apollo. Za panowania najpotężnicjszego, ostatniego z
królów T., Priama, doszło do dziesięcioletniej wojny z Grekami, w której wyniku
1'., mimo i.e bronił jej wielki Hcktor, została zdobyta i spalona. a wszyscy
mężczyźni zabici, pozostałe przy życiu kobiety i dzieci uprowadzone do niewoli.
Przyczyną wojny miało być uwiedzenie i uprowadzenie przez Parysa pięknej I
leleny, żony Menelaosn. Koalicja państw gr. pod wodzą Agamemnona odniosła
zwycięstwo nad T. i pp sprzytnicrzeńcami dzięki podstę_ powi i ~ koniem
trojańskim. Z rzezi mężczyzn ocalał jedynie Antenor, uważany za stronnika
Greków, oraz Eneasz, który wraz i,e starym ojcem i garstką towarzyszy
wydostał się z płonącej T. Według tradycji 1. miała zostać zburzona w I 184
p.n.c. Wykopaliska archcologiczne rozpuczęte w 1870 n.e. przez Schlicmanna
na wzgórzu I lisarlik w Turcji odsłoniły dziewięć warstw osadniczych miasta,
które powszechnie utożsamia się z T.; warstwa VII A miała być T. Homcrową,
której zniszczenie i pożar datuje się właśnie ntt ok. 1200 p.n.c.
Rzeźba: fryz Hcroona (2. pał. V w. p.n.c.). Malarstwo: Koń Irojcrti.só-i fresk
rzym. z Domu Liwii na Palatynie (1 w.), freski z 1'ompejów (2. poł. 1 w.), G.
Romano, L. Carracci, I'icpolo, L. C'orinth. Dramat: EurYpides Hnkube (424
p.n.e.). Trojuttki (415 p.n.c.), Seneka (mł.) Trnjctttki (przed 65 n.c.); J. Millet. N.
Pradon, J. E. Schlegel, h'. Werfcl, .I. Ciiraudoux, J. P. Sartre i in.; dramat pot.: J.
Kochunowski Od/nwrn lm.slnw ,~rccHich (1578), S. Wyspianski ,4ohillci.s
(1903), W. Grubinski I'iykttu flclena albo u =tnicatto.oci /unrnckiw Inc_c/cyj
.siy trojrtr (3919), A. M. Swinarski Tyrlo~iu Irojunska ( 1944 57).
Epos: Homer llindn; Joseph von t'xeter, Konrad von Wiirzburg, T. Wrothe i in.
Poezji: W. Morris, J. Mnselield i in. Powieść: Dares Frygijczyk (V w.), Diktys z
Krety (V w.); R. Lefćvre i in.
Opera: C. Merulo, H. BcrliFilm: Helorta trujuti.sku ( 1956). Kott Irojań.ski (196?).
Tros [gr.], bohater troj~uiski uważany z~ jednego z założycieli 'troi, której nazwa
miała wywodzić się od jego imienia. Był wnukiem Dardanosa, mężem Kalliroe
(4), ojcem Nosa, Assarakosa i Ganimcdesa.
Tryton [gr. 7~rilott], bóg morski, uważany rwyklc za syna Poscjdona i
Amfitryty. Przedstawiany w postaci ludzkiej, z pudwójnym ogonem rybim,
dmuchał w ogromną konchę, szczcgblnie w czasie burzy. Według mitu
bcockiego f., który zaatakował kobiety kałpiącc się w jeziorze podczas święta
Dionizosa, ~ustał zabity za pogwałcenie tej urocrystości. Jego imię niekiedy nw
zmoczenie zbiorowe i określa bożków z orszaku Yoscjdona.
Rzeźba: Ci. L. Bernini, T. Vincotte. Malarstwo: attycka amfora cznrnolig. (540
p.n.c.), A. B(>cklin.
Turnus [łac.], król italskiego plemicniat Rutulów, syn króla Dttunusa. brat nimfy
Juturny, narzeczony Lawinii; o prawo do jej ręki stoczyl walkę z ł:ncaszem,
bowiem Latinus, ojciec Lawinii. przyrzekł j4 za żonę 4'. prred przyhycicm
Encasza do Lacjum. Zginył w pojedynku.
