Stabryła S Mitologia grecka i rzymska Słownik szkolny


Stanisław Stabryła
Mitologia grecka i rzymska
słownik szkolnyWstęp
Słownik szkolny. Mitologia grecka i rzymska jest przeznaczony przede
wszystkim dla młodzieży szkolnej, ale może być także przydatny starszym
Czytelnikom, których interesują opowieści o bogach i bohaterach starożytnej
Grecji i Rzymu. Mity greckie i rzymskie towarzyszą kulturze europejskiej, jej
sztuce i literaturze od zarania wieków aż do czasów najnowszych. Wciąż
poszukuje się odpowiedzi na pytania: czym jest mit, jak powstał, jaką rolę
odgrywał w życiu starożytnych i jakie ma znaczenie dzisiaj. Slownik, choć jest
zbiorem takich właśnie opowieści, nie odpowiada wprost na te pytania,
pozostawiając je do przemyślenia Czytelnikom. Głównym celem autora było
napisanie dla uczniów szkół ponadpodstawowych i starszych klas szkół
podstawowych przewodnika, który byłby im pomocny w nauce literatury,
historii czy plastyki, kiedy się zetkną z postaciami i wątkami mitologicznymi. W
literaturze polskiej istnieją dwa znakomite podręczniki mitologii: Mitr Greków i
Rzymian Wandy Markowskiej oraz Mitologia Jana Parandowskiego;
opracowanie, które autor oddaje młodym Czytelnikom, jest pierwszym polskim
nowoczesnym słownikiem mitologii greckiej i rzymskiej. Slownik zawiera w
ogromnej większości hasła osobowe, zarówno w liczbie pojedynczej (np.
Achilles, Ewander, Niobe), jak też zbiorowe (np. Amazonki, harpie, Minyady);
ponadto pewną liczbę haseł rzeczowych (np. ambrozja, egida, Saturnalia).
C)bjętośe poszczególnych haseł ma, w intencji autora, odpowiadać popularności
danej postaci czy nazwy mitologicznej. Czytelnik znajdzie tu w zasadzie główne
wersje mitów; niekiedy jednak, szczególnie w wypadku haseł dłuższych, zostały
zaznaczone wersje mniej znane lub póżniejsze. Wiele haseł zawiera w części
końcowej informacje na temat "życia" danej postaci czy motywu mitologicznego
w literaturze i sztuce. Autor starał się zebrać przede wszystkim dzieła powstałe z
inspiracji mitologicznej w okresie starożytności, a także wywodzące się z
polskiego kręgu kulturowego. Zainteresowanym podaje również, grupując wedle
rodzaju twórczości, nazwiska artystów, czerpiących natchnienie z mitologii,
reprezentujących kulturę Europy od wczesnego średniowiecza po lata
osiemdziesiąte XX wieku. Wydaje się, że zebrane tu przykłady recepcji mitów
uu>gą być szczególnie użyteczne w pracy szkolnej; dowodzą one również, jak
wielką rolę odegrała mitologia grecka i rzymska w formowaniu oraz rozwoju
literatury i sztuki epok późniejszych - aż po dzień dzisiejszy. Po bardzo ścisłej,
ale koniecznej selekcji obszernego materiału fabularnego, autor opracował ponad
1000 haseł, ułożonych w porządku alfabetycznym, zawierających informacje
niezbędne do właściwego

Wstęp
rozumienia zjawisk literackich i artystycznych z kręgu starożytnej i nowoźytnej
kultury europejskiej. Obok tytułu hasła jest podany (w kwadratowym nawiasie)
jego zapis w języku greckim lub łacińskim, ale jeśli grecka czy łacińska Corma
nie różni się od zapisu w tytule hasła lub różni się tylko akcentem, wówczas jest
zaznaczone jedynie, z którego języka ów wyraz pochodzi, np.; Megara ~gr.~ czy
Aurora [łac.]. Transkrypcja, według ustaleń naukowców, jest zbliżona do
wymowy Greków i Rzymian. W SIotl~niku występują też hasła odsyłaczowe
(bez tekstu) wskazujące za pomocą strzałki (~) hasło, w którym Czytelnik
znajdzie omówienie danego tematu. Odsyłacze w tekstach haseł zaznaczonc
strzałką (~) oznaczają, że informacja o danym wyrazie znajduje się w osobnym
haśle. L reguły nie ma odsyłaczy do imion mitologicznych, ponieważ w zasadzie
jest to słownik postaci, a każda (z małymi wyjątkami) postać występująca w
tekście ma swoje oddzielne hasło. Odsyłacze "zob." (zobacz) wskazują hasło, w
którym zamieszczono wiadomości uzupełniające, często dotyczące ikonografii
bądź bibliogrttlii. Na końcu Slomrriko znajduje się, ułoźony w porządku
alfabetycznym, słowniczek trudniejszych terminów występyałcych w tekstach
haseł. W .Slowniku, oprócz skrótów wyrazów hasłowych (pierwsze litery), są
stosowane skróty wymienione w wykazie.Hasła poświęcone ważniejszym
postaciom zostały zilustrowane 130 rysunkami odzwierciedlającymi tematykę
mitologiczną antycznej rzeźby, płaskorzeźby, malarstwa wazowego i malarstwa
ściennego z Pompęjów i Herkulanum.


Skróty
czarnofig. czarnofigurowy
czerwonofig. czerwonofigurowy
czyt. czytaj
fragm. fragment
gł. główny, głównie
gr. grecki
łac. łaciński
mł. młodszy
n.c. naszej ery
n.p.m. nad poziomem morza
ok. - około
pd. południowy, południe
pn. północny, północ
p.n.e. - przed naszą erą
poci. początek
pol. polski
poł. połowa
rzym. rzymski
st. starszy
środk. środkowy
właśc. właściwie
tzw. tak zwany
w. wiek
wg według
wsch. wschodni. wschód
zw. zwany
zwł. zwłaszcza
zuch. zachodni, zachód

A
Abas [gr.]: 1. Król Argos, syn Lynkcusa i Hypermestry, przodek Perseusza. Z
małżeństwa z Aglają miał dwóch synów bliźniaków: Akrizjosa i Projtosa, oraz
córkę (domenę.
2. Syn Posejdona i nimfy Aretuzy, ojciec Chalkodonta i Kanetosa oraz protopla-
sta i eponim eubejskiego ludu Abantydów.
3. Syn Melampusa, wnuk Amytaona, uchodzący za ojca wróżbity Idmona.
Absyrtos - Apsyrtos.
Acca Larentia -~ Akka Larentia.
Achates Mgr. AchGtcs], nieodłączny towarzysz i przyjaciel Eneasza w jego
wędrówce do Italii po upadku --~ Troi; wg jednej z wersji mitu -- miał zabić
Protesilaosa, pierwszego Greka, który wylądował na wybrzeżu trojańskim.
Acheloos [gr. Achelóo.s], najstarsze z gr. bóstw rzecznych; uważany za syna
Okeanosa i Tethys (lub Hcliosa i Gai). Miał dar zmieniania swej postaci (np. w
byka, w potwory). Stoczył walkę z Heraklesem o rękę Dejaniry, córki króla
Kalidonu, Ojneusa. Według mitu cztery nimfy, które nie złożyły mu należnych
ofiar, zamienił w wyspy Echinady (u ujścia rzeki). Malarstwo: P. P. Rubens, J.
Jordaens. Opera: A. Steffani.
Achemenides [gr. Achaimcnide,s], bohater III księgi Encidy Wergiliusza i XIV
księgi Metarnor/ó~ Owidiusza, nie znany mitologii gr.; wg obu poetów czym. był
to Grek pozostawiony przez Odyseusza w kraju cyklopów, później zabrany
przez Eneasza, w drodze do Italii.
Acheron(t) [gr. Acherun], jedna z rzek świata podziemnego, przez którą musiały
prze
prawiać się dusze ludzkie, aby dostztć się do krainy zmarłych. Według mitu -- A.
był synem --. Ciai, skazanym na pozostawanic w Podziemiu, gdyż w czasie walki
olimpijczyków z gigantami napoił wycieńczonych gigantów. A. spłodził syna
Askalafosa z nimfą ciemności Orfne. Grecy identyfikowali A. z rzeką o tej samej
nazwie w Epirze; w pewnym miejscu znika w głębokiej szczelinie (zjawisko
krasowe), by później znowu wydostać się na powierzchnię, w pobliżu ujścia;
uważano, że część jej biegu w szczelinie należy do świata podziemnego.
Poezja pol.: M. Jastrun Acheron ( 1967). Achilles [gr. Aclrillou.s], syu króla Ftyi,
Peleusa, i najs3awniejszej z Nereid, Tetydy. Według jednej z wersji mitu -- w
dzieciństwie matka wykąpała go w wodach Styksu w celu uodpornienia przeciw
ranom; jednak pięta, za którą trzymała go w czasie kąpieli, nie została
zahartowana ("pięta Achillesa"). Wychowawcy bohatera, centaur Chejron i
Fojniks ( I ) nauczyli go pogardy dla bogactw, miłości do sławy i umiejętności
znoszenia cierpień. Według lhady łiomera -- A. wyruszył pod Troję na żądanie
Greków na czele pięćdziesięciu okrętów i oddziału Myrmidonów. Matka
wyjawiła mu wówczas jego przeznaczenie: długie życie bez sławy lub krótkie w
sławie; A. bez wahania wybrał życie krótkie, lecz sławne. Według późniejszej
wersji Tetyda, chcąc ocalić A. od śmierci pod Troją, ukryła go, . w przebraniu
dziewczęcym, na dworze króla Lykomedesa wśród jego córek; A. związał się z
jedną z nich, Dejdamią i miał z nią syna, Neoptolemosa. W trak
1

Admet
cic pierwszej, nieudanej wyprawy A. dokonał wielu walecznych czynów, m.in.
zranił króla Myzji, Telefosa, oraz zdobył kilka wysp i miast na wybrzeżu Azji
Mniejszej. Akcja Iliado Homera osnuta jest wokół sporu między A. a wodzem
wyprawy Agamemnoncm o brankę imieniem l3ryzeida; A. oddał Agamemnonowi
Bryzcidę, ule urażony wstrzymał się od dalszej walki, przez co Grecy ponieśli
wiele klęsk. Dopiero kiedy z rąk Hektora padł jego najbliższy przyjaciel
Patroklos, A. ponownie ruszył do boju, zabił w pojedynku Hcktora i wyprawił
igrzyska pogrzebowe ku czci Patroklosa. Zgodnie z późniejszą tradycją A. zabił
w pojedynku królową Amazonek Pentezyleję oraz walczył z synem bogini Eos,
Memnonem. Istnieje kilka wersji na temat śmierci A.;
wg najbardziej znanej -- zmarł trafiony przez Parysa strzałą w piętę. Tetyda
umieściła ciało A. na Białej Wyspie u ujścia Dunaju, gdzie bohater miał pro-
wadzić tajemne życic. W wielu miejscach Grecji czczono A. jako boga.
Rzeźba: Ch. Veyricr, B. Thorvaldsen. Malarstwo: czarnofig. amfora Eksekiasa
(530 p.n.e.), fresk rzym. z Pompejów (I w. n.c.); A. Carrac;ci, P. P. Rubcns, B.
Flemal (st.), S. Wyspiański, rysunki do I księgi Iliady ( 1896).
Dramat: A. Hardy, Th. Corneillc. R. S. Bridges, S. Wyspianski Achilki.s (1899),
A. M. Swinarski Aclrilles i yanrrr ( I 954-56).
Epika: Homer Iliada, ksiegi I, 1X, XI, J. W. Goethe Achillei.s (1799).
Opera: 3'. F. Cavalli, A. Draghi, F. Barbier, E. Marti.
Admet [gr. Adntc tos], król Feraj w Tesalii, syn Feresa i Pcriklymene, Brał udział
w polowaniu na - kalidońskicgo dzika i w wyprawie -ł Argonautów po złote
runo. Apollo, który przez pewien czas za karę służył u niego za pasterza, pomógł
mu w zdobyciu ręki Alkestis; jej ojciec Pelias zażądał, aby przyszły zięć przybył
na rydwanie zaprzężonym w lwa i dzika. Jednak w czasie ceremonii ślubnej A.
zaniedbał złożenia ofiary Artemidzie, wskutek czego bogini napełniła wężami
komnatę nowożeńców. Apollo przebłagał siostrę i jednocześnie uprosił mojry,
by A. nie musiał umrzeć w dniu wyznaczonym przez Los, jeśli ktoś z jego
bliskich dobrowolnie za niego umrze; w wyznaczonym dniu jednak nikt nie chciał
się poświęcić, tylko Alkestis z miłości do męża oliarowała za niego swoje życie.
Według uajbardzicj znanej wersji mitu -- Herakles, przechodzący właśnie przez
Feraj, dowiedział się o śmierci Alkestis i natychmiast udał się do Podziemia,
skąd
Ajas (I) z ciałem Achillesa.

Ot-X15 , r3. DIa,S
Adonis
sprowadził ja na ziemię. Recepcja mitu o A. zob. Alkestis.
Adonis [gr.], syn króla Cypru Kinyrasa (lub ~~ejasa) i jego córki Myrry (lub
Smyrny), która poczęła go w kazirodczym związku z własnym ojcem. Kinyras,
odkrywszy z przerażeniem kazirodztwo, chciał zabić podstępną córkę, Iccz
bogowic z litości zamienili ją w drzewo lub krzew mirry. W określonym czasie
spod kory wydobył się chłopiec i zachwycił swoją urodzł Afrodytę, a wkrótce
tdkżc Persefonę, która wzięła go na wychowanie. Wynikły między boginiami
spór o A. rozstrzygnął Zeus lub muza Kaliope; A. przebywał odtąd trzecią część
roku w Podziemiu z Persefoną, dwie trzecie zaś na ziemi z Afrodytą. Jednak
zazdrosny o Afrodytę Ares zesłał dzika, który śmiertelnic ranił A. podczas
polowania. Wic
Adonis.
rzono, żc z krwi A. narodził się kwiat anemonu, a róża zmieniła się z białej w
czerwoną zabarwiwszy się krwią Afrodyty, która biegnąc na pomoc rannemu A.
skaleczyła się cierniem w stopę. Mit ten zawiera motyw wegetacyjny: dziecko
zrodzone z drzewa spędza zimę w ł'odziemiu. wiosną wraca na ziemię do Afro-
dyty -- bogini wiosny i miłości. Kall A. rozpowszechnił się w Syrii, gdrie kobiety
corocznie obchodziły Adonia, żałobne święto, ustanowione rzekomo przez sami
Afrodytę; późnię] czczono A. także w innych krajach śródziemnomorskich,
m.in.: w Grecji i w Iarurii.
Rzeźba: V. de Rossi, A. de Vrics.
Charun (etruskie; gr. Charon) mipcłzy Admetem i Alkestis. Ceramika etruska.

Adrastos
A. C'anovn, B. Thorvaldsen, A. Rodin. Malarstwo: l~rcsk rzym. z Pompejów (I
w.), Tycjan, S. del Piombo, Tintoretto. f'. Vcronese, 1'. P. Rubens.
Dramat: Le Breton, A. Stcffen.
Opera: C'. Montevcrdi, M. A. Charpenticr.
Adrastos [gr. riclra.sto.c = nieunikniony], król Argos, syn Talaosa, brat Erifyle,
dowódca dwóch wielkich wypraw wojennych. Kiedy do Argos przybył
wypędzony z Teb Polynejkcs, a także syn króla Kalidonu, Tydeus, wygnany
przez ojca z powodu popełnienia morderstwa, A. dał im za żony swoje córki i
obiecał dopomóc w odzyskaniu należnych im praw; stanął na czele wyprawy -.
Siedmiu przeciw Tebom nazwanej tak od siedmiu wodzów, którzy w niej
uczestniczyli: oprócz A., Amliaraos, Kapancus, Hippomedon, Partenopajos, a
takżc'1'ydeus i Polynejkes. Po drodze wUjska argiwskie zatrzymały się w Ncmci,
gdzie uczczono igrzyskami pogrzebowymi śmierć zaduszonego przez węża
małego Ofeltesa, syna króla Nemei. A. ocalał jako jedyny uczestnik wyprawy te-
bańskiej; wg jednej z wersji mitu A. zdołał przekomć Tcban, by wydali ciała
ofiar, wg innej sam schronił się w Atenach u Tezeusza, który wyruszył przeciw
Tebanom i siłą odebrał zwłoki poległych Argiwczyków. W dziesięć lat późnięj,
bę_ dąc jednym z wodzów wyprawy -~ Epigonów, A. zdobył Tcby i
spowodował osadzenie na tronie syna Polynejkesa, Tersandrosa. Iecz stracił
własnego syna, Ajgialeusa; umarl z rozpaczy w Megarzc lub popełnił
samobójstwo, rzucając się w ogień. Grób A. otaczano kultem religijnym na
rynku w Sykionie jeszcze w czasach historycznych.
Dramat: E. Reinachcr. Opera: F'. Prcu.
Acdon [gr. uodnrr = s3owik], ?ona Tebanczyktt, Zctosa. Zazdroszcząc
szwagierce
Niobe jej sześciu synów i sześciu córek (sama miała jednego syna, Itylosa) pró-
bowała zabić jednego z synów Niobe, lecz przez pomyłkę zabiła własnego.
Bogowie z litości zamienili ją w słowika. Według innej wersji -- A. miała być
żoną artysty Polytechnosa, który mszcząc się za przegrany zakład zgwałcił jej
siostrę, Chclidon, za co obie siostry zabiły Rysa, syna A. i Polytechnosa. Zeus,
litując się nad nieszczęśliwą rodziną, zamienił jej członków w różne plAcrope [gr.], córki Katreusa, wnuczka Minosa, siostra Klymene, Apemosyne i
AItajmenesa. Ponieważ, wg wyroczni, Katreus miał zginąć z ręki któregoś zc
swoich dzieci, Altajmenes i Apemosyne zbiegli z kraju, A. i Klymene zaś zostały
oddane Naupliosowi (I), który zabrał je do Argos, gdzie A. poślubiła Plejstenesa
i urodziła Menelaosa i Agamemnona. Według innej wersji A. miała być żoną At-
reusa, który był UWażany za ojca Meneiaosa i Agamemnona; Atreus kazał
wrzucić A. do morza, gdyż pozwoliła się uwieść jego bratu Tyestesowi.
Afrodyta [gr. Aphroditc, od nphrtis = piana morska], bogini miłości i piękności.
Według jednej z wersji mitu była córką Zeusa i Dione, wg innej -- narodziła się z
piany morskiej powstałej z nasienia Uranosa, którego genitalia, odcięte sierpem
przez Kronosa, spadły do morza i zapłodniły fale. Rozróżniano A. Uranię
(Niebiat5ską), jako boginię miłości czystej i szlachctnęj, oraz A. Pandemos
(czczoną przez cały lud), jako boginię miłości pospolitej i fizycznej. Szczególnie
czciły A. kobiety, m.in. jako opiekunkę małżeństwa, a od VI w. p.n.e. hetery
uważały ją za swoją boską patronkę. Kult A. pozostawał w związku z morzem.
stąd jej przydomek Thalassia (Morska). A. była żoną, Hefajstosa i kochanką
boga wojny Aresa; bożka miłości Erosa [łac. Anzor] uważa
12

J:
Agamedes
no za syna A. i Hermesa, później za syna A. i Aresa. A. miała poza tym wiele
innych romansów, np. z Adonisem i z Anchizesem, któremu urodziła syna
Encasza. Potrafiła się mścić; jej gniew okazał się zgubny dla bogini Eos, którą
ukarała za związek z Aresem, dla kobiet lemnijskich, które nic okazywały jej czci
(--. Hypsipyle); ukarała także córki Kinyrasa na Pafos, zmuszając je do uprawia-
ni~z nierządu. W wyniku sądu - Parysa o tytuł najpiękniejszej spośród trzech
bogiń -- Hery, Ateny i A. pośrednio stała się powodem wojny trojańskiej.
Czczona gł. na wyspach Cypr i Cytera (stąd jej przydomki Cypryda i Cytereja),
a takźe na Knidos, w Koryncie i na górze
Eryks na Sycylii. Kult A. powstał zapewne w czasach przedgreckich i pochodził
ze Wschodu; wskazują na to jej wspólne rysy z fenicką Astarte oraz frygijską
Wielką Boginią (-j Kybele). W Rzymie identyfikowano A. ze staroitalską boginią
W e n u s (V e n u s), opiekunką roślinności i ogrodów; uważano ją za patronkę
Rzymu, gdyż opiekowała się Encaszem podczas jego wędrówki do Italii;
uchodziła także za boską matkę rodu Juliuszów, potomków Julusa (-. Aska-
niusz). Cezar, potomek tego rodu, zbudował w Rzymie świątynię ku czci A.,
Venus Genetrix (Wenus Rodzicielka). Symbolem A. były: gołąb, wróbel, baran,
kozioł i zając, z roślin -- mirt, róża, jabłko granatu.
Rzeźba: Praksytcles, tzw. A/rodyta Knidyj.skn (IV w. p.n.e., kopia), Lizyp, tzw.
A./i-odvtu . Kapui (2. poł. 1V w, p.n.e.); J. B. Pigałle, B. Thorvaldsen.
Malarstwo: Apelles (IV w. p.n.e.); S. Botticel3i, L. Granach (st.), Tycjan, P. P.
Rubens, N. Poussin i in.
Dramat: 3i. Sachs, Th. S. Moore. Epos: Szekspir Wenus i Adonis (1593). Hymn:
trzy hymny homeryckie Do A./YOdvty.
Poemat: R. Crawley.
Powieść: A. P. Lonys, P. Baśń: Apulejusz Amor i Psyche (II w.). Nowela: L. Rydel.
Poezja: K. 1. Gałczyński Wenus ( 1948), B. Ostromęcki A/YOdyla ( 1968).
Agamedes [gr.], legendarny architekt gr.,
syn Stymfalosa. Wraz z synem i pasierbem Trofoniosem wzniósł w Grecji wiele
sławnych budowli, m.in. świątynię Apollina w Delfach i świątynię Posejdona w
Arkadii. Po zbudowaniu skarbca dla króla Hyrieusa w Beocji, Trofonios i A.
popełnili kradzież; A. wpadł jednak w zasadzkę i Trofonios w obawie przed
wydaniem zabił ojczyma. Według innej wer
Afrodyta z Melos (Milo).

Agamemnon
sji zbudowali św~iytyni4 dl<łniach ubycdvaj umarli łagudnał śmier_ ci.ł byla tu nujlcpszn zaplata, jaką nu~gli
otrzymać ud huba.
Agamemnon [gr.~, krcil Myken (lub Argus), nacxclny wili wojsk tr. pod troją,
jeden z gł. bohaterów Ilioclr Ilomera; syn Atrcusa (lub I'Icjstcncsa), brW króla
Sps;t, myi Klyypmcstry. L maticństwn A. z Klytajnlcslrą
urodziło si4 czwo_ ro d~icci: córki Laodikc (f lcktra), Chrysotcmis i Ilittnassa
(niekiedy utożsvmiana z Iligenitt) uraz syn. Urcstcs. Kiccly Parys purwttł Ilclcn~,
żun4 Menclausa, ten zwn5cił sil o pomoc cło A., który stanąl na ciele
sprzymierzonych wojsk gr. wyruszyących pod Trujy. Jednak zebrana w ,4ulidiic
hula gr. nic mogła rusiyć pod Troje z powodu panującej ciszy nu~rskicj; wg
wrożbity Kalebasa był to wynik gniewu ArtcmiHy, kti>ra zA. ~ Ifigcnii. W dziesiA. a Achillesem u hrank~ Achillesa, Bryzcid4. Kic<1y Achilles ubrażuny wycul-
ttł si4 z walki, A. dokonał wielu Jwalcc~nych czynów, jednak runny. w ubliciu
tragicznej sytuacji (ircków musiał pujcdn,tć sil z Achillesem, zwracajalc mu
Bryzcid~. 1'o upadku Trui, A. przypadła w udziale c<5rkn króla Prixma,
wieszczka Kasandra: razem r nią został pudst4pnic rumordowany pu powrocie z
wyprawy przez KIyW jmcstr~ i jej kochanka, Ajgistusn. Smicra A. pomocil
Orcstcs. A. jeszcze w czasach hislorycznych odbierał cześć jaku heros, gł. w
Bcoyi.
Mularstwo: P. Gućrin, F. Lcightun. ł)rttmal: Ajschylos .4,>;omemmn (I cześć
Orc.stoi, d5H p.n.c.). I:urYptdcs lfi,~crciu u- Aulid=ic- (406 p.n.c.). Sencka
(mł.) A~nnronuum (przed 65 p.n.~.), (i. llauptmann S7nicrc` A.~cunomnono (
1944) i in.; dramat
14
pol.: R. Brandstaetter Srnior( nu n.rhr=e_ ~u .4rlcmidr (1y61), K. Choinski
Iśrucjata 1 1961 ).
1'ocmat: W. S. Lnndor; J. Słowacki Grcih 4,~anurrmona ( I 84(1).
Opera: F. Stcfano, Ci. Treves, R. 1'rochazka. I. Pizctti.
Aganippe ~gr.l. stawne źródłu u stóp góry I-łclikon w l3cocji. które powstało od
uderzenia kopyta Pcgazu, poświFconc
muzom. 1'occi pili z niego wodę, aby doznać natchnienia.
Agaue I~~r.J. cScmclc spodziewała sil dziecka. Dionizosa, poczFtcgo przez Zeusa. A.
rozsiewała Idszywc plotki. że dziecko jest płodem śtnicrtclnika. Dionizos.
powróciwszy z Indii du Tch, zemścił się zsyłając na nity b(IChIC',Z11V SZttł, w
którym rorszarpuła swego syna, przeciwnika kultu DioniZO521.
Agdistis [gr.], dwupłciowa istota zrodzona z nasicnitv Zeusa, ojciec Attisu; za
,prawą bogów A. stała siF kobietą i zakochało sil wc własnym synu, który wg
jednej z wersji mitu pozbawił sil m~skości i umarł wskutek ran. A. wyjednała u
bogów, Agenor [gr.], król Tyru lub Sydunu, brat bliiniak Bclosa; ojciec I:urupy porwanej
przez Zeusa pod pust~tci~ byka. Synowie A., Kudmos. Fujniks (2) i Kiliks,
wysłani przez ojca na poszukiwanie l;uropy z zakodnajdą, osiedlili się w oboych krajach.
Aglaja, jedna z trzech ~ cha ryt.
Aglauros [gr.], córka króla Aten, Kckropsa. i Aglauros, kochanka Arcsa, z
którym miała córkE Alkippe. Pewnego razu Atena powicr-ryła opiekę nad małym
Grichtoniosem A. i jej dwóm siostrom: Hcrsc i 1' a n d r o s o s. Kiedy jednak
dzicwczEta wiedzione ciekawością zajrzały do kosoy


Ajas
ka, ujrzały w nim chłopca strzeżonego przez węże; oszalałe z przerażenia siostry
rzuciły się ze skał Akropolu.
Aius Locutius [łac. aio, loguor = mówię], ubóstwiany przez Rzymian niebiański
głos, który miał ostrzec (bezskutecznie) Rzymian w 390 p.n.e. przed napadem
Gapów. Po odparciu Gallów w miejscu, gdzie usłyszano ów głos, w pn. części
Palatynu, wzniesiono na jego cześć świątynię.
Ajakos [gr. Aiakós], Eak, syn Zeusa i nimfy Eginy, król wyspy, którą nazwał
imieniem swej matki; słynny z pobożności i prawości. Na prośbę A. Zeus
przemienił zamieszkujące wyspę mrówki w lud Myrmidonów. Miał z Endeis
dwóch synów: Telamony i Peleusa, z Psamate zaś -- Fokosa(1), którego zabili
zazdrośni, przyrodni bracia; rozgniewany A. wygnał obu synów z Eginy. Grecy
wybrali A., jako najbardziej sprawiedliwego, by przebłagał modlitwami Zeusa,
zagniewanego z powodu zbrodni Pelopsa (- Stymfalos). Według jednej z wersji
mitu -- A. uczestniczył w budowie murów trojańskich wraz z Apollinem i
Posejdonem. Po śmierci, A. miał być obok Minosa i Radamantysa sędzią dusz
w Podziemiu. Miejscem kultu A. była ateńska agora, gdzie znajdowała się jego
świątynia zbudowana z polecenia wyroczni delfickiej.
Ajas [gr. Aui,s], Ajaks: 1. Ajas zw. Wielkim; syn króla Salaminy Telamony i
Periboi (1), przyrodni brat Teukrosa, po Achillesie najdzielnięjszy bohater gr.
pod Troją, dokąd przybył na czele dwunastu okrętów. Według Iliady po
wycofaniu się Achillesa z walk pod Troją, A. próbował powstrzymać ataki
Trojan pod wodzą Hektora; walczył z nim kilkakrotnie, jednak ostateczną
rozprawę powstrzymał Zeus, gdyż zgodnie z przeznaczeniem Hektor miał zginąć
z ręki Achillesa. Po śmierci Patroklosa, A. brał udział w igrzyskach
pogrzebowych ku jego czci. Według innych przekazów -- w czasie pierwszych
lat wojny trojańskiej miał zdobyć miasto frygijskiego króla 'Teleutusa i
uprowadzić jego córkę Tckmcssę. Po śmierci Achillesa został towarzyszem jego
syna, Neoptolemosa; domagał się -. Pallzdobytej Troi; kiedy mu odmówiono, popełnił samobójstwo. Według tragików
gr. kiedy w wyniku "sporu o zbroję" po Achillesie przyznano ją Odyseuszowi,
A. wpadł w szał i wymordował owce, przeznaczone na wyżywienie Greków,
sądząc, że walczy z Atrydami (Agamemnon i Menełaos). Kiedy zrozumiał, jak
wielką haubą się okrył, popełnił samobójstwo. Ateńczycy rozwinęli kult A. i
obchodzili ku jego czci święto zw. Ajanteia, połąmone z zawodami sportowymi
młodzieży. Święto nabrało szczególnego znaczenia po 480 p.n.e. (bitwa pod
Salaminą).
RzeYba: A. Canova, B. Thorvaldsen. Malarstwo: czarno(ig. waza Eksekiasa (ok.
540 p.n.e.), czerwonofig. waza Durisa (ok. 490 p.n.c); G. B. Castello, N.
Poussin.
Dramat: Sofokles Ajoa (ok. 45(1 p.n.e.); A. K. Borneck, A. Gide (fragm.).
Powieść: J. Niemann, S. Wyspiański (który zamierzał stworzyć nową wersję
tragedii Sofoklesa, napisał jedynie monolog dramatyczny bohatera po
wymordowaniu owiec).
Opera: A. Scarlatti i in.
2. Ajas zw. Mniejszym (lub Lokryjskim) syn Ojleusa; jeden z najwaleczniejszych
bohaterów gr. pod Troją, dokąd przybył na czele czterdziestu okrętów, kłótliwy i
bezbożny. Walczył pod Troją wraz z A. Wielkim jako lekkozbrojny wojownik.
Według Iliady Homera - uczestniczył w bitwie o okręty, w walce o zwłoki
Patroklosa i w igrzyskach pogrzebowych ku jego czci. Podczas zdobywania
Troi
15

Ajetes
groziło mu ukamienowanie przez Greków za próbę zgwałcenia Kasandry i
znieważenie posagu Ateny; uratował sil, schroniwszy sil za ołtarzem bogini. Zgi-
nął w drodze powrotnej spod Troi, w czasic burzy na morzu zesłanej przez
Atcn4. Posejdon chciwi uratować A., jednak z powodu jego pychy zburzył
sknł~, na której A. schronił siq po rozbiciu okr~tu. Lokryjczycy, rodacy A., aby
odpokutować jego świFtokrad7two, mieli corocznie przez tysiąc lat wysyłać do
Troi dwie wybrane losowo dziewczyny. Kult A. Mniejszego jako herosa rozwinął
sil w jcgo rodzinnym mieście Opus we wsch. Lokrydzic i na wyspie Salamim,
Malarstwo: czcrwonotig. attycki kr(poł. V w. p.n.c.), attycka amfora czerwonolig. (poł. V w. p.n.e.); P. P. Rubem.
Dramat: Sofokles (tragedia o A. Mniejszym, zachowane fragmenty).
Ajetes [gr.~, król kolchidzkicj krainy Ajd, syn Hcliosa, brat coarodzicjki Kirke,
Persesa i I'asil~ae, ojciec Medei. Argonautom, przybyłym do Kolchidy po --~
złote runo A. postawił tttk trudne warunki, że- ich przywódca Jazon wypełnił je
dopiero z pomocą czarodziejki Medci, córki A. Po zdobyciu złotego runa przez
Jazona i jego ucieczce z Medeą, A. ruszył w pościg, który udaremniła Medca,
rozrzucając po morzu szczątki młodszego brWa, Apsyrtosa, klórcgo wzuła zc
sobą. I'óźnicj A. został pozbawiony tronu przez f'crsesa, arie odzyskał go z
pomocą Mcdci po jęj powrocie.
Ajas (2), Kasandr,i i kapłanko. W gł~bi po,ąg Ateny.

Ajtra
Ajgestes [gr. Aigestes, 3ac. Ace.vtes], Egestes, król Sycylii, założyciel miast:
Segesta (lub Ajgesta), Eryks i Entella, syn sycylijskiego boga-rzeki, Krimisosa, i
Trojanki Segesty (lub Ajgesty). Według innej wersji -- był to zamieszkały na
Sycylii Trojanin, który udał się do Troi, aby jako towarzysz Encasza walczyć w
obronie ojczystego miasta przeciw Grekom. Według Wergiliusza (I w. p.n.e.) -
A., zamieszkały na Sycylii Trojanin, przyjął życzliwie Eneasza oraz jego
towarzyszy i urządził pogrzeb ojcu Eneasza, Anchizesowi, u stóp góry Eryks.
Ajgeus [gr. Aigeu.s], Egcus [łac. Aegeus], król Aten, syn Pandiona ( I ),
uchodzący za ojca Tezeusza. Kiedy pięćdziesięciu synów Pallasa (4) zbuntowało
się przeciw władzy A., Tezeusz, który właśnie przybył do Aten, zabił ich i
uratował dla A. tron. Po tajemniczej śmierci Androgeosa w Atenach jego ojciec,
Minos, zmusił Attykę do corocznej daniny z siedmiu chłopców i siedmiu
dziewcząt na pożarcie dla Minotaura; Tezeusz wyprawił się na Kretę i zabił
potwora. Według umowy, na znak zwycięstwa Tezeusz wracając miał wywiesić
białe żagle, zapomniał jednak o tym, A. zaś na widok czarnych żagli popełnił
samobójstwo, rzucając się do morza, które od jego imienia zostało nazwane
Morzem Egejskim.
Ajgina - Egina.
Ajgistos [gr. Algisthos], Egistos [3ac. Egistus], zabójca Agamemnona. Syn
Tyestesa i zgwałconej przez niego własnej córki, Yelopii. Wychowany na
dworze stryja Atreusa. Już jako dorosły mężczyzna, z rozkazu Atreusa, A.
sprowadził z Delf Tyeslesa, aby go zabić; jednak ojciec i syn rozpoznali się po
mieczu wyrwanym niegdyś Tyestesowi przez Pelopię, która później,
dowiedziawszy się, że została zgwałcona przez własnego ojca, popełniła sa-
mobójstwo. A. zabił Atreusa w czasie
składnia ofiar. Podczas gdy Agamemnon przebywał pod --. Troją, A. uwiódł
jego żonę Klytajmestrę. Po powrocie Agamemnona zamordował go, z jej
pomocą, w trakcie uczty lub, wg innej wersji, w łaźni. Przez następne siedem lat
panował w Mykenach; został zabity razem z Klytajmestrą przez syna
Agamemnona, Orestesa, który powrócił z obczyzny jako mściciel ojca.
Malarstwo: attycki dzban czerwonofig. (Pucz. V w. p.n.e.); ł'. Gućrin. F. ł_cigh-
ton.
Dramat: Ajschy(os Agurrrerttruur (458 p.n.e.), Sofokles l:'lcktra (ok. 415
p.n.c.), Eurypides Elektra (413 p.n.c.), Seneka (mł.) Agamomnon (przed 65
n.c.); A. Soumet, ł. Langner; dramat pol.: J. Zawicyski Lanmnt Oreste.sa ( 195 I
).
Opera: P. F. Cavalli.
Ajgyptos [gr. Afgypto.s], zdobywca i król Egiptu; od jego imienia wywodzi się
nazwa tego kraju. Syn Belona i Anchinoe. Miał z wieloma żonami pięćdziesięciu
synów, a jego brat Danaos -- pięćdziesiąt córek. Między braćmi doszło do
konfliktu; Danaos wraz z córkami zbiegł do Argon, synowic zaś A. podążyli za
nimi w celu poślubienia dziewcząt; w noc poślubną, na rozkaz Danaosa, zostali
przez nic zabici. Pogrążony w rozpaczy po śmierci synów, A. wkrótce zmarł.
Ajolos - Eol.
Ajsakos [gr. Aisakos], wróżbita trojański, tłumacz snów, syn Priama i Arisbe.
Kiedy Hekabe przed urodzeniem Parysa miała sen, że wydała na świpochodnię, od której spłonęła Troja, A. objaśnił, że dziecko, które ma się naro-
dzić, przyniesie zgubę miastu i radził je zabić. Po śmierci żony A. rzucił się do
morza, lecz Tetyda zamieniła go w ptaka morskiego.
Ajtra [gr. Althra], matka Tezeusza, córka króla Trojzeny, Pitteusa. Kiedy
Tezeusz
_ Slownik ,zkolny- Mitologia grecka i rzymsku

Ajron
udał się do łladesu, A. pilnowała porwuwolnili jej bracia Dioskurowie; A. towarzyszyła później Hclcnie, jako jej niewol-
nica, do Troi. Została wyzwolona przez swoich wnuków, Akamasa i Demofonta
(I). Po śmierci Tezeusza z rozpaczy popcłniła samobójstwo.
Ajzon [gr. Ai.sorr], król Jolkos w Tesalii, ojciec wodza wyprawy Argonautów,
Jazuna. Pozht~wiony tronu przez stryjecznego brata Peliasa, gdy rozeszła się
wieść, że Jazon zginął z Argonautami, wraz z .oną popełnił samobójstwo.
Według innej wersji spotkał się z Jazonem wracaj~cym z Kolchidy i został
odmłodzony przez Medeę.
Akamas [gr.], syn Tezeusza i Fedry, eponim attyckiego szczepu Akamantydów.
Brth udział w wojnie trojańskiej, chociaż łlomcr nie wspomniał o nim w lliarl~ic:
wraz z I~iomedesem (1) uczestniczył w poselstwie do Troi, aby
żądać wydania Heleny; tam zakochała się w nim Laodike, która wkrótce została
jego żoną i urodziła syna, Munitosa. Podczas zdobywania Troi A. miał
znajdować się we wnętrzu -ł konia trojańskiego. Według jednej z wersji mitu po
wojnie trojańskiej założył kolonię na Cyprze i tam umarł, wg innej -- wraz z
bratem Demofontcm (1) oraz babką Ajtrał powrócił do Attyki i objął tam władzę.
Akarnan [gr.], kolonizator i eponim Akarnanii, krainy w pn. Grecji. Kiedy A. i
jego brat Amfoteros byli jeszcze chłopcami, ich ojciec Alkmeon został zamor-
dowany przez Fegeusa; matka chłopców, Kalliroc, uprosiła Zeusa, aby obaj
bracia szybko dorośli i pomścili śmierć ojca. Po spełnieniu zemsty, A. udał się
do Delf i ofiarował Apollinowi naszyjnik Harmonii, a następnie do Akarnanii,
którą, wraz z towarzyszami, skolonizował. We
18
Ajtra i Akuma;em i Demofontem oraz Ajas (2) z Kasandrą.

Akteon
dług innej wersji A. zginął, staraj4c się o rękę Hippodamii (1).
Akastos [gr.], syn króla Jolkos, Pcliasa i Anaksibii, jeden z uczestników
wyprawy Argonautów. Wstąpił na tron Jolkos po śmierci ojca zabitego
nieumyślnie przez własne córki za namową Medei; siostry, ojcobójciynie
wypędził z miasta. Przebywnjący na dworze A. Peleus wzbudził miłość jego
żony Astydamii. która nie zyskawszy wzajemności oskarżyła go wobec męża o
próbę uwiedzenia. A. zwabił Pclcusa na górę Pclion i pozostawił bezbronnego
na łup dzikich zwierząt. Pcleusowi przyszedł z pomoc4 centaur Chejron. W
odwecie Pclcus zdobył Jolkos i zabił A. oraz jego małżonkę. Według innej wersji
A. pozbawił PeleusAkis [gr., łac. Aci.s], ukochany nimfy Galatei, rywal cyklopa Polifema. który z
zazdrości zmiażdżył go odłamem skalnym.
Akka Larentia [łac. Acca Lnrenliu]: 1. Żona pasterza F'austulusa, który odnalazł
porzuconych synów Rci Sylwii, Romulusa i Remusa; mimo że była matką
dwanaściorga dzieci, nie wahała się adoptować i wychować porzucone bliźnięta.
2. Kochanka Heraklesa, który wygrał w kości od strażnika jego własnej świątyni
w Rzymie. Później A. L. wyszła za mąż za Etruska, Tarutiusa, właściciela
licznych posiadłości, które po jego śmierci odziedziczyła, u następnic
pozostawiła w spadku rzym. ludowi.
Akontios [gr.], piękny młodzieniec z wyspy Keos, który pewnego dnia ucłxł się
na Delos z okazji święta Artemidy i zakochał się w K y d i p p c, pięknej i
bogatej Atence. Zakochany A. rzucił w jej kierunku owoc pigwy. na którym
końcem noża wyrył: "Przysięgam na świ4lynię Artcmidy, że poślubię
Akontiosa". Dziewczyna
podniosła owoc i mimo woli wypowicdziała wypisane na nim słowa. Kiedy
powróciła do Aten i przygotowywała się do ślubu z innym mpżczyzną, zapadła
na tajenuuczą chorobę; puwtórzyło się to trzykrotnie. Wreszcie ojciec
dziewczyny dowicdzittł się od wyroczni w Dcll'ach, że jest ona związana
przysięgą i musi wyjść za mąż za A. Wkrótce A. poślubił Kydippc.
Poezja: Kallimach, Owidiusz, W. Morris. Opera: W. Hoffmann, K. ('h. Agthe.
Akrizjus [gr. Akrfsio.c], król Argon, brat
bliźniak Projtosa, ojciec Danac, dziadek Perseusza.
Poemat: W. Morris.
Akteon [gr. Aktaion], młody myśliwy, Tcbańczyk. Syn Aristajosa i Autonuc;
wychowany przez centaura Chcjronściągn4ł na siebie gniew Artemidy, gdyi. ujrzał ją nagą w kąpieli. Z,a sprawą
bogini został przemieniony w jelenia i pożarty przez własne psy, które go nic
rozpoznaty.
Rzeźba: relief ze świątyni Ilery w Sclinuncie (46050 p.n.e.).
Malarstwo: attycki krater czerwonufig. (ok. 475 p.n.e.); Tycjan, J. Brucgcl (st.),
Rembrandt i in.
]y
Artemida zabijająca Akteona.