'T'yber [3ac. Tibnrinu.s]: 1. Bóg, cpunim rzeki Ty ber; wg mitu syn Jxnusa i
nimfy Kamasenc.
2. Legendarny król Alby lub Wejów. potomek Eneaszu; miał utonąć w rzece
Albula, któr4 nazwano od jego imienia Tiberis (Tyber).
1'vchc
Ilwt'łychc [gr. 'l:i uhoJ. pcrsonitikacj,t szcz~śliwcs!o prrypndku. pomyślnego trafu,
losu. Nic inana Ilomcrowi. szczególnego zn;tcrcni,mahrał,I w okresie
hclleni,lycznym i rivm. ł~U~isamiano ps z rzym. I ortunał. .Ink" hogini miast_
prawic w każdym, sttmi,mo jcl posągi: przedst~nvinno jtł i wieńcem i wież i
murów n:I ołowic. mCStu ttll.ic i rogiem obfitości lub steI Clll.
Rrciha: Futychidcs (ok. 300 p.n.c.). 'Vł,II,Irstwo: I'. P. Rubens, Ticpolo.
I'ydcus [ęr.j. ucrcslnik wyprawy -j Siedmiu
przeciw l chom_ syn Ojncusa i ł'cribui (?), c,jcicc ł)iomcdcsa. W młodości
popełnił nu~rdcrstwo_ ia co zuslnł wygnany i Kalicdnu: u<1,I1 sil na dwór królat
Argos_ Adr.IStusa, gcłiic spotktlł sil z Polynykcsem wyp~dionym z Tch. Ohyd
waj zoatali ocivsicicni zc rhrcuini przez Adr,ISIOS.I. otroymali za żony jego
córki i raicm r nim wyruszyli przeciw Tebom. ('hc.łc dowieść swppej diielności,
T. walcyl po Imlci z nnjmeżniejszymi spośród
Tcban, zwyci~iując ich. Wreszcie został śmiertelnic zraniony przez Mclanipposa.
ktwypił mózg. ł'rzejcla wstrętem Atenn pozhawiłn ~o wówczas obiecanej nicśmicr-
tclności.
T)'CSiCS [gr. 77yrc-.w.c]. król Myken. syn I'clopsa i I lippodamii (I j, bliźnia-
c~y brat Atrcusn, z którym wspólnie zabili swego przyrodnic~u bratu Chryzypa
(luh Plejstenesa) z namowy Hippodamii. Nast~pnic uciekli do Myken do króla
Stenclosa (2)- po którym Atrcus onjął tron królewski. Kiedy T. uwiódł swoja
hratow,ł Acropc, Atrcus z zemsty podał mu na uczcie ciała jego dzieci
(..hicsiada Tycstcsntlstcpnic udał sil do Sykionu, gdzie w kazirodczym związku z własną córkzt
ł'elopią spłodził syna Ajgistosa, który dorósłsiy zahił Atrcusa i zwrócił tron ojcu.
210
tvtanidv
l'ragcdia: Sencka (mł.) 7:ro.etos (przed 65 p.n.e.l, 1'. .I. C~rebillon. .I. .I.
Bodmcr, I_. 'Crónlc, I 1. ('ITyfon ~~r. Trphńn lub TryhoGs~, potwór, syn Ciai i I art~tru. Według innej
wersji mitu miał hyć synem Ikry spłodzonym bez pomocy pierwiastka męskiego.
Był to olbrzym o stu pttszczuch, z w~i.ami zamiast nóg; wzrostem przcwyżsiał
góry. Kiedy v.;uttukowal Olimp. bogowie uciekli aż do Egiptu, jedynie Zcus i
Atentt stanęli z nim du walki- I'o ciężkich zmganiach Zeus zdołał wreszcie
swoimi piorunami pokos. go nu gurze Nysa. późnicj, gdy potwur uciekł na
Sycylii. przy_ walił go Gtntl. Odt~d wci~~ zieje płomicniami przez krater
wulkanu. T. spłodzil z Echidnu roinc potwory. m.in. hydrę Icrn~jską,
C'hryzttora, Chimcrt. Cerbera, Laduna ( I ).