Aktor
Dramat: F. Braun.
Opera: M. A. Charpentier, D. F. Auber. W literaturze pol.: miniatura teatralna J.
Wołoszynowskiego Pr~.ygoda .4klconn ( 1949).
Aktor [gr.], hohatcr tesalski, król miasta Feraj. Kiedy Pcleus, wypędzony przez
Ajakosa z powodu zabicia Fokosa ( I ), schronił sic na jego dworce, A. udzielił
mu gościny i w spadku zostawił swoje królestwo.
Alastor [gr. cilo.,tm = duch mściciel, klątwa]: 1. Syn Nclcusa, zabity, podobnie
jak wszyscy jego bracia z wyjątkiem Ncstora, przez Heratklesa.
2. LJosobicnic zemsty, personifikacja przekleństwa wiszącego nttd winnym wy_
stępka.
Alccsta - Alkestis. Aleksander ~ farys.
Alckto jedna z trzech - erynii.
AITejos [gr. Alylroió.v], bóg rzeki o tej samej nazwie. płynącej na Peloponczic,
syn Okcanosa i 'rclhys. Zakochany w towarzyszce Artemidy, nimfie A r e t u z i
e, ścigal j~ aż do wyspy Orlygii w porcie
syrakuzańskim, dopóki nie zamieniła się w źródło, z którym A. zmieszał swoje
wody. Nic poszczęściło mu się również w miłości do samęj Artemidy, która wy-
wiodła go w pole, posmarowawszy sobie twarz mułem rzecznym i zakochany A.
nic rozpoznał bogini.
Rzeźba: B. Lorenzi, L. Maticlli, L. Kasper. Malarstwo: F. Lauri, L. Giordano,
Ch. Tremollićrc.
Poemat: P. B. Shelley.
Opera: C. Monari, C. da Costa e Farias, R. Cassalaina.
Alkatoos [gr. Alkathoo.s], bohater dorycki, syn Pelopsa i Hippodamii (1), brat
Atreusa i Tyestesa; otrzymał rękę córki króla Megareusa, Euajchme, a tak~.c
tron Onchestos w Beocji, w nagrodę za zabicie ogromnego lwa. Późnię] przy
pomocy Apollina odbudował zniszczone przez Kreteńczyków mury Megary.
Jeszcze w czasach historycznych odbywały się ku jego czci igrzyska zw.
Alktstoja.
Alkestis [gr.], Aleesta [łac. Alce.stis lub AIce.stc], sławna z urody córka
Pcliasa,
Alkcstis na łoiu śmierci.
czne ze styropianu'


Alkmeon
króla Jolkos; jedyna, która nie uczestniczyła w mimowolnym morderstwie ojca;
żona Admcta, króla Fcraj. A. dobrowoluie oddała życie za małżonku, lecz po-
wróciła z Podziemia dzięki Heraklesowi, który stoczywszy walkę z Tanxtosem
przyprowadził ją Admetowi. młodszat i piękniejszy niż dawniej; wg innej tradycji
- zlitowała się nad nią wzruszona jej losem Pcrscfona, królowa Podziemia.
Malarstwo: rzym. fresk z Pompejów (1 w.); L. Galloche, F. Leighton. Dramat:
F_urypidcs Alkn.ui.s (438 p.n.c.), H. Sachs, A. Hardy, Ch. M. Wicland, H.
liofmztnnsthal, Th. S. Eliot, Th. Wilder; dramat pol.: F. Płużek, E. Zegadłowicz,
W. Smólski, A. M. Swinarski, S. Dygat.
Poezja: F. 'I'. I'algrave, L. Housman, J. Iwaszkiewicz.
Opera: C. A. Franek, G. F. łlandel, Ch. W. Ciluck. F. Weingartner i in. Alkinoos
[gr.], król mityczocj wyspy, nazwa
nej przez Homera, Scheria (prawdopodobnie Korkyra), zamieszkanej przez Fea-
ków, wnuk Puscjdona, syn Nausitoosa; miał z żony Arcte pięciu synów i córkę
Nauzykaę, która pierwsza przyjęła gościnnie Odyseusza na wyspie. A. okazywał
przychylność wszystkim przybyszom, przede wszystkim rozbitkom. m.in. -
Argonautom, którzy wracali z Kolchidy ze -~ złotym runem, i Odyscuszowi.
którego odwieźli na Itakę; rozgniewany na Fcaków, Posejdon zamienił w skałę
ich statek.
Epos: Homer Odt'.rcjcr, ksipga VI, VII, XII1.
Powieść: E. Schnabel.
Dramat pol.: S. Flukowski Odr.s u tiakriw_
Alkmcna [gr. Allnrume], królewna mykeńska, żona Amfitriona, matka łicraklestt.
Podczas nieobecności Amfitriona, ktcSry przebywał na wyprawie wojennej,
zako
Ghany w Alkmenic Zcus, przyjąwszy postać Amfitriona, spłodził z nią
Heraklesa; po powrocie męża A. urodziła bliżnięta: Heraklesa - syna ZeusIfiklesa syna Amfitriona, Dowiedziawszy się o nieumyślnej zdradzie żony,
Amfitrion chcittl ją spalić na stosie. Iccz Zeus oesłał deszcz, który ugasił ogień.
Natomiast oazdrosna małżonka Zeusa, Hera, starała się uniemożliwić narodziny
Heraklesa. Po śmierci Amfitriona, A. towarzyszyła obydwu synom w ich
wyprawach. Kiedy łłcrakles dostztł się na Olimp, A. schroniła się w Atenach
wraz ze wszystkimi potomkami Heraklesa, aby unikn~ć zemsty króla
Eurysteusza; gdy Eurystcusr został zabity, A. wyłupiła mu oczy. Doży_ ła
sędziwego wieku, poślubiła Racłamantysa, jednego z sędziów w Podziemiu; wg innej wersji
Radamantysn poślubiła po zgonie Amfitriona, a po śmierci została przeniesiona
n~ Olimp, gdzie cieszyłsr się szczęściem u boku Ileraklesa.
Dramat: zob. Amlitrion.
Operet: Ch. Dibdin, G. Klcbe i in. Aikmeon [gr. Alknuńnn], bohater argiwski,
uczestnik wyprawy ~ Epigonów, najstarszy syn władcy Argos. Arnfiaraosa, i
Erifvlc. która. przekupiona suknią przez Harmonię, zmusiła męża do udziatu w
wyprawie -> Siedmiu przeciw Tcbom; ponownie zjednana naszyjnikiem zmusiła
A. do udziału w wyprawie Epigonów; A. odniósł zwycięstwo, a później za radą
wyroczni del/ickięj zatbił matkę (być może przy pomocy brata). Scigany przez
crynie, zostai oczyszczony r.c zmazy przez króla Fegci, Fegcusa, który
oliurował mu także rękę swej córki Arsinoe (lub ALfesiboe). A. jako prezent
ślubny dał jej suknię i naszyjnik Harmonii, którymi niegdyś przekupiono Erifyle;
kiedy z lega powodu nieurodzaj dotknął ziemię w Fe
21














Alkvonc
gci. A. musial zgodnie z wolą wyroczni oczvscić sic u bogu-rzeki Achcloostr,
któn dał mu r~kę swej córki Kalliroe (I); ta rażtłclałtr cxi niego naszyjniku i sukni
I Inrnu~nii. Kiedy A. próhował odebrać te ł~rc~cnty Arsinoc, został zabity przez
synciw Fegcusa. Z kolei synowic A., Akarnan i AmI~oOcros, pomścili później
ojca. Zob. I:rif_ylc.
I)ramal: t?urypides (fragm.) Alknrooir rr h'nrrncio i ~tlknuun tc P.snfkl~i<.
()pora: (i. ('r. C~ambini.
Alkyone [gr.]. córk.r boga wiatrów Eola, mazłi~mka Kcyksa. Małżeństwo A. z
Kcyks~m buło tak szczęśliwe, że zawistni bogowi~ Zeus i łlcra zamienili A. i
Kcyksbrzegiem morza. Wcdlug wersji Owidiusza (I w. p.n.c.-1 w. n.c.) Kcyks ulon~łł
podczas podróży morakicj, u kiedy fala wyniosła jego ciało na brzeg, ujrz;rla je
zrozpaczona A.; bo~owic z litości zamienili oboje w ptaki nu~rskic.
Mal,rrslwo: V. Curpacciu, F. Gcssi. ()poru: M. M;irais, Ci. Palicot i in.
Alkyoncus [gr.~: I. Jeden z gigantów. synów
Oai i lJrunusa. walczył przeciw bogom na f'mlauh Flcgrcjskich (w Macedonii).
ZosW I zwyciężony przez Heraklesa. który, aha guJł,okonać, musiał oderwać go
od iicmi dającej mu siło, przenieść daleko i prichić slrz,dtł.
2. f'i~kny młodzieniec z Dclf, przcznztczonv na ofiarę potworowi zw. Lamia lub
Svharis. Miejsce A. dobrowolnie zajął iakochtmy w nim Eurybatos, który
,chwvtal !i rovtrzaskał łamię o skały. w' tym mic_jscu wytrysnęło źródło zw.
Svharis.
Aloadzi [gr. Alruirlai], olhrzymi synowic ł'o,cidona i Ilimcdci. żony Alocusa
(stąd narw,r "A."), f~.lialles i Otos. Wypowiediicli wpjy bogom i starali się
wedrzeć do nieba ustawiwszy górę Osra na Olim
pic, a na nim górę Pclion. Usiłowali uwieść boginie: Otos Artemidę, Efialtes --
Hcrę; zakuli w brązowe kajdany boga Arcsa; wg jednej wersji Zcus, za karę, miał
ich razić piorunem, wg innej - Artemida zamieniona w łanię spowodowała, że
pozabijali się wzajemnie. W Podziemiu przywrzano ich wężami do słupa, a sowa
dręczyła ich swoim nieustannym krzykiem.
Altca [gr. Althain, łac. Althaeo], żona Ojneusa, króla Kalidonu, matka m.in.
Dejaniry i Melcagra; w dniu narodzin syna -. mojry przepowiedziały A., żc
będzie on tak długo żył, jak długo głownia nie spłonie w palenisku. A. zgasiła i
ukryta głownię, kiedy jednak Mcleager zabił na polowaniu swych wujów, braci
matki, A. spaliła głownię i w ten sposób pozbawiła go życia. Zob. Meleager.
Dramat: O. ł3orngrabcr, F. Faleński. Opera: R. G. Poppen.
Amaltea [gr. Am6ltheia], według jednej z wersji mitu -- nimfa, która opiekowała
się Zeusem, kiedy jako niemowlę ukrywał się na Krecie przed Kronosem; wokół
dziecka zebrała kuretów, którzy swoimi tańcami i śpiewami zagłuszali jego płacz.
Według innej wersji koza, która wykarmił swoim mlekiem Zeusa w skalnej grocie
na Krecie. Kiedyś podczas zabawy Zeus przypadkiem złamał kozie róg; ofia-
rował go nimfom, obiecując, że na życzenie będzie się napełniał owocami lub
nektarem i ambrozją (r ó g A m a I t e i lub róg obfitości).
Rzeźba: G. L. Bernini.
Malarstwo: G. Romano, A. Schiavone, N. Poussin, B. Lambcrti i in.
Amata [łac.], żona króla Lacjum, Latinusa, matka l.awinii. Wbrew oznajmieniu
wyroczni, że Lawinia wyjdzie za mąż za cudzoziemca. przyrzekła rękę swej córki
Turnusowi. królowi Rutulów. Kiedy Eneasz przybył do Lacjum, A., starając
77

amazonki
się nie dopuścić do jego małżeństwa z Lawinią, podburzyła Turnusy do walki
przeciw Encaszowi. Po śmierci Turnusy popełniła samobójstwo.
Amazonki [gr. a~r~acl,:óncs, od u = bez + macLÓ.s = pierś], szczep
wojowniczych kobiet żyjtłcy na Kaukazie, w Azji Mniejszej lub w Tracji. A.
wywodziły się od boga wojny Aresa i nimfy Harmonii. Na czele A. stała
królowa; w ich królestwie nie było mężczyzn, jedynie raz w roku A. spotykały
się z mężczyznatmi z sąsiednich
Amazonki
krajów, aby podtrzymać ciągłość rodu; dzieci płci żeńskiej zostawiano,
natomiast płci męskiej zabijano lub okaleczano; w przyszłości mogły one
wykonywać jedynie prace niewolnicze. Dziewczynkom odejmowano jedną pierś,
aby ułatwić im posługiwanie się bronią. Przeciw A. walczyło wielu bohaterów
gr., m.in. Bcllerofont i Herakles, który odebrał pas królowej lłippolicie; A. chcąc
odbić jedną z towarzyszek, porwaną przez Tezeusza, wyruszyły na Ateny, gdzie
zostały

Amaltea z małym Zeusem i bużkiem Panem.

ambrozja
Amazunk,i clluta 1'oliklclu.
pokonane. Oddział A. walczyl również w wojnic Irojańskicj pod wadzą królowej
I'cntezylci, ktcirą zabił Achilles. A. szczególnic czciły wojownicz.f boginie
łowów, Artctnid4.
Rzeźba: phaakorzcźby na metopach Skp.n.c.), Poliklet (2 poł. V w. p.n.c.), J. C~ibson (XIX w.).
Malarstwo: (.. Romtmo, P. P. Rubcns, O. Kokoschka.
Dramat: R. W urnicr, O. Gerhardt i in. Opera: .I. Flsner, E. N. Mćhul i in.
ambrozja Mgr. cunhrcecio]: 1. Pokarm bogów,
który zapewniał im nieśmiertelność.
2. Wonny balsam, którym bogowie na
maszcztvli swe ciała, aby zapewnić sobie wicczn~t młodość i urodę. Podczas
uczt bogów podawano jednocześnie a. i nektar, boski napój.
Amfiaraos [gr. Arnplriuroo.s], wieszcz i władca Argos, syn Ojklcsa i
llypcrmcstry. ojciec Alkmeona. Na pocztłtku panowania znbił l alaosa, ojca
Adrastosa, r którym po długich walkach pojednał siF i wspólnie panował w
Argos. Ożenił się z jego siostra Erifyle. Uczestniczył w wyprawie Argonautów i
polowaniu na
kalidońskicgo dzika; brał udział w wyprawic - Siedmiu przeciw Tebom, na-
kłoniony przez Erifyle, wbrew swojej woli i wiedzy wróżbity. Kiedy na początku
wyprawy zginął Ofeltes. zaduszony przez węża, syn króla Nemci, A. wywróżył,
żc skończy się ona niepowodzeniem; ścigany przez I'criklymenosa ( I ), został z
woli Zeusa pochłoni~ty przez zicmi~ wraz z koniem i rydwanem. Ohdarzony nic-
śmiertclności~, odbierał cześć w Argos i Oropos w Attyce, gdzie istniała jego
wyrocznia. W miejscu, gdzie pochłonęła go ziemia, wzniesiono świątyni4 zw.
Amfiarajon.
Dramat: A. jest jednym z bohaterów tragedii Ajschylosa Siodmiu pr~ec itr 7i'_
bom (467 p.n.c.). Wyjazd A. na wyprawę przeciw Tcbom przedstawiono na
słynnej wazie Fran4ois.
Amfiktion [gr. Anrphiktvon], syn Dcukaliona i Pyrry, król Attyki, który nadał
nazwę Atenom i poświęcił je bogini Atenic. Ożenił sil z królewną ateńską i wyp4-
dził swego teścia, aby samemu przejąć tron. Po dziesięciu lutach A. sam został
wypędzony przez Erichtoniosa. Był twórcą tzw. amfiktionii, związku religijnego
miast-państw greckich.
Am6lochos [gr. Arrrphiloclro.s], syn Amtiaraosa i Frifylc, brat Alkmeona,
uczestnik wyprawy -a Epigonów oraz wyprawy trojańskiej; po ojcu odziedziczył
dar pro

:"
roczy. Prawdopodobnie pomigał Alkmeonowi w zamordowaniu matki. Niekiedy
utożsamiany z innym A., swoim bratankiem, który założył, wraz z Mopsosern
(I), kilka miast.
Ambon [gr. Amphion~, muzyk i poeta, syn Zeusa i Antiope, bliźniaczy brat Z e t
o s a. Zaraz po urodzeniu porzucony wraz z bratem w górach Kit~jronu przez
stryjecznego dziadka, Lykosu ( I ), został znaleziony i wychowany przez
pasterza; później obydwaj bracia pomścili krzywdy swej matki Antiope, zabijając
Lykosa i jego żonę Dirke, po czym objęli władzę w Tcbach. Otoczyli miasto
murem, który A., muzyk i poeta, zbudował z kamieni poruszanych dźwiękiem
liry otrzymanej od Hermesa. Później poślubił Niobe, córkę Tantala; ich
czternaścioro dzieci uśmiercili Apollo i Arternida, za obrazę ich matki La tony.
Niobe została zamieniona w skat
Amfitrion
łę, a A. z rozpaczy popełnił samubój_ stwo; wg innej wersji tafto Został zabity z
dziećmi przez Apollina. Zoh. Niobe.
Malarstwo: Ticpolo.
Dramat: Gurypides Anlinyu (f~ragm.). Opowiadanie: L. Oauticr Vignul.
Opera: .I. B. .4nylri~r.t n], wódz tebański, "ziemski" ojciec Ilcraklesa, mąż Alkmcny. syn
króla Mykcn. Alkajosa, i córki J Pclopsa. Astydamii, bratanek 6lcktriona.
którego mimowolnie zabił. Z tego powodu musiul uciekać z Myken do Tcb wrai
z narzeczoną. erką zabitego EIckU-iona. Alkmcną. Warunkiem małżeństwa.
poaW wionvm A., było pomszczenie jej braci, klorych zttmordowuli synowic
króla I~elchojów. Pterclaosa. Król Tcb, Krcon, udzieliwszy gościny A. i
Alkmcnie, obiecał ponu~c,
~S
Amfiaraos zstępujttcy do Podricmi.

Amfitryta
żądając jednak, by A. uwolnił Teby od nasłanego przez Dionizosa lisa z Teumes-
sos pustoszącego krąj. Wypełniwszy ten warunek, A. wyruszył przeciw Pterelao-
sowi i Telebojom; stolicę zdobył dzięki pomocy zakochanej w nim córki Pterela-
osa, Komajto. Ukarawszy dziewczynę śmiercią, powrócił z wyprawy do Teb tej
samej nocy, kiedy Zeus, przyjąwszy postać A., spłodził z Alkmeną Heraklesa; A.
począł z nią Ifiklesa. Dowiedziawszy siq o mimowolnej zdradzie Alkmeny, chciał
ją ukarać, Iecz ojciec bogów powstrzymał go od tego. Zginął u boku Heraklesa,
walcząc przeciw Minyom, mieszkańcom sąsiadującego z Tcbami miasta
Orchomeuos. Zob. Alkmena.
Dramat: Plaut .9m~itriorr (II w. p.n.c.), sztuka ta wielokrotnie była przerabiana
i trawestowana w czasach późniejszych, np. przez Vitalisa Blesensisa (X11 w.),
Moliera (1668), J. Drydena (1981), H. von Kleista (1807), J. Giraudoux (1929),
E. Petricha (1959), Y. Hacksa ( 1969).
Opery: A. Uraghi, H. I'urceli, F. Ciasparini i in.
Amfitryta [gr. Amphitrite], bogini morza, jedna r Nereid, córek Nereusa i Doris,
małżonka boga mórz, Posejdona; wg jednej wersji -- została przez niego
porwana w pobliżu wyspy Naksos, wg innej kryła się przed nim daleko w
oceanie. Iccz została odnaleziona przez delfina, który zaniósł ją Poscjdonowi.
Malarstwo: P. P. Rubens, J. Jordaens, Tiepolo, G. F. Doycn i in.
Opera: T. A. Arne, I. P. Johnson i in.
26
Hestia i Amfitryta (z odsłoniętą głową).


Amor -> Eros.
Amuliusz [łac. Amuliu.s'], król miasta Alba Longa w Italii, brat Numitora; po
śmierci ojca pozbawił brata władzy, a jego córkę Reę Sylwię uczynił westalką (~
Hestia), w obawie przed urodzeniem przez nil męskiego potomka, który
upomniałby się o władzę odebraną Numitorowi. Zob. Romulus.
Amykos [gr.], król Bebryków, syn Posejdona, olbrzym, uważany zli wynalazcę
boksu. Napadał na cudzoziemców i zabijał ich uderzeniami pięści. Został
pokonany przez Polydeukesa podczas pobytu Argonautów w jego kraju: musiał
przysiąc, że odtąd nic będzie mordował cudzozicmców.
Amymone [gr.], jedna z córek króla Danaosa i Europy. Wysłana przez ojca,
razem z siostrami, na poszukiwanie wody zosl ła zaatakowana przez satyra.
Wezwany na pomoc Posejdon przepędził go i począł z A. syna. W celu
uczczenia Lego związku uderzył trójzębem w skałę, z której wytrysnęło potrójne
źródło; wg innej wersji - Posejdon wskazał jej tylko miejsc , gdric biło ~ródło
Lerne.
Amyntor [gr.], król Dolopów, małźonck Klcobulc, ojciec Fojniksa ( I ), którego
oślepił i wypędził, gdyż syn uwiódł (lub tylko zamierzak uwieść) jego uałoi.nicę
Klytię. Sam został zabity przez tłeraklesa, któremu nie zezwolił na przemarsz jego
wojsk przez swe państwo, a także odmówił ręki cCrki Astydamii. ł-lerakles
zdobył miasto, a córkę uprowadził, mimo że był mężem Dejaniry.
Anaksarete [gr.], dziewczyntl z Cypru zc znakomitego rodu Teukrosa; zakochał
się w nięj biedny młodzieniec imieniem I fi s. Zrozpaczony hrakicm wzajemności
i odmową dziewczyny powiesił się na drzwiach jej domu, nic wywołując jednak
jej wzruszenia. Kiedy przyglhdała się z okna swego domu,pogrzcbowi Iksa,
oburzona jej niccluiości;l Ałrodvta oamieniła j~ w kamienny posąg.
Ananke [gr. Ancinl:o]. personilika~ja Krr nieczności, niekiedy utożsamiana r
1'rzeznnczenicm; uw(Sł,rawicdliw~W ć)_ W Rzymie identyfikowano ją z Ncccssitas.
Anchizes (gr. Arrclri.m.cJ, bohaWr trojański. ojciec Encasz,v, poczętego r
Almdyl;t nu górze Ida. Kiedy A. whrcu: r,lk~~lrnvi bogini po pijanemu puclw;llil
siy ,wc,im sukcesem, zostal okalccmnc prlm 7cmn piorunem. Z płonącej Troi
wv_ nic;ic,ny na plecach przez Pncasza zno,il ! nim c1o Itvlii. 1~' cicmie niebezpiecznych pr!_vgI jego towarlysrv. clciuw,ll otuchy i zachęcał do wytnc;IluŚCi Nie doczekał
przybycia do l.a~lum. rm;lrl nal Sycylii, gdzie Fncasz urzyclril i~ttmska i.ałobne
ntt jego cześć. 7.us(al pochw,my u podnóża giny Lryks.
Malarstwo: attycka amfum clclrnuli~' (ok. 500 p.n.c.), Deski ! Ilurkulunurn (I w.
n.e.); F. Ciirardon, ł'h. .1 ł'n,kcy. A. Schiuvone. A. (~arracci. I' ł;r uu_~cl (mł.).
Rzeźba: (i. L. Bcrnini.
Androgcus [gr.], znakuuliy sportuwi~c krctcński. svn krola Minosa i 1'asita~. I'u
zwycięstwie w igrlyskuch hanalcn:ydowany przez zazcirosnvch ryw;lli; v~~ innej wersji wysłany prlc! króla Aten.
Ajgcusa, lgimtł w walec i hvkicm mar,ltońskim. Minos, aby pomścić śmicru
syna. zurganizuwal karną ~ksł~cciycj~ przeciw Altycc, Zeus zaś nsłnl n;l jej
micszk~uicć>w glód i zaral~.
Andromacha [gr. Anclrorrui< h< ~. ch9yzji (,Aijal MI11C_tSZB), Zllililfl G WICI'n()SCI I gUCłIIUSCi żona łłcklora,
matka Astyan.lksa. 1'odclas napadu Greków pod wodzu Achillesa n;l
~7

Andromeda
jęj ojczyste miasto straciła ojca i siedmiu braci. Po śmierci Rektora i zniszczeniu
Troi jej ,jedyny syn Aslyanaks został zrzucony przez Greków z murów miasta,
ona zaś, przypadła jako branka, Ncoptołemosowi. synowi Achillesa. Zabrana
przez niego do Epiru, urodziła mu trzech synów: Molossosa, I'ielosa i
Pergamosa. Kiedy Ncoptolcmos został zamordowany w I~elfach, A. wyszła za
mąż za wróżbitę Helenosa, brata Rektora. 1'o śmierci Helenosa udała się z
Pcrgamosem do Myzji, gdzie rałużył on miasto 1'ergamon.
Rzc?ba: B. Thorvaldsen.
Malarstwo: G. Romano, Padovanino, J. L. David, P. Guarin i in.
Dramat: Eurypides Andrnmuchn (ok. 419 p.n.e.), J. B. Racine. F. Bruchner, S.
Wyspiański Akropoli.s (w punkcie kulminacyjnym pojawia się postać A.).
Opera: M. A. Valentini. S. Pavesi.
Andromeda [gr. Andromede], królewna etiopska, córka króla Kefeusa i
Kasjopei, która chełpiła się, iż jest piękniejsza niż Nereidy. Nn ich prośbę bóg
morza 1'osejdon zesłał na kraj powódź i potwora morskiego. 7,a rad<ł wyroczni
Ammona. A. została wydana jako oliara potworo
Eneasz uciekający z Troi z Anchizesem na plecach.
Antcnor
wi; zabił go jednak Perseusz, uwolnił przykutą do skały dziewczynę, a następnie
poślubił. W czasie wesela musiał jednak stoczyć walkę z jej stryjem Fineusem
(1), któremu rodzice A. obiecali wcześniej jej rękę. Perseusz zamienił Fineusa i
jego stronników w kamienie, pokazując im głowę --. gorgony Meduzy. Następnie
zabrał A. do Argos, a póżniej do Tyrynsu. Zob. Perseusz.
Anna Yerenna [łac.], dawna i tajemnicza bogini rzym. roku i długowieczności, z
którą łączą się różne tradycje mitologiczne. Według jednej z nich -- w czasie
secesji plebejuszy na Górę Swiętą (Mons Sac:ery A. P. karmiła lud wypiekanymi
przez siebie ciastkami, ratując go w ten sposób od głodu; po zakończeniu secesji
oddawano jej cześć boską. Według innej tradycji - Anna była siostrą królowej
Dydony; po jej śmierci zmuszona do ucieczki, schroniła się ostatecznie w
Lacjum, u Eneasza. Wobec groźby zamachu na jej życie zazdrosnej żony
Eneasza, Lawinii, musiała uciec z pałacu i uwiedziona, poślubiła boga-rzekę
Numicjusza. Póżniej jako nimfa wodna odbierała cześć pod imieniem A. P, w
gaju w pn. części Rzymu, w idy marcowe, tj. piętnastego dnia marca.
Antajos [gr. Antaio.r], Anteusz [łac, Amaeur],
olbrzym, syn Posejdona i Gai, mieszkał na Pustyni Libijskiej,~ żywił się mięsem
Iw(>w, napadał i mordował bez litości wszystkich wędrowców. Pokonał go w
walce Herakles, w drodze po złote jabłka Hespcryd, ale dopiero wówczas, gdy
oderwał A. od jego matki Ziemi (- Gaja), która dostarczała mu wciąż nowych
sił.
Rze?ba: A. Pollaiuolo, T. Aspetti. S. Moderno.
Malarstwo: L. Granach (st.), Tintoretto, Guercino i in.
Anteja --~ Steneboja.
Antenor [gr.], Trojanin, doradca i przyjaciel króla Priama, reprezentował
umiarkowane, pacyfistyczne stanowisko w wojnie z Grekami. Przed
rozpoczęciem wojny trojańskiej gościł u siebie Odyseusza i Menelaosa, którzy
przybyli jako posłowic z żądaniem wydania uprowadzonej przez Parysa Heleny.
A. próbował doprowadzić do zawarcia rozęjmu korzystnego dla obu stron. Po
zdobyciu Troi przez Greków on i jego rodńna zostali oszczędzeni przez
zwycięzców. Wrao z synami wyruszył do pn. Italii, gdzie miał założyć kolonię
Enetów lub Wcnctów nu miejscu obecnęj Wenecji lub Padwy. Dramat: Sofokles
Arueru~ryd~i (fragm.V w. p.n.e.).
Herakles walczący z Anteuszem.

Antestcric
Antesteric [gr. Anllu~.~teria], jedno z wielkich świąt ku czci Dionizosa.
Pierwotnie było to świFto zmarłych obchodzone w miesiącu antcstcrion (druga
poł. lutego i pucz. marca) zarówno w Attyce, jak i w innych krajach jońskich.
Oprócz składania ofiar do zwyczaju nalei.nło także próbowanie mtodcgo wina.
Anteusz -~ AntAntilochos [gr. Anliloc ho.s], bohater gr., uczestnik wojny trojańskiej, znakomity
biegacz. Syn Nestora, przyjaciel nchillesa i Patroklosa. Według naj-
powszechnicjszcj wersji mitu zginął z rEki Menuuma, syna Eos; wg innych
tradycji został zabity przez Hcktorzt lub zgin~łł od stryły Parysa jedno
Antinoos.
3O
cześnic z Achillesem. 1'o śmierci obaj zamieszkali na Białej Wyspie, siedzibie
dusz szczęśliwych, prowadząc podobne życic jak na ziemi.
Antinoos [gr.~, przywódca zalotników Penelopy, którzy podczas nieobecności
Odyseusza zjechali do jego pałacu, nieustannic ucztowali i rozgrabiali jego
majątek. A. odznaczał się wyj~tkowtł brutalnością i bezwzględnością, czyhał na
życie Telemacha, syna Odyscusza. Po powrocie Odyseuszd na ltdkę został
zabity przez niego pierwszą strzałą w chwili, gdy podnosił do ust puchar.
Antiope [gr.], sławni z urody ukochana Zeusa, córka boga-rzeki Asoposa (luh
królu tebańskicgo Nyktcusa). Zeus uwiódł ją przyj~wszy postać satyra. W
obuwie przed gnizwem ojca dziewczyna uciekła do Sykionu, gdzie wyszła za
mąź za króla Epopcusa. Tymczasem Lykos (1), stryj A., zobowiązany przez jej
ojcu, napadł na Sykion, zgładził Epopcusa i uprowadził A., która w drodze do
Teb urodziła bliźniFtu - Amfiona i Zetosa; zostały one z rozkazu Lykosa po-
rzucone w górach, gdzie odnaleźli jc i przygarn~li pasterze. Prześladowana przez
Lykosn i jego żony; Dirke, A. została ta sprawą bogów uwołniontt z widzów i
odnalazła swoich synów, którzy pomścili nrttk4, zabijając jeJ prześladowców.
Dionizos, oburzony okrutnym zabójstwem Dirke, dotknął A. szaIcństwem, pod
którego wpływem błąkała się po całej Grecji; dopiero Fokos (2) wyleczył ją z
choroby i ożenił się z nią. Rzeźba: Apollonios i Tauriskos z Tralles (I w. p.n.e.).
Malarstwo: fresk z Pompejów (1 w.), Corrcggio, Tycjan, Tintorctto, A. van
Dyck, A. Wattcnu, J. L. David.
Dramat: Eurypidcs (fragm., V w. p.n.c); K. H. Ayrenhofl'.
Opera: J. K. Kerl i in.

Apollo
Antygona [gr. Antigóne], królłewna tebańska zrodzona z kazirodczego związku
Edypa z własną matką Jokastą; siostra Ismeny, Eteoklesa, I'olynejkesa. Kiedy
Edyp po odkryciu swej zbrodni oślepił się i ruszył na żebraczą tułaczkę, A.
towarzyszyła mu jako przewodniczka i żywicielkzs. Po śmierci ojca w Kolonos
w Attyce, A. wróciła do Teb. (idy w bratobójczym pojedynku padli pod murami
Tcb _1cJ bracipochowania Polynejkesa jako zdrycy ojczyzny (--~ Siedmiu przeciw Teborn). A.
sprzeciwiła sil temu, uznajałc pogrzebanie zmarłego brata za obowiązek religijny i
rodzinny: rzuciła na zwłoki brata symbulicrn~ garść ziemi, za co zastała skazana
przez Krcona na śmierć. Zamurowana żywcem w rodzinnym grobowcu
powiesiła sir<, a przy jej zwłokach popełnił samobójstwo jej narzeczony Hajmon.
Rzeźba: W. łl. Rinehart. Malarstwo: J. Abel.
Dramat: Sofoklcs; L. Ałamunni, V. Altieri, F. Holderlin, H. Hofm,tnnsthal, .l.
Coctcau, J. Anouilh, B. ł3recht, D. Smołe; dramat pot.: A. Maliszewski, K.
Berwińska, R. Brandstuetter.
Opera: G. M. Orlundini, A. Bcrnasconi, J. Myśliwcczek, C. Bondonio, .1.
Krejći. Apollo [gr. Apóllo~r], jeden z wielkich bo
gów olimpijskich. Syn Zeusa i Lalony, brat Artemidy. Urodził się na wyspie
Delos, która jako jedyna odważyła się udzielić gościny La tonie szukającej miejs-
czt na połóg; zazdrosna Flera bowieui starała się przeszkodzić w narodzinach A.
i Artemidy. Zaraz po urodzeniu A. udał się do kraju lłypcrborejczyków; po rocz-
nym pobycie przybył do Dclł-, gdzie zabił slrzatami, zrodr.onego o. Gni, smoka
Pytona; na pami~tkę lego czynu ustanowił igrzyska pytyjskie. Objął W m
również w posiadanie dawny wyrucv.ni~ bogini
Temidy, w której kapłanka Pytla sicdz~c na trójnogu glosiła swc prupowicclnic z
inspiracji bogi. A. miał wiele romansć>w z nimfami i kobietami śmiertelnymi,
m.in. z nimfą Dafnc, z nimly Kyrcne, z którą spłodził syna Aristajosa. Jaku
przewodnik -. muz na I'arntssic (styd nazywany Musagetcs) Hłczył sil: r nimi.
m.in. z Uranią, Talią, w zwiyzkach miłosnych. Opowiadano także o jego przygu-
dach z niewierną nimfą Koronis. J którą miał syna Asklepiosn, a lttkic z Marpcs-
są, Kaszmdrą, Iliacyntcm, Kypurissoscm. Dwukrotnie zostai ukarany przez
Zeusa: raz za udział w spisku przeciw niemu musiał wciwczas razem z
Puscjdoncm budować mury 'I roi, drugi rv za zabicic strzatami -. cyklopów,
ktpasterz wołów. Według późniejszych mitów A. kupił od Flcrmesas wynalezione
przez nice lirę i llct (zmlos). Pokonanego w konkursie gry nd Mecie satyrat
Murspsza obdarł żywcem ic skóry. A. uwtv,anu ra boga muzyki, poezji. światła
słonecznego, wróżbiarstwa, sztuki lekarskiej; był takie znakomitym łucznikiem,
jego strz.aty. przynosiły śmierć srybk,ł i bezbolesny. Głównym miejscem kultu
A. były I~clfy. Uważtmo go także za boga osylającego natchnienie poetom i
wróżbitom; w przeciwicństwie do natchnienia dionizyjskiego (~ Dionizos), było
ono poddane kontroli rozumu. Pieśń kultową nzs cześć zwycięskiego A.
nazywano peanem. Od VI wieku p.n.e. czczona A. jaku Iłclioszr (boga tarczy
słonecznej) r przydomkiem Febus (hojbos = Jaśniej,łcy) i jako strażnika
porządku moralnego. Rzymianie przejęli kult A. non takie poł~crony r wyrocznią Sybilli z Kumc. C'csarz August uznał A. za
swego protektora (przypisywał mu m.in. zwyci~;stwo pod Akcjum


Apsyrtos
w 31 p.n.e. nad Antoniuszem i Kleopatrą). rozwinął państwowy kuli A, i wzniósł
mu w 28 p.n.e. wspaniałą świątynię na Palatynie, obok swego pałacu. Głównymi
atrybutami A. były lira, mitra i łuk; do zwierząt poświęconych A. należały: wilk,
sarna (lub łania), łabędź, kruk, sęp i dclfm; rośliną A. było drzewo laurowe.
Rzci.ba: metopa świątyni C w Selinuncie (l. poł. VI w. p.n.e.), płaskorzeźba na
przyczółku Skarbca Syfnijczyków w Delfach (ok. 525 p.n.e.), Apollo z Kas.sel
prawdopodobnie rzym. kopia posągu Fidiasza, tzw. Apollo BelH~ederski
Leocharesa (IV w. p.n.e., kopia rzym.), Agostino di I>uccio, B. Falcone, B.
Thorvaldsen, A. Rodin.
Malarstwo: amfora z Melos (ok. 650 p.n.e.), fresk z Efezu (ok. 450 p.n.e.); L.
Granach (st.), B. Peruzzi, G. Romano, P. Veronese, A. Carracci i in. Miedzioryt
A. Diirera przedstawiający A. i Artemidę (ok. 1505). Dramat: G. Jacobi, F.
Pixley, J. Giraudoux.
Hyrnn: Do Apollona Del~ijskiego (VII w. p.n.e.), Kallimach (I. poł. III w, p.n.e.),
J. Kcats, K. 1. Gałczyński, Z. Herbert, poemat Apollo i Mnrsjas~ (1971).
Opera: P. Franceschini, A. Draghi, Ch. W. (~luck, W. A. Mozart i in. Apsyrtos
[gr.], Absyrtos, brat Medei, syn
króla Kolchidy, Ajetesa; iloczas ucieczki -. Argonautów przed Ajetesem, Medea
zabiła uprowadzonego ze sobą A. i rozrzuciła jego szczątki po morzu, zmuszając
w ten sposób ojca do zatrzymania się w celu ich zebrania i pogrzebania. Według
innej wersji -- A. wysłany przez ojca w pościg za siostrą, został przez Jazona, z
pomocą Medei, w zdradziecki sposób zabity w świątyni Artemidy, u ujścia
Dunaju.
Arachne [gr. arachne = pająk], prządka i hafciarka lidyjska, córka farbiarza Id-
mona z Kolofonu, miasta znanego z pur
purowych tkanin. A. chełpiąc się, że przewyższa w sztuce tkania i haftowboginię Atenę, patronkę sztuki tkackiej, rzuciła jej wyzwanie, choć ta w prze-
braniu staruszki ostrzegła ją przed rywalizacją z boginią. Doszło do konkursu:
Atena przedstawiła na swojej tkaninie dwunastu bogów olimpijskich, A. zaś ich
przygody miłosne (m.in. Zeusa i Danae). Nie mogąc zganić jej wspaniałego
dzieła, Ateny w złości podarła tkaninę i czółenkiem uderzyła rywalkę, która nie
mogąc znieść zniewagi powiesiła się. Bogini jednak darowała jej życie, ale
zamieniła ją w pająka , którego żywot jest wypełniony tkaniem.
Malarstwo: B. Campi, P. Veronese, Tintoretto, P. P. Rubens.
Poezja: Owidiusz Melamor/ozy, księga V. Archemoros -- Hypsipyle.
Ares [gr.], bóg krwawej i okrutnej wojny. jeden z dwunastu wielkich bogów
olimpijskich, syn Zeusa i Hery. Na wojnie towarzyszyli A. jego synowie Fobos
(Strach) i Dejmos (Przerażenie), a także bogini Eris (Niezgoda). Mity o A. to
opowiadania, w których jest uosobieniem brutalnej siły, gwałtowności i
agresywności, zwykle przegrywa. Jego postępowanie nie budzi ani sympatii
bogów, ani ludzi. W wojnie trojańskiej trzymał w zasadzie stronę Trojan: za
sprawą Ateny został zraniony przez Diomedesa (1), innym razem sama Ateny
ogłuszyła go ogromnym głazem. Dwukrotnie, w innym okresie, zranił go też
Herakles. Uwięziony przez Aloadów przebywał u nich trzynaście miesięcy,
zakuty w brązowe kajdany. Z powodu zabicia Halirrotiosa, gwałciciela swej
córki, stanął przed sądem bogów w Atenach na wzgórzu, które od imienia A.
zostało póżniej nazwane Areopagiem. Z romansów A. najbardziej jest znany jego
związek z Afrodytą. Miał również wiele przygód miło
32

Apollo
Antygona [gr. Antigóne], królłewna tebańska zrodzona z kazirodczego związku
Edypa z własną matką Jokastą; siostra Ismeny, Eteoklesa, I'olynejkesa. Kiedy
Edyp po odkryciu swej zbrodni oślepił się i ruszył na żebraczą tułaczkę, A.
towarzyszyła mu jako przewodniczka i żywicielkzs. Po śmierci ojca w Kolonos
w Attyce, A. wróciła do Teb. (idy w bratobójczym pojedynku padli pod murami
Tcb _1cJ bracipochowania Polynejkesa jako zdrycy ojczyzny (--~ Siedmiu przeciw Teborn). A.
sprzeciwiła sil temu, uznajałc pogrzebanie zmarłego brata za obowiązek religijny i
rodzinny: rzuciła na zwłoki brata symbulicrn~ garść ziemi, za co zastała skazana
przez Krcona na śmierć. Zamurowana żywcem w rodzinnym grobowcu
powiesiła sir<, a przy jej zwłokach popełnił samobójstwo jej narzeczony Hajmon.
Rzeźba: W. łl. Rinehart. Malarstwo: J. Abel.
Dramat: Sofoklcs; L. Ałamunni, V. Altieri, F. Holderlin, H. Hofm,tnnsthal, .l.
Coctcau, J. Anouilh, B. ł3recht, D. Smołe; dramat pot.: A. Maliszewski, K.
Berwińska, R. Brandstuetter.
Opera: G. M. Orlundini, A. Bcrnasconi, J. Myśliwcczek, C. Bondonio, .1.
Krejći. Apollo [gr. Apóllo~r], jeden z wielkich bo
gów olimpijskich. Syn Zeusa i Lalony, brat Artemidy. Urodził się na wyspie
Delos, która jako jedyna odważyła się udzielić gościny La tonie szukającej miejs-
czt na połóg; zazdrosna Flera bowieui starała się przeszkodzić w narodzinach A.
i Artemidy. Zaraz po urodzeniu A. udał się do kraju lłypcrborejczyków; po rocz-
nym pobycie przybył do Dclł-, gdzie zabił slrzatami, zrodr.onego o. Gni, smoka
Pytona; na pami~tkę lego czynu ustanowił igrzyska pytyjskie. Objął W m
również w posiadanie dawny wyrucv.ni~ bogini
Temidy, w której kapłanka Pytla sicdz~c na trójnogu glosiła swc prupowicclnic z
inspiracji bogi. A. miał wiele romansć>w z nimfami i kobietami śmiertelnymi,
m.in. z nimfą Dafnc, z nimly Kyrcne, z którą spłodził syna Aristajosa. Jaku
przewodnik -. muz na I'arntssic (styd nazywany Musagetcs) Hłczył sil: r nimi.
m.in. z Uranią, Talią, w zwiyzkach miłosnych. Opowiadano także o jego przygu-
dach z niewierną nimfą Koronis. J którą miał syna Asklepiosn, a lttkic z Marpcs-
są, Kaszmdrą, Iliacyntcm, Kypurissoscm. Dwukrotnie zostai ukarany przez
Zeusa: raz za udział w spisku przeciw niemu musiał wciwczas razem z
Puscjdoncm budować mury 'I roi, drugi rv za zabicic strzatami -. cyklopów,
ktpasterz wołów. Według późniejszych mitów A. kupił od Flcrmesas wynalezione
przez nice lirę i llct (zmlos). Pokonanego w konkursie gry nd Mecie satyrat
Murspsza obdarł żywcem ic skóry. A. uwtv,anu ra boga muzyki, poezji. światła
słonecznego, wróżbiarstwa, sztuki lekarskiej; był takie znakomitym łucznikiem,
jego strz.aty. przynosiły śmierć srybk,ł i bezbolesny. Głównym miejscem kultu
A. były I~clfy. Uważtmo go także za boga osylającego natchnienie poetom i
wróżbitom; w przeciwicństwie do natchnienia dionizyjskiego (~ Dionizos), było
ono poddane kontroli rozumu. Pieśń kultową nzs cześć zwycięskiego A.
nazywano peanem. Od VI wieku p.n.e. czczona A. jaku Iłclioszr (boga tarczy
słonecznej) r przydomkiem Febus (hojbos = Jaśniej,łcy) i jako strażnika
porządku moralnego. Rzymianie przejęli kult A. non takie poł~crony r wyrocznią Sybilli z Kumc. C'csarz August uznał A. za
swego protektora (przypisywał mu m.in. zwyci~;stwo pod Akcjum


Apsyrtos
w 31 p.n.e. nad Antoniuszem i Kleopatrą). rozwinął państwowy kuli A, i wzniósł
mu w 28 p.n.e. wspaniałą świątynię na Palatynie, obok swego pałacu. Głównymi
atrybutami A. były lira, mitra i łuk; do zwierząt poświęconych A. należały: wilk,
sarna (lub łania), łabędź, kruk, sęp i dclfm; rośliną A. było drzewo laurowe.
Rzci.ba: metopa świątyni C w Selinuncie (l. poł. VI w. p.n.e.), płaskorzeźba na
przyczółku Skarbca Syfnijczyków w Delfach (ok. 525 p.n.e.), Apollo z Kas.sel
prawdopodobnie rzym. kopia posągu Fidiasza, tzw. Apollo BelH~ederski
Leocharesa (IV w. p.n.e., kopia rzym.), Agostino di I>uccio, B. Falcone, B.
Thorvaldsen, A. Rodin.
Malarstwo: amfora z Melos (ok. 650 p.n.e.), fresk z Efezu (ok. 450 p.n.e.); L.
Granach (st.), B. Peruzzi, G. Romano, P. Veronese, A. Carracci i in. Miedzioryt
A. Diirera przedstawiający A. i Artemidę (ok. 1505). Dramat: G. Jacobi, F.
Pixley, J. Giraudoux.
Hyrnn: Do Apollona Del~ijskiego (VII w. p.n.e.), Kallimach (I. poł. III w, p.n.e.),
J. Kcats, K. 1. Gałczyński, Z. Herbert, poemat Apollo i Mnrsjas~ (1971).
Opera: P. Franceschini, A. Draghi, Ch. W. (~luck, W. A. Mozart i in. Apsyrtos
[gr.], Absyrtos, brat Medei, syn
króla Kolchidy, Ajetesa; iloczas ucieczki -. Argonautów przed Ajetesem, Medea
zabiła uprowadzonego ze sobą A. i rozrzuciła jego szczątki po morzu, zmuszając
w ten sposób ojca do zatrzymania się w celu ich zebrania i pogrzebania. Według
innej wersji -- A. wysłany przez ojca w pościg za siostrą, został przez Jazona, z
pomocą Medei, w zdradziecki sposób zabity w świątyni Artemidy, u ujścia
Dunaju.
Arachne [gr. arachne = pająk], prządka i hafciarka lidyjska, córka farbiarza Id-
mona z Kolofonu, miasta znanego z pur
purowych tkanin. A. chełpiąc się, że przewyższa w sztuce tkania i haftowboginię Atenę, patronkę sztuki tkackiej, rzuciła jej wyzwanie, choć ta w prze-
braniu staruszki ostrzegła ją przed rywalizacją z boginią. Doszło do konkursu:
Atena przedstawiła na swojej tkaninie dwunastu bogów olimpijskich, A. zaś ich
przygody miłosne (m.in. Zeusa i Danae). Nie mogąc zganić jej wspaniałego
dzieła, Ateny w złości podarła tkaninę i czółenkiem uderzyła rywalkę, która nie
mogąc znieść zniewagi powiesiła się. Bogini jednak darowała jej życie, ale
zamieniła ją w pająka , którego żywot jest wypełniony tkaniem.
Malarstwo: B. Campi, P. Veronese, Tintoretto, P. P. Rubens.
Poezja: Owidiusz Melamor/ozy, księga V. Archemoros -- Hypsipyle.
Ares [gr.], bóg krwawej i okrutnej wojny. jeden z dwunastu wielkich bogów
olimpijskich, syn Zeusa i Hery. Na wojnie towarzyszyli A. jego synowie Fobos
(Strach) i Dejmos (Przerażenie), a także bogini Eris (Niezgoda). Mity o A. to
opowiadania, w których jest uosobieniem brutalnej siły, gwałtowności i
agresywności, zwykle przegrywa. Jego postępowanie nie budzi ani sympatii
bogów, ani ludzi. W wojnie trojańskiej trzymał w zasadzie stronę Trojan: za
sprawą Ateny został zraniony przez Diomedesa (1), innym razem sama Ateny
ogłuszyła go ogromnym głazem. Dwukrotnie, w innym okresie, zranił go też
Herakles. Uwięziony przez Aloadów przebywał u nich trzynaście miesięcy,
zakuty w brązowe kajdany. Z powodu zabicia Halirrotiosa, gwałciciela swej
córki, stanął przed sądem bogów w Atenach na wzgórzu, które od imienia A.
zostało póżniej nazwane Areopagiem. Z romansów A. najbardziej jest znany jego
związek z Afrodytą. Miał również wiele przygód miło
32

Argonauci
spych zc śmiertelniczkami, m.in. z nimfą Pyrene, z którą spłodził trzech synów,
m.in. Diomedesa (2). Kult A. przeniesiono do Grecji z Tracji, którą uważano za
gł. siedzibę tego bogu; zresztą kult ten, poza Tebami, gdzie znajdowało się jego
święte źródło, nie był szczególnie rozpowszechniony w Grecji. Przedstawiano
go w pancerzu i hełmie, uzbrojonego we włócznię, tarczę i miecz. Poświęconymi
mu zwicrz~tami były pies i sqp. Rzymianie utożsamiali z A. staroitalskiego boga
Marsa; pierwotnie było to jednak bóstwo rolnicze; jego kultem zajmowali si4 ka-
płani zw. sakami.
Rzeźba: tzw. Arc.s Ludnri.ci (IV w., kopia
rzym. przypisywana dawniej I_izypo_ wi), Agostino di Duccio, H. Gerhard, B.
Thorvaldscn, A. Canova.
Malarstwo: freski z Pompejów (m.in. Ares i AJi~oclrla. 1 w.), S. Botticclli, G.
Romano, Tintoretto, P. Vcroncse, 1'. P. Rubens, D. Velazqucz, Rembrandt, J.
L. David, L. Corinth, O. Kokoschka. Opera: M. A. Ziani, J. Eccles, A. Campara.
Poemat: S. Grochowisk Śtciocenio .4m.su ( I 969 ).
Aretuza - Alfejos.
Argonauci Mgr. An~mnului - żeglarze Argo], grupa bohaterów gr.. którzy pod
wodził Jazona wyruszyli z Jolkos w Te
Słownik szkolny. Mitoloęia grecka i rrymsk.~
Arcs, tzw. Achilles l3orghesc.
Tak zwany Mt~rs z Todi. Rzeźba z brązu.