'Tyndarcos ~gr.J, hohW cr spartański, syn Ojbttlostt i Gurgufone, polubił w
K;tlidunic Lcd~, córki 1'cstiustt, i odzyskal riń~_ ki pomocy Heraklesa zngurnit
te przez łlippukuona królestwu spartańskie. Dziećmi T. byli fornrtlnte:
Dioskurowie. Iłelcna i Klyt;tjmestra, pkkolwick ich luklycznym ojcem miał być
Zeus, kury pul~lczyłJsi~ z Ledtl, przylawszy posW ć łttbcdzitt. Inb. I-oda.
'Tyra [gr.], siwka Salmuncusu i Alkidike; została uwiedziona przez I'osejduna.
ktc>'Y ht'r.ybrttł postać jej ukochanego boga rzeki Enipcus. Z tego zwitłzku
przy,z,li na świat blii.niacy I'clias i Nclcus, klin-ych purzuconu z rcr~karu
okrutnej maruchy T., Sidcro. Kiedy chłopcy dorośli- uwolnili matkE zabijnj~c
Sidcru. Wówczas 1. wyszła za mąż ra swego wuja Krctcusa i wydala na świat
Ajzuna i I=cresa. Tysbe ~ Yyram.
'hytani [gr. 7'ioino.e]. sześciu synuw lJr;tnosa i Ciei, rtid bogów sl;trszych od
Olimpijcrykow. We~$ug łłezjoda (VIII w. p.n.c.) nasili imiona: Okcanus, Kojos,
Krics. Ilypcrion. Japetos i Krunos. Zostali wtr~ceni przez Uranusu du -I ttrtaru:
kicdy jednak Kronus okalcciył Urtnusn i pozbawił władzy, zostali przez Krunostt
oswobodzeni, a nast~pnic pokonani prze? Zcusst i Olimpijczykow i na iawszc
uwi~_ zicni w I~artarze. 1'uł;scxyli ,iE re vwmimi siostr;tmi -~ tytanidami i
spludzili ruino bóstwa.
tytanidy [gr. 7'itcuriclc,c], szcsć cc'~rek l;r;mc~sa i Gai: wg łlezjoda (Vlll w. p.n
~.) nosily imionai: '1-ep (lub l-ij;tł, Rya. I-emidtt. Mnetnozyw, Fphc (') i Tclhys.
W zwi<łzkach zc swoimi braćmi -~ tyt;tn
U
Ukale~un [gr. Ou/dorn znttj_ dował si4 w ~ Troi. w sąsiedztwie sicdziby I~.nc;tsza.
UlISes --~ Odyseusz.
Urania [gr.]: I. Jedna z dziewi~ciu -j muz, opiekunka astronomii, przedstawiana z
kulą niebieską (globusem) w rpce.
2. Przycłomek -. Afrodyty.
Uranos [gr. l)rrronus], personifikacja Nieba, małżonek i brat Gai. Według
niektórych wersji lJ. był synem Gai, wg orfików
(-~ Orfeusz) oboje byli synami Nyks. Z małżeństwa U. i Gai urodziło si4 sześciu
-ł tytanów i sześć - tytanid, trzech -. cyklopów oraz trzech -~ hekatonchejrów.
Na prośby Gai, która nic chciała już więcej rodzić potomstwa, najmłodszy z
tytanów, Kronos, okalcczył sierpem U. i pozbawił go władzy. Według jednej z
wersji mitu - U. miał być pierwszym królem Atlantów (-j Atlmtyda)
wprowadzającym do tego kraju cywilizacjE.
urania. Fresk z Herkulanum.
W
Vciovis (łac.], Vediovis, dawny rzym. bóg Podziemia i śmierci, do pewnego
stopni. przeciwicńs-two Jowisza. PÓźniej utożsamiano go z Apollinem, jego
świątynie znajdowały siq na Kapitolu i na Wyspie Tybrowcj. Rozci;łgał swoją
opiekę na bagna i wulkany.
Venus - Afrodyta.