Argonauci
saki na statku Argo, aby królowi Peliasowi przywieźć z Kolchidy -~ złote runo
znajdujące się w posiadaniu króla Ajetesa. Okręt został zbudowany przez Argosa
(4), z ponu>cą Ateny, w tesalskim porcie Pagasaj; jako budulec posłużyły
drzewa ścięte na górze Pclion, tylko dziób został wykonany z dębu z Dotlony.
Oprócz Jazona w żegludze uczestniczyło ok. pięćdzicsięciu bohaterów z całej
Grecji, m.in. budowniczy okrętu Argos, sternik Tifys, śpiewak Orfeusz,
wieszczek Amfiaraos, synowic Boreasza -- Zetes i Kalais, Dioskurowic, Admet,
Akastos, Herakles. Z Pagasaj A. popłynęli na wyspę L,emnos zamicszkttną
przez kobiety, które wymordowały wszystkich mężczyzn (-i Hypsipyle). A.
spłodzili z nimi dzieci i wyruszyli na wyspę Samotrake, a stamtąd na wyspę
Kyzikos, gdzie Jazon przez pomyłkę zabił jej króla Kyzikosa. W Myzji odłączył
się od A. Herakles, udając się na poszukiwanie ukochanego Hylasa. W kraju
Bcbryków Polydeukes pokonał w walec na pięści okrutnego króla Amykosa.
Zapędzeni przez burzę zatrzymali się w Tracji, w kraju ociemniałego króla
Fincusa (2), któremu - harpie zanieczyszczały pożywienie; z wdzięczności za
uwolnienie go od tych potworów Fincus, mający dar wieszczy. wyjawił A. ich
dalsze losy. Po przeprawieniu się przez -> Symplegady i Morze Czarne dotarli
do Kolchidy. Jazon zażądał od Ajetesa złotego runa, ale król postawił mu waru-
nek, by bohater założył jarzmo bykom o spiżowych racicach i ziejących ogniem
nozdrzach, oraz by zaorał nimi rolę i posiał zęby smoka. Ostrzeżony o złych za-
miarach Ajetesa, Jazon spełnił ten warunek przy pomocy zakochanej w nim córki
Ajetesa, Medei; kiedy z zasianych zębów smoka urodzili się zbrojni mężowie,
Jazon za radą Medei rzucił między nich kamień i spowodował, że walcząc ze
sobą wzajemnie się pozabijali. Czary Medei uśpiły smoka pilnuj~cego złotego
runa, które Jazon zdobył i wraz z królewną i załogą uciekł z Kolchidy. Aby
zatrzymać pościg Ajetesa, Medea zabiła uprowadzonego ze sobą brata Apsyrto-
sa i rozrzuciła jego szczątki po morzu. W drodze powrotnej A. dopłynęli do
Dunaju, potem przez Morze Adriatyckie do Morza Śródziemnego, do wyspy
Ajaja, na której mieszkała czarodziejka Kirke. Stamtąd, przez cieśninę Scylli i
Charybdy, do wyspy Fenków, gdzie
Argonauci w Ritynii.
34

Ariadna
spotkali pościg Kolchów ż~dających bezskutecznie oddania Medei. Następnie
pop -zez Syrty dotarli do Krety, gdzie Medea z pomocą czarów doprowadziła
do śmierci potwora Talosa (I). W dalszej drodze popłynęli nEubei do Jolkos w Tesalii, gdzie zakończyła się ich podróź, która trwała cztery
miesiące. Jazon odprowadził statek do Koyvntu, gdzie złożył go jako wotum
Poscjdonowi. Rzeźba: płaskorzeźba statku Argo na rnetopic Skarbca
Sykiończyków w Dclfach (ok. 560 p.n.e.); B. Thorvaldsen. Malarstwo: A.
Carracci, K. Rahl, G. Chirico, M. Bcckmann.
Epopeja: Apollonios Rodyjski Argnncur tyki (111 w. p.n.c.), Walcriusz Flakkus
(1 w. n.c.), anonimowy utwór z kregu wyznawców orfizmu (lll lub IV w. n.e.);
W. Morris, F. A. Bicking. A. Lindsxy. Powieść: R. Graves, W. Cordan.
Opera: G. E. Bernabci, A. Draghi. O. Bach, E. Kicnek.
Argos [gr.]: 1. Król, eponim miasta Argos na Pcloponezic, Syn Zeusa i Niubc.
Miał wprowadzić do Grecji uprawę roli i hudowle zbóż.
2. Olbrzym obdarzony wieloma oczami, zw. Panoptcs (wszystko widztlcy), pra
.. ~ r ;~~f
_~/ _ #'~~ ~ . I y_. _, .
i i. , ` r , I '1 ~ i
~' ~ ~'
~~ \~ ~ , _7 .,~ , t ~h r
i4 \' . , L _ ~ ' /, j ,
,),
wnuk Argosa (I). Dokonał wielu bohatcrskich czynów, m.in. uwolnił Arkadię od
byka pustoszącego tę krainę, zabił potworni Echidnę i satyra, który wyrzttdzat
szkody Arkadyjczykom, z rozkazu Hery strzegł zamieniony w jałówkę lo. Został
uśpiony przez Ilcrmesa grą na łlecic i zabity. Hera, aby unicśrniertelnić swego
sługę, pracniosła jego oczy na upicrzenic poświęconego jej ptaka J pawia. 3. Syn
Friksosa i Chalkiope (31, urodzony i wychowany w Kolchidric; wg jednej wersji
mitu - spotkał się z Argonautami w Kolchidzic i przyłączył do nich jako
uczestnik, wg innej spotkał ich juko rozbitek na wyspie Aria.
4. Budowniczy okrętu Argo (~ Argonnuci), uczestnik wyprawy po ~ złote runo.
Ariadna [gr. Ariuclne~, królewna kreteńska, kochanka fezcusza, córka Minosa i
PasiFae. Kiedy Tezeusz przybył ne Kratę, oby zabić Minotaurx. zatkochana w
nim A. ofiarowała mu kłęhek nici, żeby mógł odnaleźć drogę powrotną z
labiryntu. w kti>rym przebywał potwór. Po zghtdzeniu Minotaura, Tezeusz
nabrał A. na wyspę Neksos, gdzie z nic znanych bliżej powodów porzucii jy
śpiący n,t wybrzciu.
~5

Arion
Według innej wersji - kiedy A. znużona podróżą wysiadła na Naksos, gwałtowna
wichura porwała statek Tezeusza i rozłączyła go z ukochaną; później A. miała
umrzeć na wyspie w czasie porodu driecka, poczutego z Tezeuszem. Według
najpowszechnięjszej tradycji -- do opuszczonej na Naksos A. przybył ze swoim
orszakiem Dionizos, poślubił królewnę i zabrał re sobą na Olimp; jako dar ślubny
ofiarował jej wykonany przez Hefajstosa złoty diadem, który później stał sil:
konstelacją niebieską zw. Korona Północnn.
Rzeźba: płaskorzeźba na pozłacanym kraterze brązowym (ok. 300 p.n.e.), Do-
natello. .ł. łł. Danecker, G. Kolbe. Mozaika z Efezu (ok. 400 p.n.c.). Malarstwo:
fresk z Pompejów (I w.); Tycjan, Tintoretto, M. van Wttenbroeck, Tiepolo i in.
DramW: 1. Gundulia, Th. Corneille. A. Kotzebue i in.
Poemat: Th. Underdown, A. W. Schlegcl, F. L. Lucus: poezja pot.: M.
Buczkówna. Opowiadanie: W. M. W. Call, E. Farjcon, .l. Żylińska.
Opera: C'. Monteverdi, G. F. Handel, R. Strauss.
Arion [gr.], na wpół Icgendaruy śpiewak i poeta gr. z Metymny na Lesbos;
uważany aa twórcę dytyrambu pieśni kultowej na cześć Dionizosa. Miał przeby-
wać na dworze tyrana Koryntu, ł'eriandra (VII w. p.n.c.). Według legendy opo-
wiedzianej przez Herodota i Owidiusza - A. podróżowaf po Wielkiej Grecji i
Sycylii zdobywając sławę i zarabiając dzięki swej sztuce ogromne pieniądze.
Kiedy wsiadł na statek płynący do Koryntu, żeglarze zamierzali go zamordować,
aby zagarnąć jego bogactwa. Wówczas A. uprosił ich, aby pozwolili mu przed
śmiercią zaśpiewać pożegnalni pieśń. Zwabione czarem jego pieśni nadpłynęły
ulubione przez Apollina delfiny, a gdy A. ufając bogu skoczył do morza, jeden z
nich wziął go na grzbiet i zaniósł aż do Koryntu. A., udawszy się na dwór tyrana,
opowiedział o swej przygodzie Periandrowi, który po powrocie pirackiego
statku do Koryntu ukarał śmierci zamachowców. Według innego mitu Apollo
zamienił lirę A. oraz delłina, jego wybawcę, w gwiazdozbiory: Lutnia i Dclf in.
Rzeźba: A. Algardi.
Malarstwo: A. Carracci, G. F. Romanclli, L,. Silveslre (mł.).
Dramat: G. Conrad. Opowiadanie: L. Gautier Vignal. Opera: 1. B. Matho.
Poemat: Z. Herbert.
Aristajos [gr. Anieoaiu.s], bóstwo rolnicze i pasterskie, opiekun trzód i pszczół,
syn Apollina i nimfy Kyrene, ojciec Akteona wychowany przez Chejrona i nimfy.
które nauczyły go wielu umiejętności rolnicro-hodowlanych oraz sztuki lekarskicj
i wróżenia. A. spowodował mimowolnie śmierć Eurydyki; driady i nimfy
zemściły sil na nim, zsyłając pomór na jego pszczoły. Za radą matki A. pojmał
boga morskiego Proteusa. który wyjawił
36
Śpiąca Ariadna.

~Pgł~ś aMÓ~j~g ś
Artcmida
mu przyczynę zguby jego pszczół i sposób ich odzyskania. Miał być
uczestnikiem wyprawy Dionizosa do Indii. W odpowiedzi na jego modły i ofiary
Zeus uwolnił od zarazy Wyspy Cykladzkie. Szczególnie czczono A. w Arkadii,
Beocji i Tcsalii, uważano go za założyciela miasta Kyrene w pn. Afryce i za
"wynalazcę" rośliny zw. silphium, będącej lekiem i przyprawą.
Aristodemos [gr.], jeden z ~ Heraklidów, syn Aristomachosa. Podczas
przygotowań do wyprawy mającej na celu odzyskauie ojczystego kraju na
Pcloponczic, wraz z braćmi, Temenosem i Kresfontesem, został z woli Apollina
ugodzony piorunem, gdyż nie zasięgnął rady jego wyroczni. Według innej wersji
wziął udział w tej wyprawie, otrzymał w podziale Lakonię i zostawił j~ w spadku
synom.
Arkas (gr.], sławny myśliwy, władca Pelazgów na Peloponezie, nazwanych od
jego imienia Arkadyjczykami. Syn Zeusa i nimfy Kallisto, towarzyszki Artetnidy.
Po przemianie Kallisto w niedźwiedzicę, A. wychowywała Maja (l), matka
Hermesa. Kiedy dziadek A., król Lykaon (I) chcąc wypróbować tnoc
jasnowidzenia Zeusa, podał mu na uczcie ciało zabitego wnuka, Zeus spalił
piorunem dom Lykaona, a chłopca przywrócił du życia. Jako władctt
Arkadyjczyków A. nauczył swych poddanych uprawy zboża, wypieku chleba i
przędzenia wełny. Pewnego razu podczas polowania spotkał swą matkę,
zamieniony w niedźwiedzicę; ścigając ją wtargnął do świątyni Zeusa. Ratując go
przed karą za profanacje, Zcus zamicttił ich uboje w gwiazdozbiory: ,ją w Wielki
Niedźwiedzicę ( łttc. Un.crt nwion], jego w Strażnika Niedźwiedzicy (łac. Arcto-
plot'lao-].
Artemida (gr. Artcmi.s]. bogini gr., pierwotuie opiekunka świata roślinnego i
zwie
rzęcego, później czczona przcdc wszystkim jako bogini łowów i księżyca. Uro-
dziła się na wyspie Dclos, była córkał Latony i Zeuslina. Wiecznie młoda, dziewiczo, była zajęta gł. polowaniem. Podobnie jak jej
brat, była znakomitą łuczniczktł, jej strzały przynosiły cicha bezbolesną śmierć
kobietom. Walczyła z innymi Olimpijczykami przeciw -~ gigantom,
spowodowała śmierć Aloadciw, zabiła Oriona i Akteona. W obronie matki, wraz
z bratem, zabiła giganta -t'ityosa i dzieci Niobe. Zagniewana ua Agamcmnona
zażądała złożenia o/lary z jego córki Ifigcnii, w zamian za przerwanie ciszy
morskiej wiąż~ccj flotę gr. przed wyprawą trcojańską; w ostatniej chwili jednak
ofiarowaną dziewczynę przeniosła do Taurydy na Krymie i ustanowiła kaptanką
swego kultu, a w jej miejsce podstawiła łanię. Jej kult był najbardziej rozwinięty w
Efczie, gdzie miała słynną świątynię Artcmizjon, zaliczaną do siedmiu cudów
świata, ponadto w Arkadii. Spurcie, na górze Tajga, w Elidzie, w Dcl fach itd. A.
miata bardzo szeroki zakres władzy, czego odzwierciedleniem były jej liczne
przydomki, m.in. była opiekunką rzek (1'otamia), żeglarzy (Delfinia), zasiewów
(Agrotera), dzikich zwicrząt (Potnic Therun), poroclciw (Ejlejtyja). Od Vłl w.
p.n.e. oddawano jej cześć jako bogini księżyca, identylikowano ją z Hekate i z
Selene. Czczono ją W kżc jako opiekunkę godów nutłżcńskich (1-lymnia),
zbawczynię ludzi (Sutcira) i miast (Sosipolis). W Rzymie utożsamiano jał z D i a
n ~. która pierwotnie hyła bogini:) światła i wszclki~go życia nat ziemi. Z.a-
zwyczaj przedstawia się A. z łukiem i kołczanem pełnym strzał; poświęconym jej
zwierzęciem była łania.
Rzeźba: płaskorzeźba na metopie świtttyni Nemezis w Ramnus (uk. 430 p.n.e.).
~,7

Askalafos
ł'raksytclcs (IV w. p.n.c.); J. A. Iloudon. A. Briit.
Malarstwo: Tyejan, Correggio, I_. Cranach (mł.), Tintorcttu, .I. ł3rucgel (st.), 1'.
I'. Rubcns. Rembrandt. A. Rcnuir. I)ramut: K. ('cltis, I. Gundulia, 1I. I Icim,
F.Januncs.
()powiadanie: I'. Klossowski, J. Wołoszynowskf l'rV '.~ncla Aklcona (1949).
Poemat: Kallimach Hrnm clo Artmniclt ( 1. poł. lII w. p.n.c.), Katullus, utw. 34
(poł. 1 w. p.n.c.)
Askalafos [gr. AcAGlcrplrn.s~, jeden ze strażników Pcrscfony porwanc,l przez
lladcsa, syn nimfy Styksu, Ciorgyry, i boga rzeki Achcrun. On włośnic doniósł,
żc Pcrsef~oua podczas pobytu w Podziemiu z_jadla ziarenko granatu, co
pozbawiło ją nadziei nn opuszczcuic krainy łiadesn. Marka 1'crsefony, Derrteter,
zamieniła A. za ten donos w sowę.
Askaniusz [gr. A.sl ciniosj. bohater trojański. syn Krcu~y (3) i I:neasrt, po
którym przcjył włudrę w Lacjum, wnuk Afrodyty (Wenus). W czasie pożaru l
roi, wraz z dziadkiem Anchizcsem, został wypruwadzony przez Encasza z
miasta; wg Ilkt~SI:IrsZC~ wersji miru A. przez pewicn czas panował w
Propontydzic. a pi>inic,l powrócil wraz ze Skamandriosem (~ Astyanaks), by
odbudować Troję. Według tradycji utrwalonej w Rzy_ mie. A. udał się wrai. i
ojcem do Italii. gdzie po jego śmierci objąl pttnowanic nad połttczonymi
narodami Crojan i I.atynprzysztego Rzymu. Od A.. zw. tci .I u I u s e m. miał się wywodzić znakomity
ró<1 riym. Juliuszów (łac. ,s;on.s talia), ród Ccr.ara i Augusta. A. jest .It'dllYlll Z
W~171lICfSZyCł1 bohatcr<'tw Liu~iclr Wert:iliusza.
()pcra: (i. A. Bcrnahci, W. A. Mozart, A. L. Morcirn i in.
Asklepios [gr.], H;skulap [łac. :9cscnlu/liu.s~,
bóg sztuki lekarskiej, syn Apollina i nimfy Koronis, którą Apollo zabił dowie-
dziawszy się, żc brzemienna Koronis zdradza go ze śmiertelnikiem Ischysem. W
ostatniej chwili, zanim jej ciało spłonęło na stosie. wydobył z jej łona żywe
dziecko. A., którego oddał na wychowanic Chcjronowi. Według innej wersji
Koronis miała urodzić A. w krainie ł piduuros. a następnie porzucić dziecko.
którym zaopiekował się pasterz.. Chęjron nauczył A. sztuki lekarskiej, a nawet
przywracania zmarłych do życia. Z tego właśnie powodu Zeus, w obawie o po-
rządck świata, zabił go piorunem. Po śmierci A. został zamieniony w gwiazdo
A,klepios.

Atamas
zbiór Wężownik [łac. Anguitenerts]. Kult' A. rozwinął się w całej Grecji,
szczególnie na wyspie Kos, a także w Pergamonie i Epidauros, gdzie znajdowały
się szkoły lekarskie. Czczono go pod postacią węża -- symbolu siły żywotnej.
Przedstawiano go jako mężczyznę w długim płaszczu, z laską i owiniętym wokół
niej węźem. Żoną A. była Epione (kojąca ból), a synem sławny lekarz Machaon,
córkami boginie zdrowia Hygieja i Panakeja. W Rzymie kult Eskulapa wprowa-
dzono w 193 p.n.e., w czasie zarazy. Rzeźba: płaskorzeźba (dyptych) z kości
słoniowej IV-V w.
Dramat: A. Sikelianos.
Asteria [gr.J, ukochana Zeusa, córka tytana Kojosa i Fojbe (2), źona Persesa (2),
matka Hekate. Ścigana przez Zeusa zamieniła się w przepiórkę i rzuciła do
morza, stając się wyspą Ortygią (Wyspa Przepiórcza). Kiedy jej siostra Latona
urodziła tam dwoje dzieci, Apollina i Artemidę wyspa przyjęła nazwę -a Delos.
Astraja [gr. A.slruia], bogini sprawiedliwości, córka Zeusa i Temidy; żyła na
ziemi w -. złotym wieku, kiedy panowała uczciwość i dobro. Gdy jednak ludzie
ulegli złu, A. opuściła świat i wraz z siostrą Pudicitią (Wstydliwość) przeniosła
się na niebo, gdzie zamieniła się w gwiazdozbiór Pauna [łac. Virgo].
Astyanaks [gr. astyanaks = władca miasta], syn 1-lektora i Andromachy,
nazywany przez ojca Skamandriosem (odSkamander, nazwy jednej z rzek w
Troadzie). Kiedy Grecy zdobyli ~ Troję, zrzucili go (był wówczas małym
chłopcem) z wieży. Według innej wersji mitu A. zdołał się ocalić i później wraz z
Askaniuszem założył nową Troję.
Opera: K. Kreutzer.
Atalanta [gr. Atalame], łowczyni arkadyjska, córka tasosa (lub lasjosa) albo
Schojneusa i Klymene. W dzieciństwie
została porzucona przez ojca na górze Partenion i wykarmiona przez nicdźwic-
dzicę. Wychowywała się wśród pasterzy, ćwiczyła się w łowach i oddawała
cześć bogini łowów, Artemidzie. Jako dorosła dziewczyna zabiła dwa centaury,
Rojkosa i Hylajosa, które chciały ją zgwałcić. Wraz z zakochanym w niej
Meleagrem wzięła udział w polowaniu na -. kalidońskiego dzika i otrzymała jego
skórę jako trofeum, gdyż zadała mu pierwszą ranę. Później została uznana przez
ojca. Nie chcąc wyjść za mąż, oświadczyła, że poślubi tylko tego męźczyznę,
który prześcignie ją w biegu, a pokonanych konkurentów będzie zabijała. Po
zgładzeniu wielu kandydatów do jej ręki, została wreszcie pokonana przez
Hippomenesa, który w czasie biegu rzucał złote jabłka otrzymane od Afrodyty;
zaciekawiona A. zatrzymywała się, aby je pozbierać, przez co przegrała bieg.
Wraz z nowo poślubionym małżonkiem, w czasie polowania, oddawała się
miłości w świątyni Kybelc lub Zeusa: za to świętokradztwo oboje zostali
zamienieni w lwy. Z małżeństwa z Hippomenesem (lub ze związku z Meleagrem)
miała syna Partenopajosa, uczestnika wyprawy -. Siedmiu przeciw Tebom.
Rzeźba: P. Lepautre, J. Pradier. Malarstwo: A. Schiavone, P. P. Rubens, J. H.
Schónfe3d.
Dramat: J. Gottschcd, A. Ch. Swinburne, E. Ludwig.
Opera: J. K. Kerl, A. Draghi, G. 3I. Iiaendcl i in.
Atamas [gr. Athamn.s], król Orchomenos w Beocji, syn Eola (1), trzykrotnie
zawierał małżeństwa, które miały tragiczny finał. Pierwszą żoną była Nefele,
matka Friksosa i Helle; później, wypędziwszy Nefele, ożenił się z Ino, z którą
miał dwóch synów: Learchosa i Melikertesa. Ino, nienawidząc jego dzieci z
pierwszego
39

Ate
małżeństwa, zamierzała je zabić, jednak za sprawą Nefele zdołały one uciec na
baranie o - złotym runie. Porażony szaleństwem przez łłerę (lub Dionizosa), A.
zabił Learchosa, a Ino, wg jednej z wersji mitu, wraz z Mclikertesem rzucili się
do morza i zostali zamienieni w bóstwa morskie. Wygnany ze swego kraju, A.
udał siq zu radą wyroczni do Tesalii, gdzie założył miasto Alos, a okoliczną
krainę nazwał od swego imienia Atamantią. Tam też, wg jednej z wersji mitu, mial
poślubić Temisto, z którą spłodził czterech syn<5w. Według innej wersji A.
poślubił Temisto jeszcze za życia Ino, co spowodowało całą serię tragicznych
wydarzeń.
Sofokles był autorem zaginionęj tragedii o A., a Eurypides szeroko wykorzystał
ten mit w tragediach lnn i F'rikso.s.
Ate [gr.], personiłikacja Zaślepienia (lub Błędu), alegoria podniesiona do rangi
bóstwa, córka Zeusa i Eris. Kiedy oszukała Zeusa przy narodzinach Heraklesa i
spowodowała, że bohater został podporządkowany władzy Eurysteusza, Zeus
zrzucił ją z Olimpu na ziemię i zabronił jej odtąd przebywać wśród bogów.
Atena [gr. Aihenc], bogini wojny, nauki, sztuki, literatury, rzemiosł, córka Zeusa i
Metis, którą król bogów połknął tuż przed wydaniem na świat A.; kiedy Hefa-
jstos na jego rozkaz rozłupał mu głowę w odpowiednim czasie, wyskoczyła z
niej z potężnym okrzykiem bojowym, A. w pełnym rynsztunku. Pozostała
dziewicą, choć za jej syna uchodził niekiedy Erichtonios, który narodził się z
ziemi zapłodnionej za sprawą bogini nasieniem Hefajstosa. Główną domeną jej
władzy była wojna; w bitwach kroczyła w pierwszym szeregu (stąd przydomek
Atene Promachos), była także wynalazczynią muzyki wojennej, w czasie -
gigantomachii zabiła Pallasa (1), a Enkeladosa na
Sycylii przywaliła Etną. W wojnie trojańskiej (-. Troja) stała po stronie Greków,
wspomagając ich swoją radą i pomocą; opiekowała się m.in. Odyscuszem aż do
jego powrotu na (takę. Pod jej opieką pozostawali również inni bohaterowie:
Diomedes, Achilles, Menelaos, Herakles. W rywalizacji z Posejdonem otrzymała
władzę nad Attyką i Atenami; dwunastu bogów powołanych na sędziów uznało,
że jej dar dla tej krainy - drzewo oliwne, jest cenniejszy niż podarunek Posejdona
-- słone jezioro na Akropolu. Wiele miast uważało ją za swoją patronkę; oprócz
Aten, których nazwa miała się wywodzić od jej imienia, także Sparta, Megara,
Argos i inne miasta, gdzie znajdowały się jej świątynie na akropolach; w Troi
oddawano jej cześć pod postacią archaicznego posążku zw.
40
Minerwa (Atena). Rzeźba z brązu.

Atreus
-. Palladiom który chronił miasto przed upadkiem (posążek ten później był prze-
chowywany w Rzymie w świąiyni Westy). Ku jej czci obchodzono wiele świąt,
jak np. - Yanatenaje. Kultowym przydomkiem A. był wyraz "Pallas" [może od
gr. palkin = potrząsać dzidą]. Uważano ją za boginię mądrości i roztropności,
patronkę sztuk i rzemiosł, takich jak przędzenie, tkactwo, hat'ciarstwo, budowa
okrętów (-> Argonauci), za wynalazczynię pługa, uprawy oliwki itp. Ludzie
zawdzięczali jej dobre rady, dar wymowy, umiejętność posługiwania się końmi:
w Rzymie utożsamiano A. z latyńską, a wcześniej z etruską, M i n c r w ą; wg
tradycji - kult Minerwy został wprowadzony do Rzymu przez króla Numę Pom-
piliusza. Atrybutami A. były: hełm, dzida, tarcza (egida), a także wrzeciono;
poświęcone jej zwierzęttr: sowa, kogut. Rzeźba: Smucąca .sig Algina (ok. 450
p.n.e.), płaskorzeźba na metopie świątyni Hery w Sełinuncie (ok. 460-450
p.n.e.). Ateny i Marsjnsz Myrona (poł. V w. p.n.e.); J. Sansovino, A. Quellinus
(st.). Malarstwo: amfora czarnofig. (VI w. p.n.e.), krater czarno(ig. (VI w.
p.n.e.); S. Botticelli, A. Montegna, Tintoretto, P. Veronese, P. P. Rubens,
Rembrandt. Poemat: Hynnn XXVIlI do Algina, Hyrnn na kc~iel Pallacfv
Kallimacha (III w. p.n.e.).
Dramat: H. Sachs.
Opera: A. Draghi, R. Keiser, G. Reutter, E. Kienek.
Atlantyda (gr. Atlanlls], mityczna wielka wyspa rozci4gająca się na Morzu Śród-
ziemnym przed Słupami Herkulesa (obecnie Gibraltar i Ceuta). Władcy A. mieli
panować nad Libią i zach. Europą. Od dalszych podbojów Atlantowie zostali
powstrzymani przez Ateńczyków, którzy zadali im klęskę ok. dziewię~ iu tysięcy
lat przed Platonem. Wskutek kataklizmu, A.
wraz z jej wspaniałymi mitrstami, całym bogactwem i wysok4 cywilizacją
pogrążyła się w Oceanie Atlantyckim. Mit o A. priekazał Platon w Tirnaju.sie i
Krrtia.czu, powołując się na Solona i kapłanów egipskich.
Atlas [gr.], jeden z tytanów, olbrzym zamieniony w górę, syn Japetosa i Klymcne
( I ), brat Prometeusza. Za kurę, że pomógł tytanom w walce przeciw bogom,
Zeus nałożył mu na ramiona sklepienie niebieskie, natomiast Perseusz, ukazując
mu głowę Meduzy, zamienił go w skałę, gdyź A. nic udzielił mu gościny. Odt~d
A. stał w morzu w okolicach Gibralttrru, podtrzymując na barkach kolumny od-
dzielające niebo od ziemi. Przed metamorfoz~ był królem Mauretanii i zamiło-
wanym astronomem.
Rzeźba: płaskorzeźba na metopie świętym Zeusa w Olimpii (poł. V w. p.n.e.),
hellenistyczna rzeźba A. podtrzymuj~lcego świat (111- 11 w. p.n.e.); G. Giuliani.
Malarstwo: A. Carracci.
Atreus [gr.], król Myken, syn Pclopsa i liippodamii ( 1 ), młodszy brat Tyestesa.
Z drugiego małźeństwa z Acrope miał dwóch synów: Agamemnona i Menelaosa.
A. przeklęty przez ojca i wygnany wraz z Tyestesem z ojczystej Pisy w Elidzie za
zamordowanie ich prryrudnicgo brata Plejstcncsa lub Chryzypa, schronił się w
Mykenach. Później bracia rywalizowali ze sobą o władzę w państwie i ostate-
cznie A. został wybrany na króla, mimo iż Tycsles wciągnął do spisku jego żonę
Aeropc, której był kochankiem. Kiedy A. dowiedział się o zdradzie Aerope z
Tycstescm, zemścił się na nim, mordując jego dzieci i podając ich ciała ojcu na
uczcie. Zginął zamordowany przez syna Tyestesa, Ajgistosa.
Dramat: Sofokles, Eurypidcs (fragm., V w. p.n.c.), Scneka (mł_) (przed 65 n.c.):
P. J. Crćbillon, C. F. WClssc, J. M. Heredia y Campuzano, H. Claus i in.
41

Atropos
Atropos -> mojry.
Attis [gr.], ukochany bogini frygijskiej Kybele, syn dwupłciowej istoty zw.
Agdistis i Nany; w czasie orgiastycznych uroczystości ku czci Kybele pozbawił
się męskości i umarł, lecz został wskrzeszony przez boginię. Jego kult,
rozwinięty najpierw we Frygii i Pergamonie, później w Grecji, symbolizował
odradzającą się na wiosnę przyrodę. W czasach cesarskich rozpowszechnił się
również w Rzymie. Poemat: Katullus (1 w. p.n.c.).
Auge [gr.], królewna arkadyjska, córka króla Tegei, Aleosa, i Neajry. Wyrocznia
dclficka (-~ Delfy) ostrzegła jej ojca, żc syn A. zabije swych wujów i przejmie
władzę. Ojciec zabronił więc córce wychodzić za mąż i poświęcił ją Atenie.
Jednak przebywający na jego dworze Herakles uwiódł A., która urodziła syna
Tclefosa. Oboje zostali sprzedani jako niewolnicy do Myzji, gdzie A. została
poślubiona przez króla Teutrasa. Według innej wersji tylko A. została sprzedana
do Myzji, natomiast dziecko zostało porzucone w górach, gdzie wykarmiła je
łania.
Augiasz [gr. AuReia.s], król Elidy na Peloponezie, uczestnik wyprawy -> Argo-
nautów, uważany za syna Heliosa lub Forbasa i brata Aktora, przyrodni brat
Ajetesa, króla Kolchidy. Kiedy Herakles będ~cy w służbie Eurysteus2.a otrzym ił
rozkaz oczyszczenia w ciągu jednego dnia ogromnych stajni A., ten obiecał mu
dać za tę pracę dziesiątą część swych nieprzebranych stad. Herakles wykonał tę
pracę, kieruj~c do stajni wodę dwóch rzek: Penejos i Alfejos, które uniosły cały
nawóz. A. odmówił jednak przyrzeczonej zapła
ty, a gdy wystąpił przeciw niemu jego własny syn Fylcus, wyp4dził go wraz z
łieraklesem ze swojego kraju. Później jednak obydwaj powrócili z wojskiem i
pokonali A.; Herakles zabił go i osadził na tronie jego syna, który wkrótce zrezy-
gnował z władzy. Według innej wersji
A. miał jako starzec umrzeć śmiercią naturalną.
Aura [gr.], nimfa należąca do myśliwskiego orszaku Artemidy, córka Frygijki,
Pcriboi, i tytana Lelantosa, ukochana Dionizosa, na którego prośbę Afrodyta
porxziła ją szaleństwem, aby mógł ją posiąść. Urodziwszy mu bliźnięta
rozszarpała jc w szale, a sama rzuciła się du rzeki. Zamieniona w źródło przez
Zeusa. Aurom -. Eos.
Autolykos [gr.], znany z chytrości i oszustw syn Hermesa, ojciec Antiklci i
dziadek Odyseusza, uczestnik wyprawy -. Argonautów. Uchodził za
niezrównanego złodzieja, który w dodatku umiał zręcznie zacierać ślady. Nauczył
Heraklesa sztuki zapaśniczej lub bokserskiej.
Automedon(t) [gr.], woźnica Achillesa, towarzysz jego walk pod -. Troją. Po-
chodził z wyspy Skyros, przybył pod Troję na czele floty złożonej z dziesięciu
okrętów. Po śmierci Achillesa służył jego synowi Neoptolemosowi.
Avernus [gr. ciorno.s= bez ptaków, łac. lucu.s Avernu.s], jezioro w pobliżu
Kumc w Kampanii, uł'ormowane w kraterze wygasłego wulkanu, wydzielające
trujące wyziewy, wskutek czego w całęj okolicy nie było ptaków. Rzymianie,
którzy uważali A. za jedno z wejść do świata podziemnego, poświęcili je
Plutonowi (Hades), bogu Podziemia.
t

Bacchus ~ Dionizos. bachantki ~ menady. Bachus -~ Dionizos. bakchantki -.
menady.
Basilea [gr. basikia = królowa], utożsamianzt z boginią Kybclc, czasem uważani
za starszą córkę Urxnosa i siostrę Rei, znana z mądrości i rozumu. Z małżeństwa
z własnym bratem, tytanem Hyperionem, miała dwoje dzieci: Sclene (Księżyc) i
Hcliosa (Słońce). Po śmierci Hcliosa, zttbite~o przez tytanów, i Selene, która
popełniła samobójstwo, B. popadła w szaleństwo: z bębenkiem i cymbałami
przebiegała lasy i pola. Później zniknęła bez śladu.
Battos [gr.], starzec, który przyrzekł Hermesowi, który skradł woły Apollina, że
w zamian za jałówkę nic wyda Fłcrmesx. Gdy ten, chcąc wypróbować jego
słowność, przybrał sam postać Apollina i udawał, że szuka wołów, B. wszystko
mu wyjawił. fJermes za karę zamienił B. w skałę.
Baucis [gr. Bouki.s], wieśniaczka frygijska, żona F i 1 e m o n a; małżonkowie
jako jedyni w okolicy przyjęli gościnnie Zeusa i Hermesa, którzy udajyc ubogich
podróżnych wędrowali po Frygii. l3ogowic zniszczyli krp oszczędzając jedynie
chatę Filemona i B.; chatę zamienili w świąty_ nię, a małżonków po śmierci, na
ich prośbę, w dwa rosnące przed nitł drzewa. Mahrstwo: B. Bramantino. M. van
Wttenbroeck, P. P. Rubens, Rembrandt i in. Dramat: C. G. Pfcl~lcl, M.
Gawalcwicz, K. Wacke, L. Ahlscn.
Poezja: J. Swift, J. H. Voss i in.
Opcrtt: Ch. W. Ciluck, J. I3aydn. Ch. Gounod i in.
B
Bcllcrofon(t) [gr. &llornpfuirt, &lhruphńnles], bohater koryncki. czczony w
l.ykii i Koryncie, syn Poscjpowodu zabójstwa tyrnna t3ellcrosa (luh wg innej wersji własnego brata) został
wygnany z kraju i udał się <1o Tyrynsu, do królu Prpptosa. Tam zakochała się
w nim bez wzajemności żona króla, Stenchpa, i z obawy przed wydaniem
oskarżyła go o próbę gwałtu; Projtos ze względu na
43
Rcllcrotimlt) pol~lcY t'cctza.

Bcllona
prawo gościnności nic zabił B., lecz odcsławszy do swojego teścia Iobatcsa,
króla Lykii, polecił go zgładzić. W tym celu lobates dał B. do wykonania nicbez-
picczne zadania. które miały doprowxdzić do jego śmierci; dzięki jednak po-
mocy Ateny, B., dosiadłszy skrzydlatego Pegaza, zabił potworną Chimerę,
zwycię~ył dziki szcrcp Sołymów, pokonał
Amazonki, a wreszcie pobił wysłany przeciw niemu oddział doborowych wo-
jowników lykijskich. lobates, zruzumiawszy, że B. opiekujat się bogowie, oddał
mu za żona córka Filonoe, a umierając także swoje królestwo. Wtedy B.,
opętany przez pych, próbował wzlecieć na swoim Pegazie aż ntt Olimp, Iccz
Zcus piorunem strącił go na ziemi4.
RzeżbRedon i in.
Tragedie: Evrrypides (fragm., V w. p.n.c.); K. Bradley 1:. Cooper, G. Kaiser.
Bcllona [łac. !ollmrt = wojna], rzymska bo
gini wojny, przypuszczalnie pochodzenia sabińskicgo. Uchodziła za żonę lub
siostrf hoga Marsa. Identyfikowana z gr. bogini,ł Gnyo, a także z kapadocką Ma.
Miała w Rzymie świątynia na Polu Marsowym. ł'rzedstttwiano B. w hełmie i z
dzidą w ryku, powoż~cą rydwanem Matrsa.
Rzeźba: J. B. Staub.
Malarstwo: (i. Bcllini, (iucrcino, Rcmbrandt.
Bia [gr.], poetycka personifikacja Przemocy, uwnżantt za córkę Pallasa (I) i rzeki
Styks. Jej rodzeństwem są: Nike (Zwycięstwo), Kratos (Władza) i Zclos (Zapał).
Według Prnnutou.s~u Ajschylosa B. wraz z Kratosem przykuła tytana Prome-
tcusza do skały Kaukazu.
Bona Dea [łac., Dobra Bogini], staroitalskie hóstwo płodności i obfitości,
odbierała cześć w Rzymie, w świątyni u stóp
Awentynu; w jej święcie, które wypadało pierwszego dnia grudnia, brały udział
jedynie kobiety. Cz4sto utożsamiana z F'aunh.
Boreadzi [gr. Bnreudoi], synowie Boreasza i Orcjtyi, bliźniacy K a I a i s i 1 e t c
s, uczestnicy wyprawy - Argonautów.
44
Bona Dea. Statuetka z Albxno.

Bryzcida
/ ~i r
" , , ~ ~\
' f! / sśz ~ _ !/I k
ily, li ~ li'~'nl~~ i %~~?? ~ ~ j- . 1 ' ~ ` ._ ~ ~ i ~~ ~ ~ r f' _' i ~ .~ ~L, '
~ i~ ~~'/ ~i L r~ _.. _-...__- ___._...-_~_....'i:~.....___-_.._-_J-.__._
Boreadzi uwalniający Fineusa od harpii.
Dzięki skrzydłom, mogli się szybko poruszxć. W czasie wyprawy Argonautów
przepędzili harpie zanieczyszczające pożywienie królowi Fineusowi (2). Uczest-
niczyli w igrzyskach na cześć Peliasa. Zginęli na wyspie Tenos z ręki I łerakles,r,
który zcrnścił się nn nich zu to, że doradzili Argonautom, by go pozostawili w
Myzji.
Boreasz Mgr. Bor~a.s], bóg wiatru pn., syn Eos i Astrajosn, brat Notosx i
Zefira. Żoną B. była królewna ateńska Orejtyja, którą porwał znad rzeki llissos i
uniósł do Tracji, gdzie urodziła Kalaisa i Zetcsa oraz Kleopatrę. B. micszk~ł w
Tracji, w skalnej grocie gór łicmus. Przcdstawiano go jako skrzydlatego starci z
długą, czarną brodą, ubranego w krótką tunikę.
Britomartis [gr.], nimfa lub bogini krctcńska, z miasta Gortyna, córka Zeusa i
Karme, dziewica, towarzyszka Arlemidy, niekiedy z nil utożsamiana. W zuch.
części Krety czczono ją pod imieniem D i k t y n n a (Dziewczyna w sieci),
rzekomo od przygody w czasie ucieczki przed zakochanym w niej królem
Minosem: kiedy skoczyła ze skały do morza, ocalili ją, pochwyciwszy w sieci,
rybacy.
Rryzeida [gr. Bri.cci.c], branka i kuchank;i Achillesa, córka kupla na Iśryrcsa ?
miu
45
Boreasz porywaj~cy Orcjtyję.

Butes
sta Lyrncssos, które heros zdobył w czasie wojny trojańskiej. Achilles,
zmuszony oddać B. Agamcmnonowi, wycofał siF z walki przeciw Trojttnom;
otrzymał j~ z powrotem po pojednaniu sil; z Agamcmnoncm.
1'oslać B. w towarzystwie Fojniksa znaj_ dyjc sil na waric czcrwonofig. (ok. 490
p.n.c.). Scenę odebrania Achillesowi B. przedstawił na płaskorzeźbie B. Thor-
valdsen (1803-OS).
Malarstwo: Acfrillo.s udpraiciu Br.tveiclt, frcok z Pompcjów (ok 70 n.c.;; P. P.
Rubens, G. B. Ticpolo.
Epos: I lomcr lliuclu, ksiqga I i Il.
Opera: A. Stcl%~ani, F. Bianchi, K. (ioldmark i in.
Buten [gr. l3oulo.s], rozbójnik o Naksos, syn Boreasza; utopił sil w studni
dotknięty szaleństwem przez Dionizosa ubłaganego prośbą kobiety, którtl B.
napastowsl.
Buzyrys [gr. Bori.rini.s], król Egiptu, syn Posejdona i Lysianassy; zx radą
wróżbity, w celu odwrócenia klaski nieurodzaju, pozbawiał życia cudzoziemców
przybyłych do jego kraju i składał jako o(iarE Zeusowi. Został zabity przez
Heraklesa, którego zamierzał także zlożyć na ofiarę, w czasie gdy ten wracał z
kraju łlesperyd.
Dramat: Eurypides (fragm., V w. p.n.e.). Esej: IzokrW es (IV w. p.n.c.).
Opera: Ci. 1'escetti.
Byblida [gr. Brhlis], córka Miletosa, eponima i założyciela miasta Milet,
prawuuczka króla Minosa. Zakochała się w swoim bracie Kaunusic, który
przerażony jej kazirodczą IltlITll~lnością, uciekł z Miletu i założył w Karii miasto
Knunus; zrozpaczona B. po długiej tułaczce chciała popełnić samobójstwo, lecz
litościwe nimfy zamieniły ją w źródło.
palety

C
Cacus -. Kakus. camenae -~ kameny. Carmenta --. Kannenta. Carna -ł Karna.
Cassandra -3 Kasandra. Cassiopea ~ Kasjopeja. Castor -~ Dioskurowie. Cef'alus
~ Kefalos. Cckrops -. Kekrops.
Cekulus [łac. Caeculus], założyciel miasta Preneste w Lacjum (obecnie
Palestrina), syn Wulkana i młodej pasterki. Gdy pewnego razu dziewczyna
siedziała przy ogniu, wyskoczyła zeń iskra i padła jej na tono; w ten sposób
został poczęty C. Wychowywał się wśród pasterzy; później założył miasto z
pomocą swojego boskiego ojca. Uchodził za protoplastę rodu rzym.
Cecyliuszów.
centauromachia - centaury.
centaury (gr. Kentauroi, łac. Cenluurt~, dzikie plemię półkoni-półludzi, synowie
Iksjona i chmury ukształtowanej przez Zeusa na podobieństwo bogini Hery, do
której Iksjon pałał namiętnością. C. mieszkały w wyżynnych lasach Tesalii,
żywiły się surowym mięsem upolowanych zwierząt, oddawały się pijaństwu,
porywały kobiety. Wielokrotnie walczył z c. Herakles. C. dokonywały gwałtów i
dzikich napadów; najbardziej znana jest ich walka zw. cen tauromachią (gr.
mache = walka], przeciw ~ Lapitom, podczas wesela Pejritoosa z Hippodamią
(2); w walce tej, której pocz4tkiem była próba zgwałcenia Hippodamii przez
jednego z c., zostały one pokonane przez Lapitów, pod wodzą Pejriloosa i
Tezeusza. Jedynie dwa c.: Chcjron i Fotos, po
chodz4ce od innych rodziców, róźniły się od swoich pobratymców: dobre,
mądre i cywilizowane, były wychowawcami wielu gr. herosów.
Rzeźba: Walka centauróH~ = Lapitonu na zuch. przyczółku świątyni Zeusa w
Olimpii (l. poł. V w. p.n.c.), płaskorzeźba na zach. fryzie Tezejonu w Atenach
(2. poł. V w. p.n.e.), liczne sceny tej walki na płaskorzeźbach w pd. części
Partenonu; Michał Anioł (płaskorzeźba, ok. 1493), J. Pradier, R. Begas, A.
Rodiu. Malarstwo: amfora czarnofg. (ok. poł. V w. p.n.c.), attycki krater
czcrwonofig. (ok. 470 p.n.e.), freski z Pompc,jów (I w. n.e.); P. P. Rubens, A.
Bocklin, l,. Corinth i in., P. P1C21SS11 (litografia, 1959).
Dramat: G. Kaiser, F3. Unger, S. Madia.
Poezja: G. M. de Guarin, '~h. S. Moore, H. 3iofmannstahal, M. Jastrun, J. M.
Rymkiewicz.
Powieoa: M. Babus Walka ccntcrurdw (1922), J. Updike C'entnur (1963).
centimani ~ hekatonchejrowic.
Cerber (gr. Kerbero.s, 3ac. C'erberu.sJ, trójgłowy pies z wężem zamiast ogona,
pilnujący bramy łładesu i broniący żywym wstępu do Podziemia. Uchodził za
syna Echidny i Tyfona, jego rodzetistwo to potworny pies Orlros, -~ hydra
lcrnejska i -~ lew nemejski. C. bezlitośnie rozszarpywał żywych, którzy usiłowali
dostać się do Hadesu; niektórym jednak udało się uśpić jego czujność (np.
Psyche) lub go obłaskawić (Orfeusz). Herakles ujarzmił C. i wyprowadził go z
Podziemia z rozkazu Eurystcusza.
47

Cerem
Herakles z C'crbercm.
Cerem, Ceres -. Demcter.
Chalkon [gr. ('hcilkon], woźnica i przyjaciel Antilochost~; został zabily przez
Achillesa w czasie walki z królową Amazonek 1'entczyleją, której zakuchany Ch.
przy_ szedł z pomocał.
Chaos [gr. C'hcio.s~, pusta, ziejąca przestrzeń. personilikucja stanu
wszechświata poprzedzającego powstanie bogów i ludzi oraz wszelkiego
porządku; z C'h. zrodziły się podziemne bóstwa Ereb (Ciemność) i Nyks (Noc),
z tych zaś narodził si4 Eter (Powietrze) i łłcmera (Dzień).
Chariklo [gr. C'huriklu]: 1. Małżonka cenW ura C:hcjrona, opiekunka Jazona i
Achillesa, córka Apollina lub Okeanosa. 2. Ulubienica bogini Ateny, murka
wróżbity Tcjrezjasza, który stracił wzrok, gdyż ujrzał nagał boginie w ktłpicli.
Charon [gr. C'luńom], przewożnik dusz zmarłych w Hadesie; przeprawiał je ło-
dzią na drugi brrcg Acheruntu; syn ł=rebu i Nyks. Przedstawia no gu,jako broda
48
Hermes przekazuje duszę zmarłego ('huronowi.

charyty
tego, siwego starca, ubranego w łachmany, w kapeluszu na głowic. Był bez-
względny i bezlitosny, nie wpuszczał do swojej łodzi żadnej żywej istoty ludzkiej;
od dusz domagał się zapłaty jednego obola; stąd gr. zwyczaj wkładania zmarłym
do ust monety przed pochówkiem, aby mieli czym zapłacić Ch. za prieprawę.
Dla dusz ludzi, którym na ziemi nie sprawiono pogrzebu, nie miał miłosierdzi :
brutalnie odpędzał ich od swojej łodzi, skazując na bezkresny tułaczkę.
Kilkakrotnie musiał jednak przewieżć swoją łodzią żyjących, np. Heraklesa,
Orfeusza, Eneasza. Ch. występował także w mitologii i religii etruskiej jako
skrzydlaty demon śmierci.
Malarstwo: J. de Patinicr, G. M. Crespi, K. lleider i in.
Dramat: H. Sachs.
Charybda [gr. C'lla~_vbdis], potwór morski micszkaj~cy w skalnej grocie nad
Cieśniną Mf'Sy2lSk~, oddzielajhcą Italię od Sycylii; córka Posejdona i Gai. Jako
dziewczyna była niezwykle żarłoczna, m.in. Heraklesowi ukradła i pożarła część
zwierząt ze stada Geryona, za co została przez Zeusa zamieniona w potwora.
Ch. pochłaniała trzy razy dziennie ogromne ilości wody z cieśniny, razem z prle-
pływajhcymi okrętami, dla których nie było ucieczki, ponieważ po drugiej stronic
cieśniny znajdowała się -. Scylla (I). Stąd powiedzenie "między Scyllą i Cha-
rybdą".
charyty [gr. C'luirito.s], trzy boginie wdzięku i piękności, córki Zeusa i
Eurynome (lub Afrodyty): Eufrozyne, Talia i AgI aj a. Uważano je za towarzyszki
Afrodyty, a także Ateny, Dionizosa, a nawet Erosa. Rozpalały ludzkie serca,
napełniały jc radością, były patronkami zajęć umysłowych, dzieł sztuki,
przyjaznych stosunków społecznych. Mieszkały na Olimpie, łtEczyła je przyjażń
z --~ muzami,
w których towarzystwie często występowały. Rzymianie nazywali ch. g r a cj am
i [łac. gratiue].
Rzeźba: Przedstawienia ch. odegrały szczególną rolę w sztukach plastycznych.
np. płaskorzcżba z ateńskiego Akropolu (VI w. p.n.c.), z wyspy lazos (V w.
p.n.c.):
i ~I~ ~/ ~ \L j
~ 1~ I ,
I J.
Charyty.
('baryty.
~l Slownik ,ikcrlny. Mitolugi~ grecka i riymska

Chejrun
w czasach nowożytnych: G. Pilon, A. Canwai, R. ~T'horvaldsen, ,I. ,1. Pradier.
Malarstwo: S. Rotticcl3i, Correggio. 7 intoretto, P. I'. Rubens i in.
Chejron [gr.(.'huron], Chiron [3ac.], m1dry i dobry centaur, syn Kronosa i Filyry,
nrl? Chariklo (1), ojciec Okyrroc. Micszkal w górach I'clionu w Tesałii, był
przyjaźnie nastawiony wobec ludzi: dzię_ ki swoim licznym umiejętnościom
otrzymanym jako dary od Apollina i Artemidy, stał się wychowawcy i
opiekunem wielu bohaterów: Achillesa, Jazona, Knstor~ i Polluksa, a także
Peleusa, Amtiaraosa, Nestora. Szczególne umiejętności, które Ch. przekttzywuł
swoim uczniom, to medycyna (chirurgia), sztuka wojenna, myśli
stwo, muzyka; uczył ich również dobrych obyczajów i kodeksu uczciwego
postępowania w źyciu społecznym. W czasie walki Heraklesa z centaurami, Ch.,
który stał po stronic łłcraklcsa, został przez niego przypaadkowo zraniony
strzałą zetrutą krwią -~ hydry Icrnejskiej; mimo ogromnych cierpicń, nic mógł
umrzeć, gdyż był obdarzony nieśmiertelnością; z mąk wyzwolił go dopicro
Prometeusz, przyjmując ten dar w zamian za swoje śmiertelność. Zeus po
śmierci umieścił Ch. na nicbicjako gwiazdozbiór Centaur [łac. C'on~uuru.s].
RzeYba: R. Thorvaldsen, R. Rinaldi. Malarstwo: rzym. freski z Ilcrkulanum (I
w.), F. Lippi, A. C('hejron z Achillesem.
50

cyklopi
Dramat: R. C. Trevclyan.
Powieść: J. Updike C'cnluur (1963). Chimera [gr. C'kinrairu]. potworne zwierzę
bajeczne z głową Iwx lub kozy i ogonem węża; niekiedy przedstawiano Ch. jaku
stwór o kilku głowach (kozy, wpżx, Iwa. smoka). Podobnie jak Cerber,
uchodziła za płód Echidny i Tyfonu. Została zabita przez Bcllerofonta.
Recepcja mitu o Ch. zob. Bcllerofon(t). Chiron -. Chejron.
Chloris [gr. Cirlóris], żona Ncleusa, matka Nestora; była jedyną córką Amłiona i
Niobe, oszczędzoną przez Apollina i Artemidę z pogromu dzieci Niobe.
Chryzaor [gr. C'lrr_y.suor = człowiek o złotym mieczu], urodzony ze złotym
micczem, syn Meduzy i ł'osęjdona, brat Pegaza, ojciec Geryona i Echidny.
Chryzeida [gr. Cfrrr.sei.s], branka Agamemnona, córka Chryzesa ( I ), kapłana
Apollina, z miasta Chryza w Troadzic, zdobytego przez Greków w czasie
wyprawy trojańskiej (-~ Troja). Kiedy mimo próśb Chryzcsa Agamenu~on nic
chciał rnu zwrócić córki, zrozpaczony ubłagał Apollina, by zesłał na Greków
zttraz~: wówczas Agamemnon oddał Ch., ale zażądał w zamian Rryzeidy, branki
należącej do Achillesa. Stało się to przyczyną długicgu sporu między Achillesem
a Agamemnonem.
Chryzes [gr. C'hr:v.so.s]: 1. Ojciec Chryzeidy, kapłan Apullinx z miasta Chryztt
w Troadzic.
2. Wuuk Chryzesa ( 1 ). syn Chryzeidy i Agamenuwna.
Chryzyp [gr. C'hr_v.sipyo.s~, królewicz z Pisy w Elidzie, syn Pelopsa i nimfy
Aksiuche; uwiedziony przez Lajosa, popełnił ze wstydu samobójstwo lub, wg
innej wersji, zosW t znamową ich matki HippodChtonia [gr. C'hrhoniu]: 1. Jedni z córek
Erechteusa, złożona na oliar~ przebłagttlną w czasie walk Ateńczyków przeciw
Eleuzyjczykom; wg innej wersji mitu popełniłu samubójstwo wraz z siostrami,
gdy jedna z nich rniah zostać złużontr na ofiarę; wg jeszcze innej wyszła ztt mtłż
za swego stryja, Rutese.
2. Dziewczyna z miasta Hcrmione, jej dziełem była świątynia bogini t)emctcr
(Dcmcter Chtonia).
Cimmerii -> Kimeryjcrycy.
Cipus [łdc.], wódz rzym., któremu miały wyrosnąć nx czole rogi zapowiadające,
wg wyroczni, otrzymanie królestwa; C'.. który był zagorzałym republikaninem.
zażądał, by senat skazał go na wygnanie. Ostatecznie w uznaniu jego prawości
chtrrakteru obdarowano go taką ilością ziemi, jaką zdołał zaorać w ciągu jednego
dnia.
Lirce -~ Kirke. Clio ~ Klio. Clymene - Klymene. Clytaemestra ~ Klytajmestra.
Cocytus -ł Kokytos. Compitalia ~ Kompitxlia. Concordia -~ Konkordia. Coronis
-. Koronis.
Cupido ~ E:ros. Curtius -. Kurcjusz_ Cycnus -~ Kyknos.
cyklopi [gr. Kyklopes, łac. ('.rolopc.s], plemię olbrzymów; przedstawiano ich z
jednym okiem pośrodku czoła, zrECZnych i silnych. Najstarszym pokuleniem c.
mieli być trzej synowie Uranosa i Gai: Arges, Rrontcs i Stcropes (lub
Astcrupcs). Z.ostali oni strąceni przez Uranosa do Tartaru, uwolnieni ł~t-zcz
Kronosktóremu z wdrieczności ofutrowali grzmot, błyskawica` i piorun, Posejdonowi
trójząb, a Hadesowi hełm czyniący go niewidzialnym. Ztrbił ich Apollo, z zemsty
za uśmiercenie przez
51

cyklopi
Zcusa za pomocą pioruna, wykutego przez c., jego syna Asklepiosa. Inną grupą
c. byli mieszkający na Wyspach Eolskich lub na Sycylii, dzicy olbrzymi, którzy
w podziemnych kuźniach kuli dla hogi>w broń pod kierunkiem Fie(tijsfosa.
Najlepiej znani są c. przedstawieni przez Fiomcra; mieszkali w skalnych grotach
na wyspie, identytikowanej jako Sycylia, trudnili się pasterstwem, byli
kanibalami, odznaczali się ogromną siłą i dzikością. Opisany w Ocfc.sei Homera
ludożerca
Polifem był synem Posejdona; oślepiony przez Odyseusza i jego towarzyszy.
Był też szczep c. - budowniczych, którzy w słuźbie herosów (np. Projtosa w
Tyrynsie, Perseusza w Argos) budowali mury obronne (tzw. mury cyklopowe),
wznoszone z ogromnych bloków skalnych.
C. z Wulkanem malował '('intoretto (1578). Postaci c. pojawiają się w wielu
dziełach starożytnych: Homer Oclvscja, Hezjod TeoKonia, Tcokryt, Wergiliusz i
in.

D
Dafnc [gr. duphne = laur, wawrzyn), nimllt rzeczna, córka boga rzeki Penejos w
Tesalii (lub wg wersji arkadyjskiej rzeki Ladon) i Gai (niekiedy uważyna za ,lcJ
kapłankę). Zakochany w niej Apollo ścigał ją przez las aż do brzegów rzeki ojca,
lecz kiedy miał j~ już dosięgnąć, została przez Penejosa zamieniona w drzewo
1sji w D. zakochał się Lcukippos (2), który usiłował się do niej zbliżyć w prze-
braniu dziewczęcym; zazdrosny Apollo doprowadził do wykrycia podstępu
przez nimfy, po czym korzystając z zamieszania starał się pochwycić D. Zeus
jednak z litości zamienił ją w laur. Zachowała się mozaika z Antiochii
przedstawiająca D. i Apollina (IV w. p.n.c.).
Rzeźba: G. L. Bernini, B. F'alcone, G. Cignaroli i in.
Malarstwo: Fresk z Pompejów (1. w.), A. Pallaiuolo, A. Schiavonc, F'. Gessi, F.
Trevisani, Ci. F. Watts i in.
Dramat: H. Sachs, J. Bridie.
Poczjzt: Owidiusz Melnmn~f~yt' (1 w.), G. Meredith, Th. S. Moore; poezja
pot.: S. Twardowski Dct/itis tr dr~wrn bohkotrc /~r=cmierrilu uit ( 1661 ), H.
Raszka, S. Grochowisk, J. Harasymowicz, M. Białoszewski.
Opera: J. Peri, Fł. Schutz, V. Puccilelli, A. Bird, R. Strauss i in.
Dafnis [gr. cluphnc = wawrzyn, laur], pttsterz sycylijski, syn łlermesa i nimfy;
urodził się w gaju laurowym. wychowywuł wśród nimf leśnych i pasterzy; wypx-
sał stada u stóp Ftny, polowatł na zwicrzęta. ~!rał na syrincłze i układał pieśni
- pasterskie, tzw. bukoliki. Był niezwykle pięknym młodzieńcem, kochały się w
nim nimfy i patstcrki; jego pieśni, ktć>rych uczył go 1'an, zyskiwały mu miłość i
sławę. Umarł z powodu miłości: chcłpitlc się, iż potrafi oprzeć się IcJ pokusom,
wywołał gniew 1-,rosa i Afrody_ ty, którzy sprawili, żc zakochała się w nim zc
wzajcnuu>ściat nimfa imieniem Nomu (lub Nais czy też Likc), która zażądała od
nico przysięgi ciozgonncj wierności; kiedy zakoch,vł sic w innej nimfie (lub
został przez nitl uwiedziony) za złamanie przysięgi stracił wzrok; z rozpaczy
rzucił się ze skały lub został w nią zamieniony. Wówczas I lermes zabrał go do
nieba. Według innEj wersji mitu piraci porwali jego ukochaną nimfę do Frygii:
próbę jej ocalenia D. byłby przypłacił życiem. gciyhy nie pomoc łicraklesjest bohaterem wielu gr. i rzym. sielanek, m.in. Tcokryta, Wergiliusza, a także
powieści l.ongosa l7oJi~is i C'hloo ( ł 11 w. ).
Rzeżba: J. P. C'ortot, J. Brian i in. Malarstwo: P. Bordonc, 1'. van der Werff, F.
(ićrard.
ł~ramat: T. Tasso, ł:. L. Mursclli i in. ł'ocmOpera: A. Scarlatti, ('h. W. Gluck; H. Mctrćchal, G. Mulć.
Dajdalion [gir. Dnidnlion], myśliwy i wojownik, odznaczający się gwałtownym
usposobieniem. Był synem Lucilćra (Gwiazdy Poranncl), bratem Kcyksa. Po
śmierci ukochanej córki. zabitej pricz Artcmidę, z rozpaczy rzucit się zc szczytu
Parnasu, lecz bogowie zamienili go w krogulca.
53

daktvlowie
daktyluwie [gr. dńktylo.s, łac. clnctt~lu.s = palec], frygijskie demony
mieszkające w górach Ida w Troadzic, przypisywano im różne umiejętności,
wymagające niezwykłej zręczności, a przede wszystkim obróbkę żelaza.
Uważano d. także za czarodziejów i twórców misteriów, łączono ich z kultem
frygijskiej bogini Kybcłe, czczonej w górach Ida. Ich liczba wahała się od pięciu
do dziesięciu: pięciu braci i pięć sióstr; wg niektórych wersji -- miało ich być
nawet sto. Byłi spokrewnieni z - kurctami i dla zabawienia nutłego Zeusa
urządzili pierwsze - igrzyska olimpijskie.
Uanae [gr.], królewna argiwska, ukochana Zeusa, córka Akrizjosa, matka Perseu-
sza. Kiedy wyrocznia przepowiedziała. że syn D. zabije Akrizjosa, ten uwięził
córkę w wieży r brązu, nie chcąc dopuścić do niej żadnego mężczyzny, jednak
gdy Zeus uwiódł ją w postaci złotego deszczu, urodziła Perseusza. Wówczas
Akrizjos zamknął córkę wraz z dzieckiem w skrzyni i kazał puścić na morze.
Skrzynia dopłynęła do wyspy Serifos, gdzie wyłowił ją Diktys, brat króla tej
wyspy, Polydektesa, i zaopickował się rozbitkami. Według powszechnicjszej
wersji mitu Polydektes zakochał się w D. i chcąc się pozbyć Perseusza już jako
dorosłego młodzietica, posłał go po głowę Meduzy. Podczas nieobccności
I'erscusza, usiłował zmusić D. do małżcnstwzt; Perscusz po powrocie zamicnił
Polydcktesa i jego towarzyszy w kamienic, ukazując im głowę Meduzy, a
królestwo oddał Diktysowi. Następnie D. wyruszyła z nim i jego żoną An-
dromedał do Argos, gdzie została u swej rnatki_ Zob. I'erseusz.
Malarstwo: Tycjan, J. Gossacrt, Correggio, A. Carracci, A. van Dyck, Rem-
brandt i in.
Dramat: Ajschylos (V w. p.n.c.), Sofoklcs
(V w. p.n.c., fragm.), Eurypides (V w. p.n.c., fragm.), Tacconc, A. Tclesio.
Poemat: W. Morris, Th. S. Moore, R. Nichols.
Opera: A. D. Philodor. H. G2irtner. R. Strauss i in.
Danaidy [gr. Dcanaides], pięćdziesiąt córek króla Danaosa. W wyniku sporu
między Danaosem at jego bratem Ajgyptosem o władzę w Egipcie, Danaos ze
strachu przed pięćdziesięcioma synami Ajgyptosa uciekł z córkami do Argos.
Synowie A.jgyptosa podążyli wraz z ojcem w ślad za nimi i zażądali, by córki
Danaosa ich poślubiły. Za radą ojca. D. uzbroiły się w sztylety i zamordowały
swoich mężów w noc poślubną; jedynie Hypenncstra oszczędziła swego męża,
Lynkeusa; ciała pomordowanych zostały pochowane pod murami Argos, a
głowy wrzucone do Jeziora Lernejskiego. D., oczyszczone później ze zbrodni
przez Atenę i Hermesa, poślubiły zwycięzców w wyścigach zorganizowanych
przez ich ojca, a ich potornkowic mieli dać początek plemieniu Danaów. Po
śmierci D. miały za karę w Podziemiu nalewać przez całą wieczność wodę do
dziurnwcj beczki.
Rzeźba: A. Rodin (1890).
W starożytności trylogię tragediową o D. napisał Ajschylos (525-456 p.n.e.); za
54
Danaidy i Syzyf w Podziemiu.
Deifobos
chowała się z niej tylko jedna część BlaRcrlnice.
Dramat: J. O. Gombault, Riupeoux, T. J. Dibdin, V. Hardung, A. Sikelianos.
Opera: F. Cavalli, A. Vivaldi, Ch. W. Gluck, J. S. Mayr i in.
Danaos [gr.], syn króla Egiptu, Belosa, i Anchinoc, bliźniaczy brat Ajgyptosa,
ojciec Danaid. Otrzymał w spadku królestwo Libii, lecz ustępując przed zabor-
czoŚcią swego brata i jego pięćdziesięcioma synami uciekł z córkami do Argos,
gdzie przy ich pomocy wymordował ścigających ich młodzieńców; następnie,
dzięki niezwykłemu zdarzeniu z wilkiem, Argiwowic wybrali D. na króla. Uważa-
no go za budowniczego zamku obronnego w Argos, gdzie potem miał się
znajdować jego grób. Zob. Danaidy.
Dardanos [gr.], mityczny przodek Trojan, syn Zeusa i Elektry (1), brat lasjona i
Harmonii. Opuściwszy ojczyst4 Samotrake, przybył do Azji Mniejszej, gdzie
został przyjęty życzliwie przez Teukrosa, i założył tam miasto Dardanię, ud
którego później nazwał tak cały kraj; zbudował równiei. Troję i panował nad całą
Troadą. Według tradycji italskiej miał być synem Korinlosa, księcia etruskiego
miasta Kortone; stamtąd wyemigrował do Frygii w Azji Mniejszej, symbolicznie
łącz4c, jak uważali Rzymianie, Italię, z Troad~ i Trojy.
Daunus [gr. Dnm7in.c lub Dnuno.s~, eponim plemienia Daunów (pd. Italia),
który przybył tttm z furii i pokonawszy lamtejszych mieszkańców -- Ausonów,
założył własne królestwo. Kiedy Diomedcs (I) zjawił się w Apulii, D. obdarzył go
ziemią i ręką swej córki. Miał być ojcem Turnusa, księcia Rut ulów.
Dedal [gr. Daldalos, łac. Dooclrrhr.s], ateński wynalazca, architekt, mechanik,
rzeźbiarz, wnuk króla Aten, Erechteusa. Dzięki jego osiągnięciom i niewyczerpa
ncj inwencji dokonał się w Grecji, wg Ateńczyków, ogromny postęp tcchniczny.
Kiedy opanowany zuzdraścią D. zabił swego siostrzeńca i ucznia I'crdiksa (2)
lub f glosa (2), który wYłirzedził gu w pumysłowości, zoslttł sktrzany prxer
areopag ateński na wygntmic. Schrunil się w'ów_ czas na Krccic, u krółti
Minosa. ktin-y powierzył mu wybudowanie -a labiry'utu. przeznaczonego dla
potwora Minut.mra. Kiedy D. podsunął Ariadnie pomysł ufiarowania 'łezeuszowi
kłęhkn nici,! w celu łatwiejszego wydostania się z labiryntu, Minos zamknął go w
tej budowli wraz z synem lkarern. D. posługując się skrzydłami z piór
zlepionych woskiem zdołał wraz z synem stamtąd zbiec: Ikar wpadł do morza
wskutek nieostrożnego zbliżcnia się do słońca, D. nW umiast dotarł do Sycylii i
schronił się u króla Kokalosa, który przyJ~l go Jako nadworwgu architekta.
Rzeiba: Donatcllo, A. C'ttnuva, M. Ayrtun.
Mal~trslwo: freski r Pompcjów (I w_~; Tintorctto, P. ł3rucgcl (st.). Cartrvaggio,
A. Sacchi, A. van Dyck i in.
Dramat: 11. Eulcnbcrg, L. dc l3u,is, F'. Diettrich, A. Sikelianos, W. Binal. Poezji:
A. K. Sabin, J. R. Andcrson. Literatura pol.: P. łłcrtz. poemat Smcij Dcctala
(1969), J. lwaszkicwicr.- nowela lkor (1945).
Deifobos [gr. Deiphobn.sj, syn ł'riłlektorzc, bo ha terów trojańskich, postać niezwykle tragiczna. Rcnpoznał
porrucunego w dzieciństwie Parysa, który jako paS(CCZ 7 gór podczas igrzysk
w ~Trui zwyciężył swych braci. Po śmierci farysa poślubił łłclcnę, która w chwili
zdobycia Troi wydała go Menclaosowi i Odyseuszowi; Menclaos zabił D. i
okaleczyl jego zwłoki. Eneusz spotkał jego cień w I'ud
zremm.
S$

Deifontes
Deifoetes [gr. Deiphónte.s], potomek Heraklesa, mąż Hyrneto, córki T e m e n o
s a. Kiedy Temcnos objął panowanie w Argos, dopuścił do współudziału w
rządach D., przez co zginął zabity przez własnych synów, którzy obawiali się
utraty władzy na rzecz szwagra. D. zmuszony do ucieczki z Argos, schronił się
w Epidauros, gdzie król ł'ityreus oddał mu tron. Szwagrowie z zemsty porwali i
zabili jego LOnę.
Dejanira [gr. Deianeira], królewna kalidońska, córka Ojneusa i Altei, siostra
Meleagra; żona Heraklesa, który ją poślubił na prośbę spotkanego w Podziemiu
ducha Meleagra, stoczywszy przedtem walkę z rywalem do jej ręki, bóstwem
rzecznym Achcloosem. D. urodziła syna Hyllosa. W czasie pewnej przeprawy
przez rzekę centaur Ncssos usiłował zgwałcić D., został jednak zabity przez
Heraklesa; przed śmiercią dał D. truciznę sporządzoną z własnej krwi, która
rzekomo miała jej zapewnić wierność męża. Kiedy ten zakochał się w pięknej
brance Zole, córce króla Ojchalii, Eurytosa, D. posłała mężowi szatę nasączoną
trucizną, otiarowaną jej przez Nessosa. Zatruta szata paliła żywym ogniem ciało
herosa, przyprawiając go o niewysłowione cierpienia, którym sam położył kres
spaliwszy się na górze Ojta. D. z rozpaczy popełniła samobójstwo.
Dramat: Sofokles Trachinki (przed 416 p.n.e.), Seneka (mł.) Herakle.s na Ecie
(przed 65 n.e.).
Dejdamia [gr. Deidameia], królewna z wyspy Skyros, córka Lykomedesa. Kiedy
Achilles przebywał na tej wyspie w przebraniu dziewczęcym wśród córek króla
Lykomedesa, uwiódł D., która wydała na świat syna Pyrrosa, znanego bardziej
pod imieniem Neoptolemosa.
Dejmos - Fobos.
Dclfy [gr. Delphoi, łac. Dolphy, miasto
w Fokidzie, u stóp góry -ł Parnas, siedziba starożytnej wyroczni Apollina, naj-
sławniejszej w całym gr. świecie (obecnie: Kastri). Główną częścią owego
zespołu świątynno-miejskiego była świątynia Apollina wraz z świętym okręgiem
(hieron) w formie trapezu, otoczonym murem i przeciętym sześcioma tarasami,
które łączyła święta droga: po obu jej stronach wznosiły się pomniki i skarbce.
Początkowo D. nosiły nazwę Pytho i prawdopodobnie były siedzibą kultu Gai
strzeżoną, wg legendy, przez smoka -~ Pytona, którego zabił Apollo, po czym
ustanowił tam swoją wyrocznię i -. igrzyska pytyjskie, które odbywały się w D.
co cztery lata. Kult Apollina jako boga wyroczni w D. został zapoczątkowany w
VIII w. p.n.e. Nad wejściem do jego świątyni umieszczono napis gr. gnóthi
seautón (poznaj samego siebie); wewnątrz znajdował się posąg Apollina, trójnóg,
na którym zasiadała P y t i a, tj. kapłanka Apollina, wypowiadająca w ekstazie
(pod wpływem wyziewów ze szczeliny w ziemi lub odurzających kadzideł) swoje
wyrocznie, a także słynny kamień (-. omfalos) uważany za pępek świata.
Ponadto w D. znajdował się święty okręg Ateny Pronoia oraz miasto i stadion.
Delos [gr.], mała wyspa (obecnie: Mikri Dilos) w archipelagu Cyklady na Morzu
Egejskim, miejsce narodzin Apollina i Artemidy; wg mitu - D. jako jedyna ziemia
udzieliła gościny i miejsca na połóg ich matce - bogini Latonie; w nagrodę za to
Zeus umiejscowił ją w środku archipelagu. Od najdawniejszych czasów była
ważnym ośrodkiem kultu Apollina; tutaj co cztery lata odbywały się tzw. Delia,
uroczystości ku czci Apollina, ustanowione, wg mitu, przez Tezeusza, złożone z
ołiar, zawodów i uczty świątecznej.
56

Demeter [gr.], bogini, Matka Ziemia, opiekunka zbóż i plonów, dojrzewania, rol-
nictwa i wszelkiego wzrostu. Córka Kronosa i Rei. W związku z Zeusem
urodziła córkę Persefonę, która została porwana przez swego wuja Hadesu w
Ennie na Sycylii lub w - Eleuzis. D., która usłyszała krzyk córki w chwili
porwania, w poszukiwaniu jej przemierzyła cały świat, nie jedząc ani nie pijąc
przez dziewięć dni i nocy; dziesiątego dnia
Demetcr
wszystkowidzący Helios wyjawił jej, wiedziony litością, kto był sprawcą porwani
. Pod wpływem żalu i gniewu U. zaniechała swej troski o ziemię, która przestała
wydawać plony; dzięki interwencji Zeusa, Persefona, na podstawie uktadu, część
roku spędzała odtąd na ziemi (wiosna, lato), część zaś w Podziemiu (jesień,
zima) u swego męża ł-ladesa. Mit ten interpretowano jako alegorie natury:
Persefona musi zstępować na zic
Demeter (Ceres) siedząca na tronie.

Demufon(t)
mię jak ziarno, po tu, by moglo w-rejść nuwc zboi.c. C'z~ts jej pobytu w Pod-
zicmiu, to ukres kiedy smutna D, zanicdhujc ziemię, która nie wydąje plonów;
kiedy Pcrscfonn powraca z Podziemia, radosna D. obdarza ziemię wszelkimi
ptodami. W czasie swoich wędrówek w poszukiwaniu córki C7. trafiła do Elcu-
sis, gdzie w służbie Metanejry, żony króla Kclcosa opiekowała się małym Dc-
nuo~ontcm ('), który z powodu roztargnicnia I). stracił życic (lub nicśmicrtel-
ność); chc;lc wynagrodzić rodzicom stratę a~na, n.mcryla jc~o brata.
Triplolemostj_ uprawy ihóż, którą rozpowszechnił po ~wiccic. Do mitu o D.
nttlcżały także opowiadania u jy przyęodach miłosnych i 1'os~jdoncm i
lasjoncm. Kult D. rozwin1=.Icusis. na Sycylii. na Krccic, w I rmji i na 1'cloponezie. W Eleusls culbywaly
sie na cześć D. i Persefouy uroczystosci i misteria, które miitły zwtajcnuticzonym szczęście w ży_ ciu pośmiertnym. W Rzymie identylikowaoo
I). z dttwnvm Itttyńskim bóstwem C c rc a ((' c r c r al). Atrybuty ł).: cyprys,
,mfodclos, koęut, pochodnia, kłus zboża i kwiat metku.
Rzciha: relief z Elcusis (V w. p.n.c.), posąg z Knidos (kopia, IV w. p.n.e.): 13.
Ammanuti. V. Rousseau.
Malarstwo: attycki skyfos czerwonofig. (V w. p.n.c.), fresk z Ffezu (I w. n.e.);
B. 1'cruzzi, P. I'. Rubens, N. Poussin, A. Wattcau i in.
I)ranmt: M. 3_indemaycr, L. V. Ledoux. I'ucz_j,t: hynui homerycki Na Dcrruner
(VII w. p.n.c.), Kallintztch hymn Ncr Dc_ nuvry (111 w. p.n.c.), F. Schiller
Skcrnga C'crrvo'. AIennysun DenuIrr I Per.sę~bnu. I.. D. I3ill Drnutrr.
Opera: L. W. Wolf, Fł. Baker i in. Kantata: K. Szymanowski Dcmetrr (1917).
LitertUura pol.: S. Wyspi~uiski Noc listupurlotrv ( 1903). scena pożegnania D. z
Korą, J. S. Sito Siecfrnt sonelriw du Per.eęfi~nr (1960), J. Iwaszkiewicz f)onu_
ter (1958).
Demufon(t) [gr.]: 1. Król Alen, uczestnik wojny trojatiskicj, syn Tezeusza i
Fedry, brat Akamasa. Wraz z nim wyzwolił swoją babkę Ajtrę więzioną w Troi;
ożenił się z córką króla trackiego, Fyllis, któru nic mog~c doczekać się jego po-
wrotu z Aten odebrała sobie życie. D. natomiast spadając z konia przebił się
własnym mieczem.
Opowiadanie o miłości Fyllidy do D. u Owidiusza Hrrnirlr.
Malarstwo: E. l3urnc-Jones. Dramat: W. Łomonosow.
Opera: A. Caldara, Ch. W. Gluck, K. F. Ciraun, J. Ił. Vogcl i in.
2. Syn Kelcosa i Metanejry z Eleusis, brat Triptolemosu, przypadkowo uśmier-
cony lub pozbawiony nieśmiertelności przez boginię Demeter podczas odpra-
wiania przez nią magicznych obrzędów.
Deukalion (gr. Derrl:ulion): 1. Krói Tcsalii, syn Prometeusza. Przed potopem, ze-
słanym na ziemię przez Zeusa, D. z żont~ P y r r ą zbudowali skrzynię (arkę), w
której zdołali się uratować i wylądować w górach Parnasu: z woli Zeusa, który
przysłał do nich Flermcsa i pozwolił im wyrazić jedno życzenie, odnowili
wygubiony w czasie potopu ród ludzki; idąc rzucali za siebie kamienic, z których
powstawali mężczyźni i kobiety. Nąjstarszym synem D. i 1'yrry miał być Hcllen,
mityczny przodek Greków.
Malarstwo: B. Peru-rzi, L. Orsi, G. M. Bottalla i in.
Dramat: F. A. Werthcs, H. .1. Rchfisch. Opera: P. Montan Berton, G. Sari, E.
Diache i in.
2. Uczestnik łowów na ~ kalidońskicgo
Sk

Dionizje
dzika, przyjaciel Tezeusza, syn Minosa i Pasifae.
Diana ~ Artemida. Dike -~ hory.
Diktynna -~ Britomartis.
Uiomedes [gr.]: 1. Uczestnik wojny trojańskiej, syn Tydcusa i Deipylc, po Achil-
Icsie najdzielniejszy bohater gr. pod Troją, pochodził z Ftulii. Brał także udział w
wyprawie - ł:pigoni>w. W czasie woj_ ny lrojańskicj dowodził oddziałami z Ar-
gus i Tyrynsu; z pomocą Ateny zranił w walce Afrodytę, a nawet samego boga
wojny Aresa i zabił wielu rycerzy trojuńskich; wraz z Odyscuszem urz~dził
wycieczkę do obozu trojańskiego i po
zbawił życia szpiega Dolonu oraz króla trackiego Resosa. Według późniejszych
wersji mitu towarzys .rył Odyscuszowi nx Lenu~os, aby zabrać stamtąd Filok-
teia. Po powrocie z wojny do Ftolii omal nic zginął wskutek zasadzki, którą za-
stawiła jego niewierna żona Ajgialcjtt. Zmuszony do ucieczki wywędrował du
Italii, gdzie znalazł schronienie u królet Daunustt, który obdarzył go ziemią i ręką
swojej córki. Przypisuje mu się za łożenie różnych miast i kolonii w Apulii.
Został pochowany na jednej z wysp w pobliżu wybrzeża Apulii.
RzeYba: J. T. Sergel, .1. N. Schaller. Malarstwo: krEtter czerwonofig. (IV w.
p.n.c.); G. F. Doycn.
Poezja: Homer llicrclu, ksipga V.
Dramat: M. R. Stera; opowiadanie S. Trebitsch.
2. Król plemienia Bistonów w Tracji, syn Aresa i nimfy Pyreny; miał klacze
żywiące się ludzkim mięsem D. dawał im na pożarcie przybyszów. Zabił go
Herakles z rozkazu króla Eurysteusza; wg nicktórych wersji -- rzucił ciału D. na
pożDione [gr.], córka Okeanosa i Tcthys lub Kronosa i Gai; wg jednęj z wersji mitu
ze zwi~zku z Zeusem urodziła Afrodytę (stąd epitet Afrodyty Dioneja). Niekiedy
uważana za jedną z f'Icjad.
Dionizje [gr. DinrV~.sin], święta attyckie ku czci Dionizosa: I ) D i u n i z j e M a
ł c czyli W i e j s k i c, obchodzone na przcłomie grudnia i stycznia, w związku z
otwieraniem naczyń z młodym winem; uroczystości obęjmowały zabawy
ludowe, procesje, występy trup xktorskich; 2) Dionizjc Wiclk ic czyli M i e j s k i
c, obchodzone na przełomie marca i kwietnia, połączone z procesją, składaniem
ofiar i ucztą; początkowo podczas I). odbywały się występy chórów
śpiewających dytyramby, tj. pie
59
I)iomedes i Odyseusz wykradaj~cy Pnlladiun.

Dionizos
śni kultowe ku czci Dionizosa, w pirinicjszych czastrch przedstawienia tr~tgeclii i
komedii w ateńskim teatrze Dionizosa. Ponadto charakter dionizy.Jski miały
także święta attyckie - Lenaje i ~ Anlcsteric.
Dionizos [gr. Uińptso.s], Bachus [gr. Bcikc~hn.c, łac. Bucchn.s], bóg wina,
odradza,ląccj siE przyrody i tragedii; syn Zeusa i królewny tebKiedy Semcle, kochanka Zeusa, zapragnęła, z namowy zatzdrosnej Hery, ujrzeć
króla bogjednak z popiołów matki sicściomiesięczny płód i donosił go wc własnym udzie
aż do właściwcj pory narodzin. D. (co oznacza: dwa razy narodzony) został
oddtmy na wychowanic siostrze Scmcle, Ino, i jej mężuwi AW owsowi. Gdy
Hera poraziła ich szaleństwem, Zeus przeniósł dziecko do krtyu Nysa i powierzył
opiece tamlejszych nimb, które nauczyły je uprawy wina. Ih>tknięty szaleństwem
przez wciąż nicnuwidzttctf go łicrę, D. tralił do bogini Kybclc, która go
uzdrowiła i wtajemniczyla w swoje misteria. Później udał się do Tracji, gdzie
został uwięziony przez króla Lykurga (I), jednak przy pomocy Tetydy zdolał się
schronić w morzu; Ly_ kurp zaś został ukarany przez Zeusa szaIcństwcm i
rozszarpany końmi przez własnych poddanych. Zaszczepiwszy swój kult w
krajach śródziemnomorskich, D. ruszył w orszaku stOyrów i bnchmenady) do Indii na wozie zaprzężonym w pttntcry; w tryumfalnym pochodzie
yjarzmil len ogromny kraj. Po powrocie do Cńecji s4trał się wprowadzić swój
kult w I~cbach. Iccz krtemu; za sprawą f). został jednak rozszarpany ntt gurrc Kitajron ł,rzez porażoną
szttleństwcm własny matkę Agzmc. podobnie w Argos D. sprowadził obtęd na
Projtydy,
gdyż odmawiały mu czci. W czasie podróży statkiem pirackim na Naksos D.
został zdradzony i uprowadzony przez piratów; unieruchomił jednak statek
opl~tawszy go bluszczem; przerażeni piraci, którzy wyskoczyli do morza, stali
się delfinami. Przed wstąpieniem na Olimp D. udał się jeszcze do Podziemia po
swoją matkę Scmclc, którą wprowstdził do nieba, gdzie przyjęła imię Tyone. Na
Olimpie poślubił Ariadnę, opuszczoną na Naksos przez Tezeusza, i zabrał jy do
nieba. Kult D. niewątpliwie powstał na Wschodzie, prawdopodobnie wc Frygii i
Lydii, a do Grecji dostał się z Tracji; został tu przyjęty z oporami, a sam D.
stosunkowo późno wszedł do pauteonu bóstw olimpijskich, jakkolwiek istnicją
dowody, że jego kult rozpoczął się w Grecji już w epoce mykeńskiej (ok. 1600-
1200 p.n.c.). W odróżnieniu od innych wielkich bóstw gr., D. przynosił ludziom
radość, rozpraszał ich troski (stad epitet Lyajos); jego wyznawcy popadali w
stan odurzenia, ekstazy, tracąc swoją zwyczajną tożsamość. Głównymi terenami
kultu D. w CUrccji były Beocja i Attyka, mniej rozwinięty był na Peloponczic.
Niekiedy przyjmował formę orgiastyczuych uroczystości, podczas których
kobiety, zw. menadami, pędziły po gó_ ruch z tyrsami i pochodniami, odziane w
koźle skóry; w szaleńczej ekstazie rozrywały dzikie zwierzęta i pożerały ich
krwawiące kawałki, wierząc, żc to sam bóg w ten sposób w nie wstępuje;
charakterystycznym elementem owych orgiastycznych uroczystości były maski.
W czasach historycznych orgie dionizyjskie (np. w górach Parnasu) przybierały
łagodnicjszą formę, a kult D. stał się religią pańslwową, czego wyrazctn mogą
być święta dionizyjskie w Attyce (-ł Dionizje). Wiele pierwiastków religii
dionizyjskiej przejęli i przekształcili orficy -- sekta religijna,
(i0

Dioskurowie
której założycielem miał być legendarny poeta tracki Orfeusz. W Rzymie
wcześnie utożsamiano D. z italskim bóstwem Liber Pater; od II w. p.n.e.
odbywały się ku jego czci orgiastyczne uroczystości (Bachanalia), w 186 p.n.e.
zakazane przez senat. Ulubionymi roślinami D. byty winna latorośl i mirt;
przedstawiano go xwykle jako młodzieńca z bujnymi włosami, z winną latoroślą
lub kielichem wina w ręku, wspartego na tyrsie.
Rzeźba: płaskorzeźba przedstawiająca D. z orszakiem na brązowym kraterze (ok.
330 p.n.e.), płasko rzeźba przedstawiająca ukaranie piratów (334 p.n.e.), pomnik
Lizykratesa w Atenach, l3nchus Michała Anioła (1497), J. Sansovino, L. Matielli,
B. Thorvaldsen i in.
Malarstwo wagowe: czara (ok. 540 p.n.e.), amfora (ok. 530 p.n.e.), attycka
amfora czerwonolig. (poci. V w. p.n.c.). Mozaiki: mozaika z Pelli (111 w.
p.n.e.), mozaika z Kolonii (fll w. p.n.e.), mozaika z Efezu ( 1. poł. V w. p.n.e.).
Malarstwo: Fresk w Villa dei Misteri w Pompejach (I w.), Tycjan, F. Zuc;caro,
C. de Vos, P. P. Rubens, D. Velazquez i in. Dramat: Eurypides, R. C.
Trevelyan, F. Schwicfart, H. W. Philipp, B. Vicrtel, J. Cocteau.
Poezja: hymn homerycki Do Dionizosa (nr 7), Nonnos (V w.).
Opera: M. Marais, C. Debussy, R. Strauss, Fi. W. Henie i in.
Literatura pot.: M. Szukiewicz, poemat Dioni~o.s (1901), J. Iwaszkiewicz
Dioni~jc (1922), Z. Herbert, dramat W jaskini /ilo=oków ( 1956).
Dioskurowie (gr. Diń.skounoi = synowie Zeusa], bliźniacy K a s t o r i ł' o I y d e
uk c s [łac. C'as~on i Pnlluxj, bohaterowie lacedemońscy (spartanscy), bracia
Eleleny i Klytajmestry, synowic Ledy. żony Tyndttrcosa, uwiedzionej przez
Zeusa pod postaciy łatbędzia. Niekiedy uważa się, żc
tylko llclena i Polydcukes byli dziećmi Zeusa, a Kastor i Klytajmcstra Tynda-
reosa. Kiedy Tczcusz upruwtsdził i uwięiil Helenę, D. wyprawili się do Attyki.
odbili siostrę i wzięli do niewoli rnalkę bohatera. Ajtrę. Brali udział w polowaniu
n,v --. kalidońskicgo dzika i w wyprawie ~ Argunautów, podczas której
Polydcukcs pokunał króla Bebryków, Arcykosa, w wuprowadzili swoje kuzynki, córki Leukipposa, Fojbe i Hilnjrę, wywiązała się z ich
narzeczonymi bójko. w której został zabity Kastor. Polydcukes, jako
nieśmiertelny, zabrany do nieba przez Zcusts, nic chciał larn być bez brW a:
Zeus pozwolił im więc na zmianę, co drugi dzień, przebywać wśród bogów na
Olimpic. Często utożsamiano D. z konstclacjq Bliźnięta; uważano ich za
opiekunów żeglarzy; jako znakomici jci.dźcy i tulcci byli patronami sportowców
i konkursów sportowych. Głównym miejscem kultu D. była Spxrttt, skąd
rozprzcstrzcnil się na całą Grecję, Sycylię i Italię. Za
y
~'f, ,v, r
~u`^~ i- _ 1
s ~ ~ s i;
Dioskurowie na koniach. Rewers srebrnej monety rtymskicj.
61

Dirko
równo w mitach, jak w litera turze i sztuce D. wyst~pują nierozłącznie. Jako
Spdrtanic symbolizują rywtrlizacjF miedzy Lakonią a Attyką. W Rzymie
wcześnie wprowadzono kult D., jednak bardziej popularny był Kastor: wierzono,
żc D. walczyli na czele ojeziorem Rcgillus w 496 p.n.c_ Świt(tynia ich znajdowała si4 nu Forum
Romanom, w pobliżu świątyni Westy, byli uważani za patronów rzym. stanu
ckwitów. Rzeźba: relief gipsowy Pnrvtanic curck l~emkippu.cu (2. poł. V w.
p.n.c.); B. Schiaffino. Malarstwo: hydrio czerwono(ig. (VI w. p.n.c.), 1'. P.
Rubens, G. D. de Chirico. DranrU: A. Danchct.
Poezja: Flymn homerycki Nu Uin.skurów (nr 33), 3l. Gslcttner (1942).
Opera: J. 3'h. Ramcau, F. Bianchi, L. Pausicri.
Dirko [gr.], żontv Lykosa, władcy Teb. zabita przez Amfiona i Zetosa, synów
Anliope, za złe tr;tktowanic ich matki. Po śmierci
zostałtr zamieniono w potok tcbański, noszący jej imic.
f)2
Dioskurowie, Leda i Tyndareos.
Ukaranie Dirko.

Dvdona
ński
Rzeźba: Apollonios i Tgrupa rzci.biarska przecłstawiajya scen; przywiązana D. do rogów ro~szalułego
byka.
Dis --~ I3adc.s. Discordia - Eris.
Dodona [gr. Dodcino], siedziba bardzo starej wyroczni Zeusa w górach Epiru.
Kapłani tej wyroczni udzielali odpowiedzi na podstawic szumu prastarych
świ~tych dybów lub dźwięków brałzowych mis porusznnych wiatrem.
Doros Mgr.], heros, eponim gr. plemienu~ Dorów; syn Hellera i Orseis, wnuk
l~cukaliona i ł'yrry; wg innej wersji mitu syn Apollina i nimfy Ftyi. Wraz zc
swoimi potomkami miał osiedlić sic na Pcloponczie.
driady (gr. dyrńcfes, od dru.v = dąb], nimfy leśne, a właściwie drzewne,
zamieszkiwały lasy dębowe, szczególnie czczone w Grc
cji; broniły ich przed świ4tokradcatni. D. od pttsd p~ryjmowtdy kształt dncw, w
których mieszkały; mogły je opuszczać i wychodzić v,a mąi,, jak np.
najsławniejszu z nich Eurydyka, żona Orfćusza. 1J. były nieśmiertelne, w
udri>żnicniu od h a m adriad [gr. hcmtudyoiclc.c], które umierały wraz ze
swoinu drzewami.
Dryope [gr.], ukochana Apollina, córka króla Dryopsa. Jako towarzyszka
hamadriad (-. driady) została podst~pcm uwiedziona przez Apollina, który
przyhral postać i.ółwia, a później wyżu. I'o wielu latach miała zostać porwana
przez jy dawne towarzyszki. Według inny wersji D. została munieniona w drzewo
przez niml~r Lutis. którzt już wcześniej stała sil drzewem.
Dryops Mgr.], heros, eponim plemienia ł~ryopów, ojciec f)ryupc.
Dydona [gr. Uichi. fenickie t:li.c.suJ, królowo
63
Dydona porzucona przez Eneasza, który odpłynąl w poszukiwaniu lutlii. Obok
stoj.l s'tużebne i personifikacja Afryki (z prawej).

Dzcus
Kartaginy, córko króla fenickiego mixsta Tyr, Belosti (lub Motto), żona swego
wuja Sychajosa (lub Sycharbasa). Po śmierci ojca brat D. Pigmalion zamordował
Sychajosa, aby zagarnąć jego majastck, lecz D.. zanim spotkal ją podobny los,
zdołała uciec ze skarbami i garstką rodaków na Cypr; stamtąd udała się do pn.
Afryki, gdzie w pobliżu Utyki, dawnej kolonii tyryjskiej, uzyskała prawo
osiedlenia, nu takim skrawku ziemi, jaki obejmie skóra wołowa; D. pocięła skórę
na cienkie paski, którymi otoczyła obszar wystarczt3jący na budowę twierdzy;
wokół niej wyrosło wkrótce potężne miasto, Kartagint~. Wówczas król
sąsiedniego ludu (ictulów, larbas, zażądał jej ręki, a w wypadku odmowy zagroził
nowemu p~uistwu wojną. D., aby uniknąć tego mxłżeństwai i zachować
wierność zmarłcmu Sychajosowi, popełniła samobój
siwo, rzucając się w płomienie stosu. Odmienni wersję mitu o D. stworzyl
Wergiliusz w Eneid=ic. D. popełniła samobójstwo z rozpaczy po wyjeździe
Eneasza, któremu udzieliła gościny w Kartaginie, i w którym zakochała się bez
pamięci.
Rzeźba: A. C'ayot.
Malarstwo: A. Mantegna, D. Dossi, Guercino, P. P. Rubens, G. Coli i in.
Dramat: G. B. Giraldi-Cinthio, H. Knaust, N. Frischlin, Ch. Marlowe - Th. Nash,
A. Kellncr, A. Ausscrer, A. Muller. A. Claes.
Epika: Wergiliusz Enoida, H. von Veldekc Eneil (przed 1190), G. Chauccr, H.
Sachs i in.
Opera: P. F. Cavalli, H. Purccll, A. Scarlatti, J. Haydn, J. N. liummel i in. Dzeus -
> Zeus.
dzik kaledoński -. kaledoński dzik.

E
Eak -. Ajakos.
Echemos [gr.], bohater i król arkadyjski, syn Acroposa, mąż Tlllllldl'y, córki
Tyndarcosa i Ledy. Według jednej wersji mitu brał udział w wyprawie Dios-
kurów do Attyki w celu uwolnienia Heleny. Obronił Pcloponez przed picrwsrym
najazdem Hcraklidów pokonawszy w pojedynku Hyllosa. syna Iłeraklesa.
H:chetus [gr.J, znany z okrucieństwu król Epiru. ('<5rkę Mctope pozbawił oczu i
uwięził w wieży za to, że pozwoliła się uwieść; teJ kochanka okaleczył.
Echidna [gr.], kobieta w<łż, potwór spłodzony przez Kalliroc (2) i Chryzaora
(lub Forkysa i Kclo lub wreszcie Tarlara i Gaję). Miała micszkttć wjaskini w Cyli-
cji lub na Pcloponezie, została za bila przez Argona (2). Wydała na świat wiele
potworów: C'himcrę, Ort rosa, Cerbera, Słinksa, hydrę Icrnejską. smoka z Kol-
chidy. Meduzę, orła wydziobującego wą_ trobę Prometeuszowi i wiele innych.
Echion [gr.]: I. Jeden z synów Hermesa, uczestnik wyprawy --. Argonautów i
polowania nu ~ kalidońskicgo dzika.
2. Jeden z pięciu pozostałych przy życiu Spurtów, tj. ludzi wyrosłych z
posianych przez Kadmostt zębów smoka; był mężcln Agaue, córki Kadmosa,
ojcem króla Teb, Pentcusa.
Echo [gr. odbicie głosu], nimfa górska, córka Eteru i Gai; liczne mity dotyczą
zdradzał swą małżonkę z pięknymi zicmiankami. Według innego mitu E.
nieszczęśliwie zakochana w pięknym Narcyzie tak bardzo schudła, że pozostał z
niej tylko głos echo. Jeszcze inny mit opowiada, że bożek Pan, którego amorami
nimfa wzgardziła, nasłał na nią pasterty i ci rozerwali j~ na kawałki i rozrzucili po
całej ziemi; odtąd nimfa E. znajduje się wszędzie i zewsząd słychać jej
głos. Dramat: K. H. Rostworowski. Poezja: R. Gamet, J. Pietrzycki. Opera: A.
Giancttini, Ch. W. Gluck.
ce jej losu powstały w celu wytłumaczenia zjawiska echa. Według jednego z
mitów -nimfo E. została ukarana przez Hcrę i musi odtąd powtarzać tylko
ostatnie słowo, ponieważ zabawiała boginię rozmową, podczas gdy Zeus
Sluwnik vkolmMitologio ęrecke i rrvmske VS
Bożek Pan i nimfa Echo (u góry).