Vertumnus [łnc.~. Wertumnus, bcig rzym. wszelkich przemian wegetacyjnych,
prawdopodobnic pochodzeni. etruskiego. Obdarzony zdolnością przybierania
wszelkich postaci. Według Owidiusza (I w. p.n.e.-1 w. n.c.) miał poł;tczyć się z
boginią Pompną. Był opiekunem roślinności, a przede wszystkim drzew
owocoevych. W Rzymie ku jego czci ohchodrono w pai.dzicrniku święto
Vcrtumnałi;i. Jego posąg znajdował siq w dzielnicy etruskiej, u wejścia n;fi
Forum. i'rzcdstawiano go j;sko młodzieńca z wieńcem na głowie i rogiem
obfito5ci w ręku.
Vcspcr --> Hcsperos. Vesta --a Hestiu. Victoria -~ Nikc.
Virbius [3ac.~, bóstwo ilalskic zNi1zanc kulIcm z bogini1 Uian1; ntiyjscem owego
kultu byl owicty duj Diany Ncmurcnsis, czyli L.conej (w Arycji, na hrregu jcriu-
ra Nemi, w pohliiu Rzymu). W'cd3ug mitu V. by3 wakrzcsmwm prvcr
Asklepiosa, ne proobo 3)iany, ~ Ilipp<>litcm zabitym przez sploszune konie. I
tego powodu, wg tradycji. konie nic miały wst~pu do owego g;iju.
WenusAfrodyta. Wertumnus -~ Vertumnus. Westa -1 Iłcstia. Wiktoria -> Nikc.
Wulkan -> llcfajstos.
z
Zagreus (gr. l)=oXneri.a]. syn Zeusa i Per_ sclcmy, któremu ojciec zamierzał
przekazać włado~ nad światem; opick~ nad nim powierzył kurclom, obsię zazdrości Ilery. .Icdnak bogini odnalazła dziecko i kazała je porwztć -~
tytanom. którzy, mimo iż chłopiec przybicrtH różne kształty. poćwiartowali go i
pożarli. Ateny ocaliła bijIc luh samego Zeusa, stało sil zarodkicm nowego boga Dionizosa. Mit o śmierci
Z. i narodzinach Dionizosa nnlciał do misteriów orfickich Orfeusz).
Zefir [gr. D=opfrrrn.c, łac. Fur~mius], bób wiatru znch., syn bogini Eos; był
zwiastuncm wiosny, opiekunem i.cglarzy. Według mitu synami Z. były szyb-
konogic rumaki Achillesa. Ksantos i Balios.
Zetcs -~ Borcadzi. Zetos -~ Amtiun.
Zeus [gr. D=cri.s~, ojciec i król bogów oraz ludzi, wladca Olimpu, hóg zjawisk
nicbicskich, światła, popodncgo nieba, deszczu, piorunów i hurt. Jego pahto
rnajduwał sil na szczycie Olimpu. skyd rz~dził świntem, utrzymujttc w nim ład i
sprawicdliwość. Do gł. funkcji Z. nnleżttło czuwanic nad dochuwywttnicm
przysiatg, przcstrzcganicm praw gościnności, posranowanicm władny
królewskiej i porządku spolecznego. Ponad Z. stalo jedy_ nic niezmienne
Przeinaczenie (mojry, Fatum), później z nim utożsamiane. C~~sto wyst4pow~rł
jako surowy pogromca zbrodni i wszelkich nadużyć: był sprawcą potopu nziemi pko kary za
wystppki ludzkie, ukarał także Promctcusza za krttdzicż nenia i obdarowanic nim
ludzi. Był najmłodszym synem tytanit Kronosa i tytpodst4powi ocaliła nowo narodzoncgo syna przed pożarciem przez Kronosa.