F;dyp
Edyp [gr. oiclipou.s = opuchnięta stopa, łac. Oeclipu.s], bohater z kręgu mitów
tcbańskich, syn króla Teb, Lajosa, i Jokasty (lub Epikasty). Przed urodzeniem
się E. L ajos udał się do wyroczni dclfickiej (-. Dclfy), która go ostrzegła, że jeśli
spłodzi syna, będzie on zabójcą ojca i poślubi własną matkę. .Iokasta (lub Lajos)
kazała więc, z obawy przed spcłnieniem się wyroczni, porzucić dziecko w
górach Kitajronu; znale~li je tam pasterze korynccy i zanieśli do swego króla
Polybosa, którego bezdzietna małżonka Periboja (3) przyjęła z radością dziecko i
uznała za własne; chłopca nazwano E. z powodu okaleczonych pięt Kiedy E.,
jako dorosły młodzieniec, dowiedział się, żc jest podrzutkiem usynowionym
przez parę królewską, wyruszył do Dclf w nadzici, że wyrocznia wskaże mu jego
prawdziwych rodziców. W czasie podróży spotkał Lajosa i nie wiedząc, że jest
on jego ojcem, rtbił go w wyniku kłótni. Tak spełniła się pierwsza część przepo-
wiccłni. W dalszęj drodze E. spotkał u bram Teb Sfinksa, który zadawał prze-
chodniom zagadki: tych, którzy nie mogli ich rozwiązać, pożerał; kiedy E.
rozwiązał zagadkę, Sfinks rzucił się w przepaść. Jako wybawiciel Teb otrzymał
E. tron po Lajosie i rękę owdowiałej Jokasty. Tak wypełniła się druga część
przepowiedni. Z kazirodczego związku E. r Jokastą urodziło się czworo dz~eci:
Etcokles, Polynejkes, Antygona i Ismena. Kiedy w Tebach wybuchła zaraza,
wyrocznia dclticka nakazała wygnać z miasta mordercę Lztjosnieświadomy swej winy, przeklął mordercę. Wkrótce wróżbita Tejrezjasz ujawnił
prawdę: Jokwygnany z Teb tułał się w towarzystwie wiernej mu córki Antygony. Przybywszy
do Kolonos w Attyce, został gościnnie przyjęty
przez króla Tezeusza. Umierając zażądał, by jego grób znajdował się w Kolonos,
gdyż - wg wyroczni przyniesie to błogosławieństwo gościnnej ziemi. RzeYba: F.
Lecomte, J. B. Hugues. Malarstwo: czerwonofig. pelika (ok. 440 p.n.c.),
póżnoantyczny fresk z Hermupolis; A. Masreliez, A. D. Chaudet, G. Moreau.
Dramat: Sofokles Kró! Edyp (ok. 430 p.n.e.), Edyy ir Knlnraie (406 p.n.e.),
Seneka (m3.) Erlvp (przed 65 n.c.); H. Sachs, J. Prevost, P. Corneille, J. J.
Bodmer, H. von Hofmannsthal, A. Gide, .1. Cocteau, li. A. Obcy, A. Muller i in.
Powieoa: C. Viebig, P. Adolf, W. Speyer. C. Nlorcck.
Opera: li. Purcell, G. Debel, R. Leoncavallo, F. Weingartner, I. Strawinski, W.
Rihm.
Literatura pol.: J. Wołoszynowski. Eetion [gr.], król miasta Tebe w Cylicji, w
Azji Mniejszej, ojciec Andromachy, sprzymierzeniec Trojan; zabity wraz z
synami przez Achillesa przy zdobywaniu Tebe. Achilles w uznaniu męstwa E.
kazał go pochować w pełnej zbroi; część łupu przeznaczył na nagrody dla zwy-
cięzców w igrzyskach pogrzebowych po śmierci Patroklosa.
Egeria [łac.], starorzymska nimfa leśna. Według mitu miała być doradczynią w
sprawach państwowych i religijnych drugiego z kolei króla rzym. Numy Pom-
piliusza. Po jego śmierci nimfa z rozpaczy zamieniła się w źródło. Miejscami jej
kultu były święty gaj Diany w Arycji w Lacjum oraz gaj i źródło w okolicy Porta
Capena w Rzymie.
Malarstwo: N. Poussin.
Opera: J. Ph. Fórtsch, J. A. Hasso, S. Mayr; J. Strauss (st.), walc Egeria.
Egestes -~ Ajgestes.
Egeus -~ Ajgcus.
egida [gr. aigis, łac. cregis], atrybut Zeusa
66

n ~ ~ r~.~~ ~ .~ .'
Elensis
i Ateny, przedstawiana zazwyczaj jako koźla skóra lub tarcza pokryta koźlą
skórą; Atena i Zeus używali c. do odpędzania wrogów i osłaniania przyjaciół. W
celu przestraszenia nieprzyjaciół na e. wyobrażona była głowa gorgony Meduzy
otoczona wężami. Cesarze rzym. używali e. jako części stroju wojskowcgo.
Egina [łac. Aeginu], Ajgina [gr. AigirzuJ, nimfa rzeczna, córka boga rzeki Asopo-
sa; uprowadzona przez zakochanego w niej Zeusa na wyspy Ojnone, gdzie
urodziła Ajakosa, który nadał wyspie unię matki. Później poślubiła Aktora,
któremu urodziła Men ojtiosa (1 ), ojca Patroklosa.
E,TISYOS -i A~gISLOS. Eirene -> hory.
Ejlejtyja [gr. Eileithyiu], bogini, opiekunka porodów, uważana za córki Zeusa i
Hery, niekiedy identyfikowana z Artemidą; w Rzymie utożsamiano jał z boginią
światła L u c y n ą (L u c i n a); przydomek Lucinx nadawano Diunie i Junonie
jako opiekunkom położnic. Ku czci bogini Juno-Lucyny w pierwszy dzień marca
obchodzono w Rzymie święto zw. Matronaiia.
Elektra [gr.]: 1. Jedna z Plejad, zc związku z Zeusem wydała na świat Uardanosa,
Iazjona i Harmonię, która wg innych wersji jest córką Arena i Afrodyty. Kiedy
Zeus usiłował zgwałcić E., dziewczyna schroniła siq u stóp -~ Palladionu, który
rozgniewany król bogów strącił na ziemię. Po śmierci, E. i jej siostry zostały
przemienione w konstelację Plejady. Według italskiej wersji mitu E. była żoną
króla Etrusków. Korytosa; jej synowic z tego związku Dard~nos i Ixz_jon
urodzili się w Italii.
2. Królewna mykeriska, córka Agamemnona i Klytajmestry, siostra Orestesa.
Ińgenii i Chryzotemis. Po śmierci ojca stała się zaciekłą przeciwniczktł Klytaj
mestry i jej kochanka Ajgistosa, oddaną całkowicie swemu bratu Orestesowi,
któremu pomogła zemścić sil na rbrodniczej parze; kiedy Orestcs dokonał
zemsty i starł się ofiar -. erynii, E. wspierała brata w nieszczęściu. Późniy,
zmuszeni opuścić Mykeny, oboje przeżyli wiele przygód, gł. w Taurydzic. 1'o
powrocie do rodzinnego miasta, zabili Aletesu, syna Ajgistosa, który
przywłaszczył sobie władz~ w Mykcnach. Nast4pnic 1.. poślubiła Pyladesa,
wiernego przyjacielta Orestesa; była matką dwuch synów.
Malarstwo: F. Lcighton. W. Blakc Richmond.
Uramat: Ajschylos, trylogia Oro.stcju (458 p.n.e.), Sofokles <:Yektrw (ok. 415
p.n.e.), Eurypides I:lektrcc (ok. 413 p.n.c.), .1. van dc Vondcl, P. ,I. Crabillon,
J. J. Bodmer, W. H. Dxlbcrg. 3i. von I3ofmannsthal, E. O'Ncill, J. Giraudoux, J.
P. Snrlre, Ci. 33aupunmn, R. Jeffcrs, L. Gyurk i in.; dramat pol.: F. 1'3a?ck
t:(ektru (1905), .I. N. Mi3lcr h'r_rnic (1914), W. Ciorecki Jo.c:crc rn~ i:lckrru
(1974).
Epika: R. Jeffers. 3'owicoa: 3l. Trcece.
Opera: C. Cannabich, Ci. 33ucffncr, R. Strauss, D. Leavy i in.
Film: M. Kakojannis.
3. Córka Okcanosa i Tethys, zc zwi1zku z ~Iaumascm, synem I'untosa i Gai,
urodzi3a boski postankF Iris oraz harpie.
Elektrion [gr. Elc~-trjnn], król Mykcn, syn Perseusza i Andromedy, ojciec
Alkmeny i sześciu synów; przypadkowo zabity przez swego bratttnkx i
przysr.łego ziccitt Amf triom.
Eleusis [gr.], miasto w Attyce, w pobliżu Aten. Według mitu 1'crsefuna, por-
wanx przez Hadesu, zostala w łv.. ~wrócona mdtcc. Ryło to gł. miejsce kultu
Dcmcter i jej córki, I'erscfony-Kory. a także

h:lizjum
Triptolemostt. E. zawdzięczało sławę corocznym misteriom zw. Elcuzynia (wrze-
sicń październik) ku czci Demeter; nie s4 znane szczegóły owych tajemnych
obrzędów, wydaje się jednak. że ich atrakcyjność polegatłtt przede wszystkim na
tym, żc niweczyły strach przed śmiercią, obiecujalc wtajemniczonym szczęście
w życiu pośmiertnym.
Elizjum - Pola Elizejskie.
E;Ipenor [gr.J, jeden z towarzyszy Odyseusza zamienionych w wieprze przez
czarodzicjkę Kirke; kiedy odzyskał postać ludzką, zabił się przypadkiem spada-
jąc z tarasu pałacu. Odyscusz spotkał w Podziemiu jego cień, który błagał go o
sprawienie mu pogrzebu; po powrocie ze świata podziemnego Odyseusz pocho-
wuł jego ciało, osadzając na grobie wiosło.
H;ndVmion (gr.], piękny młodzieniec, w któ
rym zakochała się bogini księżyca, Selene. Zeus na prośbę Selene spełnił jego
pragnienie wiecznego snu, w celu zachowania wiecznej młodości. Według innej
wersji mitu - wieczny sen zesłała na niego Selene, chcąc bez przeszkód cieszyć
się jego urodą i młodością. .Iwinym 2 jego synów miał być Ajtolos (Etolos) epo-
nim plemienia Etolczyków.
Rzeźba: płaskorzeźba Spiąc,v Enclvmion (II w.), A. Canova, mozaika z Udna w
Tunezji (ok. II w.).
Malarstwo: C. da Conegliano, G. da Carpi, A. Carracci, A. van Dyck, N.
Poussin, P. P. Rubens, F. Trevisani i in.
Dramat: J. Lyly (komedia, 1591 ), A. Loria (komedia satyryczna, J947). Epopeja:
J. Keats.
Poemat: M. Drayton, J. Ogier de Gombauld, O. Wilde.
Powieść: V. Heidenstam.
Literatura pol.: poematy F. Faleński. A. Asnyk, L. Rydel, M. Szukiewicz, A.
Rymkiewicz; J. Sztaudynger, satyryczna jednoaktówka Wszystko jcs! t~~inc~
Amora ( 1966).
Eneasz [gr. Aineia.s, łac. Aeneas], Trojańczyk, uczestnik wojny trojańskiej, syn
Anchizesa i Afrodyty. Przez ojca, syna Kapysa, potomek Dardanosa, a więc i
Zeusa; wg przepowiedni Posejdona miał jednak objąć władzę nad Trojauami. E.
był po Hektorre najdzielniejszym wojownikiem trojańskim, pokonał wielu
Greków; nieustannie wspierali go bogowie, a przede wszystkim matka Afrodyta
ratując m.in. przed Achillesem i Diomedesem. Po upadku Troi uszedł z
płonącego miasta z żona Kreuzą, małym synem Askaniuszem i ojcem
Anchizesem na barkach. Zebrawszy ocalałych z pożogi Trojan podążył przez
Trację, Delos, Kretę, Sycylię do Italii; po drodze został zapędzony przez
Spiący Endymion.

F;ol
bursę do Kartaginy, gdzie przyjęła go życzliwie i wkrótce się w nim zakochała
królowa Dydona. Opuściwszy Dydonę, która z rozpaczy popełniła
samobójstwo, przybył po siedmioletniej tułaczce do Italii, gdzie najpierw w
Kume, pod przewodem Sybilli, zstąpił do Podziemia, później skierował się do
Lacjum; zawarłszy sojusz z królem Ewandrem pokonał księcia Rutulów,
Turnusu, i zdobył rękF Lawinii, córki króla Latinusa. Według rzym. tradycji
historycznej -- E. miał być w Lacjum założycielem miasta, nazwanego od imienia
jego żony Lavinium, a jego syn Askaniusz -- miasta Alba Longa, kolebki
przyszłego Rzymu.
Rzeźba: Ci. 1.. Bernini, (i. Barrata, O. Molto i in.
Malarstwo: Crcsk z Pompęjów (1 w. p.n.c.); G. Genga, Tintoretto, L. Carracci,
J. Brucgcl (st.), P. P. Rubcns i in. Dramat: J. Neuye, L. Rotgans. M. Barring.
Epika: Wergiliusz Enciclu, I3. von Vcldeke, A. Blumauer.
Opera: C. Monteverdi, V. Pucilclli, A. Draghi, V. Righini, Enkelados [gr. Enkelnclo,c, 3ac. Encelu~lu.c], .Icden z gigantów, synów Gai
zrodzonych z krwi Uranosa; E., olbrzym o stu ramionach, uczestniczył w walce
gigantów przeciw bogom olimpijskim (-> gigantomachia); został rażony
piorunem Zcusa i przywalony Etną; wg innęj wersji pokonany przez Atcn4.
Enyo [gr.], bogini wojny, utożsamiana przez Rzymian z Belloną, towarzyszyła
zazwyczaj bogu wojny, Arcsowi, jako jego siostra lub córka.
Eol [łac. Aeolu.s], Ajolos [gr. Aiolo.s]: 1. Król 'Tesalii, eponim gr. plemienia
Eolów, syn Ifellena i nimfy Orscis, wnuk Deukaliona; marł wielu synów i wiele
córek, m.in. Alkyone.
2. Władca lub bóg wiatrów, syn Posejdona (lub Hippotesa) i Melanippy; król
Wysp L,iparyjskich, od jego imienia zw. Wyspami Eolskimi. Według Oclr.sci
gościł u niego Odyseusz, przyjaźnie prxyj~ty i na odjezdnym obdarowtmy
skórzanym workiem, w którym były uwiqzione wszystkie wichry, z wyjątkiem
jednego, który miał mu pomóc zawinić cło (taki; nx pełnym morzu towarzysze
Odyseusza rozwiązali worek, s,ldząc, żc znajdą tam wino. Rozpętała się
wówczas gwałtowna burza, która zapędziła st~ttck z powrotem do wyspy E.,
jednak z~tglllew:Any na Ody_ seusza bóg wiatri>w pozustawit go własnemu
losowi.
69
Eneasz z Anchizesem i Askaniuszem uciekający z płonącej Troi.

Eos
Malarstwo: H. von Aachen. L. Massari, J. Restout (mt.) i in.
Kantata: .I. S. Bach.
H;os [gr.~, bogini .l utrrenka, whśc. personifikacjn Jutrzenki; utożsamiana z
czym. Aurorą córka Hypcriuna i Tci, siostra Ilcliosu i Sclenc, należała do
pierwszego pokolenia bogów. Miała wielu mężów lub kochanki>w; należał du
nich m.in. olbrzym Astrajos, który spłodzil z nią wiatry (Zefira, Boreasza i
Notosa), i ulhrzym Orion, nos. któremu urodziła dwóch synów: ~mationa i Memnona. Przedstawiana jako
piękna kobieta w szatach koloru szafranowego. Każdego dnia o świcie
wyjeżdżała na rydwanie znad brzegów oceanu i, wyprzedzając Heliosa, przyno-
siła na świat światło dzienne; poeci obdarzyli ją epitetem Różanopalca.
Epafos Mgr. Epupfm.s], władca Egiptu, mąż Mcmfis, córki Nilu, ojciec Libii;
byt synem ZCUS2t 1 jego ukochanej lo, przemienionej w jałówkę. Kiedy ło
odzyskała
%0
t~ol z yx,staciow
Epimeteusz
Eos
postać ludzką, urodziła E., który z rozkazu zazdrosnej łłery został porwany przez
-. kuretów; później odnaleziony przez matkę. Po śmierci miał odbierać cześć
jako wcielenie boga Apisa.
Epejos [gr. Epeiós], twórca - konia trojańskiego, syn Panopeusa; pod - Troję
przybył na czele trzydziestu okrętów. W czasie powrotu zmuszony wylądować
w Italii, miał założyć miasta Pizę i Metapont.
rpvgvn~ L~,a. e~nhurm = ~>vmc~ ~wm.c>~,
synowie bohaterów, poległych, z wyjąt. . .. ._, w,_ Epigoni [gr. opigonoi =
później urodzeni],
synowie bohaterów, poległych, z wyjątkiem Adrastosa, w wyprawie - Siedmiu
przeciw Tebom. Zorganizowali wyprawę zw. wyprawą Epigonów w celu
pomszczenia śmierci ojców; uczestniczyli w niej: Alkmeon i Amfilochos synowic
Amfiaraosa, Ajgialeus -- syn Adrastosa, Tersandros Polynejkesa, Diomedes ( I )
-- Tydeusa, Stcnelos (3) -- Kupancusa, Promachos - Partenopajosa. i Euryalos
(1) Mekistcusa. E. pod wodzą Alkmeona ruszyli przeciw Tebanom, na których
czele stał Laodamas, syn Eteoklesa. Laodamas zginął z ręki Alkmeona, a
zwycięscy E. zajęli Teby opuszczone przez mieszkańców i osadzili na tronie
Tersandrosa, który po ojcu dziedziczył do niego prawo.
Epimeteusz [gr. Epimc theus], jeden z tytanów, syn Japetosa i Klymenc ( I ), brat
Atlasa, Prometeusza i Mcnojtiosa (2),
Epęjos z modelem konia trojańskiego.

Epopeus
ojciec ł'yrry. Pomimo zakazu Prometeusza, by nie przyjmował źadnych darów
od Zeusa, wziął za żonę ołiarowaną mu Pandorę, przez co sprowadził na ludzi
licrnc nieszczęścia.
Epopeus [gr.), władca Sykionu na Pcloponezie, a późnic,j także Koryntu, syn
Kanake i Poscjdona (lub Alocusa), mąż lub opiekun Antiope, której udzielił
schronienia przed urodzeniem Ambona i Zetosa; zabity przez wuja Antiope,
Lykosa (I), który napadł na Sykion.
Erato [gr. c-ralu.s = pożądany, umiłowany], jedna z dziewięciu -~ muz,
opiekunka poezji miłosnej; przedstawiana w wieńcu z mirtu i rói. we włosach, w
Icwej ręce trzymająca lirę, w prawej smyczek. Poeci zwractili się do nięj z prośbą
o nalchnienic.
Ereb [gr. Erehn.s], najciemniejsza część Podziemia, dokatd po śmierci wędro-
wały dusze zmarłych; wyobrażano E. jako syna Chaosu, ojca Eteru i Dnia,
których matką była jego siostra, Nyks; wg niektórych wersji mitu E. dzielił się na
Elizjum - miejsce pobytu dusz dobrych, i Tartar - miejsce pobytu dusz złych.
Erechteus [gr. h'rochtheu.s], król Aten, syn Pandiona (1) i Zeuksippe; wg
niektórych
Erato.
wersji mitu był synem lub wnukiem Erichtoniosa lub też narodził się z ziemi i
został wykarmiony przez Atenę. Z małżeństwa z Praksiteą miał kilku synów i
kilka córek: Prokris, Kreuzę (1), Chtonię (1) i Orejlyję. Kiedy w czasie wojny
Aten z mieszkańcami --~ Eleusis jedną z dziewcząt z rozkazu wyroczni delfickiej
złożono na ofiarę bogom, wszystkie popełniły samobójstwo. E. miał być zabity
piorunem Zeusa na prośbę Posejdona, który w ten sposób pomścił śmierć
swego syna Eumolposa, króla Eleusis.
Erginos [gr.], bohater beocki, syn króla Orchomenos; kiedy podczas święta ku
czci Posejdona rydwan kierowany przez pewnego Tebańczyka rozjechał jego
ojca,
72
Zeus, Nermes, Epimeteusz, Pandora.

Erifyle
E. uniesiony gniewem wyruszył z wojskicm przeciw Tebom, zdobył jc i zmusił
króla do płacenia corocznie daniny stu wołów. Herakles, który natknął się na
posłańców E. zmierzających do Teb po daninę, obciął im uszy i nosy, zawiesił
na szyjach i odesłał ich do władcy. E. wyprawił się znów przeciw Tebom,
których bronił Herakles z młodzieżą tebańską. E. poległ w bitwie, podobnie jak
ojciec Heraklesa, Amfitrion. Król Teb, Kreon, oddał Heraklesowi w nagrodę
swoją córkę Megarę za żonę. Według innej wersji -- E, nie poległ, lecz zawarł
układ z Heraklesem przed bitwą, na którego mocy miał płacić Tebom większy
okup, niż sam otrzymywał.
Erichtonios [gr. Ericlrthónin.s], bohater ateński, król Aten, syn Hefajstosa
zrodzony z ziemi za przyczyną Ateny i powierzony przez nią na wychowanie
córkom króla Aten, Kekropsa; na widok dziecka oplecionego przez dwa,
pilnujące go, węże siostry oszalały i rzuciły się ze skał Akropolu. Kiedy E. zostat
królem Aten, wprowadził kult Ateny i ustanowił -. Panatenaje. Odbierał w
Atenach cześć w postaci wężu. Jego synem i następcą był Pandion.
Malarstwo: S. del Plombo, P. P. Rubens, J. Jordaens, H. Hecrschop i in.
Dramat: Eurypides tragedia Erechteu.s (nic zachowana), A. Ch. Swinburne,
Erifyłe (gr. Eripiy~lc], królewna argiwska, córka Talaosa, siostra Adrastosa,
żona Amfiaraosa. Przekupiona przez Polinejkesa naszyjnikiem Harmonii,
namówiła Amfiaraosa, wbrew jego wieszczemu przeczuciu śmierci, do udziału w
wyprawie -ł Siedmiu przeciw Tebom; po
Atena przeraża córki Kekropsa, otwierając skrzynkę z Erichtoniusem.
~.>
~ ~l~ ,v
>;~~I~I~, l y_--=
73
Polynejkes przekupujący Erityle naszyjnikiem Harmonii.

Erigonc
dobnie namówiła swego syna Alkmcona do objęcia dowództwa wyprawy -. Epi-
gonów, przekupiona peplosem Harmonii. Po powrocie z wyprawy Alkmeon
zabił matkę; wg innej wersji mitu -- obydwa dary złożył w świątyni delfickicj.
Erigone [gr.], ukochani Dionizosa, córka Ateńczyka lkariosa (1), którego
Dionizos obdarował bukłakiem wina, polecając mu poczęstować sąsiadów;
pijani sąsiedzi, sądząc, żc zostali przez Ikxriosa otruci, zabili go. Kiedy E.
zobaczyfa zwłoki ojca, r rozpaczy się powiesiła. Wówczas Dionizos r zemsty
zesłał npolecenie wyroczni dclfickięj (-~ Delfy) Ateńczycy ukarali morderców Ikariosa i
na cześć E. ustanowili święto.
Eris [gr,], personifikacja Niezgody; uważano ją za siostrę Aresa i jego
nieodłączną towarzyszkę w boju; E. wzbudzała nienawiść między walczącymi.
Według Hezjoda miata być córką Nyks przysłaną na świat, by siać zamęt i
powodować zniszczenia; 1-łezjod rozróżnia również E. pożyteczny, przysłana na
świat przez
Eris
Zcusa jako uosobienie rywalizacji i dobrze rozumianego współzawodnictwa. E.
niszcząca była sprawczynią wojny trojdńskiej (-ł Parys), rzuciwszy jabłko prce-
znaczone dla najpiękniejszej z trzech bogiń. Rzymskim odpowiednikiem E. była
D i s c o r d i n. Przedstawiano E. jako uskrzydloną postać kobiecą.
Malarstwo: amfora czarnolig. (ok. 550 p.n.e.) Nikostenesa; W. Turner.
F~ros [gr.], bóg miłości, uosobienie jednej z pierwotnych sił, które władały
światem jeszcze przed narodzeniem bogów i ludzi. Kult E. rozwinął się w wielu
miejscach świata gr., szczególnie jednak w Tespiach w l3cocji, gdzie znąjdowała
się jego sławna świątynia z posągiem dłuta Praksytelesx i gdzie co pięć lat
odbywały się uroczystości religijne zw. Erolidia lub Erotia. W sensie
kosmogonicznym E. był uważany przez wczesnych filozofów gr. za czynnik
powodujący łączenie się rzeczy i tworzący życic. U poetów lirycznych jest
personifikacją fizycznego pożądania, młody i piękny, często okrutny i nie-
ubłagany. Uchodził za syna Aresa (lub Hermesa) i Afrodyty, której często
towp i d o]. Przedstawiano go najczęściej jako skrzydlatego chłopca, uzbrojonego w
łuk i strzały, którymi miał przeszywać ludzkie serca i ranić je lub zapalać w nich
ogień namiętności; później wyposażono go również w pochodnię.
Rzeźba: Lizyp (IV w. p.n.c.) Eros nayincr74ca' luk; F. Duqucsnoy, G. R.
Donner, A. Canova, 13. Thorvaldsen, A. Rodin. Malarstwo: freski z Pompcjów
(2(~-30 n.e.); J. dcl Sellaio, Tycjan, Correggio, A. Carracci, P. P. Rubens i in.
Dramat: J. Fletcher, K. Wiedemann, K. Mcisl, M. Gruncr-Cromc i in.
Epos: R. Hamcrling.
Powieoa: Apulejusz Melunu~r/n~V (11 w.).
74

erynie
Poezja: Shakerley Merrnion ( 16731. Opera: P. F. Cavxlli, A. Arioso, J. E. Arieita
i in.
Literatura pot.: L. Rydel, opowieoa h~ros i Afi-odite (1907), J. u3awski P,nos i
P.sr_ che ( 1905) -- opowieoa ta sta3a sie librettem do opery L. Ró?yckiego (
1917), J. Iwaszkiewicz, nowela P.~aclre (1969).
Eryks [gr.], król sycylijskiego plemienia Elymów, syn Argonauty (- Argonauci)
Bu
tera (lub Pnsejdona) i Afrodyty; od jego imienia miała się wywodzić nazwa giry
n~ Sycylii; ncylii kult tej bogini został prucnicsiony do Rzymu jako Venus Gricina. Według
mitu E. został pokonany i zabity w walce przez Iłeruklcszt.
erynie [gr. Erinte.sj, zw. też eumenidami [gr. eumenltle,s = życzliwa, bogi nic
zemsty.
Eumenidy.
75

Eryzichton
c ~y,
J ' y ~ / ,f , ', S ~. 1 Y ; ' ~ / e n ~ ~ ~ ~ ~I 1I '~/ ~ ~F~\t 1,~..
i yF.hw. \ ~~ ~1 'I ~ r` v ~ t.-~' - , ~~ :~~Y I'e t ,.:' .. F_
~ ~ : ~jr~ _ .~.~`h--~ ~y'~L~ ~ ~ gid. ~ ~ ,
_ _ . .~ , yó~-~`- o :,~"`r `` ~ '~l~ ,. r . ! -, ~ ~ - , -a
Erynie w świecie podziemnym.
uważane za córki Gai zrodzone z krwi Uranosa; przez późniejszych poetów
uznawane za córki Nyks. Miejsce ich kultu znajdowało się w Atenach u stóp
Areopagu oraz w asttyckicj miejscowości Kolonos. Wymienia się najczęściej
imiona trzech c.: Alekto (Niestrudzona), Megera (Wroga) i Tcjzifone
(Mścicielka). W Rzymie utożsamiano je z f u r i a m i. Stale przebywały w
Erebie, rzadko tylko zjawiały się nzv ziemi. Ścigały bezlitośnie zbrodniarzy,
którzy naruszyli związki krwi lub ład społeczny; zc szczególną zawziętością
karały zbrodnie popełnione w rodzinie, a zwłaszcza wszelkie morderstwa aż do
chwili, gdy sprawca oczyścił się z ciążącej na nim zmazy. ł'rzedstawiano jc jako
skrzydlate wiedźmy z wężami we włosach i z pochodniami lub biczami w rękach;
w dzień i w nocy dręczyły swoje ofiary, wywołując u nich szaleństwo.
Rzciba: tzw. Mc~clu~a Guclovi.si zw. też Śpiqcct cr.uniq (kopia rzym. wg
oryginału hellenistycznego).
Dramat: Ajschylos H'umenicft (458 p.n.e.); Ch. M. Lecontc dc Lisle.
Literatura pol.: .I. N. Miller la_vnic ( 191 a).
Eryzichton [gr. Eyr.sich~hnn]: 1. Świętokradca, syn króla Tesalii, Triopasa;
mimo ostrzeżeń bogów, ośmielił się ściąć drzcwa w świętym gaju bogini
Demeter, która ukarała go za to uczuciem nigdy nienasyconego głodu. Kiedy
zjadł już wszystkie domowe zapasy i na nic się zdało poświęccnic jego córki
Mestry, ogarnięty szałem pożarł sarn siebie.
2. Bohater ateński, syn założyciela Aten, Kekropsa; uprowadził z Delos posąg
bogini Ej lejtyi. za co został ukarany wczesną i bezpotomną śmiercią.
Eskulap -. Asklepios.
Eteokles [gr.], bohater tebański, syn Fdypa i Jokasty. brat Polynejkesa.
Antygony i Ismeny. Po śmierci Edypa, E. złamał układ, wg którego każdy z
braci kolejno, przez rok, miał sprawować władzę w mieście. Wypędzony przez
E. Polynejkcs zorganizował przy pomocy teścia Adrastosa wyprawę --> Siedmiu
przeciw ~febom, w której wyniku doszło między braćmi do pojedynku
zakończonego ich śmiercią. I:. został uroczyście pogrzchany, podczas gdy
Polynejkcsowi, zdrajcy ojczyzny, odmówiono należnych ubrzę_ dów.
Recepcja mitu o E. zob. Polynejkcs.
~fi

Europa
Eter (łac. Acthcr, gr. Ąjther], personifikacja górnych warstw powietrza, w
których mieli przebywać bogowie; były lepiej oświetlone i bardziej czyste niż
warstwy niższe [gr. i łac. ner). E., w znaczeniu Niebo, był jednym z bóstw
elementarnych, synem Erebu (Ciemności) i Nyks (Nocy); z jego związku z
siostrą Hemerą (Dzień) miało się narodzić wiele innych bóstw elementarnych
wszechświata, m.in.: Ziemia, Niebo, Morze.
Euadne [gr.), żona Kapaneusa, uczestnika wyprawy ~ Siedmiu przeciw Tebom,
po jego śmierci rzuciła się na stos pogrzebowy, nie chc~c go przeżyć.
Euander, Euandros --. Ewander.
Eufemos [gr. Eiipherttoa), uczestnik wyprawy - Argonautów, syn Posejdona,
szwagier Herakłesa. Dzięki swemu darowi proroczemu pomógł Argonautom
przepłynąć - Symplegady wypuściwszy na próbę gołębia; nad jeziorem Tritonis
w Libii odnałaoł drogę do Morza Śródziemnego dzięki pomocy boga Trytona,
który obdarzył go magiczną grudką ziemi -- zapowiedzi;J panowania potomków
E. w Libii.
Euforbos [gr. Eupltorhos), jeden z najdzielnicjszych bohaterów trojańskich, m.in.
zranił Patroklosa, którego późnię] zabił Hektor. Zginął z ręki Menelaosa, który
złożył jego tarczę w ofierze w świątyni Hery w Argos. ŻYJ~cY w V( w. p.n.c.
filozof i matematyk gr. Pitagoras twierdził, że w poprzednim wcieleniu był E.,
ilustrując w ten sposób swoją teorię wędrówki dusz.
Eufrozyne, jedna z trzech - charyl. Eumajos [gr.), świniopas w Ody.sci Homera.
wierny Odyseuszowi podczas jego dwudziestoletniej nieobecności na (tace.
Pochodził z królewskiej rodziny z wyspy Syria jednej z Cyklad); uprowadzony
przez fenickich piratów, został niewolnikum Laertesa, ojca Odyseusza. Kiedy
Odyscusz powrócił na Itakę, E. pomógł mu przepędzić zalotników i odzyskać
dom.
eumenidy -. erynie.
Eumolpos [gr.], według niektórych autorów gr. - twórca misteriów elcuzyjskich
(--~ Elcusis), uważany za przodka kapłańskiego rodu Eumolpidów. Rył synem
Posejdona i Chiony, wychowany w Etiopii; z powodu usiłowania gwałtu na swej
szwagierce, był zmuszony uciekać do Tracji, gdzie przyjął go życzliwie król
Tegyrios. Jednak po wykryciu spisku przeciw Tegyriosowi, zamieszany weń E.
uciekł do Eleusis, gdzie został królem i ustanowił misteria (Elcuzynia) ku czci
Demcter. Zginął z ręki Ercchtcusa, w czasie wojny między Atenami a Elcusis.
Jego następcy był syn Keryks.
Eunomia --. hory.
Eunomos [gr.), podczaszy m dworze króla Kalidonu, Ojneusa, syn jego
krewnego Architelesa. Został zabity w gniewie przez łieraklesa, któremu
przypadkiem umył ręce wodą przeznaczony do mycia nóg. Pomimo iż Ojneus,
teść Flerakłesa, a także Architełes, przebaczyli bohaterowi, Herakles
dobrowolnie, z żoną Dejanir~ i synem Hyllosem, udał się na wygnanie do
Trachis.
Europa [gr. h'urripe), najbardziej znana z kilku postaci mitycznych, noszących to
imię, była porwana i uwiedziona przez Zeusa, córka fenickiego króla Agcnora i
Telefassy. Ujrzawszy piękną dziewczynę bawiącą się z przyjaciółkami nad brze-
giem morza i zakochawszy się w niej, Zeus, w obawie przed zazdrosną Iłerą,
przybrał postać białego byka ze złoconymi rogami; zbliżył się do niej, pozwolił
jej się głaskać i usiąść na swoim grzbiecie, aż wreszcie uniósł ją w stronę morza.
Przebywszy morze dotarł z nil aż do wybrzeź~ Krety, gdzie uwiódł dziewczynę
pod platanami, które na pamiątkę tego zda

Eums
rzenia zachowują wiecznie zielone liście. E. wydała na świat trzech synów: Mino-
sa, Radamantysa i Sarpcdona ( I ). Zcus nagrodził ją za to trzema darami. Był to
mcchanicxny olbrzym Talon ( I ), który bronił brzegów Krety przed wrogami.
niechybny oszczep i pies, który nigdy nic wypuszczał raz schwytanej zdobyczy.
Za zgodą Zeusa została później źoną Asteriona, króla Krety, gdzie utożsamiano
ją z jednym z bóstw lokalnych, i gdzie było gł. nIIC)SCC jej kultu.
Na cześć E., która przybyła z Fenicji, starożylni nazwali jej imieniem część
SWIItlFI.
Rzeźba: metopa najstarszej świątyni w Sclinuncic (VI w. p.n.e.), metopa Skarbca
Sykiończyków w Delfach (ok. 550 p.n.c.); A. Ricci.
Malarstwo: attycka amfora czarnolig. (VI w. p.n.e.), krater czarnofig. (ok. 490
p.n.c.), fresk z Pompęjów (ok. 10 n.e.): (i. D'Andrca Mocetto, G. Vasari. Ty-
cjan, 1'. Veronese, A. Carracci, Rembrandt i in.
1)ramal: K. L. Mayer, (i. Kaiser. I'ocxja: Moschos (II w. p.n.c.).
Opera: O. Vernici, .I. E. Galliard, 17. Milhaud i in.
Euros [gr. L'liro.s, łac. I;irru.s], wiatr pd.-zach., syn Eon i Astrajosa.
Euryalc -a gorgony.
Euryalos [gr. l;'ururlo.s, łac. H'Lrrvallr.s]: 1. Uczestnik wypraw -> Argonautów i
- I?pigonów, syn Mekistcusa. Brał także udział w wojnic trojańskiej (-. Troja) u
bok u l7iomedesa ( 1 ).
2. Bohater trojański, towarzysz walk i wędrówek I~.neasza, wierny przyjaciel
Nisosa (2). Zginął razem z nim w walkach przeciw Rutulom w Italii.
>':urydyka [gr. Eurrrlikc], żona Orfeusza, jedna z - driad. IJcickając przed pa-
stcrzem Aristajosem została ukąszona przez żmiję i zmarła. Orfeusz zstąpił do
Podziemia, aby odzyskać ukochaną nad Tycie małżonkę i wyprowadzić ją na
świat. Swoim śpiewem zdołał wzruszyć bogów podziemnych, którzy zezwolili
na powrót E. do życia. Jednak w drodze powrotnej Orfeusz wbrew zakazowi -
obejrzał się na idącą za nim żonę. Wówczas stracił ją bezpowrotnie.
Recepcja mitu o E. zob. Orfeusz. Eurylochos [gr. Euy-lochos], wierny druh
Odyseusza, mąż jego siostry Ktimeny, odznaczał się wielką przezornością. Kie-
dy towarzysze Odyseusza zostali zamienieni w wieprze w pałacu Kirke, on jeden
zdołał wymknąć się i ostrzec bohatera. Jednak pod koniec podróży, mimo zaka-
zu Odyseusza, namówił ich, by na Wyspie Heliosa zabić kilka jałówek
należących do tego boga. Helion zemścił się za to świętokradztwo, zatapiając
statki i gubiąc całą drużynę z wyjątkiem Odyseusza.
Eurymachos (gr. Eurymucńos], jeden z gł. zalotników Penelopy; zachowywał się
niezwykle butnie i arogancko; znieważył Odyseusza, gdy powrócił on do swego
pałacu w stroju żebraka. Po śmierci przywódcy zalotników, Antinoosa, nie
zdołał pojednać się z Odyseuszem i padł od jego strzały.
Eurymedon(t) [gr.]: 1. Wożnica Agamemnona pod Troją, wraz ze swoim panem
zginął po powrocie do Myken z ręki Ajgistosa.
2. Gigant, władca ludu gigantów; wg jednej z wersji mitu -- miał zgwałcić Herę,
gdy była jeszcze dzieckiem; owocem tego związku miał być Prometeusz.
Eurynome [gr.], bogini należąca do pierwszego pokolenia --~ tytanów, córka
Okeanosa i Tethys. Połączyła się z tytanem Ofionem i panowała wraz z nim na
Olimpie, zanim jeszcze pojawili się bogowie, którzy póżniej wypędzili ich z Olim-
pu i strącili do morza. Ze związku z Zeusem, E. urodziła m.in. ~ charyty.
Ewander
Eurypylos [gr.]: 1. Bohater arkadyjski, syn Telefosa i Astyoche, która będąc
siostrą Priama, namówiła syna, by pośpieszył z pomocą Trojanom; E. zginął pod
Troje, z ręki Ncoptolemosa.
2. Król wyspy Kos, syn Posejdona i Astypalai; dowodził obroni mieszkańców
wyspy przed atakiem Heraklesa, lecz wraz z dwoma synami został przez niego
zabity. 3. Bohater tesalski, syn Eumona, uczestnik wyprawy pod Troję, zabił
kilku bohaterów trojańskich, sam został zraniony przez Parysa.
Eurysakes [gr.), bohater urodzony z małżeństwa Ajasa ( I ) z branką Tekmessą,
córką króla Frygii, Teleutasa. Po samobójczej śmierci Ajasa, E. powrócił na
Salaminę, ojczystą wyspę swego ojca, i został wyznaczony na jego następcę
przez swego dziadka Telamonu. Później oddał Salaminę Ateńczykom, a sam z
rodziną osiedlił się w Atenach.
Eurysteusz [gr. Eury.stheu.s], król Tyrynsu, Myken i Midei w Argolidzie, wnuk
Perseusza, syn Stenelosa i Nikippe. Otrzymał władzę królewsktł należną
Heraklesowi, dzięki podstępowi Hery. Kiedy Herakles po powrocie z wyprawy
przeciw Minyom (-. Erginos) pozabijał w szale własne dzieci, wyrocznia delticka
nakazała mu służyć przez dwanaście lat u E. i wykonać tyleż niebezpiecznych
prac. Po śmierci Heraklesa, E. prześladował jego dzieci, które musiały schronić
się w Atenach. Zginął prowadząc wojnę przeciw Ateńczykom. Zob. Herakles.
Eurytos [gr.], król miasta Ojchalia (w '1'esalii, Mescnii lub na Eubei), ojciec Zole,
świetny łucznik. Według najpowszechniejszej wersji mitu -- E. ogłosił zawody
łucznicze, obiecując temu, kto go poko
na, rękę swej córki. Kiedy Herakles zwyciężył w zawodach, E. odmówił
spełnienia obietnicy, oskarżając bohatera o kradzież jego bydła. Herakles, który
w przystępie szału zabił syna E., ICitosa, został za karę sprzedany jako niewolnik
królowęj Omfale. 1'0 odzyskaniu wolności Herakles zdobył Ojchalię, zabił E.
oraz jego synów i wzuł w niewolę Jole.
Euterpe [gr. outerpe.s = zachwycająca], jedna z dziewięciu -ł muz, przedstawiana
z fletem w dłoni i z wieńcem we włosach. W późniejszych czasach uważano ją
za opiekunkę poezji lirycznej, a także, wraz z Dionizosem, za wynalazczynię
dytyrambu, z którego wywodzi się gr. tragedia.
Ewander [łac. l:'uandcr, gr. l:'rianclr-ns], arkadyjski demon lub pomniejsze
bóstwo kojarzone z bożkiem Panem, czczone szczególnie w jego rodzinnym
mieście, w Pallanlion; miał być synem Hermesa i nimfy arkadyjskiej utożsamianej
z boginią rzym. Karmentą; wg innych wersji był synem Echem osa i Timandry,
która, wg mitu rzym., wraz z synem przybyła do Italii. E. miał założyć na miejscu
przyszłcgo Rzymu osadę czy kolonię arkadyjska zw. za wzorem jego ojczystego
miasta Pallanteum czy też Palatium (później Pnlatyn). Wprowadził do Rzymu
uroczystość zw. Luperkalia, zwiałzaną z kultem Fauna, a także kult herkulesa (-.
łłerakles), który, wg mitu, miał odwiedzić to miejsce i zabić potwora Kakusa; nu
cześć zwycięstwa Herkulesa Rzymiunic rbudowali ołtarz Ara Maxima na
Awentynie. W f:'unid=ie Wergiliusza Encnsz, który przybył do Italii, zawarł
sojusz z E. i uryskał jego wsparcie w walce przeciw Latynom.

a aa
F
Facton (gr. Phoerhort], syn Hcliosa i Okcanidy Klymene (wg innej tradycji - syn
Eos i Kefalosa). Kicdy F. dowiedział sip od matki, że jego ojcem jest Helion,
uprosił go, by dał mu jeden dzień powozić słonecznym rydwzmem. liclios, acz
niechętnie, zgodził się na to, udzielając synowi wielu wskazówek i przestróg, wy-
tyczył też szłak jego jazdy po sklepieniu niebieskim. Wkrótce jednak F. wzniósł
się zbyt wysoko, a później zanadto zbliżył się do ziemi, zagrażając jej pożarem.
Wówczas Zcus, obawiając się, że F. spowoduje pożar kosmiczny, raził go
piorunem. F. runił do rzeki Eridan, a jego zwłoki wyfowify siostry Ficliady, które
z żulu i smutku zamieniły się w czarne topole. Rzeźba: D. Lcfćvre, L..
Moschino. Malarstwo: G. Romanino, G. Romano, Tintoretto, L. Carrau:i,
Tiepolo i in. Dramat: Eurypidcs (nic zachowana tragedia, V w. p.n.c.); J. B.
Bellaud, P. Calderón dc la Barca, J. W. Goethe ( 1823, próba rekonstrukcji
tragedii Eurypidesa) i in.
Powieść: W. Waiblinger.
Opera: J. H. Kapsberg, J. B. Lully, A. Scarlatti, H. Róttger i in.
Fama [łac.], fama, pogłoska, personifikacja Wieści, wymyślona przez puetów
epoki augustowskiej (Wergiliusz, Horacy, Owidiusz); miała wiele oczu i ust,
przemieszczała się z wielką szybkością.
Fames [łac.], personifikacja Głodu; jego gr. odpowiednikiem jest L i m o s,
którego Flezjod umieścił wśród dzieci Eris. Według poetów, np. Owidiusza, miał
mieszkać w przedsionku Podziemia lub w dalekiej Scytii.
Faon [gr. Phaon], przewoźnik z wyspy Lcsbos; obdarzony przez Afrodytę
cudownym balseunem w nagrodę za to, żc przewiózł jy bez zapłaty, stał się
młody i piękny, zdobywał serca wszystkich kobict na wyspie. Zakochała się w
nim poctkna przez niego popełniła samobójstwo, rzucając
siy zc skały Lcukas.
Fatum [łac. Jńtunr = to. co zostało powiedziane], personifikacja (lub bóg) 1'rzc-
znaczenia. W mitologii gr. oraz rzym. F. określa przeznaczenie lub los człowieka
i odnosi się do, związanych z przeznaczenicm, bóstw takich, jak Mojra, lub
nawie( Sybilla. E3ardzo c~.ęsto wola bogów. a w szczególności Zeusa, jest
zgodna z wolą Fatum.
Faun [łac. /aunu.s = łaskawyJ, według mitu rrym. - król Latynów, syn Pikasa,
wnuk Saturna. brat i mąż Fauny. Pierwotnie było to pasterskie bóstwwo itttlskic,
Faunus Lupercus, uwai.xne zu myśliwego i hodowcę, a także nauczyciela
uprawy roli; ł~ezono go ze świętem Lu perkalin (- lupcrkowic). Odbierał kult w
świętych gajach w Tyburzc i na Awentynic w Rzymie. Przedstawiany był jako
koźlonogi stwór z koźlimi rogami ntt głowic. Niekiedy identyfikowano go z
arkadyjskim boi.kiem Panem_ W późniejszych czasach rozpowszechniło się
wyobrażenie wielu faunów, koźlonogich i rogatych istotpodobnych do gr. -
satyrów.
Rzeźba:.I. tł. Dannecker, A. Rodin, I'. Picasso (liczne rzeźby faunów i nimf z
rciżnych okresów).
Malarstwo: Palma Vccchio, P.P. RubensF. Stuck.
80

Fclicitas
Poezja: J. Wecrer, S. Matllarme PnpolucGrie /auna.
Dramat: B. Sekles.
Fauna [łac.], żona i siostra boga Fauna, uważan~t przez Latynów za matkę boga
Latinusa, jednego z legendarnych królów Lacjum. Przypisywano jej opiekę nad
kobictami, które chroniła przad bezpłodnością. Identyfikowano ją z boginią
Bona Dca. Faunus -~ Faun.
Faustulus [łac.], pasterz, który znalazł bliżnięta, Romulusa i Remusa, na brzegu
Tybru. Jego żona, Akka Larentia, przyjęła i wychowała chłopców. Póżnicj F.
miał ZOStlAC pochowany na FOruI71 Romanum; jeszcze w czasach
historycznych pokazywano jego chaty na Palatynie.
Favonius ~ Z.ełir.
Feakowie [gr. h'uiake.s], legendarny lud zamieszkujący wg Homera wyspę
Scheria, idcntylikowantl z Korkyr~ (obecnie Korfu). Był to lud żeglzmski,
usposobiony pokojowo, zajmujący sil handlem w bascnic Morza Sródzicmnego,
spędzający wolny czas na ucztach i uroczystościach. F. przyjeli życzliwie
Odyseusza, a ich król Alkinoos kazał odwieźć bohatera na jego ojczystą Itakę.
I'osęjdon, zagniewany na F. ra ponu~c udzielony Odyscuszowi, powracający
statek zamienił w skałę. Malarstwo: A. Bócklin.
Powieść: G. Schnabcl.
Dramat pot.: S. Flukowski Odr.s tc Feakvr ( I 939).
Februus [łac.], bóstwo lutego (Fcbruarius), identylikowane później z latyńskim
Plutonem (~ Hades), bogiem Podziemia; ku czci F. odbywały się w lutym tzw.
Februaria uroczystości poł~czone z ofiararni zFcbus ~ Apollo.
Fedra [gr. Phuiclru, łac. Plracdra], królewna kreteńska, córka Minosa i Pasifae,
siostra Ariadny, żona Tezeusza, który z małżeństwa z Amazonką Antiope (lub
Melanip
pą czy I lippolitą) miał syna IłippoliW . I-. zakochana w pasierbic, wyznala mu
swoją zdrożną miłość, która ten odrzucił. Z obawy, że Flippolit zdradzi je.l
namiEtność 'Tezeuszowi, oskarżyła go u prcibc gwałtu. Tezeusz, oburzony
post~powanicm syna, ubłagał Poscjdona, by I lił,polit zginał. Istotnie,
młodzieniec, którego rydwan poniosły spłoszone konie, rozbił się na skałach. F.,
nqkana wyrzutami sumienia, powiesiła się.
Rzeźba: płaskorzeźba na srebrnej tacy (2. poł. VI w. p.n.e.), mozaika z Antiochii
(łI w. p.n.c.).
Malarstwo: freski z 1'ompcjów i Ilerkulanum (I w. n.c.).
Dramat: Furypides IlippnlW u.s uwimuc=urir (428 p.n.e.), Seneka (mł.) F'cdra
(przed 65 n.c.); J. B. Racine, N. I'radon, G. D'Annunzio, B. Brcntano. M. Miha-
lovici.
Powieść: M. Robida, M. Renault. Opera: F'. Vanarelli, Ch. W. Gluck i in.
Fcgcus [gr. Pho,~cti.s], król, zztłożycicl i epo
nim miasta Fegca w Arkadii, syn Inachosa. I'rzyj~ł gościnnie Alkmconu po
zabiciu matki Erifylc i oddał mu za i.onci swe córkę Arsinoc.
Fcjdippos [gr. Pheiclippo.s]. uczestnik wojny trojańskiej (- Troja), zalotnik
Heleny, syn Tesalosa, wnuk Ilcrokr4tów dostarczonych przez kilka wysp gr.; w czasie zdobywania miasta
znajdował się wśród bohaterów ukrytych w ~ koniu trojańskim. Po zdobyciu
Troi osiedlił się zc swoją drużyną ntt wyspie Andrus.
Felicitas [łac.], personifikacja SzczEścia; przedstawiana jako t~gu kobict,t z ka-
duccuszem (magiczną laską) Fłcrmcsa w jednej ręce i rogiem oblitości w drugiej.
Czqsto posW ć F. widniała na nu~nelach czym. Była znana w Rzymie od poł.
VII w. p.n.c., kiedy wzniesiono jej pierwszy świ~tyni4.
fi SIoH-nik aikolny. Mftologla greuk;n f rymska (7 1

Feniks
Feniks -~ Fojniks.
Feres [gr. l'hćre,e], założyciel, eponim miasta poraj w Tesalii, syn Krctcusa i
Tyro, ojciec Ad meta. Kiedy Admet szukał wśród swoich najbliższych kogoś,
kto zgodziłby się za niego umrzeć, F., bardzo juz stary, odmówił prośbie syna.
Fcriac 1atinae [łac.], Święto Latyńskie, wspólna uroczystość religijna Rzymian i
I.ntyni>w ku czci Jowis-ra Latiaris jako boga Zwiyzku Latyńskiego. Swięto od-
bywało się na Górze Albańskiej. zwykle pod koniec kwietnia, w dniach
wyznaczonych przez urzędników; sięgało czasów, kiedy gł. miastem Lacjum
była Alba Longa_ Składano wówczas na ofiarę biał~ jałówkę, której mięso
spożywali wspólnic przedstawiciele wszystkich miast Związku.
Fides [łac.]. personifikacja Wierności danemu słowu; jedno z wielu bóstw rzym.
o charakterze abstrakcyjnym; stra~niczka i poręczycielka przysiąg.
Filemon -~ Baucis.
Filuktet [gr. Pliilokl~to.s], bohater tesalski, syn Pojaw, który towarzyszył
lłeraklesowi w ostatnich chwilach życia i za podpalcnic stosu na górce Ojtu,
gdzie IlerakIcs spłonął, otrzymał od niego łuk i strzały. F. z łukiem,
odziedziczonym po ojcu. ruszył na wyprawę pod -~ Troję na czele siedmiu
okrętów. Podczas składatnia przez Greków ofiar na wyspie Tcncdos F. został
uk,łszony w stopę przez węi,a; niegojtaca się rana zaczęła ropieć i straszliwie
cuchnąć. Wodzowie gr., którzy nie mogli znieść przykrego zapachu i krzyków
F., porzucili go na wyspie L,cmnos, gdzie utrzymywał się przy życiu polując nptaki dzięki niechybnemu łukowi I łcraklesskutccznego oblężenia troi, Helenos, pojmany wróżbita trojański, oznajmił, żc
miasto nic zostanie pokonane bez łuku i strzał F. Odyseusz z Ncoptolcmosem
(lub Diomedesem, 1 ) pod stępem przywieli F. pocł Troję, gdzie lekarz Machaon
wyleczył jego ranę. Uzdrowiony, przyczynił się do zdobycia Troi, zabijając swą
strzałą Parysa. Jako jeden z nielicznych bohaterów gr. powrócił bez przeszkód
do domu.
Rzeźba: J. N. Schaller, J. Pradier, J. B. Cargcaux.
Malarstwo: N. A. Abildgard.
Dramat: temat F. opracowywali: Ajschylos, Sofokles i Eurypides, jednak zacho-
wał się tylko dramat Sofoklcsa Filoktei (409 p.n.e.); .1. F. La Harp, R. I'annwitz,
Fł. Muller i in.
Proza poetycka: A. Ciide. Opera: l.. Henry, H. Ruter i in.
Filomela [gr. Pl~ilomekr], córka króla Atcn, Pandiona ( I ), siostro P r o k n c.
Mąż Prokne, T e r c u s, król Tracji, zgwałcił F. i, by nic mogła wyjawić, co ją
spotkało, obciął jej język. F. wyhaftowała jednak na płótnie całą swoją historię i
posłała siostrze, która mszcząc się na mężu, zamordowała synka, Rysa, i podata
jego ciało ojcu na uczcie. Tcrcus,
H
Prokne, trzymająca Rysa i Filomela.