Urodzil sicz na górze ldtt lub Ajgaion na Krecie. Okres nicmowlcctwa spFdził
pwłasnym mlekicrn. Kiedy Z. dorósł, zmusił ojca do zwymiotowania połkniętego
rodzeństwa, które później pomogło muRw wttlcc przeciw Kronosowi i innym
tytanom. Po dzicsi4cioIctnicj walec, Z. na czele Olimpijczyki>w wyparł tytanów
z nieba i uwolnił z Tartaru ~ hckatonchejrów i ~ cyklopów, którzy obdarowali go
wykutymi przez siebie gromami i błyskawicami. Wspierany przez Olimpijczyków
musiał z kolei stoczyć wtrlk4 z ~ gigantami (-~ gigantomachia). Z. prowadził naj_
bujniejsze spośród wszystkich bogów olimpijskich życic erotyczne. Miał kilka
żon z grona bogiń: Metis, Tcmidę, IlerE; łączył sil także z innymi boęiniami, jak
Dione, Eurynomc. I_atona. Demctcr. płodzac z nimi liczne potomstwu.
Najważniejszy i najtrwalszy okazał się jednak jego związek z własną siostr;t. 1-
łertl. która urodziła mu Iłebe, GjlcjtyJę i Arcsa. NawiązywH również liczne
romanse z kobietami śmiertelnymi, m.in. z Alkmcną, Dnnac, lo; zc związków
tych rodzili sil herosi, m.in. Herakles, 1'crscusz, Tantal. Uwodząc ziemianki
przy_ bicrał c~.~sto postać zwierząt (byka. łabędri;t). Ulubionym ptakiem Z. był
214
Złote runo
złoty wiek
orzeł. Kult Z. rozwinzlf sil wc wszystkich kry ach gr., szczególnego znaczenia
ttabrxł jednak w Oiimpii, gdzie znajdowała sit wspaniała, puświpcuna mu świąty-
nia ze słynnym posttgicm dłuta Fidiasza. Odbywały się tam ugc5lnusZreckie
igrzyska ku jego czci. Rzymianie utożsamiali Z. z J o w i s z c m [tac. luppiter,
dopełniacz, Ioai.s] _ bogiem nieba.
Rzeźba: brelzowy posrlg Zeusa miotnjącego pioruny (V w. p.n.c.), nie zachowa
ny posąg Geu.ru Olimyij.cl:iogu Ficiiasm (V w. p.n.c.), metopa z llcryonu w Se-
linuncic (puł. V w. pn.c.). .n~~mstinc~ di Dttcciu.
Malarstwo: rzym. fresk i I'umł~cj~iw (1 w.), I. di I3artulu. i1. C'arrucci, Ci. F.
Watts. L. ('urinth. P. Vcrnncse i in. I'owicoa: M. Druou.
Opcrta: N. A. Strungk, .I. F. (~alliardi i in.
Złote runo, runo cudownego bat rana. oliuruwancgo Friksosowi i Iłcllc pnez ich
matkę Ncicle (lub przec Zeusa) w celu umożliwienia im ucieczki przed okrutny
macochz! Ino.
słoty wiek, według poety Ilez_jocłu (ok. VII w. p.n.c.) poprzednie pokolenia
ludzkie żyły W szc/tlsliwszych epokach niż obecne. Pierwszą z nich.
najwspanialszą. była epoka zw. złotym wiekiem, kiedy na ziemi rządził Kronus.
Ludzie ivli bez wojny, trosk, cierpień i chorziemia dostarczafa wszelkiego rodzaju pokarmów, nikt nic musiatł pracować ani
trudzić się. panuwała uczciwość i spruwic<łłiwusć. nic znano kradzieży ani
gwaltu, nic było sądów ani wojska. Stopniowo z_w. ustE_ pował gorszym:
srebrnemu, br,yowcmu. wreszcie żelaznemu, który obecnie irtnujc na ziemi.
Niektórzy poeci sttiroi.ytni włtl_ czyli tu jeszcze wiek bohaterów, tj. cpok~
wojny trojańskiej (-. ~Troja) i tcbańskicj. Malarstwo: J. Zucchi. .I.
Rottenhammer, Cornclisz van i-3aurlcm, .I. A. Kuch i in. Dramat: Th. Hevwood.
Poezja: F. Schiller. Opera: /~. Ferrabosco.