Fineus, harpie i Boreadzi.
odkrywszy prawdy porwał się na obic siostry z toporem, lecz bogowie zamienili
Prokne w słowika, F. w jaskółkę, a Tercusa w dudka.
Rzeźba: Prokno i /tv.s (V w. p.n.e.). Malarstwo: P. P. Rubens, Ci. lloct. Dramat:
G. C'orraro, G. de Castro y Bellvis. A. Piron.
Poezja: P. Haunay, M. Parleer, A. Ch. Swinburne, O. Wilde.
Opera: G. F. Malipiero, łł. Andricssen. Filyra [gr. Philercr], córka Okcanosa i
Tethys, matka centaura Chejrona; uwicdziona przez Kronosa, który, w obawie
przed zazdrosną małżonki Reją, przybrał postać konia. Syn zrodzony z tego
związku. Chejron, miał postać półkonia-półczłowieka. F. wychowała go w grocie
na górze Pelion. pomogła mu później wychować Achillesa i innych bohaterów.
Fincus [gr. Phincus]: 1. Brat Kefcusa, stryj Andromedy; walczył o r~k~
Andromedy z Perscuszem, który uwolnił dzicw
H'leg,yas
czym od potwora; walka zakoliczyla się klęsk( ł'.. który na widok głowy Meduzy
umieszczonej na tarczy Perseusza. ~amienlł SIF W Skał.
2. Król Tracji obdarzony umicj4tnuścią wieszczenia, i, za ccnq utraty wzroku,
długowieczności; prześladowany przez - harpie, które mu kradły lub zanic-
czyszczały pożywienie. Został od nich uwolniony przez dwóch Argonautów,
skrzydlatych synów Boreasza, Kalaisa i Zetesa, w zamian za wskaiówki doty-
czącc dalszej drogi.
Malarstwo: waza czarno(ig. (ok. 500 p.n.e.); A. Carracci, L. (iiordamo. Dramat:
nic zachowane tragedie Sofoklesa i Ajschyłosa.
Flegeton (gr. f'hlc,~lllrun = Rzeka I'łonącFlegeton), jedna z rzek w Podziemiu, dopływ - Acherontu.
Flegyas [gr. Plrlcyia.s], bohater, eponim ludu F'Icgijczyków, król Orchomenos

Flora
w Bcocji. syn Arcsa i Chryzc (lub Dotis), ojciec Iksjona i Koronis (I), która,
uwiedr,iona przez Apollina, wydała na świat boga sztuki lekarskiej Asklepiosa.
Zw --. Deltach. Po śmierci musiał ponieść srogy karF w Podziemiu.
Flora [łac.~, rzymska bogini wiosny i kwiatów; pierwotnie bóstwo sabińskic, wg
mitu wprowadzone do Rzymu przez Tytusa Tatiana. F. miała w Rzymie wła-
snego katpłantt (flaming) i świątynię w pobliżu Cirrus Maximus. Uroczystości ku
czci F., zw. Floralia, odbywały się od dwudziestego ósmego dnia kwietnia do
Flora.
picrwsrcgo dnia maja; byto to wiosenne, radosne święto połączone z
przedstawieniami mimicznymi, w których wyst~powały hetery.
Rzeźba; 1'. Tencrani, A. Maillol. Malmstwo: Tycjan. J. Brucgcl (mł.), N.
Poussin, Runbrandt, A. Bócklin i in.
Opera: A. Gagliano, J. E. Gautier i in. Fobos [gr. Plróho.e], personifikacja
Strachu, bóstwo uważane za syna Alrodyty i Arcsx: towarzyszyło Arenowi na
polu walki. Jego bratem był D ej m o s ( Przerażenic).
Fojbe [gr. yhnibe = jaśniejyca]: 1. Jedna z -~ Lcukippid.
2. Córka Uranosa i Gai, tytanich, jedna r pierwotnych bogiń gr.; w małżeństwie z
tytanem Kojonem urodziła Latonę i Astenie. Według jednęj z wersji mitu była
służebną Tcmidy i miała ustanowić wyrocznię w ~ Deltach, którą oliarowału
swemu wnukowi Apollinowi.
Fojbos -a Apollo.
Fojniks [gr. l'huinil:.s], Feniks [tac. Phoenix]: 1. Wódz Dolopów pod - Troją,
wycho.. wawca i doradca Achillesa, syn Amyntora i (lippudamii (lub Klcobule).
Za namową matki uwiódł nałożnicy ojca, który z zemsty oślepił go i wygnał z
domu. Wyleczony przez centaura Chejrona, został gościnnie przyjęty przez ł'e-
Icusa. który powierzył mu wychowanic Achillesa i uczynił go królem Dolupów.
Towarzyszył Achillesowi, a później jego synowi Ncoptolcmosowi pod Troją.
Zmarł w drodze powrotnej do kraju. Tragedie o F. napisali Sofokles i Eurypides;
obydwa utwory zaginęły.
2. Protoplasta, eponim Fcnicjan, syn Agenora, wysłany podobnie jak jego bracia
( -ł Kadtnos) na poszukiwanie porwanej siostry, Europy. Nie mog~c jej odna-
Icźć, zatrzymał si4 najpierw nx wybrzeiu Libii, później osiadł na śródzicnuu~
84

Fortuna
morskin ~ wybrzeżu bliskowschodnim, gdzie zostały ztrłożone gł_ miasta Fenicji
Sydon i Tyr.
3. Bajeczny ptak rodem z Etiopii; wg mitu -- co pięćset lat budował z aro-
nrUycznych ziół gniazdo, w którym umierał; ze spopielonego gniazda rodził się
nowy f., który przenosil zwłoki ojca do Hcliopolis w Egipcie i składał na ołtarzu
świtttyni Hcliosa. Później znów wracał do Etiopii, gdzie żył następne pięćset lat.
Wygl~dem przypominał orła 0 ognistym, crcrwonym i złotym upierzeniu. 1'o raz
pierwszy poetycko opracował tę baśń Laktancjusz w poemacie Dc nve
Phocnico (O ptaku feniksie); dla chrześcijan leniks symbolizował zmnr-
twychwstanic duszy.
Fokos [gr. Phńkos]: 1. Władca, eponim Fokidy, krainy Icż;łcej u stóp Parnasu,
syn Ajakosa i Psamate (1); jego przyrodnimi braćmi byli Telamon i Peleus,
synowie Ajakosa i Endcis. Dorósłszy F. opuścił ojczysty Eginę, zajął Fokidę,
nazwaną tak od jego imienia, i poślubił Asterię, z który miał dwóch synów:
Krizosa i Panopcusa. Kiedy powrócił na Eginę, został zabity przez przyrodnich
braci, którzy zazdrościli mu sławy i znaczenia.
2. Mąż Antiope dotkniętej przez Dionizosa szaleństwem z powodu okrutnego
ukarania Dirke przez jej synów, Zctosa i Amtiona; błąkaj~cą się po Grecji
Antiope spotkał F., wyleczył i ożenił się z nią. Uważany był również za eponima
Fokidy, gdzie miał się osiedlić.
3. Beota, który, wydając za mąż swoją córkę Kalliroe, ogłosił, żc ten spośród
zalotników otrzyma jej rękę. kto zwycięży w rzucie oszczepem. Rozgnicwnni za-
IoU~icy zabili go, a Kalliroc udało się zbiec i ubłagać Atcnę o pomstę na mor-
dcrcach jej ojca. Bcoci otoczyli i ukamienowali zalotników.
Folos [gr. Phuhr.s~, dobry i uczynny centaur, syn sylena i hamadriady (-
cłriady). Pewnego dniu, gdy odwiedził go Ilcrakles, doszło do wałki między
centaurami a herosem o bukłak wina. F. nic brał udziału w walec, lecz, grzebiąc
swoich współbraci, przypadkowo zranił się zatrutą strzałą łlcraklcsa i zmarł.
Forbas [gr. Pluirbn.s]: I. Syn La pilcsa z plemicnia ~ Lapitów (lub Triopasa) i
Orsinomc. Według jednej z wersji mitu
F. przeniósł się z Tcsalii na Knidos lub Rodos. Według innej udał się do Olenos
w Elidzie, gdzie król Alektor oddał mu pół królestwa ztt sojusz przeciw
I'elopsowi. h'. miał dwóch synów: Augiasza i Aktora.
2. Rozbójnik z 1'anopcus w f=okidzic, który napadał na podróżnych zmierzają-
cych do Delf. Zmuszał ich do walki na pięści i zabijał; pokonał go dopiero
Apollo.
Forkys [gr. PhGrk~s], bóstwu morskie, syn Pontosa i Gai, brat Nercusa.
raumasa i Keto, którą pojął za żonę. Z małżeństwa z Keto narodziło się wiele
potworów, m.in.: lorkidy (- Braje), Scylla (1),
gorgony, Fchidna.
Foroneus [gr. Plraroneu,s], według mitu jeden z pierwszych królów Argos, syn
boga rzeki Innia ognia i mieszkania w miastach, wprowadził na Peloponer kult Bery argiwskiej.
Fors [łac.], męski odpowiednik Fortuny; czasem u pisarzy rzym. pojawia się
forma podwójna: Fors Fortuna.
Fortuna [łac.], bogini italska, rw_ też Fors Fortuna, pocz~tkowo
prawdopodobnie bóstwo płodności, identyiikowanc z gr. Tyche. Kult F. mial
wprowadzić do Rzymu król Serwiusz Tulliusz. łstniała w Rzymie starodawna
świątynia F. na Forum Boarium, a także w Antium i Prc
85

I'usioros
nesce, gdzie znajdowały się również jej wyrocznie. Niekiedy przedstawiano ją
ślepcl, często z rogiem obfitości, dzierżącą ster życia ludzkiego.
Fosforos --~ I,ucifcr.
Friksos [gr. Phrik.so.v], syn Atamana i Nefele, brat Fłcllc; wskutek knowań ich
macochy Ino, F. wraz z siostrą miał być złożony na oliart~ Zeusowi, rodzeństwo
zdołało jednak zbiec na zesłanym przez Hermesa httranic o -> złotym runie.
Ficllc spadła
i utopiła się w morzu. lecz F. dotarł szczęśiiwic do Kolchidy, gdzie przyjął go
życzliwie król Ajetes i dat mu za żonę swoją córkę. F. złożył barana na ofiarę
Zeusowi, a złote runo oCarował Ajetesowi, który zawiesił je w gaju Aresa, skąd
zabrał jc dopiero .lazon.
Rzeźba: J. Sansovino. Malarstwo: J. Bcrler.
Dramat: P. Corncillc, F. Grillparzer. Powieść: R. Graves Zlote runo ( 1944).
Opera: V. A. Duvcrnoy.
curie -~ erynie.
Fylios [gr. Pltj~liu.s], zakochany w pięknym i okrutnym -~ Kyknosie (5), bohater
eolski, który spełniał wszystkie jego ~ąda111 ~ł .
Fyllis [gr. Piylli.s], córka króla Tracji, zakochana w Demofoncie (lub jego bracie
Akamasie), synu Tezeusza. Demofon(t) wracając z -ł Troi, gdzie wraz z bratem
wyzwolił swoją babkę Ajtrę z niewoli, zatrzymał się w królestwie ojca F., podbił
jej serce i obiecał małżecistwo po powrocie z Aten, dokąd miał siq udać, by
załatwić swoje sprawy. Kiedy min~ł wyznaczony termin powrotu ukochanego,
F. powiesiła się z tęsknoty, a po śmierci została zamieniona w suche drzewo
migdałowe. które ożyło dopiero wówczas, gdy Dernofon(t) przybył, by je uści-
snąć.
Recepcja mitu o F. zob. Demofon(t). Fytalos [gr. Phunlo.s], bohater attycki,
który gościnnie przyjął w swoim domu boginię Demeter szukającą córki,
Persef~ony. W nagrodę bogini nauczyła go uprawy fig; jego potomkowie długo
zachowywali przywilej wyłączności uprawy tych owocó w.
I urtuna z rugiem uMitości.

G
Gaja [gr. Guln], Ziemia jako matka-rodzicielka wszechrzeczy i pokoleń bogów.
Według teogonii Hezjodx narodziła się zaraz po Chaosie i wydała na świat bez
udziału elementu męskiego Uranosa (Niebo) i Pontosa (Morze). Ze związku z
Uranosem urodziła pierwsze pokolenie bogów i potworów: - tytanów, -. tyta-
nidy, -. hekatonchejrów, z Pontosem bóstwa morskie Ncreusa i Taumxsa, z
Tartarem -- potworni Echidnę. Ponieważ Uranos nienawidził swego potomstwa i
więził je w głębinach Ziemi, G. pomogła najmłodszemu ze swoich synów,
Kronosowi, okaleczyć ojca, dostarczając mu sierp: jednak krew Uranosa znowu
j~ zapłodniła i G. wydała wówczas na świat m.in. -~ erynie, - gigantów,
hamadriady (-. driady). Później G. i Uranos pouczyli Reję, jak oszukać Kronosa,
by uratować Zeusa.
Poezja: hymn homerycki Na Gaję (VIII-VI w. p.n.c.).
Opera: A. Goldschmidt.
Galatea [gr. Gulutein]: 1. Boginka morska. córka Nereusa i Okeanidy Doris.
Zakochał się w niej sycylijski cyklop Polifem ( I ), prrxd którym jednak G.
uciekała, gdyż był niezwykle odrażający; kochała młodego pasterza Akisa. Kiedy
pewnego razu leżała w jego objęciach, Polifem zaskoczył ich i zmiażdżył Akisa
odłamem skały. Zrozpaczona G. przemieniła zabitego kochanka w strumień.
Recepcja mitu o G. zob. Polifem (1). 2. Ukochana -~ Pigmaliona (I). Galeotes
[gr.], założyciel rodu wróżbitów sy
cylijskich, syn Apollina i Tomisto, córki króla -. Hyperborejczyków. Po ojcu
odzicdzicrył dar wróżeni.t. Udał się na Sycylię z poleccnix wyroczni w -. Dodo-
nie; osiedlił się w mieście Ilybla, które przybrało imię Galeotes.
Galintias [gr. Gulinthiu.s], przylaciólka Alkmeny, matki f Icraklcsa. Kiedy I lora,
zttzdrosna o potomstwo Alkmcny spłodzone przez Zeusa, karała bogini I~.jlcjtyi
wstrzymać poród. G. podstępem pomogła Alkmenic w urodzeniu Ileraklcsa.
Została za kurę zamieniona w łasicę.
Ganimedes [gr. GanyrOdcs], miody Trojtmin niezwykłej urody, ukochany
Zcusu. 1'0chodził z krolewskicgo rodu trojalSskiego, najczęściej uważany za
syna Trosa i Kalliroe (4). Zakochany w nim Zeus przemienił się w orłu lub nasłal
nań orła, swego ulubionego ptaka, który porwał chłopca z góry Idn w I~roadzic
1 Un105ł na Olimp: G. służył tam za podczaszego.
Rzeźba: Lcocharcs (IV w. p.n.c., kopi< rzym.), B. Cellini, B. Thorv,tldscu i in.
Mularstwo: krater czerwonofig. (ok. 48(1 p.n.c.), B. E'eruzzi, C'orrcggio, C'.
Saraceni, P. P. Rubens, Rcrnbrandt.
Poezja: J. W. Goethe.
geniusze [łac. ,r;cW i], w religii rzym. bóstwu suwegące człowieka i czyniące go
zdolnym do płodzenia dzieci: symbulizowały siłę życiową i duchową. Nic tylko
każdy człowiek, ttlc zespół, instytucja miały s'wojc g. Rodziły się one ruwno-
cześnic z człowiekiem, czuwały nad jego istnieniem i umierały wraz r nim; rów-
nicż bogowie mieli swoje g. (np. g. .lowisza). Szczególną rolę odgrywały w
życiu

Geryon
małżeńskim; istniały g. łoźa małźeńskicgo, które dbały o płodność małżcństwa;
osobną kategorię stanowiły g. ccaarzy rzym. 7cńskimi odpowiednikami g.,
strzegącymi kobiet, były junony. Zob. I Icra.
Geryon [gr. Gcryoneus], potworny olbrzym o trzech głowach i trzech
zrośniętych ciałach, syn Chryzaora i Kalliroc (2). Panował na wyspie Erytei,
położonej w pobliżu Gibraltaru. Był właściciclem wspaniałego stada wołów,
których strzegł pasterz Eurytion i pies o dwóch głowach, Ortos (lub Orlros).
licrakles, który przybył tu z rozkazu Eurysteusr~, udusił pasterza i jego psa, a
potem ztibił (i. i uprowadził jego stado do Grecji.
giganci [gr. Gigantes], olbrzymy zrodzone przez C)aję z krwi Uranosa zranionc-
go przez Kronosa; mieli pomścić, za namową Ciai, tytanów zamkniętych przez
Zeusa w Tartarze. Ich ogromne i potwornic silne beznogie ciała były zakończone
wężowymi zwojami. Zaraz po urodzeniu wystąpili przeciw bogom, starając się
dostać na Olimp, układając góry jedne na drugich. Do walki doszło na półwyspie
Flegra w Macedonii; prócz Olimpijczyków. z Zeusem i Ateną na czele, brali w
niej udział rsiwnież Prometeusz oraz Herakles, którego udział jako śmiertelnika
był, wg wyroczni, warunkiem zwycięstwa bogów nad g. Ci z g., którzy nic
polegli w bitwie z bogami, zostali na zawsze zamknięci w Tartarze. Walkę tę, zw.
-~ gigantomachią, Grecy interpretowali jako zwycięstwo rozumnego prawa i
porządku ustanowionego przez bogów nad pierwotnymi i dzikimi sitami natury,
cywilizacji nad barbarzyństwem. Najczęściej wymieniane imiona gigantów:
Achcron, Alkyoncus, Efiałtes, Eurytos, Klytios, Mimas, Enkela
dos, Hippolytos, Polybotes, Agrios, Toas.
Rzeźba: płaskorzeźba na pn. fryzie Skarbca Knidyjczyków w Dclfach (VI w.
p.n.e.), fryz na ołtarzu pergameńskim Zeusa (II w. p.n.e.); B. Ammanti i in.
Malarstwo: attycka amfora czarnofig. (VI w. p.n.e.), amfora ezerwonofig. z Me-
los (ok. 385 p.n.e.), mozaika z Piazza Armerina (ok. 300 p.n.e.); P. del Vaga, G.
Romano, Tintoretto, G. Rent, A. Feucrbach i in.
Dramat: I_. Santi.
Epos: Klaudiusz Klaudianus Gigantomuchia (ok. 370 X04).
Opera: Ch. W. Gluck.
gigantomachia [gr. Giga.s = gigant + + mache = walka], walka bogów olim-
pijskich z -. gigantami, którzy chcieli zawładnąć Olimpem; wg mitu - olim-
pijczycy mogli zwyciężyć jedynie z pomocą śmiertelnika; poprosili więc o po-
moc Heraklesa, który strzałą z łuku zabił najpierw Alkyoneusa, a potem, wraz z
bogami, innych gigantów; polegli giganci, wg niektórych wersji mitu, mieli zostać
zakopani pod wulkanami w Grecji i Italii.
Glaukos [gr.]: 1. Bożek morski, który jako śmiertelnik był biednym rybakiem z
Beocji. Pod wpływem czarodziejskiego ziela zmienił się w boga-starca
morskiego, brodatego, z ogonem ryby poniżej pasa. Obdarzony był zdolności
wieszczenia. Towarzyszył statkowi ~ Argonautów. Zakochał się bez
wzajemności w Scylli (J), którą zazdrosna czarodziejka Kirke zmieniła w potwora
morskiego.
2. Syn Minosa i Pasifac, jako dziecko utopił się w kadzi z miodem, do której
wpadł w pogoni za myszą. Za radą wyroczni delfickiej (- Delfy) Minos zwrócił
się do Polyejdosa, który za pomocą czarodziejskiego ziela przyniesionego
88

r ru ~ ~ -. a s .. ~~e '
Braje
przez węża zdołał przywrócić chłopca do życia.
3. Król Efyry (późniejszego Koryntu), założonej przez jego ojca Syzyfa, ojciec
Bellerofonta. Ponieważ przed wyścigami nie pozwolił ogierom pokryć swych
klaezy, pragnąc, by jeszcze szybciej pobiegły, zagniewana na niego bogini
Afrodyta za zgodą Zeusa napoiła je wodą z zaklętego źródła; woda sprawiła, że
klacze podczas wyścigów na igrzyskach pogrzebowych ku czci Pcliasa
wywróciły rydwan G. i pożarły króla.
4. Bohater Iliady, walczył po stronie Trojan (-~ Troja). Natknąwszy się na
Diomedesa (I), odnowił z nim więzy rodzinnej gościnności i wymienił podarunki.
Zabity przez Ajasa (1).
5. Trojanin, syn Antenora i Teano (ł); brał udział w porwaniu Heleny przez
Parysa. Według jednej z wersji mitu zginął z ręki Agamemnona, wg innej został
ocalony przez Menclaosa i Odyseusza.
Gordias [gr.], wieśniak, a później król Frygii, ojciec Midasa (wg niektórych wer-
sji - matką Midasa była bogini Kybele). Z wdzięczności za wybór na króla przez
Frygijczyków założył miasto Gordion; znajdował się tam wóz, którego dyszel
był przywiązany tak skomplikowanym węzłem, że wg przepowiedni ten, kto
potrafiłby go rozplątać, zostałby władcą Azji. W IV w. p.n.e. Aleksander III
Wielki przeciął mieczem ów słynny "węzeł gordyjski".
gorgony [gr. Rorgónes], trzy potwory, siostry: S t e n o, E u r y a 1 e i -.
Meduza, córki Forkysa i bóstwa morskiego Keto. Były to bóstwa pierwotne,
przedolimpijskie, mieszkające na dalekim Zachodzie, w pobliżu Królestwa
Zmarłych. Miały przcrdługie jak kły dzika, spiżowe ręce i złote skrzydła, które
Gorgona.
pozwalały im latać; ich wzrok zjedyne Meduza była śmicrlclntt zginęła z ręki Perscusza.
Rzeźba: fryz na przyczółku świątyni Artemidy na Korfu (ok. 590 p.n.c.), metopa
świątyni C w Selinuncic (I. poł. Vł w. p.n.e.); B. Cellini, ł'. Puget.
Malarstwo: krater crtrnofig. (po 600 p.n.c.), mozaika z Elczu ( I . poł. V w.
p.n.e.); Leonardo da Vinci, Peruzzi, A. Carracci, Caravaggio, ł'. P. Rubcns.
gracje -~ charyty.
Braje [gr. Anaiai = staruszki], trzy siostry, bóstwa przedolimpijskie: Enyo,
Pefrcdo i Dejno, których rodzicami byli Forkys i Keto. Od razu urodziły się
stare i siwe, wspólnie miały tylko jedno oko i jeden ząb, który sobie kolejno
przekazywały. Mieszkały na dalekim Zachodzie, strzegąc drogi wiodącej do
siedziby --~ gorgon. Perseusz, który wyprawił się, by
Hy

gryfy
zabić Mcduz~, zdołał przejść obok pogrążonych m śnie sióstr, wykradając im
ich jedyne oko.
MaUrstwo: E. Burne-Jones.
gryfy [gir. ,~r:iyo.s. tttc. grtyhrj, łuskrzydlonym ciałem Iwa. Według mitu strzegły skarbów Apollina w kraju -
Ilyperborcjczyków; musiały staczać walki z ludem jednookich Arymaspów,
którzy chcieli zagarnąć skarby. Wyobraźenia ~. dotarły do Grecji ze Wschodu
już w II tysiącleciu p.n.e., stajyc się pbźnicj ulubionym nuriywem dckoracyjnym
sztuki gr. i rzymskiej.
Gryf.
na pa ety SF i 800x604 400 kg " ~ palety na specjalne zamówienia

"y~s os3aeu eu'QUSpe~s ,r~sfo;s ~ ~g ras
H
Hades (gr. Itaides lub Itaicles, aictoneus = niewidzialny], bóg świata
podziemnego, syn Kronosa i Rei, brat Zeusa i Posejdona, z którymi podzielił si4
władzą po zwycięstwie nad - tytanami: Zeusowi przypadła władca nad ziemią i
niebem, Posejdonowi nud morzem, a łI. państwo podziemne. Był małżonkiem
Persefony, którą porwał za przyzwoleniem Zeusa. Będąc władcy strasznym i
bezlitosnym, nie był jednak nieprzyjacielem rodzaju ludzkiego: nikomu ze
zmarłych nie pozwalał wracać do świata żywych, nikt z żywych nic mógł
wkroczyć do jego królestwa. Były oczywiście wyjątki: Alkestis zmarła, lecz
powróciła na ziemię, Herakles, Orfeusz, Tezeusz, a tak że Odyseusz i Encxsz
zstąpili do Podziemi jako żywi i zdołali stamtąd wyjść; w czasie wtargnięcia
Heraklesa do Podziemia H_ został przez niego zraniony. Postać H. nic met
własnego mitu, z wyjątkiem historii o porwaniu Persefony; nie było także
miejscjego kultu, poza świętym okręgiem w Elis na Peloponezic. Na ofiarę
składano mu czarną owcę. Etymologia jego imienia jest niepewna. Czysto
nazywano go P I u t o n c m [gr. Ploutnn, łac. Pluto], kojarząc to z imieniem
Plutos (Bogactwo). Nazywano go także Zeusem Podziemia. Rzymianie nadawali
mu imię D i s [z łrtc. divcs = bogaty]. W rzadkich przedstawieniach
plastycznych wyobrażano go jako brodatego mężczyznę z rogiem obfitości w
rpce. Grecy określali imieniem łi. również świat podziemny. do którego wejście
miało sil znajdować w rozmaitych miejscach na dalekim Zachodzie. Opisy świata
podziemnego róż
nią si4 w szczegółttch_ wymienia aic pustynrrą Równim Asfodelową, gdzie
dusze zmarłych prowadzą bezcielesne, nicokrcślone życie, a dusze wybr.mych
przchywają na - Polach Elizejskich, na których panuje wieczna wiosna i nu~gą
iażywa~ wiecznego szczFścia. Wreszcie w Tartarzc dusze zbrodniarzy cierpi<ł
kary i katusze ra popełnione nu ziemi winy. Swiat znmrłych jest oddzielony od
świata żywych podziemnymi rzekami Slykscm lub Acherontcm, przez które
('baron przcw ozi tylko dusze ludzi pogrzebanych. Wcj_ ścig do f'odzicmia
strrcic trzyglowy pies Cerber. Swiat podziemny hr~ecinajy j~szcze i inne rzeki:
llcgcton (lub I'vrill~geton), Kokytos i L.ctc. Sądy nad duarami zmarłych
odprawiaj.ł s4dziowic: Minos, Racłamanlys i Ajakos,
Rzeźba: G. L. Bcrnini, F. Girurdon, L. Maticlli.
Malarstwo: Rcmhrtmdt. Epika: I.. Morris.
łłajmon [gr. lluinrnn~, syn krelu Tch. Krcuna; wg jednej i wersji mitu zosttrł
pożarty przez Sfinkaa i cłl;UCgc, Kr~un obiecał swoje królestwo temu. kto
uwolni 'Teby od potworat. Wedlug innej wersji. przYJętcJ przez Sofoklesn w
.4nty',~nnio. ł I. był zar~czony z Antygoną. Wrktt Edylm: popełnił
s~mobó.tstwo, gdy Krcon skażał Antygonę na śmierć.
Hatirrotios [gr. Holim-ńlirim.sJ, syn 1'osejArem i puwodu gwałtu na jego córce, Alkippc. Posejdon pozwał Arena pried
sad bogów na wzgórzu ateńskim, zw. później md jego imienia Areopagiem
(WzgcSrze Arcsa): Arcs został uwolniony ocł winy i kury.
91
hamadriady
hamadriady ~ driady.
Harmonia [gr.]. córka Arcsa i Afrodyty, żona Kadmosa, założycielat Teb.
Wesele obchodzono bardzo uroczyście na zamku tebańskim Kadmei;
uczestniczyli w nim wszyscy bogowie olimpijscy. W prezencie ślubnym ll.
otrzymała m.in. suknię utkam przez Atenę (lub chttryty) i naszyjnik wykuty przez
łtcfajstosa. Dary tc były jednak zatrute lub ciążyło na nich przekleństwo
ofiarodawców (Ateny i Hefajstos nienawidzili H. zrodzonej zc zwi~zku Aresa i
Afrodyty). Póżniejsi posiaduczc tych darów ginęli tragicznie. łch ofiarami byli
m.in.: Edyp, Erifyle, Alkmcon, Arsinoc. Również dzieci Kadmosa i ł-1. uległy
różnym nieszczęściom (np. Semele, lno, Agaue). Pod koniec życia H. i Kadmos
przenieśli się do Ilirii, gdzie zostali zamienieni w węże. Istnieje także wersja mitu
o Kadmosie i H. związana z wyspy Samotrake: łi. miała być córką Zeusa i
Elektry (I); wesele H. i Kadmosa miało się odbyć na Samotrakc.
Recepcja mitu o H. zob. Kadmos. Harpalyke [gr.]: 1. Trxczynka, córka króla f
larpalykosa, wychowana przez niego jako chłopiec, zaprawiona do walki i my-
ślistwa. Ocaliła ojca od śmierci z rąk barbarzyńskich taelów. Zabili ją traccy
pasterze zbuntowani przeciw jęj ojcu. Po śmierci oddawano jej cześć.
2. Córko Klymenosa, popełniła kazirodztwo z własnym ojcem; wg niektórych
wersji mitu została przemieniona w nocnego ptaka Chalkis.
harpie [gr. hcirp.aiai = porywaczki], skrzydlate kobiety lub pW ki z ludzką głowy
i szponami; były córkami Taumasa i Okcanidy, Elektry (3). Miały odrtvżttj~cY
wygląd: ptasie ciała, dzioby, długie szpony i wydriclały ohydną woń. Porywały
dzieci i dusze zmarłych. Nosiły różne imiona, najczęściej wymieniano: Aello,
Okypete uraz Kclajno. Należały do po
koleniu przedolimpijskich monstrów. Bogowie olimpijscy oszczędzili je, gdyż
spełniały ich szczególne polecenia, np. dręczyły króla Fincusa (2), któremu
porywały lub zanieczyszczały pożywienie; zostały odpędzone przez Borcadów,
Kalaisa i Zxtesa, aż na wyspy Strofady; późnię] schroniły się w skalnej jaskini na
Krecie.
Hebe [gr.], personifikacja Młodości i Wdzięku, utosamiana przez Rzymian z
boginią Juventus. Była córką Zeusa i Hery, szafark~ wiecznej młodości wśród
bogów, któr;m podawała ~ nektar aż do czasu, gdy zast~pił ją w tym
Ganimedes. Poślubiła Heraklesa po jego apoteozie i wst~picniu na Olimp.
Hcbc.
92

.,
Hckabe
Rzeźba: relief z Neapolu (2. poł. V w. p.n.c.); A. Canova, B. Thorvaldsen.
Malarstwo: l3ronzino, M. A. ChiariniL. Dovigny.
Opera: R. Kciscr, C'h. W. C`rluck. Hefa,jstos [gr. Hńphoi,ctos~, bóg ognia, ko-
walstwa i metalurgii; syn Zeusa i Hery; kiedy pewnego razu łł. podczas kłótni
rodziców opowiedział sip po stronic, został za to zrzucony przez Zeusa z Olim-
pu na wyspę Lemnos; od tej poru kulał n,t jedną nogę. Niektóre wersje mitu
podaja. że H. jest synem samej Iłery. która, mszcząc sip nit Z,cusic za urodzenie
Ateny bez udziału kobiety, urodziła H. bez mężczyzny. Mimo swojej brzydoty i
kalectwa H. miał za żonę nypięknicjszą z bogiń. Afrodytę, wiecznie zdradząjącą
gu z Arcsem, Apollinem, łlcrmescm i zc śmiertelnikami, np. Anchizcsem. łł. jako
bóg ogniu miał swoje ku~.nic w głębi wulkanów, gdzie pracował razem z -. cy_
klopami. Dla Bery wybubogini, aż musiano postać Dionizosn nn poszukiwanie budowniczego; na
zamówienie Tetydy wykol zbroję dla Achillesa; wykonał misterny sieć, która
posłużyła mu do przyłapania swej żony Afrodyty, zdradzającej go z Arcsem; wg
niektórych wersji mitu pomógl w nurodzinach Ateny, rozłupyjąc to porem głowę
Zeusa. FI. ,jest bogiem pochodzenia małokultu znajdowały się ntt wyspie Lenuu~s, pó~.ni~j (VI w. p.n.c.) w Atenach,
gdzie odbywało się święto ku jego czci, 1-Icfaj_ stia. Rrymianic utożsamiali H.
zc staroitalskim bóstwem ogniu W u I k a n c m, którego święto Wulkanalia
obchodzono dwudziestego trzeciego dnia sierpnia. I1. przedstatwiano jako
silnego starca zc szczeciniastą broda w owalnej czapce kow~tlskicj na głowic i z
młotem w ręku_ Rzeźhx: R. Donner. ł'. A. Wagncr_ Malarstwo: amfora
czerwunulig. (ok. d80 p.n.e.), fresk z Pompejów (1 w. n.e.). Tintoretto, P. 1'.
Rubcns. 1). Vcluzyucz, A. van Dyck.
Powieść: O. Viilckers. Opera: A. Dratghi.
Hckabe [gr. IleHzihc~, Ilekuba [łac. flecuf>u[, druga źuna króla 'troi, 1'riama.
Wydała na świat wiele dzieci: mciwi się o cztcrnaściorgu, dziewiętnaściorgu, a
nawet pięćdziesięciorgu. 1_os ich był ściśle zwiatzany z tragicznymi dziejami
Troi, jak np. łicktora, farysa, Dcifobostt, Hclcnosa, Kasandry. Według mitu
przed urudzcniem Pet rysa, łł. miała proroczy sen, czy też usłyszała
prrcpowicdnię, ic uradzi dziecko, które przyniesie zgubę Troi; fł. nie zgodziła się
jednak nn zabicie go.
yZ
I leftystos (wyższy).

Ilekalc
a jedynie na porzucenie w górach. Doiccko cudem ocalało i przepowiednia sil
spcłniłtt, H. w największym stopniu poniosła kara padając ofiarą nieszczęść oj-
ezystego miatsta; .IeJ nl4ż i dzieci zginęły zamordow:uic prawic na jej oczach.
1'0 upadku Troi została jako branka przydziclona Odyseuszowi. Kiedy miała już
wsiyść na statek swego nowego pana. sposlrregła n;t samym brzegu wyrzucone-
go przez moroc trupa jeszcze jednego syna, Polydorosa. za mordowanego przez
I'olymeslur.. Oszalała z bólu FI. wyłupiła mu oczy. Ścigana przez towarzyszy
Polymestor. i ukamicnow;tna, została przez rogów zamicnion;t w sukę.
Malarstwo: (i. M. Crespi.
Dramat: Eurypides Nol,abo (ok. 425 p.n.c.), I'crcz dc Oliva, J. van den Vondcl,
W. Fischer-Hckale [gr.], bicdn~t staruszka, która w swej chacie w attyckiej wiosce gościnnie
przylęła Tezeusza przed polowaniem na byka marofiarę w intencji jego zwycięstwa. Kiedy Tczcusz w drodze powrotnej odwiedził
jej chat, staruszku już nie i.yła. Aby uczcić jej pamięć, Tezeusz ustanowił świto
ku jej czci.
Kallimnch, pucmat (lokale (II w. p.n.c.). Ilckate [gr.~, bogini ciemności, magii i
czarbw; patronka rozdroży (stąd jc_I przydomek łac. Trivia; Irc.s = trzy, via =
druga). gdzie wznoszono jej posągi i oddawano cześć. Córka tytana Pcrsesa (2)
i Arterii (wg innej wersji Zcustt i Demeter), należała do bóstw przedolimpijskich,
jednak Zcus z;tchował jej przywileje. Władała w Pocłziemiu, na ziemi, niebie i
morzu, od niej zależało szczęście, bogactwo i powodzenie ludzi. W Podziemiu
strzegła bram Hadesu i zmuszała do posłuszeństwa C'crbcra. Z czasem jęj
funkcje sprowadzono do opieki nad czarami i prak
tykami magicznymi; widziano w niej także boginię pokuty i zemsty za przelaną
krew. Miału zsyłać na świat duchy i demony, sama wędrowała po ziemi z dusza-
mi nnarłych: jej nacłejścic było zwiastowane wyciem psów. Utożsamiano ją z
Artemidą (rzym. Dianą). z Sclenc jako boginią Księżyca, z Demeter, a także z
Persefon4 jaku boginią Podziemia. Składano jej na ofiarę placki, miód i czarnego
psa. Przedstawiano ją jako kobietę o trzech tułowiach i trzech głowach lub jako
boginie z głowami kobiety. konia i psa.
Kzeźba: posąg terakotowy z Atcu (VI w. p.n.c.), płaskorzeźba na fryzie ołtarza
pergameńskicgo (II w. p.n.c.). Malarstwo: Guercino, W. Blake.
hekatonchejrowic [gr. hokW óncheirc.r, łac. centimuni = sturęcy], ród -
gigantów, z których każdy miał sto rąk i pięćdziesiąt głów. Byli synami Uranosa i
Gai, pomogli Zeusowi w walce przeciw -. tytanom. Wymienia sip imiona trzech
h.: Briarcus, Kottos i Gyas (lub Gyes).
(lektor [gr.], bohater trojański, najdziclnicjszy i najszlachetniejszy zc wszystkich
uczestników wojny pod Troją, ayn Priama i Ilekabe, mąż Andromachy, ojciec
Astyanaksa. W lliad~io Ilomera jest on wzorem patriotyzmu, szlachetności, me-
stwa, pobożności i przywiązania do rudziny. Ił. kierował faktycznie obroną Troi
przed atakami Greków; wg przcpowicdni -- Troja nie mogła być zdobyta,
dopóki żył H. Był czczony i podziwiany przez Trojan, którzy uważali go niem;tl
za boga. Wśród Greków budził grozę i nienawiść, ale i uznanie. Aż do tragicz-
negu pojedynku z Achillesem był niczwyci~żony; stoczył nie rozstrzygniętą
walkF z Ajasem ( I ), w bitwie o okręty gr. zabił Patroklosa. przyjaciela
Achillesa. Pomimo błagań Priama i I lckabc przyjął pojedynek z Achillesem,
wiedząc, że i txk
94

. WS o~n~ ax! ~uep~a~~ o ~ .: .
k
Fłcliady
nie zdoła uniknąć Przeznaczenia. Konając, próżno błagał Achillesa, by wydał
jego zwłoki Priamowi. Achilles przywiązał lrupa do swego wozu i włóczył
kilkakrotnie wokół miasta, a później porzucił go na pastwę ptakom i psom;
wreszcie wziąwszy wysoki okup wydał ciało Priamowi, który urządził synowi
wspaniały pogrzeb. Rze?ba: A. Canova, B. Thorvaldsen. Malarstwo: talerz
"knidyjski" (ok. 610 p.n.e.), hydria czerwonotig. (V w. p.n.e.); Padovanino, L.
Silvestre (m3.), J. Gamelin, J. L. David,
Dramat: R. Shcpherd.
Poezja: F. Schiller, K. Almquist. Literatura pol.: F. D. KniaYnin Ilokton (1792
93), S. Wyspianski Akrnpoti.s (1903, akt Il: pojedynek 33. z Ajasem i po?egnanie
31. z Andromach1).
Hekuba -~ Hekabe.
Helena [gr. Helertoj, najpiękniejsza kobieta na świecie, córka Zeusa i Ledy,
siostra Dioskurów i Klytajmestry; z jej powodu wybuchła wojna trojańska (~
Troja). Według najpowszechniejszej wersji mitu - H. wykluła się z jaja
zniesionego prze Ledę, którą Zeus posiadł pod postaci~ łabędzia; ziemskim
ojcem H. był król Sparty, Tyndareos, mężem Menelaos, którego wybrała
spośród wielu zalotników i który po jęj ojcu przejął władzę w Sparcie. Z powodu
niezwykłej piękności łl. jeszcze jako dziewczynka została porwana przez
Tezeusza, po czym uwolnion<~ przez braci. W czasie pobytu Menclz~osa na
Krecie została uprowadzona przez Parysa. W odwecie mąż jej zorganizował
ogólnogrecką wyprawę wojenną, która pod dowództwem jego brat ,
Agamemnona, ruszyta pod Troję, aby odzyskać Ii. W czasie dziesipcioletniej
wojny, wg poematów Homera, H. przebywaht w Troi dobrze traktowana przez
Priama i Hekabe, a po zdobyciu miasta przez Greków pojednała się z mężem
i wróciła z nim do Sparty. Według nicktórych przekazów, N. zostala przez lic-
raklesa odwicaiona do Egiptu, a r 1',irysem do Troi pojechała zjawa 1I. Po
wojnie Menelaos odnalazł ią w I:gipcic. Kult łl. i jej braci istniał w Sparcie i na
Rodos, gdzie czczono ją jako boginię drzew (Helene Dendrytis); nx Krecie
uważano ją za boginię wegetacji i przyrody. Dopiero w Iliod~io Homera
otrzymała rysy ludzkie.
Rzeźba: relief z Neapolu (1 w. p-n.c.); G. F. Susini, P. Pugct.
Malarstwo: skyfos czerwonofig. (uk. 480 p.n.c.), mozaika z Pclli (III w. p.n.~.);
13. Ciozzoli, Vcronese (I. pul. XVI w.), G. Romano, L. Giordano. Ticpulo i in.
Dramat: ł?urypides IlcIcno (41' p.n.e. rozwinięty motyw pobytu H. w Egipcie).
C:h. M. Wieland, J. W. Miller. K. Klingcr, W. 3lildeshcimcr.
Poezja: J. Trussel, O. Wille. B. Drew i in. Powieoa: J. Erskine, E. FI. 33ausen i
in. Opera: V. Puccitelli, Ch. W. Gluck. J. Ol~fenbach, R. Strauss i in.
Literatura pot.: A. M. Swinarski, komedie ZMtu iric~u i t j~ilu,~ n E.~'ipc ie
(1956-57). wchodzatcc w sk3tu Tyrlo,;'ii irojcuislciej, J. Minkiewicz, libretto do
Pieknej Hclenr J. Offenbacha ( 1956).
Helenos [gr.], bohater trojański, syn Priotrzymał dttr jasnowidzenia. Przepowiedział nieszczęścia, jakie ściygnął na Troję
Parys. Został pojmany przez Odyscusza i zmuszony do wyjawieniz~ warunków.
pod jztkimi Troja może zostać zdobyta przez Greków. I'o Śmierci I lektora
dowodził siłami trojańskimi, a po upadku Troi został jeńcem Neoptolemosa.
Kiedy Ncoptolemos został z~unordowtmy, 11. puślubił Andromachę i zostai
królem C'haonii (część Epiru).
Heliady [gr. llcliuclui], córki Hcliosa, siostry Faeton<ł: Merope, Helias, Fojbc,
Ajtcrie,
95

Iłelikun
Diuksippe. Opłakiwały śmierć brata rażonego piorunem 7,cusa, po czym zostały
zamienione przez bogów w czarne topole, a ich łzy w hursztyny. Mitologia gr.
zna również I I c I i a d 6 w siedmiu synów łlcliosa i nimfy Rodos, znakomitych
astrologów.
Fłclikon [gr.], masyw górski w pd.-zadr. Bcocji, nad Zalok~ Koryncką, uważany
za jedną z dwóch (oprócz 1'ierii w Macedonii) sicdzih -. muz; znajdowała sil tam
świtłtynia Apollina i gaj poświęcony muzom. Ź.rcSdła Aganippe i Hippokrene
miały dawać natchnienie poetyckie tym, którzy pili ich wody.
Ilclios [gr.~, bóg Słońca, ciepła i światła słonecznego, syn tytana Hyperiona i ty-
tanidy Tci lub Basilci, brat Selene i Fos, ojciec, z małżeństwa z Perseis, Ajetesa,
Persesa, Kirke i Pasifac; miał również wiele dzieci z innymi kobietami, np. fie-
liady i Heliadów, h'aetona. Codziennie przemierzał drog4 na sklepieniu nie-
bicskim, ze wschodu na zachód, w rydwanie zaprzężonym w ogniste ruma
ki, które o zachodzie kapały się w oceanie; w nocy płynął pod oceanem w wiel-
kiej czaszy z powrotem na wschód, aby rano móc wyruszyć na sklepienie niebie-
skie. Według wierzeń H. widział i słyszał wszystko, prawdopodobnie dlatego
identyfikowano go z Apollinem jako bogicm wszechwiedzącym. Przedstawiano
go jako pięknego mężczyznę z głową otoczoną promieniami. Kult H. był słabo
rozpowszechniony w Grecji, gdyż Cirecy uważałi cześć dla ciał niebieskich za
barbarzyństwo; jego ślady znajdują siF ma Rodos (słynny posag Koln.s
Rodrj.ski przedstawiał właśnie H.) i nx 1'cloponezie.
Rzeźba: relief na metopie świątyni C w Selinuncic (2. poł. VI w. p.n.c.).
Malarstwo: attycki krater czerwonofig. (43020 p.n.e.), fresk rzym. (II w. n.e.).
łlclle [gr.], siostra Friksosa, córka Atamasa i Nefele; po śmierci matki, w obawie
przed macochą Ino, uciekła wraz z bratem na grzbiecie skrzydlatego barana o -.
złotym runie; w drodze do Kolchidy
96
llclios w rydwanie słonecznym rozpoczyna codzienną wędrówkę (z prawej);
gigantomachia (w środku): koń z rydwanu Selene (widoczny częściowo z Icwcj).

Hera
wpadła jednak do morza i utonęła. Ta część morza nosi nazwę Hellespont (Mo-
rzc hłelle, obecnie: Dardanele).
Recepcja mitu o H. zob. Friksos.
Hellen [gr.], władca Ftyi w Tesalii, syn Dcukuliona i Pyrry, mąż nimfy Orscis,
ojciec Eola (1), Dorosa i Ksutosa, protoplasta i eponim Hellenów (Greków).
Jego synowic byli protoplastami plemion gr. Eolów i Dorów, synowie zaś
Ksutosa, Achaias i .lon Achajów i Jonów.
Hera [gr.], najpotężniejsza z bogiń olimpijskich, siostra i żona króla bogów i lu-
dzi Zeusa. Była córką Kronosa i Rei, wychowywała się u Okcanosa i Tethys. Zc
zwią-rku z Zeusem urodziła czworo dzieci: I łefajstosa, Aresa, ł-lebe i Ej lej tyję.
Wspólnie z mężem sprawowała władzę na niebie i ziemi; była przede wszystkim
opiekunką małżeństwa, kobiet zamężnych, patronką położnic, boginią płodności.
Zazdrosna o Zeusa, nieustannie wdawała się z nim w kłótnie i spory z powodu
jego ciągłych romansów; prześladowała również uporczywie jego dzieci
zrodzone ze związków z kobietami śmiertelnymi: z Europą, lo, Alkmeną, Latoną i
in. Szczególnie zaciekle zwalczała Heraklesa, z którym jednak w końcu się
pojednała. Ciągle mieszała się do spraw ludzkich, np. trrymztła stronę Greków w
wojnie przeciw Trojanom (-~ Troja), gdyż mściła się w ten sposób na Parysie,
który Afrodycie przyznał tytuł najpiękniejszej spośród bogiń. Opiekowała się
okrętem Argo (~ Argonauci) aż do chwili, kiedy minął niebezpieczne przejście
między Scyllą a Charybdą. W czasie walki Olimpijczyków z gigantami (~
gigantomachia) napastował ją Porfyrion, lecz zginął od pioruna Zeusa; również
Iksjon daremnie próbował ją zgwałcić. Głównym miejscem jej kultu było Argos
(stąd przydomek Argeia) i Mykeny, gdzie znajdowaiy
się jej świątynie (tzw. hcrajony), ponadto Sparia, wyspa Kos, a przede
wszystkim Olimpia, gdzie miała najstarszą świątyni , wreszcie Korynt i wyspa
Samos. ~ Rw mie utożsamiano H. z J u n o n ą, która wg rzym. tradycji była
personi(ikacją cyklu księżycowego. Tradycyjnymi atrybutami H. były berło i
diadem, na głowic nosiła zazwyczaj welon jako symbol małżeństwa, w ręce
owoc granatu jako znak płodności. Jej ulubionym ptakiem był paw, którego
ogon przypominał oczy Argosa (2), stróża lo.
Rzeźba: posąg z Argos dłuta Polyklcta (V w. p.n.e.), metopa z Herujonu w Scli-
nuncie (V w. p.n.e.).
SIoHuik ,ikolns~. Mi~oL,gia ~reck.~ i rzymsko 7%
Junona z I-anuvium.

Heraje
Mularstwo: Correggio, A. Carracci, J. Bruegcl (st.), P. P. Rubcns, N. Poussin,
Tiepolo i in.
Opera: Ci. Bononcini, J. J. Fux.
I-łeraje [gr. Horaia], święta ku czci Hery, najbardziej okazale obchodzone w
Argos, gdzie w pobliżu miasta znajdował się Herajon (świątynia Hery) ze
wspaniałym posągiem bogini dłuta Polykleta (V w. p.n.c.).
Herakles [gr.], Herkules [3ac. Hercules], najsławnicjszy z herosów gr., syn Zeusa
i Alkmeny. Zeus podczas nieobecności męża Alkmcny, Amfitriona, przyjął jego
postać i spłodził z nią H. Bliźniaczym bratem H. był Ifikles, którego ojcem
jednak był Amfitrion. Zazdrosna Hera spowodowała, że przed urodzinami H.
przyszedł na świat jego krewniak Eurysteusz, który zamiast H. wskutek niebacz-
nej obietnicy Zeusa, odziedziczył władzę w Argos. Juz jako niemowlę H. udusił
dwa węże nasłane przez nienawidzącą go Herę, dowodząc swego boskiego po-
chodzenia. W młodości otrzymał bardzo staranne wykształcenie; Amfitrion nau-
czył go powozić rydwanem, sławny śpiewak Linos zapoznał go z muzyką i lite
98
a , . ~...,~~~~
Mały Herakles duszący dwa węże nasłane na niego przez Herę. Obok - Alkmena,
Amfitrion i Ifikles (na rękach piastuna).

I~IId aMOIEłJw Ała~6u
... S
Herakles
raturą, Eurytos (wg niektórych wersji) nauczył go strzelać z łuku, zt Kastor
władać białą broni. 1'icrwszym czynem dorosłego łł. było zabicie na Kitajronie
ołbrzymiego lwa, który siał spuszloszenic wśród stad Amfitriona i króla
Tcspiosa; w nagrodę pięćdziesiąt córek Tespiosa obdarzyło herosa swymi
wdziękami. W drodze powrotnej z Kitnjronu pokonał króla Orchomenos,
Erginosu, który wymuszał wielką daninę od Tebańczyków. Król Teb, Krcun (I),
oddał mu z wdzięczności rękę swej córki Megary; H. pod wpływem szxlcustwa
zesłanego nań przez Herę wymordował swe własne dzieci zrodzonc z Mcgary;
odzyskawszy zmysły opuścił ją, poddał się oczyszczeniu przez Tespiospóźniej za rada t'ylii (-. Delfy) udał się do Tyrynsu na służbę do swego krewnego
Eurysteusza, aby od
pokutować zbrodnie; Eurysteusz narzucił mu wykonanie dwunastu prac. W
ciągu dwunastu lat służby ti. dokonał ntistępuJhcYch czynów: I) zabił
ogromnego Iwa nemejskiego, z jego głowy zrobił sobie hełm, a ze skóry strój i
tarczę; 2) zabił hydrę Icrnejską, potwora o wielu glowach, które się ciągle
odradzały; bohatter odci~ł jc wszystkie, zakopał w ziemi i przywalił ogromną
skał; 3) schwytał i przyniósł do Mykcn ogromnego dzika, który grasował w
Erymancic, w Arkadii; 4) po nocnym pościgu pojmał i żywcem sprowadził do
Eurystcusza olbrzymią łanu kerynejską (mieszkającą w pobliżu miasta Keryneja
lub w poblii.u rzeki Kcrynites; 5) spłoszył i pozahijał strzałumi żarłoczne ptaki
zamieszkupłcc las nad jeziorem Stymfalos w Arkadii; G) oczyścil stajnie
Augiasza, króla Elidy na I'clopo
c)<)
Walka Heraklesa z centaurem (Deksamenosem); obok stoją Ojneus i Dejanira.

Herakles
nenie, kierując na nie nurt dwóch rzek; 7) schwyta ł i sprowadził do Grecji byka
z Krety, który pustoszył tamtejsze zasiewy; 8) spętał i sprowadził żywiące się
ludzkim mięsem klacze Diomedesa (2); 9) zdobył pas królowej -. Amazonek,
Hippolity; 10) sprowadził olbrzymie stado byków należące do potwornego
Geryona, którego pokonał i zabił; I I ) uprowadził z Hadesu trójgłowego psa,
Cerbera; po drodze uwolnił z Podziemia Tezeusza; 12) zdobył złote jabłka z
ogrodu Iłesperyd.
I'o zakończeniu swej służby u Eurysteusza H. powrócił do Teb, oddał rękę swej
pierwszej żony, Megary, bratankowi Iolaosowi, sam zaś poślubił Dejanirę zwy-
ciężywszy w zapasach boga rzeki Acheloos. Wziął udział w pierwszej części
wyprawy -. Argonautów (-. Hylas) i sprowadził z Podziemia Alkestis, żonę
Admeta. Zakochał się w Iole, córce Eurytosa; oburzony, że jej ojciec i bracia nie
chcieli mu jej oddać, zabił jednego z braci, I(itosa, i musiał -ra to, z polecenia
wyroczni delfickiej, przez rok lub przez trzy lata przebywać w niewoli u królowej
lidyjskiej Omfale, która nieustannie go poniżała, każ~c mu wykonywać prace
kobiece. Skończywszy tę służbę. wyprawił się do - Troi przeciw królowi
Laomedonlowi, który niegdyś odmówił mu wspaniałych koni jako obiecanej
zapłaty za zabicie morskiego potwora; zdobył Troję na czele swej armii, zabił
Laomedonta, a jego córkę Hezjonę dał za Tonę Telamonowi. Wreszcie zdobył
Ojchalię, zabił króla Eurytosa, jego synów i uprowadził Jole. Wówczas Dejanira,
bojąc się utracić jego milośe, nasączyła uszytą dla łł. szatę zatrutą krwią centaura
Nessosa (zabity niegdyś przez i 1. Ncssos umierając powiedział jej, że w ten
sposób odzyska miłość męża). Kiedy truci-ma zaczęła palić ciało he
rosa, przyprawiając go o straszne cicrpienia, udał się na górę Ojta, przekazał
swoją ostatnią wolę wezwanemu synowi Hyllosowi i wzniósł dla siebie stos, na
którym polecił się spalić Pojasowi, ojcu Filokteta, dając mu w nagrodę swój łuk i
strzały. W chwili śmierci Zcus zabrał go na Olimp, obdarzył nieśmiertelnością i
dał za żonę boginię młodości Hebc. Wszedłszy do grona nicbian, H. pojednał
się z Herą. Poza gł. czynami należącymi do cyklu dwunastu prac H., wymienia
się również wiele innych epizodów z jego życia, jak wyprawa przeciw Pylos w
Mesenii, wojna ze Spartą, walka z Lapitami, walka z -. centaurami, Kyknosem
(3), Buzyrysem, Antajosem, Alkyoneusem i in. H. był uważany przez Greków za
postać symbolizującą siłę, energię i heroizm; widziano w nim boga, a
jednocześnie człowieka gotowego do pomocy innym, walczącego z
bezwzględną odwagą przeciw niesprawiedliwości, karzącego zło i okrucieństwo;
jego siła, wytrzymałość, a także apetyt były przysłowiowe. Uważany był przez
cyników za swego patrona, w Dełfach jego kult został podporządkowany religii
Apollina, w Attyce rozwinął się przede wszystkim na wsi, rozpowszechnił się
również. w Italii i przeniknął do zromanizowanych Celtów. W Rzymie, jako
Herkules, pozostawał przez długi czas przedmiotem kultu prywatnego aż do 312
p.n.e., kiedy cenzor Appius Claudius Caecus ustanowił na Palatynie jego kult
państwowy.
Z ogromnej liczby dzieł sztuki i literatury nawiązujących tematycznie do postaci
H. można tutaj przedstawić zaledwie drobni cząstkę.
Rzeźba: relief na metopie świątyni C w Sclinuncie (VI w. p.n.e.), grupa terako-
towa z Wejów (VI w. p.n.e.j, Heraklc~.c Farne~yj.vki -- kopia Glykona wg
Lizypa
100

Hermes
(2. poł. IV w. p.n.c.); A. Fcderighi, B. Bandinelli.
Malarstwo: wczesnoattycka amfora (ok. 680 p.n.e.), krater z Koryntu (ok. 6()0
p.n.c.), rzym. fresk z Pornpejów (I w. n.e.), rzym. malowidło ścienne (IV w.
n.e.); Piero delta Francesca, L. Granach (st.), A. Durer, P. Veroncse, L.
Carracci, A. Padovanino, Guercino, P. P. Rubens i in. Dramat: Eurypides
O.s~olnlr Herakle.o (ok. 416 p.n.c.), Sofokles, Scneka (mt.) Herkules s=alyjqcy
i Herknle.s na B'cio (przed 65 p.n.e.), S. Braut, I ł. Muller i in. Literatura pot.: W.
Smólski, jednoaktówka Herkules (1965).
Powieść: E. de Villena. F. Braun, K. Albrecht i in.
Opera: P. F. CavHeraklidzi [gr. florakleidar~, potomkowie
Heraklesa i Dejaniry. Po wielu próbach i niepowodzeniach, a także klęskach wo-
jennych dopiero czwarte pokolenie po Eleraklesie zdołało powrócić na Pelopo-
nez, tzn. do ojczystego kraju ich praojca. Opanowali tu tylko trzy krainy:
Argolidę, Mesenię i Lakonię. "Powrót Heraklidów" Grecy odnosili często do
inwazji plemienia Dorów na I'eloponez. Sami Dorowie również utrzymywali, że
ich królowie są potomkami Heraklesa.
Herkules - Herakles.
Hermafrodyt [gr. Hermupl~róditns], piękny młodzieniec, syn Hermesa i
Afrodyty ~jego imię jest połączeniem imion jego rodziców); zakochała się w nim
nimfa źródła Sałmakis w Karii, ujrzawszy go w kąpicli. Pomimo jego oporu,
objęła go w wolcie i ubłagała bogów, by ich ciała złączyły się na zawsze;
bogowie wysłuchali jej modłów i połączyli ich ciała w jedno, zachowujące cechy
męskie i żeiiskic.
Rzeżba: I'olykles (11 w. p.n.e.); F. J. Bosio.
Malarstwo: B. Sprnngcr.
Poezja: T. Peend, F. Beaumont, A. Ch. Swinburnc i in.
Hermes [gr.~, jeden z dwunastu wielkich bogów olimpijskich, boski herold; syn
Zeusa i Mai (I), córki Atlasa. Urodził się w grocie u stóp góry Kyllene w Arkadii,
dlatego w tej krainie cicsiył się wielkim kultem. Według hymnu hcnneryckiego
Do l~errnc.su - w dniu urodzenia opuścił kołyskę, ukradł woły Apollinowi i
zrobił lirę ze skorupy żółwia; ofiarował ją Apollinowi jako rekompensatę za jego
woły. Synami Hermesa byli: Autolykos. Gurytos, a tak~c Kefalos. Imię H.
wywodzi się prawdopodobnie od wyrazu gr Jhcrnm, co oznacza stos kamieni
wzniesiony w celu zaznaczenia granicy posiadłości; później wyraz ten określał
wysoki czworoboczny słup zwieńczony popiersiem lub głową 1I. (od V w.
p.n.c. także głowami innych bogów). H. był bogiem dróg i granic, boskim
posłańcem, przewodnikiem dusz zmarłych do Podziemia (Psychopompos), a
także bogiem snów i marzeń sennych; jego cechy to spryt i zręczność; był pa-
tronem szczęśliwego trafu, szczególnie w sprawach pieniężnych, opiekunem po-
dróżnych i kupców, również złodziei; uchodził za wynalazcę ćwiczeń ginu~a-
stycznych, jego posałgi ustawiano więc w palestrach i ginmazjonach. W wielu
częściach ()rccji był uważany za boga pasterzy i płodności trzód. Wynalazkiem
łl. miała być sztuka inlerpretałcji utworów literackich, czyli hermeneutyka, był
także paOronem wymowy. .lukkolwiek w nielicznych tylko mitaich odgrywał gf.
rolę, to jednak dokonał wiciu doniosłych czynów, jak np. w crrsic - giguntoma-
cł~ii zabil jednego z gigantów, uratował Arena uwięzionego pnez Aloadów,
podarowtlł Ncłćlc, matce Friksosa i Ilcllc, barana o - złotym runie. Amfionowi
lirę. Heraklesowi miecz. I'crscusrowi skrzydła

Hermiona
u nóg, dwa razy uratował Odyseusza, zabił stuokiego Argona. który pilnował lo,
pomógł Dionizosowi ukryć się przed zemsty Flery. Rzymianie z 1(. utożsamiali
M c r k u r c g o, opiekuna kupców, patrona zysku; picrwszu świątynia Mer-
kurego ~ostatła zbudowana w Rzymie w 490 p.n.c. Przedstawiano H. juko mło-
dzicńca zc skrzydclkami u stóp, w szerokim kapeluszu, z laski oplecioną dwoma
wężami [łuc. rachcrmrs, gr. kor_i'keion]. Ty_ tuł Hermes Trismcgistos (Hermes
Trzykroć Wielki) neoplatonicy i wyznawcy mistycyzmu nadawali egipskiemu
bogu Totkowi idcntyfikowttncmu z H., który miał hyć ojcem wszelkiej wiedzy.
Rzeźha: rclicf~ z V'I w. p.n.c., Praksyteles (IV w. p.n.c.); J. Sansovino, J. B.
Pigalle, B. Thorvaldsen i in.
Malarstwo: krater czerwonofig. (ok. 440-430 p.n.c.), Dosso Dossi, Correggio,
P. P. RUbC115, J. G. Platzer, O. Kokoschka i in.
Dramat: Sofoklcs, dramat satyrc3wy Tnopioiolc (V w, p.n.c.); H. Sachs.
Opera: A. Draghi.
łlermiona [gr. Hormihnc], córka Menelaosa i Ilclcny, jeszcze przed wojntl
trojańską znaczona z Orcslcsem. f'óźnicj jednak Menclaus oddał jej rpk4 synowi
Achillesa, Ncuptolemosowi, gdyz, wg przcpow'icdni, było to konieczne, by
wojska gr. mogły zdobyć Truję. 1'o śmierci Neoptolemosa, ł i. wyszła za mąż za
Orestesa i urodziła mu syna Tisamenosa.
dero [gr.], bohaterka historii mifosnej, ukochann Lcandra, który co noc
przepływał cłlti tllc_( ł łCllespont, aby dostać się z Abydos do Sestos, gdzie
mieszkała dziewczyna. Kiedy pewnej nocy w czasie burzy na morzu L.candcr
utonttł, 11. z rovpaczy popełniła samobójstwo.
Rzei.btt: .I. Gibson.
Malarstwo: P. P. Rubens, D. Feti, L. Bramcr. I.. Iourniarcs. W. Turner i in.
Dramat: F. Grillparzcr, L. F. Ratisbonnc. Fpos: Muzajos, C. Barth, J. H. L. Hunt
i in.
Poezja: Ch. Marlowc, J. (iraeme. F. Schiller, J. Drinkwater i in.
Herse -. Aglauros.
Hersilia [tac.], Sabinka pochodząca ze znakomitego rodu, porwana przez
Rzymian (-. porwanie Sabinek). Według jednej tradycji była ion~ Sabińczyka
Hostiliusa, wg innej -- została małżonką Romulusa i urodziła mu dwoje dzieci.
Miała pośredniczyć między Sabinami a Rzymianami przy zawieraniu pokoju. Po
śmierci dostąpiła apoteozy i jako Iłom Quirini zasiadła w niebie obok Romulusa.
Hespcros [gr.], personifikacja Gwiazdy Wieczornej, syn Eos i Atlasa (wg innej
wersji brat Allasa). Późniejsi pisarze utożsamiali H. z gwiazdą Fosforos (->
Lucifer). Rzymskim odpowiednikiem Fł. był Vesper.
Hesperydy [gr. Nc.speride.s], nimfy Zachodu, strażniczki ogrodu bogów na
zuch. krańcach ziemi. Były to trzy siostry, córki Nyks lub Forkysa i Keto. Z
pomocą smoka l~adona ( 1 ) strzegły drzew, na których dojrzewały złote jabłka,
podarowane niegdyś Herze przez Gaję z okazji jej zaślubin z Zcuscm. Zdobycie
jabłek z sadu H. było jedną z dwunastu prac Heraklesa, który wpierw musiał
zabić smoka. Później owe złu te jabłka zostały H. zwrócone.
RzeYba: relief (2. po3. V w. p.n.e., kopia rzym.).
Malarstwo: Rafach F. Borne-Jones. Poezja: A. Tennyson.
Opera: F. M~jo.
Hestia (gr.], bogini ogniska domowego, córka Rei i Kronosa, dziewica. symbol
domu i rodziny. Darzono ją kultem we wszystkich domach i świątyniach bogów;
bez przerwy palił się tam poświęcony
102

ras au
Hestia
jej ogień; czczono ją jako opiekunkę rodziny, miast i kolonii. Zakładając nowi
kolonię zabierano ze świątyni H. w metropolii ogień, którym zapalano ognisko
Westalka. Hestix.
103
Herakles (siedz~cy) i Hesperydy.

Hezjona
w nowej ojczyźnie. f 1. uosabiała ciągłość religii, cywilizacji, rodziny. Rzymianie
czcili ją pod imieniem W c s t y ( V c s t a); jej kapłanki-dziewice nazywały się
westalkami.
Hezjona [gr. Hesióne], królewna trojańska, córka króla Laomedonta, siostra
Priama. Została przykuta do skały i oddana na poi.arcic potworowi morskiemu,
którego nasłał Posejdon z zemsty na wiarołomnym Laoroedoncie; ojciec H.
bowiem odmówił obiecanej zapłaty należnej Poscjdonowi i Apollinowi za
wybudowanie murów Troi. Herakles zabił potwora w zamian za konie
Laomedonta; ten jednak po uwolnieniu H. znów złamał obietnicę. Po kilku latach
Herakles przybył do Troi na czele wojska, zdobył miasto, zabił zdradzieckiego
króla, a rękę ii. oddał w nagrodę za męstwo Telamonowi.
Recepcja mitu o H. zob. Laomedon(t). Fłiacynt [gr. Hyakinlho,s], niezwykle
piękny młodzieniec, syn Amyklasa, króla Sparty i Diomedy (lub Picrosa i muzy
Klio). Był ulubieńcem muzyka Tamyrisa, późnię] zakochał się w nim Apollo,
który zabił go przypadkiem podczas zabawy, traliając dyskiem w czoło.
Zrozpaczony bóg sprawił, że z krwi H. wyrósł kwiat (hiacynt lub lilia), którego
płatki przypominały sylabę A1 [gr. okrzyk bólu] lub też gr. inicjał imienia
młodzieńca Y. Apollo miał również ustanowić święto ku jego czci Hiakyntia,
odbywane co roku na wiosnę w Amyklai.
Malarstwo: A. Carracci, L. de Boulogne, Tiepolo i in.
Opera: W. A. Mozart.
Hieraks [gr. hieraks = sokół]: 1. Człowiek, który swoim gadulstwem sprawił, że
Iicrmes musiał zabić Argosa (2), aby uwolnić lo. Za karę został zamieniony w
sokoła.
2. Czciciel bogini Demeter, mieszkaniec
kraju Mariandynów w pobliżu Troady; dostarczył zboża głodującej ludności
Troady, którą nawiedziła klęska nieurodzaju wskutek gniewu ł'osejdona, obu-
rzoncgo na wiarołomstwo Laomcdonta. Posejdon zemścił się na H., zamieniając
go w sokoła.
Hilajra - L.cukippidy.
Hippodamia [gr. Hi/~/mdcirncia]: 1. Nieowykłej urody królewna elidzka, córka
króla Ojnomaosa. Ojnomaos, lękając się wydać ją za mąż, gdyż, wg wyroczni,
miał zginąć z ręki przyszłego zięcia, zapowiedział, żc rękę jego córki otrzyma ten,
kto go zwycięży w wyścigach rydwanów. Zawsze jednak zwyciężał sam, a
pokonanych zabijał. Wreszcie jednak Pelops, dzięki pomocy H., przekupił
Myrtilosa, woźnicę swego rywala i zdołał zwycię_ żyć. zdobywając rękę H.,
która obdarzyła go później wieloma dziećmi, m.in. Atreusem, Tyestesem,
Alkatoosetn. Za spowodowanie śmierci swego pasierba Chryzypa, syna Pclopsa
i nimfy Aksjochy (H. namówiła do zabójstwa swych synów Alreusa i Tyeslesa)
została wygnana przez męża i udała się do Argolidy, gdzie zmarła.
2. Córka Adrastosa, żona Lapity Pejritoosa; z jej powodu wybuchła walka
między -~ centaurami a Lapitami.
Hippokoon [gr.], władca Sparty, syn króla Ojbalosa z nieprawego łoża; zagarnął
władzę w Sparcie, skazując na wygnanie swych braci Tyndarcosa i Ikariosa. H.
został pokonany przez Heraklesa, który go zabił wraz z dwunastoma synami,
następnie przywrócił władzę Tyndarcosowi.
Hippokrene - Pegaz.
Hippolit [gr. Hippólvlos], bohater ateński, syn Tezeusza i Amazonki Antiopc lub
Hippolity. Oddany myślistwu i ćwiczeniom fizycznym, czciciel Artemidy, za-
nicdbywał boginię miłości Afrodytę.
104
1200x800 - 600 e . va etv meta owe

I loracjusze
Bogini zemściła się na pięknym młodzieńcu wzbudzając do niego namiętność w
jego macosze Fedrze, żonie Tezeusza. H. odrzucił jednak tę miłość, a Fedra
obawiając się, by H. nic powiadomił Tezeusza o jej wyznaniu miłosnym,
oskarżyła młodzieńca wobec ojca o próbę uwiedzenia. Tezeusz, oburzony
postępowaniem syna, wygnał go z Aten i ubłagał Poscjdona, by go ukarał. BcSg
nasłał na H. potwora morskiego, który wynurzył się z fal w chwili, gdy H.
przejeżdżał swoim rydwanem nad brzegiem morza; spłoszone konie przewróciły
rydwan, a młodzieniec roztrzaskał się o przybrzeżne skały. Na wieść o tym
Fcdra się powiesiła. Według późniejszej wersji mitu - - na prośbę Artemidy
Asklepios przywrócił H. do życia; miał odtąd przebywać w italskiej Arycji nad
jeziorem Nemi, gdzie odbierał cześć pod imieniem Virbius w gaju poświeconym
bogini Diunie.
Recepcja mitu o 1-i. zob. Fedra. Hippolita [gr. Hippolt`te], królowa Amazonek,
córka Aresa i Otrere. Jej pas, dar Aresa, był celem wyprawy Heraklesa do jej
królestwa. Fł. obiecała bohaterowi oddać ów pas bez walki, Iccz zspowodowała konflikt między Amazonkami a jego towarzyszami. W końcu
łierakles zabił H. i zabrał jej pras. Niekiedy H. mylono zjej siostrą Antiope, żoną
Tezeusza i uważano ją zt~ matkę Hippolita.
Hippomedon(t) [gr.], jeden z wodzów wyprawy - Siedmiu przeciw Tebom, syn
Aristomachosa, lub Talaosa, siostrzeniec Adrastosa. Zginął w czasie oblężenia
Teb. Jego syn brat udział w wyprawie -. Epigonów.
Hippomcnes [gr.], syn Mcgareusa, tnąż Atalanty. Zdołał zdobyć rękę nicchętnej
małżeństwu Atalanty, zwyciężając
ją w biegu dzięki pomocy AI`rodyty, która podarowała mu złote jabłka. Upusz-
czaj:łc je na ziemię, spowudowuł, że Atalanta zatrzymała się, aby je pozbierać, i
przcgrtvła bieg. Później obppe zostali zamienieni w Iwy, gdyż zbezcześcili świą_
tynię Kybele lub Zeusa, oddajyc się w nioj miłości.
Horacjusze [łac. Ilorolii], rbd patrycjuszowski, którego crłonkowic mieli odegrać
znaczmł rolę w różnych wydarzeniach z na wpół legendarnych dziejów rzym.
Nauka jednak nic potruli jasno oddzielić mitu od faktów historycznych.
I) Podczas wojny Rzymu z miastem Alba Longa w VII w. p.n.e. trzej brodnieśli zwycięstwu w pujedynku z trzema braćmi Kuriacjusrami [łac. C~uriatii],
dzięki czemu wojna między Rzymem t~ Alba Longkorzyść Rzymu. Z socściu walczących w pojedynku pozosttił przy życiu tylko
jeden, Horacjusz, który po powrocie do Rzymu zabił wlasną siostrę, gdyż
rozpaczała z powodu śmierci nurzcczoncgo, .lednegu z poległych Kuriacjuszy.
Został za to skalany na śmierć. Iccz, na prośbę ojca, z wyroku ludu uwolniono
go od winy i kury.
2) Publius Iloratius Coclcs (Jednooki) w czasie wojny z Etruskami (koniec VI w.
p.n.c.) bronił wraz z żołnierzami bohatersko mostu na Tybrze (Pons Sublicius),
powstrzymujhc wojska nicprzyjaciclskic aż do chwili, gdy most zcrwtmo, od-
cinając Etruskom drogę do Rzymu. Postawiono mu za to pomnik i czczono jako
bohatera.
3) W czasie wojny między Rzymem a Gtruskami, w której obie strony poniosły
ogromne straty w pobliżu Lasu Arsyjskicgo i trudno było rozstrzygnąć, kte
zwyciężył. jeden z 1~. krzykn~łl nagle, żc Etruskowie stracili o jednego żołnierza
więcej, t~ więc Rzymianie odnieśli zwycię_

hory
stwo. Wówczas Etruskowie w popłochu uciekli z pola wałki.
hory [gr. h~irai, łac. hnracj, boginie pór roku (wiosna, lato, jesień), a
jednocześnie ładu i porządku we wszechświecie, córki Zeusa i Temidy: E u n o
m i a (Praworządność), D i k c (Sprawiedliwość) i E ir e n e (Pokój). Ateńczycy
nadali h. inne imiona: Talio, Aukso i Karpo. Początkowo byty to w istocie
personifikacje sił natury, wzrostu i wegetacji. Później zaczęto łączyć z nimi
czynnik czasu i uważać je za boginie pór dnia. Malarstwo: fresk z Pompejów
przedstawiający Pana w otoczeniu h. (I w.); Tintoretto.
Hyady [gr. hycide.s], nimfy rozsiewające wilgoć na ziemi, córki Atlasa i Plejonc
lub też Okeanosa i Tethys. W nagrodę za opiekę nad małym Dionizosem Zeus
umieścił je na niebie jako grupę gwiazd
(w konstelacji Byka) między Plejadami a Orlonem. Ich wschód zwiastował okres
deszczów. Starożytni wymieniali różnh ich liczbę dwu. pięciu lub siedmiu, m.in.
Ambrozja, Ajsyle, Eudora, Koronis, Dionc. Nazwa "H.'~ miała wg niektórych
wyjaśnień pochodzić od imienia ich brata (lub ojca) liyasa.
Hyakintos - Fłiacynt.
Hyas [gr.], syn Atlasa i Plejone, uważany zwcrs_ji miał być ich ojcem), które zmarły z żalu po śmierci H. i zostały
zamienione przez Zeusa w gwiazdy.
hydra lernejska, potwór zrodzony z Tyfona i Echidny, mieszkał w jaskini, w po-
bliżu jeziora Lc:rna w Argolidzie. Mial siedem głów wężowych, które po
odcięciu odrastały. Z rozkazu Eurystcusza h.l. pokonał Herakles, wypełniając
swą drugą pracę: odciął jej wszystkie głowy i przycisnął ciężką skałą. Później
krwią h_l. bohater zatruł swoje strzały; ta sama krew posłużyła także Ncssosowi
do sporządzenia rzekomego napoju miłosnego, którym Dejanira nasączyło szatę
posłaną Ileraklesowi, powodując jego śmierć.
liygieja (gr. Hyz?iciu], personifikacja Zdrowia, uważana za córkę Askicpiosa. .Icj
zadaniem było nieść pomoc i ulgę, leczyć ludzi i zwicrzętx, wskazywać także
skuteczne lekarstwa.
łlylas [gr.], ulubieniec łłeraklesa, syn króla Dryopów Tejodamasa i nimfy
Mcnodike. Uczestniczył w wyprawie ~ Argonautów; podczas postoju w Myzji
zostal porwany przez nimfy z pobliskiego jeziora i wculgnięty w głębinę, gdzie
odt~d był ich kompanem. łłcraklcs zaalarmowany przez Polifema (2) zniknięciem
H., nie mogąc odnależć przyjaciela, oskarżył Myzyjczyków o uprowadzenie
chłopca i zmusił ich do cłaremnych poszukiwań.
1 ~f)
Eirene z macym Plutonem.

os~tep en'auepalats iwe(Ws
Hypsipyle
Rzeźba: L. Matielli, J. Ciibson, B. Thorvaldsen.
Malarstwo: P. di Cosimo, F. Furini i in. Poezja: Teokryt (idylla XIII, Ill w.
p.n.c.); S. Broke, D. F. G. Johnson i in. Opera: Th. Dubois.
Hyllos [gr. HvNo.s, łac. tłyllus], najstarszy syn Heraklesa i Dejaniry; jemu ojciec
przed śmiercią polecił poślubić sw;ł ukochaną Iole. H. prześladowany przez. Eu-
rysteusza, u którego niegdyś odbywał skuźbę Herakles, musiał schronić się wraz
z braćmi i matką u Tezeusza w Atenach; wg niektórych wersji osobiście zabił
Eurysteusza dzięki pomocy Tezeusza. Później osiedlił się w Tebach wraz z bab
ką Alkmeną. H. wraz z innymi potomkami I leraklesa urządził kilk;t wypraw na
Pcloponez do swojej ..pr.ojczyzny... Zgin;łł w pojedynku z królem Arkmłii.
Echemosem.
Hyperborejczycy Mgr. Hrprhureini = micszkającY poza wiatrem pn., łac.
Hrpor_ ńorci], legendarny lud micszk;tjwiod;ł_ cy tam szczęśliwą egzystencję. Według mitu H. byli czcicielami
Apollin;t, który corocznie miał spędzać u nich trzy zimowe miesiące. Krainę li.
lokalizow.no w różnych obszar;tch geograficznych, najczęściej w pn. Europie
lub pn_-wsch. Azji. W świątyni Apollina na Dclos miały znajdować się w
czasach historycznych przedmioty złoźone w ofierze przez łi.; rzekomo dol.rły
one n. Dclus dzięki przekazywaniu ich kolej no z miasta do miast..
llyperion [gr.], syn Uranosa i CJai, jeden z -. tytanów; z m.łżeństwa z siostr;l Tc;t
(wg innej wersji - z Basilcą) mih troje dzieci: łłcliosa, Sclene i fos. Niekiedy
identyfikowano go z Hclioscm.
Hypermestra (gr. llr/urrum.oru lub Htyurme.ctra], jedynt~ z Danaid. która
wbrew rozkazowi ojca nie zabiła w nuc poślubn;t swego męża, Lynkeusa ( t ).
Iccz pomogła mu uciec. Została za to ukarana, później jednak ojciec przcbttczył
I1. i pojednał się z Lynkcusem.
Hypnos [gr.], bóg Snu, ojciec Morfeusza, syn Nyks i Erebu, brat Tanatosa;
postać abstrakcyjna, przedstawiana jako uskrzydlony młodzieniec z lask;ł i
rogiem, z którego sypał ziarna maku. Niekiedy wyohraźano go sobie jako
nocnegu pt;tka, który unosi się z wiclk;t szybkości;ł nad ziemia i morzem.
Rzeźba: A~. Algardi.
Malarstwo: B. Peruzzi, G. Cinaroli i in. Hypsipyle [gr.]. królowa wyspy Lcmnos,
córka Toasa (I) i Myriny. Kiedy kobiety
Tak zwana Hygieja z Ostii.

Hypsipylc
Smicrć Olcltcsa.
lcmnijskic, mszcząc się za niewierność, wymordowały wszystkich mężczyzn nwysł,ic, jedna łł. niepostrzeżenie ocaliła ojca. Jako córka króla została wybrana
na królową wyspy. Później Lemnijki PrzYJęłY gościnnie - Argonautów, któ
rzy zawinęli na wyspę w drodze do Kolchidy, i poł~czyły się z nimi. H. została
wybranką Jazona, a po jego odjeździe urodziła dwóch synów. Cidy wydało się.
że H., wbrew przysiędze, nic zamordowała swojego ojca, musiała uciekać z
wyspy;
poJemm ~ szat owe s a ane UIC ~ tw,: OWC KM ,~,,n..QU.,o~n: >~rTUn
t~nn..unn,.o~n etniaki składane dn RT('~ RA('. oo nl~,m,~t~t.;.z.~

baw a~sd
,;
Hypsipyle
wpadła w ręce piratów. .łako niewolnica znalazła się w służbie u króla Nemei,
Lykurga (2). Chcąc wskazać źródło wodzom wyprawy -. Siedmiu przeciw Te-
bom, która przeciągała przez Nemeję, opuściła na chwilę powierzonego jej opie-
ce syna Lykurga, małego O f c 1 t c s a zw. A r c h c m o r o s e m (Początkiem
Przeznaczenia), którego udusił olbrzymi wyż. Groziła jej za to kara śmierci, ale
przybyli na mięjsce jej dwaj dorośli już synowie, roz
poznawszy matkę, stanęli w jej obronie. Konflikt zakończył się ustanowieniem
przez Amfiaraosa igrzysk ku czci zmarłego Ofellesa i powrotem H. na Lemnos.
Rzeźba: hellenistyczny rclict~ przcdstawiaj~cy śmierć Ofeltesa.
Poezja: M. Hawlett.
Dramat: Ajschylos, Sofokles, Eurypidcs (V w. p.n.e., nie zachowane tragedie).
Opera: N. A. Porpora, Ch. W. Ciluck, D. Scarlatti i in.

I
lakchos [gr. lrikrhu.s~, tajemnicze bóstwo zwi~zane z misteriami clcuzyjskimi
Elf U51S): w czasie procesji Swiętą Drogą z Alcn do Elcusis uczestnicy wznosili
okrzyk: "lukchc, o lakche!", który z czuscm stał się imieniem bóstwa. Niekiedy
idcntylikowano 1. z DIOIIIzosem, uważano go także za syna Dionizosu (lub
Dcmelcr, bądi. 1'crscfony). W Rzymie utożsamiano go czasem z bóstwem zw.
Libcr (- Dionizos).
lambc [gr.~, nimfa. córka bożka Pana i nimly~ Echo. Podczas pobytu bogini
Demeter w -~ h;lcusis, w gościnnym domu króla Kclcosa ( 1 ), nimfa żartami i
piosenkami rozwcscliłn strapioną boginię puszukujał_ cą Persef~ony.
lapyks [gr.~, heros, eponim plemienia Iapygów w K,llabrii (pd. Italia); miał być
synem Dcdnla i pewnej Kretonki. Po śmierci króla Minosa przybył na Sycylię, a
potem do Kalabrii.
lazjon [gr. lu.clorl), kochanek bogini Demetcr, syn Zeusa i Elektry (1), brat Dar-
danosa i Harmonii. Pochodził z wyspy Sammunii spotkał Dcmctcr i zdobył jej uczucic. Z tego związku urodził się Plutos,
hc5stwo bog,lctwa. Według niektórych wersji zagniewany na I. Zeus zabił go
piorunem (lub oślepił). Według innych I. poślubił frygijską boginię Kybclc, która
urodzila mu Korybasa, eponima -. korybantów.
Idajos [gr. lduin.sJ, heros, eponim góry Ida w I roadzic, syn Dardanosa i Chry-
zc; przybyl z ojcem z Pcloponezu, osiedlił się nci wybrzeźu frygl.lskim u pod-
nóża g<5ry Ida, Dardanos rlś w Troa
dnie. I. miał wprowadzić kult bogini Kybcle.
Idas [gr.~, bohater meseński, syn króla Afareusa i Arene, brat i towarzysz
przygód Lynkeusa (2), obdarzonego niezwykle bystrym wzrokiem. Obydwaj
bracia wyróżnili się w czasie polowania na - kalidońskicgo dzika i w czasie
wyprawy - Argonautów. Według niektórych wersji mitu I. na skrzydlatym wozie
uprowadził M arpessę, córkę Euenosa; zrozpaczony ojciec. nic mogąc
doścignąć 1., popełnił samobójstwo. Jednak Apollo, zakochany w Marpessie,
chciał ją odebrać I. Spór rozstrzygnął Zeus, który pozostawił dziewczynie wolny
wybór; ta wybrała 1. Wspierany przez Lynkeusa, I. stoczył także walkę z
Dioskurami o podział stada wołów zdobytych podczas wspólnego napadu na
Arkadię: I. zabił wówczas Kastora, z kolei Polydeukes zabił Lynkeusa. Kiedy 1.
miał zabić Polydcukesa, Zcus raził I. piorunem. Według innej wersji walka
między Dioskurami a Lynkeusem i 1. wybuchła po uprowadzeniu przez
Dioskurów --~ Leukippid.
Poemat: S. T. Phillips. Dramat: J. Perinet. Opera: .I. Seyfricd.
Idmon [gr. idmon = jasnowidzący], wieszcz, uczestnik wyprawy -~ Argonautów,
syn Apollina i Astcrii (lub Kyreny); jego ziemskim ojcem był Abas (3). Przed
wyprawą przewidział własny śmierć; zginął od ciosu, jaki zadał mu ogromny dzik
w czasie polowania w kraju Mariandynów.
Idomeneus [gr.], król Krety, wnuk Minosa, uczestnik wojny trojańskiej. Przybył

Ifigcnia
pod -~ Troję na czele floty kreteńskiej złożonej z osiemdziesięciu okrętów. Wy-
różnił się męstwem: walczył z Deifobosem i Eneaszem, znalazł się we wnętrzu
konia trojańskiego. Według niektórych wersji mitu -- 1. szczęśliwie powrócił na
Kretę, wg innych zaskoczyła go burza na morzu obiecał wówczas Posejdonowi
za ocalenie ofiarę z pierwszej żywej istoty, którą napotka po wylądowaniu.
Okazał się nią jego syn. Według jeszcze innej tradycji - podczas nieobemości 1.,
Leukos, wychowanek L, uwiódł jego żonę Medę i zagarnął władzę na Krecie; po
powrocie I. oślepił Leukosa, odzyskał żonę i tron. Istnieje też wersja, która
utrzymuje, że L, wygnany z Krety przez Leukosa, udał się do Italii, gdzie
osiedlił się w Kalabrii, zakładając miasto Salente.
Malarstwo: Rossi-Lodi.
Dramat: P. J. Crebillon, A. M. Lamierre, A. de Cienfuegos.
Poezja: G. Meredith.
Powieść: Dziennik wojny trojuńskicj, przypisywany Diktysowi z Krety,
rzekomemu towarzyszowi I. (zachował się jedynie fragm. w języku gr. i łac.
tłumaczenie, V w.).
Ifigenia [gr. IphiKeneiu], córka Agamemnona i Klytajmestry, wg obocznej wersji
mitu -- córka Tezeusza i porwanej przez niego Heleny, która dała dziecko na
wychowanie swej siostrze Klytajmestrze. Kiedy flota gr. śpiesząca pod - Troję
została zatrzymana w beockiej Aułidzie
Ofiarowanie Ifigenii. Fresk z Pompejów.

Ifikles
w oczekiwaniu pomyślnych wiatrów, wieszczck Kalchtls wyjaśnił, żc owa cisza
morska jest wynikiem gniewu Artemidy; bogini z powodu zabicia przez Greków
jej łani domaga się ofiary z 1. W chwili gdy królewna miała zginąć na ołtarzu
oliarnym, Artcmida podstawiła na jej miejsce łanię, otoczyła dziewczynę obło-
kiem i uniosła do Taurydy, gdzie uczyniła j~ swojtł kapłanką. Zadaniem 1. było
skł,ldanic bogini na of arę cudzoziemców. Pu kilku latach jej brat Orestcs z
przyjacielem Pyladcsem przybyli do Taurydy w poszukiwaniu posągu Artemidy;
obydwaj zostali uwięzieni i przyprowadzeni do I., która ich rozpo-rnała.
Wówczas wszyscy troje uciekli do Grecji, zabierając ze loby posąg bogini.
Według jednej z wersji mitu I. zmarła w Megarze, gdzie znajdowała się jej
świątynia; wg innej Arlcmida uczyniła ją nieśmierteln~ i przeniosła na Bittłą
Wyspę u ujścia Dunaju, gdzie została żoną Achillesa. Rzcźb~: D. Eggert.
Malarstwo: fresk z Pompejów (I w.); ł3. Campi, G. F. Romanelli, L. Giordano,
I'icpolo, A. Bocklin, A. Feucrbach. Dramat: I?urypides lJi~enin w Auliń_ie (406
p.n.e.) i 1/igonia w Tcturydaic (413 p.n.c.); .I. E. Schlegel, J. W. Goethe, .I.
Racinc, H'. Schiller, 1. I_angner, A. Obcy i in.
Opera: J. L(iwe, D. Scarlatti, Ch. W. Gluck, G. Sarti i in.
Literatura pot.: M. Jastrun, poemat I/igenio ( 1955); dramaty - R. Brandstaetter
.Swiora nu Hynr~c~u Artemidv (1961), K. Choinski Knucyatn (1961).
Ifikles [gr. lphikle.s], bliźniaczy (pozornie) brat t-łeraklcsa; syn Alkmcuy i Amfi-
triona, podczas gdy Herakles był synem Alkmeny i Zeusa. 1. towarzyszył Hcrak-
Icsowi w jego wyprawach i pracach, brał także udział w polowaniu na ~ kalidoń-
skicgo dzika i w wojnic przeciw Troi.
Pierwszą jego i.oną była Automeduza, córka króla Mcgary; syn z tego małżeń-
stwa nosił imię lolaos. I. zginął w walce przeciw synom Iłippokoona, walcząc u
boku Heraklesa.
Ifis [gr. %/~hi.c]: 1. Zob. -. Anaksarete.
2. Córka Kreteńczyka Ligdosa (lstlllwłło męskie i żeńskie imię Ilis), który chcąc
mieć tylko syna, polecił swej żonie Teletuzie, by w razie urodzenia córki, po-
rzuciła ją. Teletuza nie usłuchała rozkazu. Iccz, urodziwszy dziewczynkę,
wychowywała j~ jako chłopca. Kiedy jednak zakochała się w I. dziewczyna
imieniem Jante, sądząc, że I. jest chłopcem, sytuacja stała się dramatyczna:
dopiero bogini Izyda zmieniła 1. w mężczyznę i umożliwiłtl im zawarcie
małżeństwa.
Ifitos [gr. %phito.s], znakomity łucznik, syn króla Ojchalii, Eurytosjedyny z synów Eurytosa st.mął po stronic Heraklesa, gdy heros zwyciężywszy
w zawodach łuczniczych, w których nagrodą była córka Eurytosa, Jole, został
uszukany przez króla. Później jednak 1. został zabity przez łleraklesa, gdy starał
się odzyskać skradzione przez herosa woły; wg innej wersji -- Herakles wpadłszy
w szał zrzucił I. z murów Tyrynsu. Odyscusz, po powrocie spod Troi, łukiem
otrrymanym od I. zabił zalotników Penelopy.
igrzyska istmijskie, igrzyska odbywane na wiosnę, co dwa lata, od 573 p.n.c. na
Istmic Korynckim (Przesmyk Koryncki), związane ze Świątynią Posejdona. l.i.
składały się z zawodów atletycznych, wyścigów konnych oraz konkursów
poctyckich i muzycznych. Zob. Mclikertes.
igrzyska nemejskic, według mitu zostały ustanowione przez członków wyprawy -
a Siedmiu przeciw Tcborn, ku czci Ofcltesa uduszonego przez węża (-~
Hypsipyle); i.n. odbywały się przy świątyni Zeusa Nemcjskicgo w miejscowości
Nemea
112
v .Tr . _ a Y infnr>",.~..___

Ilia
w Argolidzie. Od 573 p.n.e. organizowano je w drugim i w czwartym roku
każdej olimpiady.
igrzyska olimpijskie, ogólnogreckie igrzyska w Olimpii na Peloponezic ku czci
Zeusa. Według mitu -- pierwotnie zostały ustanowione przez Pelopsa ku czci
bogini łiery; później Herakles pokonawszy Augiasza, prrywrócił je, lecz
poświęcił Zeusowi. Lo. odbywały się raz na cztery lata, w czasie letniego
przesilenia dnia z nocą; prze~3 ich rozpoczęciem ogłaszano tzw. święty pokój.
W czasach historycznych pierwsze i.o. odbyły się w 776 p.n.e.
igrzyska pytyjskie [gr. pyohia], drugie pod względem znaczenia, po - igrzyskach
olimpijskich, igrzyska w Grecji; wg mitu ustanowione przez Apollina w -~ Del-
fach, po zabiciu smoka Pytona. Od najdawniejszych czasów w Deltach
odbywały się zawody muzyczne. Później do programu wł~czono zawody
gimnastyczne i wyścigi rydwanów. Lp. odbywały się co cztery lata, w trzecim
roku każdej olimpiady.
Ikar [gr. %karos], syn Dedala i Naukrate, kreteńskiej niewohiicy króla Minosa. 1.
wraz z ojcem został uwięziony przez Minosa w -. labiryncie na Krecie; obydwaj
zdołali jednak uciec za pomocą skrzydeł wykonanych przez Dedala z piór i
wosku. Mimu ostrzeżeń ojca, by nie zbliżał się zbytnio do słońca, 1., upojony
lotem nad ziemią, wzniósł się zbyt wysoko: promienic słońca stopiły wówczas
wosk, którym sklejone były skrzydła. i w pobliżu wyspy Samos chłopiec runął
do morza, które od jego imienia nazywa się Morzem Ikaryjskim. Istnieje kilka
innych wersji mitu o ł.; nic zdobyły one jednak popularności.
Recepcja mitu o 1. zob. Dedal.
Ikarios [gr.]: 1. Ateńczyk, ojciec Erigone; w nagrodę za swoją gościnność
otrzymał od Dionizosa winną latorośl i bukłaki z winem. Zgodnie z poleceniem
boga
rozpowszechniał wśród wieśniaków Wtyckich uprawę tej rośliny i częstował ich
winem. Pijani wieśniacy sądzałc, że zostali przez I. otruci, zamordowali go. Po
śmierci został umieszczony wśród gwiazd jako konstelacja Arktur [łac.
Ar2. Bohater spartański, syn Periercsa (lub Ojbalosa); został wraz z bratem l
yndarcosem wypędzony przez przyrodniego brata Hippokoona i jego synów.
Kiedy łłcraklcs zabił uzurpatorów, Tyndarcos powróci) do Sparty i obył władzę,
1. zaś pozostał w Akarnanii u króla l_ygttjosa, poślubił jego córkę Polykustę i
miał z niy troje dzieci: m.in. Penelopę.
Iksjon [gr. Ik.siov, łxc. 1.;-inn], kr<51 ł.apiti>w w Tcsalii, syn Flegyxsa (lub
Arcsa), ojciec ł'ejritoosa. Zdradziecko zamordował swego teścia Dejoncusa; ze
zbrodni tej, popełnionej w rodzinie, oczyścił go sam Zeus. 1. zakochał siq
pói,nicj w bogini Herze, którą próbował uwieść; umamiony przez Zeusa (lub
Herę), spłodził z obłokicm, który przybrał jej kształt, centaura lub całe plemię -a
centaurów. Z,t karę został strącony do Tartaru i przywiązany do płonącego i
wirującego bez przerwy koła.
Malarstwo: fresk z Pumpcjów (I w.); P. P. Rubens, J. Ribera.
Drttmal: V. Spinclli. Proza: B. Disraeli.
Opera: N. A. Strungk i in.
Ilia [łac.], zw. też Rca Sylwia; murka Romulusa i Remusa, córka króla miasta
Alba Longa, Numitora. Amuliusz. brat Numitora, odsunął go od władzy i
przeznaczył 1. na westalkę (- Hestia), aby nic dopuścić do urodzenia przez nią
dzieci, które, jako potomkowie Numilora, miałyhy prawo du tronu. Gdy za
sprawą boga Marsa I. urodziła bliźniqW ~ Romulusa i Remusa, Amuliusz ktvał
jał wrzucić do Tybru, lecz bóg rzeki ocalił ją i ucrynil swoją małżonką.
H Słownik szkolny. Mitologia grecka i rrymskn

llion
Ilion ~ Troja.
Iliona [gr. IIiW ~], najstarsza córka króla Troi, Priama, żona Polymestora; opie-
kunkIlos [gr.], założyciel i eponim miasta Ilion Troja), syn Trosa i Kttlliroc (4j;
poślubił kobietF, z którą miał m.in, symr I_aomedonttt. Z powstaniem Ilionu
(póżniejszej Troi) łączy sip legenda, wg której 1. wzniósł mi.rsto w miejscu
wskazanym przez łaciWą krowi inna legenda wiyżc si4 z tzw. -a Palladiom
kultowym posałżkicm bogini Ateny I'allas.
Inachos [gr. lnncho,c~, bóg rzeki w Argolidzic, uważany za najstarszego króla
Argos, syn Okcanosa i Tcthys. I. poślubił nimfy Mclię, również córkp
Okcanosa, i miał z nią Foroneusa i lo.
indigetes [łac. dii indi~me.c], rodzime bóstwa rzym. opiekujące się
poszczególnymi czynnościami człowieka od chwili urodzenia aż do śmierci; np.
Consevius bóg poczęcia, Abcona bogini czuwająca nnd pierwszymi krokami
dziecka, Segctia bogini zasiewów.
Ino [gr.], córka Kadmosa i Harmonii, druga żona Atamasx. króla miasta
Orchomenos w Beocji, matka Mclikertesa i Learchosa. Zazdrosna o swych
pasierbów Friksosa i Ilelle, prześladowała ich aż do chwili, kicdv uciekli na
baranie o - złotym runie. Po śmierci swej siostry Scmcle, 1. za radą Hermesa
namówiła Atamasa, by zaopiekowali się m<łłym Dionizosem. Ilem nicnawidz~ca
Dionizosa ukarała Atamasa i I. szaleństwem: I. wrzuciła młodszego syna,
Mclikcrtcsa, do kotła z wrzycał wodą (wg innej wersji skoczyłx z nim do morza),
Ataman zaś zabił starszego Lcarchosa oszczepem, biorąc go za jelenia. I. została
zamieniona przez bogów morskich w Ncrcidę Lcukote~, Melikertes zaś w
bóstwo morskie Palajmona. Oboje pomagają żeglarzom w czasie burzy.
lo [gr.], kapłanka bogini Hcry, ukochana Zeusa, córka króla Argos, Inachosa;
Zeus, oczarowany jej urodą, uwiódł ją za zgodą ojca posłusznego wyroczni
delfickiej. W obawie przed zazdrości Hery musiał zarnicnić dziewczynę w
śnieżno
114
Iksjon przywiązany do wirującego kolo w łłxdesic.