Pos1g zeusa. t'
Słowniczek terminów
sporzadził Witold Szc~~sny
A
agora, w miastach gr. leżący w centrum rynek, najczęściej czworokątny,
stanowi~cy ośrodek życia politycznego, religijnego i handlowego;
odpowiednikiem a. w Rzymie było forum.
akropol(is), w starożytnej Grecji miasto lub jego część położona na wzgórzu; w
zaicżności od epoki a. miała charakter obronny lub kultowy; słynna a. ateńska
(Akropolis ateńska) przekształciła się w VI w. p.n.e. z ośrodka władzy
królewskiej w centrum religijne; do dziś zachowały się m.in. takie budowle, jak:
Panteon (świ~tynia Ateny), Propylęje (monumentalna brama), świątynia Nikc
Apteros i Erechtejon (świątynia łącząca kilka sanktuariów).
akroterion, w architekturze starożytnej rzeźbiarski element dekoracyjny będący
zwieńczeniem szczytu i dolnych narożników przyczółka; najczęściej były to mo-
tywy roślinne, postacie ludzkie lub zwierzęce, często fantastyczne.
amfora, naczynie ceramiczne z dwoma pionowymi uchwytami, służące do
przechowywania płynów (oliwy, wina, wody); zdobione czarnotig. lub
czerwonofig. malowidłami.
apoteoza, ubóstwienie człowieka po jego śmierci, tj. uznanie go za istotę boską, i
otoczenie kultem jego pamięci; cześć boską oddawano m.in. cesarzom rzym. po
uchwaleniu przez senat odpowiedniej
ustawy. asfodelos, roślina ogrodowa z gatunku lilii
o żółtych lub fioletowych kwiatach; wg wierzeń starożytnych Greków a. rósł w
Hadesie (łąki asfodelowe).
atrium, w starożytnych domach rzym. centralna, często reprezentacyjna część
domu; mieściło się w niej ognisko dunu~we, kapliczka larów, maski przodków.
atrybut, przed miot na stałe zwi~lrnny z przclub personilikacji, symbolizujący jej cechy
lub wydarzenia z nią związane. np. 7.cus z piorunem, łłerakles z Iwiał skory i nm-
czugą.
augur, kapłan rzym., wróżbito ohjaśnit~jący, przyszłość na podstawie lotu
ptaków (auspicium) lub zjawisk przyrody (bly_ skawice, grzmoty); wróżby u.
zasięgano przed najważniejszymi wydarzeniami w państwie.
aulos, w starożytnej Grecji instrument dęty zbliżony pod względem budowy do
klar_ netu i oboju.
azyl, w starożytnej Grecji i Rzymie micjscc_ najczęściej w świątyni, świętym gaju
luh świętym okręgu, w którym nic wolno było nikogo pozbawić wolności ani
zabić; miejsce, do którego drżyli głównie rhicgli przestępcy.
C
chiton, lniana szata gr. noszona bezpośrednio na ciele przez mężciyrn i pric~
kobiety; długa lub krótka, hez rc~.mów, złożona z dwóch prostokytnych kawał-
ków tkaniny, zszyta z boków, spinano na ramionach, najczęściej przepasamt w
talii.
chtoniczne kulty, kult bóstw zwiałzanych ic światem podziemnym; uchodzily z~
sprtiwców życia, wegetacji oraz za zsył,~jyce śmierć; tajemnicze i groźne; cło
h~5stw chtonicznych był zaliczany m.in.: Hades. I3ennes, Demeter, Persefona,
erynie.
czarnofigurowy styl, rodzaj dekorayi ceramiki gr., która po odpowiednich zabic-
gach przed i w czasie wypalania przyj
217
Sluwniczck tcnninuw
nu~wała czerwony kolor tła i czarny kolor ligar.
czerwonofigurowy styl. rodzaj dekoracji cer;tmiki gr, ktcirtt. w odróżnieniu od -.
czarnoligurowcgo stylu, po wypaleniu przvjmowtlła czarny kolor tła i czerwony
kolor lieur.
D
dytyramb, pieśń chóralna śpiewana na cześc Diunizo.sa o Icm.Uycc zwi~zanej o
mitxmi o mity zwitłzanc i innymi bustwami i bohaterami. rozwinęło się tragedia grecka.
(:
epoka aleksandryjska, okres aleksandryjski, epoka, kt~>rcj początek wiąże się z
panowanicm Aleksandra III Wielkiego (336 323 p.n.c.) i złożeniem przez niego
Aleksandrii zwanej przy rgipcic, gł. ośaidka kultury w tych czasach, a koniec i
podbojem gr. I giplu przez ccsarz;t Oktawiana Augusta.
epoka augustowska, okres augustowski, tcrmin używany na określenie czasu pa-
nowunia ccsaroa Oktawiana Augusta (37 p.n.c. 14 n.c.), zwł. w odniesieniu do
Iitcr.UUry nym.; reprezentowali j;ł main.: pcci Wergiliusz, Horacy, Owidiusz,
historyk l.iwiusz, architekt i pisarz WilrlIWItIS7.
eponim: 1. Bohater, najczęściej mityczny, którego imieniem nazywano miasto lub
gminę.
2. Najwyi.szy urzędnik w państwie (micścic), ktcircgo imieniem nazywano rok,
w kurym urzędował.
I. falliczne kulty, kulty bóstw płodności i uro
dz;sju, w kt~rych plastyczne wyobrażenie fhllusstanowiła istotny element wszelkiej obrrędowośc~i.
tlamen, w staroiytnym Rzymie kapłon opickujący się kultem wyłącznic jednego
bóstwa; kolegium (laminbw skladalo się z 15 kapłanów; n.ajwużnicjsi ~ nich to:
Uinlis opiekun kultu .lowisza, Martiulis Marsa. Quirinalis Kwiryna.
fresk, tc~c:hnika malarstwa ściennego polegająca na nakładaniu farb
rozcieńczonych wodą net moka warstwę tynku; uzyskuje się w ten sposób
ogromn;ł trwałość kolorów.
fryz, w gr. ;trchitekturzc doryckiej poziomy pns stanowiący środk. część
belkowania, zdobiony na pncmian Oyglifami i metopami. G
gimnazjon. w slaroi,ytncj Grecji publiczne miejsce do ćwiczeń gimnastycznych;
w IV w. p.n.c. zespół budowli kamiennych czysto krytych, z których mogli
korzystać wszyscy wolni obywatele miasta; g. składał się z palestry (cztery kryte
portyki okalające prostokątny dziedzinicc), z g. właściwego i stadionu; oprócz
ćwiczeń i zawodów spotowych prowndzono tam również uczone dysputy.
H heros, bohater, n~jczęścicj syn boga lub
bogini i osoby śmiertelnej. odznaczający się ogromną siłą, niezwykłą urodą i nad-
ludzkim męstwem; najsłynniejsi h. to: Herakles. Tezeusz, Achilles, .lazon, Bcl-
lerofont.
hetera, typ kurtyzany: najczęściej była to niewolnica lub wyzwolcnica, niekiedy
je_ drak kobieta wolna; często była kobietą inteligentną i wykszW łconą.
himation, wierzchnia szata gr., noszona zarewno przez mężczyzn, .lak i przez
kobiety; był to prostokąt wełnianej tkaniny drapowany w fałdy.
hydria, rodzaj wazy gr. służącej do noszenia i przechowywania wody; miała
pękaty brzusiec, wtłską szyjkę i trzy uchwyty: dwa poziome i jeden pionowy.
?I~
K
kaduceusz, w starożytności laska heroldów ozdobiona u góry ornamentem w
kształcie dwóch waży; niekiedy na cześć łlermcsa, boga heroldów, zakończona u
góry skrzydełkami.
kitara, popularny w starożytnej Grecji strunowy instrument muzyczny. w
kształcie czworokątnego pudła z drewna, z siedmioma. luh więcej, strunami.
krater, rodzaj wazy gr., bogtrto zdobionej, służącej do micszmiał szeroki wylew, pojemny brzusiec i dwa poziome uchwyty.
L
lekyt, rodzaj wazy gr. służącej do przcchowywanitoaletowych; był to wysoki smukły dzbanek, z wąską szyjką i pionowym uch
wytem; od V w. zwitłzany z kultem zmarłych.
M
metopa, element architektoniczny; prostokątna płyta we fryzie doryckiego bcl-
kowania, gładka lub zdobiona (najczęściej) rytą sceną figuralną.
metropolia, nazywano tak miasto, z którego pochodzili koloniści założyciele
nowego miasta, np. metropolii Bizancjum była Megara, gdyż z Megary
pochodzili założyciele Bizancjum.
misteria, tajemne obrzędy, ściśle strzeżone przed nic wtajemniczonymi,
odprawiane ku czci nic których bóstw, np. m. elcuzyjskie ku czci Demeter i
Persefuny, m. orfickie ku czci Dionizosa.
mozaika, technika dekoracyjna polegatjhca na uktadaniu wzorów z drobnych
kawałków barwnych katnicni, szkła i ceramiki, na odpowiednio przygotowanym
podłożu (świeża zaprawa wapienna, cement, mastyk ).
okres augustowski -. epoka augustowska
Slowniczck terminów
ołtarz pcrgameński, monumcnUlny ołtarz zbudowany w 11 w. p.n_e. , rzez
Funicnesa II, króla Pcrgamonu. dla upami4tnicnia zwyciFstwtmad Gtrluttrmi:
poświ~_ eony Zeusowi, był s~unodzieln~ł budowlą. ustawiony pośrodku
dziedzińca na szcrycie ,rkropoli w I'ergamunic. Ciłówn<ł ozdobi rzcżbiarsktt
o.p. jest Fryz ł'rzcdstawiający wobecnie w Berlinie.
P
pelike, pclika, waza gr. służtłca do ł'rnechowywania płynów; rody amfory u dołu
pękatej, z dość szerokim wylewem.
personifikacja. uosobienie, nzjnwiskom i pojqciom abstrakcyjnym (stugFbnu Fama, różanopalca Jutrzcnku).
plektron, pałeczka z kości słuniuwcj lub złota służtłca do gry na instrumentach
strunowych.
plaskorzeźba -. relicl~.
poematy cykliczne, poematy epickie pisane na wzór poematów homerowych,
cło których temWyk4 czerpano z podań bohater_ skich; p.c, grupowały sil
wokr'>ł pewnych tematów (wojna trojańska. wyprawa Argonautów), tworz~c
tzw. cykle Mgr. /,yklo.s = koło, krąg) eł'ickie; powstawthy gł. w V11 i VI w.
p.n.c.
u
rclicf~, kompozycja rzcżbimetalowej z pozostawieniem tła; r. nu>żc być płaski (płaskorzeźba), wklesly i
wypukły.
S
skyfos, rodzaj wazy gr. w kształcie tiliżanki z dwoma pianowymi uchwytami:
używany do spoiywani.r napojcSw.
stammos, rodzaj wtrzy gr. służącej 210
Słowniczek terminów
z dwoma poziomymi uchwyttuni, z szerokim w_~lewcm.
syringa, w staroiytnej Grecji instrument " dFty, pochodzenia ludowego, rodzaj
fujarki ciy piszczałki; skladał sicz z siedmiu rurek różnej długości zlepionych wo-
skicm.
T
terakota, priedmiot wymodelowany ręczuic w miękkiej glinie lub odciśnięty w
formie, wysuszunv, a nnst~pnie wypalony; nicszkliwiony, o porowatym
czerepie; z t. wyrabiano małe figurki i architektoniczne elementy dekoracyjne.
tryglif, element architektoniczny; prostok~łtntt plyta we fryzie doryckiego bel-
kowcmin, zdobiona dwoma pionowymi
żłobkami i dwoma narożnymi półżłohkami.
tyrs, długa laska zwieńczona szyszką, du której były przytwierdzone luźno
powicwaj~cc wsUłżki; niekiedy zamiast szyszki umieszczano pęki winnych liści;
atrybut Dionizosa, menad i satyrów.
U uosobienie -a personifikacja.
W
waza Franęois [czyt. w. ł'ri`tsua], attycki -. krater -- czarnofigurowy z ok. 560
p.n.c., dzieło gatrncarra Grgotimosa i melarza Klitiasa; bogato dekorowany
scenami figuralnymi; nazwa od nazwiska odkrywcy.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
04 Mitologia grecka
Mitologia grecka postacie i miejsca
Poezja grecka i rzymska
Kubiak Zygmunt Mitologia grecka
więcej podobnych podstron
|