J
Janus [3ac. Ianus], rzymski bóg bram, drzwi i wszelkiego początku, jedno z
najstarszych bóstw italskich, otaczane kultem od zarania istnienia republiki rzym.
Ponicwprzedsię_ wzięcia, stąd .I. był czczony na równi a Juwiszem (~ Zeus). Na
początku każdego dnia, miesiąca, roku zwracano się do niego z prośbh o
błogosławieństwo; pierwszy miesiąc roku nazywał się od jego imienia Januorius.
Wojsko rzym., ruszaj~c na wojnę, przechodziło przez bramę na Forum
Romanam będącą świątynią J.; w chwili rozpoczęcia wojny konsul otwierał
bramę, zamykano ją, gdy panował pokój. Wedługjcdnej tradycji .l. miał być
autochtonicznym królem rzym., wg innej -- przybył tu z Tesalii z żontł Juturn~.
Władał na rzym. wzgórzu
Moneta rzym. z głową Janusa.
Janiculum współcześnie z Saturnem, który rządził na Kapitolu, lub też Saturn
przejął władzę po J. Przedstawiano J. z dwiema twarzami zwróconymi w prze-
ciwnych kierunkach; jego atrybutarmi były klucze i laska.
Japetos [gr. lnpclń.s], jeden z tytanów, syn Uranosa i Gai, brat Kronosa.
ł'oślubił Okeanidę Klymenc ( I ), z którą miał czworo dzieci: Atlasa, Mcnojtiosat
(2), Prometeusza, Epimetcusza. Kiedy Zcus pokonał Kronosa i innych -.
tytanów, J. został wraz z nimi strącony do Tartaru.
Jazon [gr. lu.son], dowódca wyprawy -. Argonautów, syn Ajzona, króla Jolkos
w Tesalii. Wchowawcą J. aż do dwudziestego roku życia był centaur Chejron.
Później J. powrócił do Jolkos i zażądał, by przyrodni brat jego ojca, Pclias,
który odsunął Ajzona od władzy, zwrócił mu należny tron. Pclias jako warunek
postawił zdobycie i dostarczenie przez J. -~ złotego runa, które przechowywał
Ajetes, król Kolchidy. J. wraz z grupą najdzielniejszych bohaterów z całej Grecji
wyruszył na statku Argo i zdołał z pomocą Medei odzyskać złote runo. Po
powrocie do Jolkos pomścił na Peliusie śmierć swego ojca, który w czasie jego
podróży został zmuszony do samobójstwa. Następnie oboje z Medcą uciekli do
Koryntu, gdzie J. zakochał się w Krcuzic (2) lub Glauke, córce króla Kreona (2) i
porzucił Medeę; Mcdea mszcząc się na J. posłala rywalce w podarunku zatrutą
szatę, czym spowodowała jej śmierć, później zabiła własne dzieci i uciekła na
rydwanie zaprzężonym w skrzydlate smoki do Aten. J. powrócił do Jolkos i
odzyskał władzę,

Jokasta
usuwając z trunu Akastosa, syna Peliasa; wg innej wersji popełnił samobójstwo
na wieść o śmierci dzieci.
Recepcja mitu o J. zob.: Argonauci; Medca.
Jokasta [gr. lokcistn~, matka i żona Edypa (w poematach Homera nosiła imię
Epikasla): była córki Menojkcusa (I) i siostry K reonu ( 1 ). 1'o śmierci swego
pierwszego męża Lajosa, który sprowadził na swój ród klątwę, zw. klytwą
Labdakidów, tj. potomków L.abdakosa, poślubiła nicświadomie własnego syna
Edypa, którego obdarzyła czworgiem dzieci (Antygona, Ismcna, Ftcokles i
Polynejkes). Dowicdziawszy się, że popełniła kazirodztwo, odebrała sobie życic.
Recepcja mitu o J. zob. Edyp. .IOR'ISZ -i LeuS.
Julus -~ Askaniusz. Junona -. Hera.
Justitia [łac. iu.stitia = sprawiedliwość], personifikacjai Sprawiedliwości,
utożsamiana z gr. Temidą. Według mitu -- J. miesz
kuła na ziemi w czasach, gdy ludzkość żyła uczciwie i kierowała się sprawie-
liwością. Później, kiedy skończył się
złoty wiek, a w sercach ludzi zalęgła się zbrodnia i nienawiść, J. uciekła na niebo
i stała się gwiazdozbiorem Panna [łac. Vu~gn].
Juturna [łac. lutunna], nimfa źródła (Lacus luturnae) na Forum Romanum w Rzy-
mie, gdzie wg mitu Dioskurowie poili swoje konie po bitwie nad jeziorem Regil-
lus. Miała być kochanką Jowisza, który obdarzył ją nieśmiertelnością i władzą
nad źródłami i rzekami; za jej męża uchodził Janus. Według Eneidv Wergiliusza
była pełną poświęcenia siostrą Turnusu, króla Rutulów.
Juventus [łac. luvcntus], personifikacja Młodości, utożsamiana z gr. Hebe;
zachowała jednak charakter rzym.; szczególnie opiekowała się młodymi chłopca-
mi w czasie uroczystości przywdzicwania przez nich togi męskiej [łac. tnRo
Y(Y(~LS~.
Jazon zdobywa złote runo.

,"J i 1 "
K
Kadmos [gr.J, władca Teb. budowniczy zamku tebW skiego, Kadmci; syn
fenickiego króla Agenora i Tclef~assy, bmri Europy, Kilikstt i Fojniksa (2). Po
porwaniu Europy przez Zeusa, K. i jego bracia postali wysłani przez Agenora nu
poszukiwanie siostry; nie wolno im było bez niej powrócić. Nie mogąc odnaleźć
Europy, K. osiedlił się w Tracji; po śmierci matki udał się do wyroczni dclfickicj
(-~ Dclfy) i zgodnie z jej radą zaprzestał poszukiwań siostry, a poszedł za krową,
która miała na boku znamię w kształcie księżyca: id4c za zwierzęciem doszedł do
l3eocji. Musiał tu stoczyć walkę ze smokiem, który strzegł źródła, później za
radą Ateny posiał jego zęby, a kiedy wyrośli z nich
zbrojni olbrzymi, zw. s p a r t o w i e, co znaczy zasiani (ludzie), K.
spowodował, że pozabijali się wzajemnie, z wyjątkiem pięciu, którzy pomogli mu
zbudować miasto. Po odbyciu ośmioletniej pokuty za zabicie smoka, K. poślubił
córkę Aresa i Ałrodyly, harmonię, z którą miał córkę, Semele. Po wielu latach
dobrych i sprawiedliwych rządów oboje przenieśli się do Ilyrii, gdzie również
obdarzono K. tronem królewskim. Później oboje zostali przemienieni w węic i
dopuszczeni na -a Pola Elizejskie.
Malarstwo: attycka amfora czarnolig. (ok. 500 p.n.c.), krater czerwonofig. (ok.
440 p.n.e.); C. Cornelisz van Haarlem, F. dc Jongsl i in.
1l9
Kadmos z pomocy Ateny zabije smoka.

Kajety
I'uwicść: C'haraskow, G. Hcrzog-Mauser. Opera: J. Feirster, J. B. Lully i in.
Kajety [łac. ('uioiu], karmicielka (mamka) Gncasza, która zmarła w czasie jego
wędr(obecnie: Miseno) nad Morzem Tyrreńskim. Według mitu na jej pamiątkę
powstało W tyla IllICtSCII Inl2tSt0 naZWal7C jej imienicm (obecnie: Gada).
Ka,jneus [gr. Kuineei.s], Lapita, syn Elatosa; niegdyś był kobietą imieniem
Kajnis, kochanką ł'oscjdona, przemienioną za spraw,l boga w mężczyznę,
którego nie można zranić. lJczcstniczył w polowaniu na
kctlidcniskicgo dzika i w wyprawie -> Argonautów. Ukarany przez Zeusa za
pychę, został żywcem przywalony pniami ,urnowymi podczas walki I,apitów z ~
centaurami.
Kakus [tac. C'ucn.s], olbrzym o trzech głowach i tyluż paszczach ziejących
ogniem, syn Wlllk.11111 (-. Hefajstos); mieszkał w picczurzc Wzgórzu
Awentyńskiego w Rzymie, trudniąc się rabunkiem. Kiedy łlerakles wracał ze
stadem wołów odebranych (icryonowi, K. zdołał uprowadzić część stada i ukryć
w pieczarze. I lerakles stoczył z nim walkę i go zabił. Rzcźha: A. Pisano, B.
Bandinelli. Malarstwu: N. Poussin, H. Goltzius i in. Kalais - Borcadzi.
Kalchas [gr. KcSlclru.s], oficjalny wróżbita gr. w czTroję. Był synem Testor~t z Mykcn (lub Megary), potomkiem Apollina, od
którego otrzymał dar wróżbiarstwa. W Aulidzie przepowiedział Grekom, że
wojna trojańskn potrwa dziesięć lat i doradził, by złoi.yli w ołicrzc Iłigcnię, w
celu przebłagania Artcmidy. Z jego przepowiedni Grecy dowiedzieli się, że nie
zdobędą Troi bez udziału Achillesa i Filokteta. K. wyjawił im, i.e zaratza
panująca w obozic gr. jest wynikiem gniewu Apollina;
poradził też, by zbudowali -. konia trojańskiego. Przewidział W kże katastrofy i
nieszczęścia bohaterów w czasie powrotu spod Troi do domów. Sam w drodze
powrotnej znalazł się w Kolofonie, gdzie spotkał mądrzejszego od siebie wic-
szcza Mopsosa (1). Wówczas umarł ze zmartwienia (lub wg innej przepowiedni -
popełnił samobójstwo).
kalidoński dzik, ogromne zwierzę pustoszące posiadłości króla Kalidonu
Ojneusa zesłane na Etolię przez Artemidę jako kara za niewymienienie imienia
bogini podczas składania ofiar. Syn Ojneusa, Mcleager, zorganizował polowanie,
w którym wzięli udział najsławniejsi herosi z całej Grecji, m.in. Dioskurowie, Ja-
zon, Tezeusz, Laertes. Pierwsza trafiła k.d. Atalanta, której zakochany Meleager
ofiarował największe trofeum, tj. skórę zwierzęcia. Zob.: A3tea; Alalanta; Melea-
ger.
Kaliope [gr. Kallińpc = o pięknym głosie], jedna z dziewięciu -. muz, uznawana
niekiedy za najważniejszą, za pomocnicę
120
Kalchas badający wątrobę zwierzęcą.

Kalypso
Kaliope.
Apollina lub jedną z jego żon. Podobnie jak inne muzy, początkowo nie miała
żadnej szczególnej funkcji ani specjalności. Od epoki aleksandryjskiej (III-1 w.
p.n.e.) uważano ją za patronkę poezji epickiej. Według mitu -- miała być żoną
trackiego króla Ojagrosa, matką Orfeusza.
Kalliroe [gr, ka!lirróe = piękny strumień]: 1. Córka boga rzeki Acheloosa, matka
Akarnana i Amfoterosa, żona Alkmeona, który został zabity przez synów
Fegeusa. Na jej prośby Zeus, którego była kochanką, spowodował, żc; obydwaj
synowie niezwykle szybko dorośli i pomścili ojca.
2. Córka Okcanosa i Tethys, matka dwóch potworów: Gcryona i Echidny,
których ojcem był ('hryzaor, syn Meduzy.
3. Córka króla Libii, Lykosa, klóry składał obcokrajowców na ofiarę Arenowi;
kiedy uwięził wracającego spod Troi Diomedesa ( 1 ), K. zakochant~ w hcrusic
uwolniła go, a gdy Ją opuścił, popełniła samobójstwo.
4. Córka boga rzeki Skamundcr w froudzic; z małżeństwa z `froscm urodziła
Cianimedesa, Ilona i Assart~kosa.
Katlisto [gr.], córka króla Arkadii, Lykuona ( I ) lub Nyktcusa; wg innej wersji
mitu - nimfa z orszaku Artemidy. Jako towarzyszka bogini złożyła ślub
czystości; została jednak podstępem uwiedziona przez Zeusa i wydała nu świat
Arktisa. Zagniewana Artcmida (lub zazdrosna Hera) zamieniła j~ w
nicdżwicdzicę. Później za sprawą Zcusu, K. i jej syn zostali przeniesieni na niebo
,jako konstelacje: ona jako Wielka Niedźwiedzica [łac. L r.ca maior], on jako jej
Strażnik [łMalarstwo: fresk z Pompcjów (I w.); Tycjan, A. C'arracci, A. Padovanino. P. P.
Rubens, G. Ricci i in.
Poezjo: A. 33. Fishcr.
Opera: P. F. Cavalli, D. Sarri i in. Kalypso [gr.], nimfa, córka Atlasa i Plcjune,
lub wg innej wersji mitu bogini. córka Heliosa i Perseis. Mieszkała samotnic na
wyspie Ogygta, gdzie gościnnie przyjęła rozbitka Odyseusza i została jego
kochanką; zatrzymała gu u siebie przez dziesi~ć lat (wg innej wersji przez
siedem). Z rozkazu Zeusa musiztła jednak uwolnić Odyscusza, dostarczyć mu
drewna na budowę tratwy i zaopatrzyć w żywność na drogę.
Malarstwo: H. van Balon, A. Bócklin, M. Beckmann.
Dramat: 3i. Kemy, F. Th. ('sokor.

kameny
Poezja: R. Holden; poezja pol.: R. Brandstaetter Orlr,c v bnKbli Kall p.sn ( I
965).
Opera: G. Ph. Tclemann, P. von Winter, A. C:onradi i in.
kameny [łac. carneruu~], starorzymskie nimfy źródeł i lasów, mające dar
proroczy; identyfikowano je z -> muzami. Sanktuarium k. znajdowało się w
świętym gaju w pobliżu Porta Capena w Rzymie. Najbardziej wśród nich były
znane Egeria i Karmenta.
Kapaneus [gr.], bohater argiwski, uczestnik wyprawy --~ Siedmiu przeciw
Tebom; syn Hipponoosa i Astynome, mąż Euadne. Brutalny i gwałtowny,
ośmielił się zelżyć samego Zeusa, który zabił go piorunem. Euadne rzuciła się na
stos, na którym płonęło ciało jej męża.
Karmenta [łac. Curmcnta], staroitalska bogini urodzin i wróżb, jedna z -~ kamen.
Była córką arkadyjskiego boga rzeki Ladon i nimfą źródeł. Wraz z synem Ewan-
drem przybyła z Arkadii do Italii. Jej świątynia znajdowała się na stoku Kapi
folo w Rzymie; ku jej czci obchodzono jedenastego i piFtnaslego dnia stycznia
świto kobiece (tzw. Karmentalia).
Karna [łac. ('arnu], nimfa mieszkająca na brzegu rzeki Tyber. Mimo żc złożyła
ślub czystości, została zgwałcona przez Janusa, który chcąc później
wynagrodzić krzywdę, oddał jej władzę nad zawiasami drzwi. Według innęj
wersji -- jej imię należy ł~czyć z łac. cara = mięso, ciało; bogini ta byłaby więc
odpowiedzialna za zdrowie fizyczne ludzi.
Kasandra [gr. Ku.s.vandra, łac. Cu.ssandro], zw. icż Aleksandrą, obdarzona
umiejętnością wieszczenia, córka Priama i Hckubc, bliźniacza siostra wieszczka
Helenosa. Sztuki przepowiadania obdarował ją zakochany w niej Apollo; później
jednak mszcztłc się za brak wzajemności sprawił, że nikt nie dawał wiary jej pro-
roctwom. Przepowiedziała m.in. upadek Troi, sprzeciwiała się wprowadzeniu do
Troi --~ konia trojariskicgo itd. Po upadku miasta dostała się jako branka Aga-
mcnu~onowi, któremu urodziła dwóch synów. Zanutrdowana razem z Agamem-
nonem przez zazdrosną Klytdjmestr~ i Ajgistosa.
Malarstwo: P. P. Rubens, J. M. Langlois, A. Rothang i in.
Dramat: H. Zirndorf, Ł. Ukrainka, H. Schwarz, G. I-łagenau.
Epos: Lykofron (ok. 295 p.n.c.).
Poezja: R. Barnlield, F. Schiller, G. Mercdith; poezja pol.: R. Brandstaetter.
Powieść: F. Walter.
Opowiadanie: H. E. Nossack.
Opera: F. A. Capillo, K. Haule, V. Gnecchi i in.
Kasjopeja [gr. Ka.ssiepeia, łac. Ca.ssiupeu], królewna etiopska, żona Kefeusa,
matka Andromedy; pysznląC slę swoją urodą ośmieliła się rywalizować z
Nereidami (wg innej wersji -- z Herą). Obrażone Nereidy poprosiły Posejdona o
pomszcze
122
Umierający Kapaneus. Relief z Villa Albani.

Kefalos
nie ich krzywdy; bóg nasłał potwora morskiego, który pustoszył kraj. Wówczas
w celu przebłagania Posejdona postanowiono oddać na pożarcie potworowi
Andromcdę. Wybawił j:ł od śmierci Perseusz, który zabił potwora i poślubił
królewnę. K. została zamieniona w gwiazdozbiór nazwany jej imieniem.
Kastalia [gr.], żródło święte w -ł Delfach w pobliżu Parnasu, poświęcone
Apollinowi i muzom. Poeci mieli czerpać z jego wody natchnienie. Według mitu
rzuciła się do tego źródła nimfa K. ścigana przez Apollina.
Kastor - Dioskurowie.
Kefalos [gr. KEphalo.s, 3ac. ('y/alt~.s], królewicz ateński, syn Fłenness i Iłerse
(lub Dejona i Diomedy), niekiedy uważany także za syna króla Aten, Pandiona.
Został uwiedziony przez zakochan4 w nim Eos, od której uciekł, i poślubił
Prokris, która ofiarowtsła mu nierwy
E?os ścigająca Kefalosa.
kłego psa, umiejącego schwytać każd4 zwierzynę, oraz niechybną włócznię. Po-
dejrzcwając małżonkę o niewierność, K. tak długo starał się w przebraniu skusić
ją podarunkami, aż wreszcie gotowa była ulec. Kiedy dał się jej rozpoznać,
ł'rokris zc wstydu uciekła na Krctę i przysW ła do orszaku Artemidy. Po
pewnym czasie małżonkowie pogodzili się, Iccz wówczas Prokris, zazdrosna o
K., potajemnie poszła za nim na polowanie. Słysząc jakiś trzask w zaroślach, K.
cisnął tam swą niechybnh włócznię, zabijając małżonkę. Wygnany z Aten, miał
popełnić samobójstwo; wg innej wersji poślubił kobietę imieniem Lysippe i
zamieszkał z nią na wyspie zw. od jego imienia Kcfallenią. RzcYbx: G.
Schweigcr.
Malarstwo: lekyt ateński (ok. 470 p.n.e.), krater czcrwonofig. (ok. 440 p.n.c.);
Picro di Cosimo, ł'. Veronesc, N. 3'oussin. A. Nessclthaler i in.

Kckrops
Dramat: N. da (:orregio, J. E. Schlegcl, H. Lange i in.
I'oczja: Th. Edwards. R. W. Dixon i in. Opera: J. Ph. Kricgcr, G. Bronner, C.
Ki-cnek.
Kckrops [gr.; tac. C'ccrn/zs], pierwszy król Aten, urodzony, wg mitu, wprost z
ziemi; był półczłowickicm-półwężem. Poślubił Aglauros i spłodził z nitł czworo
dzieci: syna Eryzichtona (2) oraz córki Pandrosos, Aglauros i Hcrsc. Z,a jego
panowania rozstrzygnął się spór między Ateną a Posejdonem o panowanie nad
Attyką: Kekrops przyczynił się do zwycięstwa Ateny, gdyż poświadczył, że ona
pierwsza obdarzyła Attykę drzewem oliwkowym. Był budowniczym ateńskiej
Akropolis (zamek warowny), dokonał podziału mieszkańców Aten na dwanaście
gmin, wprowadził obrzędy ślubne oraz kult Zeusa i Ateny.
Keleos [gr.]: 1. Pierwszy król Eleusis, wraz z małżonką Metanejrą gościnnie
przyjął w swoim domu Demeter, która błąkała się po Grecji w poszukiwaniu swej
córki Pcrsefony. Po pewnym czasie dała się poznać K. jako bogini i
zaopiekowała się jego synem Demofontem (2), który jednak zjej winy stracił
życie. Aby pocieszyć rodziców po stracie syna, ustanowiła w Elcusis swój kult,
a K. uczyniła swoim pierwszym kapłanem.
2. Kreteńczyk, który zc swymi kompanami usiłował ukraść miód ze świętej groty
na górze Ida, w której urodził się Zeus; bóg, karząc go za próbę świętokradztwa,
zamienił go we wronę, a jego towarzyszy w inne ptaki.
kerkopi [gr. Kenkope.s], złośliwe i przebiegłe karły, synowie Okeanidy Tei,
którzy żyli z rozboju; rnicszkali na wyspach Pitekusach w Zatoce Neapolitańskiej
lub w pobliżu Tcrmopil. Kiedy pewnego dnia napadli na śpiącego Heraklesa, ten
schwytał ich i zawiesił do góry nogami na kiju, lecz
później rozbawiony ich żartami obu puścił wolno. Zeus, rozgniewany dalszymi
rozbojami k., zamienił ich w małpy.
kery [gr. koo.s], demony śmierci, uważane przez Hezjoda (V111 w. p.n.e.) za
córki Nyks. W ~przeciwicństwic do Tanatosa, który był bogiem uosabiającym
śmierć w ogóle, k. były personitikacjami śmierci każdego człowieka z osobna.
Później identyfikowano je z -~ mojrami, a nawet z - eryniami.
Keyks [gr.], król miasta Trachis, syn Lucifera. Był niezwykle gościnny, m.in.
przyjął u siebie uciekającego przed Eurysteuszem Heraklesa. Był mężem
Alkyone, córki Eola ( I ). Utopił się w morzu w czasie podróży do Delf. K. i
zrozpaczona Alkyone zostali przez bogów z litości przemienieni w ptaki morskie.
Recepcja mitu o K. zob. Alkyone. . Kikoni [gr. Kfkoncs], na wpół mityczny
szczep tracki. Odyseusz w drodze spod 'Troi splądrował jedno z ich miast,
Ismaros; oszczędził tylko Marona, kapłana Apollina, od którego otrzymał cenne
dary. Kiedy Ismaryjczykom przybyli na pomoc mieszkańcy innych miast, Ody-
seusz ledwie zdąiył uciec, tracąc wielu towarzyszy.
Kimeryjczycy [gr. Kimmeriui, łac. C'imrnerii], na wpół bajeczny lud mieszkający
na zuch. krańcach ziemi w wiecznych ciemnościach, nad brzegiem oceanu;
sąsiadowali z Krainą Zmarłych. Przebywając u K. Odyseusz wywoływał duchy
zmarłych. Niekiedy uważano K. także za lud tracki mieszkający na pn. od Morza
Czarnego.
Kinyras [gr.], legendarny król Cypru, który przybył tam z Azji i założył miasto
Pafos. Niekiedy uważano go za syna Apollina. Był kapłanem bogini Afrodyty,
która darzyła go szczególnymi względami. Przypisywano mu wprowadzenie na
Cypr uprawy roli, muzyki i innych
124

Klytia
sztuk. Nieświadomie dopuścił się kazirodztwa r zakocham w nim córką Myrrą;
odkrywszy prawdę, popełnił samobójstwo.
Kirke [gr.; łac. Circo], nimfa, sławna czarodziejka, córka Heliosa, siostra Ajetcsa
i Pasifae; mieszkała na wyspie Ajaja na Morzu Adriatyckim. Zakochana w Piku-
sic, zamieniła go w dzięcioła, ponieważ odrzucił jej miłość; odtrącona przez boż-
ka morskiego Glaukosa (1) zamieniła swoją rywalkę Scyllę ( 1 ) w potwora
morskiego. Kiedy przybył do niej Jazon uciekający z Medeą przed Ajetesem, K.
dokonała ich rytualnego oczyszczenia z zabójstwa Apsyrtosa; później kazała im
opuścić wyspę. Zamieniła w wieprze kilku towarzyszy Odyseusza, jednak została
przez niego zmuszona do przywrócenia im ludzkiej postaci. Zakochana w boha-
terze, gościła go wraz z towarzyszami przez cały rok; owocem związku K. i
Odyseusza był Telegonos, a może jeszcze dwóch innych synów.
Malarstwo: Dosso Dossi, B. Spranger, A. Carracci, Guercino, E. Burne-Jones i
in.
Dramat: G. Ge3li, P. Calderón de la Barca, Th. Corneille, C. Bax i in.
Opera: A. Stradella, H. Purcell, R. Winterberg i in.
Kitajron [gr. KitJrairón], łańcuch górski oddzielający Beocję od Attyki i Megaris,
poświęcony Zeusowi i Apollinowi; miejsce orgiastycznych obchodów ku czci
Dionizosa, śmierci Akteona, oślepienia Tejrezjasza, śmierci Penleusa rozerwane-
go przez bachantki, porzucenia Edypa itd. Nazwa gór miała wywodzić się od
Kitajrona, króla miasta Plateje.
Kleopatra [gr.], córka Boreasza i Orejtyi, żona króla Fineusa (2), matka dwóch
synów; kiedy Fineus ożenił się z Idają, z namowy drugiej żony wtrącił K. do
więzienia, a własnych synów kazał ośle
pić. Według jednej z wersji mitu przyszli im z pomoc -~ Argonauci.
Klio [gr. Kleili, łac. C'lio], jcdnn z dziewięciu -ł muz, uważana późnic_j zu
opiekunkę historii, przedstawiana z rozwiniętym zwojem papirusu. Obrażona
przez niy Afrodyttł sprawiła, że K. zakochała się w Picrosic i urodziła mu syna
Hiacynta. Kloto -. mojry.
Klymene [gr. Klrmimc, łac. C'Irnrenc~: 1. Córka Okeanosa i Tethys, żona
Japetosa, matka Atlasa, Menojtiusa (2). I'rometeusza i Epimeteusza.
2. Córka Katreusa, króla Krety, który oddał ją i drugą swoje córkę, Acropc,
Naupliusowi, aby je sprzedał jako nicwoInice. Nauplius jednak poślubił K. i miał
z nią trzech synów: Palamedesa, Ojaksa i Nausimedona.
Klytajmestra [gr. Klytuimestrcr, KlW nimnestru, łac. Clylae~ne.sira], królowa
Myken, żona Agamemnona, córka Tyndareosa i Ledy, siostra Heleny i Diosku-
rów. Pierwszym mężem K. był Tantal, lecz został zabity wraz z dziećmi przez
Agamcmnona, który poślubił K. i miał z nil kilkoro dzieci: I(igenię (niekiedy
utożsamianą z Ifianassą), Elektrę (2), Chryzotemis i Orestesa. Mszcząc się na
Agamemnonie za poświęcenie Ifigenii Artemidzie przed wyprawą trojańskał,
namówiła swego kochanka Ajgistosa do zamordowania męża po powrocie z
wojny. Sama zginęła z ręki Orestesa, który jako mały chłopiec w obawie przed
Ajgistosem uciekł do Fokidy, po czym powrócił jako dorosły mężczyzna, by z
pomocą Elektry zamordować K. i jej kochanka.
Recepcja mitu o K. zob.: Agamemnon; Ajgistos; Ifigenia.
Klytia [gr.], nimfa, córktr Okeanosa, zakochan w Heliosie; została przez niego
opuszczona dla Lcukotoc. Mszcząc się, K. doniosła ojcu swej rywalki o jej mi
[

Kodros
łostkach z I łclioscm; Lcukotoc została za kar4 żywcem zakopana w ziemi.
Hclios jednak nic powrócił do K., która trawiona nicodwza,jemnioną miłością
zmieniła siq w kwiat heliotropu i odtąd zawsze awraca sil twarzy ku słońcu łlclio-
SOWI.
Kodros [gr.], legendarny krcil Aten, syn Mclantosa; wraz z o,jccm przybył do
Atcn z Mesenii zagarniętej przez Dorów. Kiedy Dorowie z Pcloponezu napadli
na Ateny, u wyrocznia dclticka (- Delfy) orzekl,t, żc pokonają Ateńczyków, jeśli
nic zxhiją ich króla, K. w przebraniu wyszedł z miasta, i wdawszy się w walkę z
wrogami, zgintlł.
Kukytos [gr.; łac. C'oc_vtu.s], rzeka jaków
i płaczu w Hadesie; nad jej brzegami błądziły dusze ludzi niepogrzebanych,
którzy czekali na decyzję sędziów podzicmnych. Na powierzchni ziemi K. był
dopływem rzeki Acheron w Epirze, która miejscami ginFła pod ziemią.
Kompitalia [łac. Compitalia], rzymskie święto -> larów jako opiekunów
rozstajnych dróg [łac. cnmpita], ustanowione wg tradycji przez króla Serwiuszx
Tulliusza. Termin uroczystości ogłaszał pretor miejski w styczniu, aby zaznaczyć
zamknięcie roku rolniczego.
Konkordia [łac. C'nncnrclio], personilikacja Zgody -- w rodzinie, w małżeństwie,
w państwie; świ4ta K. obchodzono szesnastego dnia stycznia i trzydziestego
X26
Klio. h'resk z licrkul;mum.

Kreon
y~
Konkordia cesarza Oktxwiana Augusta
dnia marca. Przedstawiano j<ł często z owocem granatu symbolem płodności
małżeństw, i gałązką oliwną symbolem zgody i pokoju. Pierwszą świątynię K. w
Rzymie wzniósł Kamillus w 367 p.n.e., w celu uczczenia zakończenia walk
między patrycjuszami a plebejuszami.
koń trojański, ogromny koń wykonany przez Epejosa i pozostawiony przez Gre-
ków pod -~ Troją; zbudowany za radą Odyscusza, był w środku pusty i tak
wielki, że mieściło się w nim kilku wojowuików gr.; Trojanie, po odpłynięciu
(loty gr., postanowili wtoczyć konia do miasta, aby go złożyć na ofiarę bogom;
nocą ukryci w nim wojownicy otworzyli bramy wojskom gr., które pod ostoną
ciemności wróciły pod Trojp.
Kora -. Persefona.
Koronis [gr. knrónc = wrona, łac. C'orunis]: 1. Nimfa, córka Flcgyasa, króla
Lapitów, kochanka Apollina, któremu urodzila Asklepiosa, boga sztuki
lekarskiej. K. zdradziła Apollina i podczas jego nieobecności poślubiła Ischysa.
Artemidzabiła niewierną, chcąc pomścić brutpogrzebowe i wydobył z jej łona żywego Asklcpiosa. Według innej wersji mitu -
Apollo sarn zabił Koronis.
Malarstwo: Domenichino, G. Carpioni, C. Tcncala.
Opera: T. Grani i in.
2. Córka Koroneusa, który Arena, chcąc uchronić przed zalotami Posejdona, za-
micniła we wronę.
korybanci [gr. koryhantcs], bóstwa towarzyszące matce bogów Kybele, jako jej
orszak, często identyfikowane z -. kuretami: w czasie urocrystości ku jej czci
wykonywały orgiastyczne tańce przy akompaniamencie dzikiej muzyki fletów,
cymbałów i bębenków. K. nazywano również kapłanów tej bogini.
Kreon [gr.]: 1. Władca Tcb po śmierci Lajosa, syn Menojkcusa (I), brat Jokasty;
zgodnie z przyrzeczeniem oddał władzę Edypowi, kiedy ten uwolnił Tcby o<1
Sfinksa. Nie wiedząc, że Edyp jest synem Jokasty, oddał mu ją za żonę. K.
ponow_ nic objałł władzę w Tebach, kiedy zostało ujawnione kazirodztwo
Edypa. W czasie najazdu wyprawy -~ Siedmiu prze,~iw ~Icbom złożył na ofiarę
Arenowi swego synu Megarcusa. Po odparciu najazdu wydał zakaz grzebania,
jednego z najcżdżców, syna Edypa, Polynejkesa, który poległ w bratobójczym
pojedynku z Etcoklesem. Siostra ich, Antygona, która złamała ten zakaz, została
przez K. skazana na śmierć przez zamurowanie żywcem w grobowcu
Labdakidów, gdzie popełniła samobójstwo. K. starał się siłal sprowadzić du Tcb
wygnanego niegdyś Edypa, gdyż wg wyroczni dcllickicj (~ Delfy) miało to
zapcvm_ nić miastu pomyślnuść, przeszkodził jcdnak temu Tezeusz.
K. jest jednym z gł. bohaterów AnrvXn~tr Sofoklcsn. Recepcja mitu o K. zob.:
Edyp; Eteokles.
127

Kresfontcs
2. Król Koryntu, przyjął do swego miasta Jazonzt i Mcdcę po ich ucieczce z
Jolkos. Jazon zakochał się w córce K., Kreuzie (2) lub Glaukc, i porzucił Mcdcę,
która zemściła się posyłając nowej małżonce Jaiona zatrutą jadem szatę; Kreuza
spłoncła, podobnie jak K., który biegł jej na ratunek. K. jest jedną z ważniejszych
postaci MKresfontes [gr. Kro.sphdnto.s], jeden z Heraklidów, król Mescnii na
Peloponezie, mąż Mcrope ( I ); warz z bratem Tcmcnoscm i synami zmarłego
brata, Aristodemosa, na czele Dorów podbił Pcloponcz. Wylosowuczciwie) jego nyjbogatszą część Mescnię, gdzie miejscowej ludnuści przyznał te
same prawa, co i Dorom. 'Z.ostał zabity z dwoma synami przez Meseńczyków,
niezadowolonych z jego rządów. Trzeci syn, Ajpytos, uniknął śmierci i
osiągnąwszy wiek męski, przy pomocy Meropc zabił Polyfontesa, uzurpatora na
tronie należącym do jego ojca.
Kreuza [gr. Kroou.so]: 1. Królewna ateńska, córka Erechteusa i Praksitei;
uwiedziona przez Apollina w grocie pod Akropolem, wydała na świat tona,
którego porzuciła. Odnalazł go Hermes i przeniósł do Delf. K. puślubiła póżnicj
Ksutosa i odnalazła syna.
2. Córka króla Koryntu Kreona (2) nazywana także Glaukc, małżonka Jazona,
podstępnie zamordowana przez jego pierwszą żonę Mcdcę.
Kronos [gr.], jeden z tytanów, najmłodszy syn Urwładzę nad światem, okaleczywszy go najpierw sierpem. Strącił do Tartaru -
hekatonchejrów oraz ~ cyklopów i ożenił się z własną siostrą, Reją. Ponieważ,
wg przepowiedni, miał zostać pozbawiony władzy przez jedno zc swoich dzieci,
kolejno połykał wszystkie, które rodziła Reja: Flestię, Demctcr, Iłerę, Iladesa,
Posejdona. Przed urodzeniem Zeusa Reja
uciekła na Kretę, po czym zamiast dziecka dała K. do pożarcia kamień owinięty
w pieluszki. Póżniej Zeus zmusił K. do zwymiotowania starszego rodzeństwa.
Pozbawiony władzy przez Zeusa i jego sprzymierzeńców, K. został strącony do
Tartaru wraz z tytanami, a ich strażnikami zostali hekatonchęjrowie. Pogodzony z
czasem z Zeusem, K. zamieszkał na Wyspach Szczęśliwych. Z Okcanidą h'ilyrą
spłodził centaura Chejrona. Kult K. w Grecji był słabo rozwinięty; w Atenach
znajdowała się świątynia K., w Olimpii poświęcono mu wzgórze; składano
również ofiary na Krecie. Rzymianie utożsamiali go z Saturnem i wierzyli, że
panował w Lacjum w okresie -. złotego wieku.
Rzeźba: G. Marchioni.
Malarstwo: Ch. Gherardi, G. Vasari, J. Blanchard, P. P. Rubens, F. Goya.
Kupido -. Eros.
kureci [gr. knurcte.s], bóstwa lub demony kreteńskie, mające swoimi tańcami,
szczękiem tarcz i dzid zagłuszyć krzyki nowo narodzonego Zeusa, którego Reja
ukryła przed Kronosem. Później Zeus raził ich swymi piorunami za uprowadze-
nie na rozkaz Hery Epafosa, syna lo. Wielokrotnie mylono kuretów z ~ kory-
bantami.
Kurcjusz [łac. Marcus Curtius], bohater rzym., postać prawdopodobnie wymy-
ślona w celu objaśnienia nazwy studni zw. Lacus Curtius na Forum Romanam w
Rzymie. Według jednej z wersji legendy wyrocznia orzekła, że przepaść
pośrodku Forum będzie można zasypać, jeśli Rzymianie wmucą tam to, co mają
najcenniejszego. Wówczas K. rzucił się w pełnej zbroi do przepaści, która na-
tychmiast się zamknęła, a na jej miejscu powstało małe jezioro Lacus Curtius.
Kwirynus [łac. Quirinu.s], dawny Babiński bóg wojny, utożsamiony później
przez
1?8

,~ . l ~fl~,,,,,/'.,,~'a
Kyknos
Rzymian z Romulusem. Wraz z Jowiszem i Marsem stanowił trójcę najwyższych
bogów paastwu czym. Swięto ku czci K. (Quirinalia) obchodzono sic-
demnQuirinalis.
Kyanc [gr.], nimfa syrakuzuńska, usiłowała przeszkodzić Hadesowi w porwaniu
1'cr_ sefony; została przez niego oamicniona w źródło, które znajdowalo się w
pobliżu rzeki Anapos.
Kybele ~~r.]. nttjwiększc bóstwo starożytncgo Bliskiego Wschodu, bogini
fryg>Iska. zw. Wiclk~ Mttcicrzą Bogów lub Wielką Boginią [gir. MeKolo
Metcr, 3tic. A9cr,Krtn MutorJ. Jej kult rozpowszechnił się w świccie gr. oraz
nieco późnic_j w świecie czym. (ud. ?0> p.n.c. ustanowiono w Rzymie ku jej
czci święto zw. Mcgalcnsia). Grecy utożsamiali ją z Reją, małżonką Kronostr,
Rzymianie z boginiwszystkim szczyty górskie, zwł. Dindymo5 we Frygii, gdzie nazywano ją Agdis-
tis. Orgiastyczne obrzy;dy ku jej czci sprawowali kapłani frygijscy, -~ korybanci
lub kreteńscy - kureci. Z K. ł~czono w uroczystościach postać jej kochanka
Attisa.
Rzeźba: figura srebrna z kocica IV w.; A. Rodin.
Malarstwo: A. Bócklin.
Opera: A. Bartoli, J. B. Lully, N. Piccini. Kydippe ~ Akontios.
Kyknos [gr. kyknas, łac. c_rcrm.s = łahędźj: 1. Muzyk i śpiewak, król Ligurów,
przyjacicl Faetona. Apollo oamicnił go w łabędzia, gdy rozpaczał po śmierci
przy.l~rcieltr; wg niektórych wersji został umieszczony na niebie jako
gwiazdozbiór Łabędź.
2. Król miasta Kolonaj, syn Poscjdona; ztt namową drugiej żony, Filonomc. za-
kochancj bez wzajemności w pasierbic Tencsic, swe dzieci z pierwszego mał
') 5towrtik sikolnc- Mfioloaia erecku i ncmak,
Kureci zaęluszaj~cy płacz matego Zeusa śpicwcttt i tarkami.

Kyparissus
żeństwa l mesa i Hemitcę - wrzucił w skrzyni do morza. Dzicci wylądowały cało
nu wyspie Leukofrys, nazwanej później, od imienia Tcnesa, Tenedos. K.
przekonawszy się z cz;.isem o niewinności syna, kazał ukamienować Filonome i
pojednał się z Tenesem. Według innej wersji K. został przez syna wygnany z
wyspy.
3. Rozbojnik, syn Aresa; napadał i zabijał podróżnych dążących do ~ Delf; za-
gnicwtmy na niego Apollo skłonił Heraklesa, aby z nim walczył. Mimo interwen-
cji Aresa, K. poległ w pojedynku.
4. Syn Posejdona i Kalyke, niekiedy identy(ikowany z Kyknosem (2); przyszedł
na pomoc Trojanom, blokując marsz wojsk gr. po wyltldowaniu w Troadzie.
Został zabity przez Achillesa uderzeniami tarczy i uduszony, gdyż jako potomek
boga nie mógł zginąć od miecza. Po śmierci został zamieniony w łabędzia.
5. Słynny z urody myśliwy, syn Apollina, zraził sobie kapryśnym i nieznośnym
zachowaniem wszystkich przy.laciół; pozostał mu wierny jedynie Fylios,
któremu kazał wykonać wiele trudnych zadań, aż wreszcie i on porzucił K.
Wówczas ten utopił się z rozpaczy w jeziorze, podobnie
jak jego matka. Apollo zamienił oboje w łabędzic.
Kyparissos [gr. Kipńri,s,sn.s), ulubieniec Apollina, syn 'Telefosa, przypadkowo
zabił swego ukochanego jelenia. Zrozpaczony prosił Apollina, aby pozwolił mu
wiecznie się smucić; bóg zamienił K. w cyprys -- drzewo smutku i żałoby.
Kypselos [gr.], król Arkadii w czasach, gdy Heraklidzi wtargnęli na Peloponez.
Chcąc zachować tron, wydał swoją córkę Merope (1) za Kresfontesa, później
wychowywał ich syna Ajpytosa i pomógł mu odzyskać tron w Mesenii. Zob.:
Kresfontes; Merope.
Kyrene [gr.], nimfa, łowczyni, córka króla -1 Lapitów, łIypscusa; uprowadzona
przez zakochanego w niej Apollina do Libii, urodziła tam Aristajosa. Uważano j~
za eponima miasta Kyrene.
Kyzikos [gr. Kyd~ikos], król myzyjskiego szczepu Dolionów, eponim miasta
Kyzikos na wybrzeżu Morza Marmara. Życzliwie przyjął u siebie - Argonautów;
kiedy goście odpłynęli, a burza zagnała ich ponownie do kraju K., Dolionowie,
sądząc, żc to piraci, wszczęli walkę. K. zginął z ręki Jazona; jego żona Klejte
popełniła z rozpaczy samobójstwo.
ser SC stojaki skiadana, nu d~i~so SM. ' stojaki skladane na pale SF tY
metalowe 1~,~ .. Daletv na sne~ialnP ~am~ws

TVWGG dUtGIJdtIJ Y.U ~alęu I a~ ()()b.-.U~yx008 T ~ 3S ~ftaj~d eu
auep~ł~s y~loas ~5 .ras eu .,,.:.. a__ .,.. ~. =
L
Labdakos [gr.J, król Tcb. wnuk Kadrnosa, ojciec Lajosa i dziadek Edypa.
Prowadził wojnę przeciw królowi Aten, Pandionowi; wg jednej z wersji mitu miał
zginąć rozsztrrpany przez ~ menady, gdyż zwalczał kult Dionizosa.
labirynt [gr. luht`rintho.sJ, budowla o skomplikowanym ukłztdzie korytarzy, z
nutóstwem cel i kilkoma wyjściami, których nic wl jemniczonn osoba nie może
znaleźć. Najsławniejszy w starożytności był I. na Krecie. zbuduwany, wg mitu,
przez Dedala na rozkaz Minorat. który chciał tu uwi~zić potwornego Minotaura.
W starożytnuści 1. stożyły cz4sto jako kurhany, np. I. italski w pobliżu miasta
Clusium (obecnie: C'hiusi). tzw. kurhan I'orscnny.
hachesis - mojry.
l,adon [gr.J: 1. Stugłowy smok, syn Tyfonx i Echidny (wg innej tradycji Forkysa
i Kcto). Był strłłcrakles, a Hera przeniosła na niebo jako gwiazdozbiór.
2. l3óg rzeki o tęj samej narwie w Arkadii, syn Okeanosn i ł'ethys: z jego
małżeństwa ze Stymihlis urodziły się dwie córki, DtrCne i Metope.
Lacrtes [gr.J, król (taki, ojciec Odyseusza. ł3rał udział w wyprawie ~
Argonautów i w polowaniu ner -ł kalidońskiego dzika. Podczas nieobecności
syna L. przebywał w swojej posiadłości wiejskiej; pu powrocie Odyscusza
Atcnn odmłodziła 1~., by mógł u jego boku walczyć przeciw zalotnikom
1'enclopy o odzyskanie władzy i myytku.
Lajos [gr.~, krc51 Teb. syn Lahdakosa, nr<łż
Jokasty, ojciec Edypat. Został przeklęty przez ł'elopsa z powodu uwiedzenia
jego młodziutkiego syna Chryzypa (tzw. kl,łtwa Labdakidów potomków
Labdakosa). Zginął z ręki Edypn, który go nic poznał, w czasie podrói.y do
wyroczni dcłłickiej.
l,ajstrygonowic [gr. l,oi.styrpine.c, łac. Lcre_ slyrgnncs], olbrzymi ludożercy
micszkający w pd. Italii lub ntt Sycylii w mieście '1'elepylos, rzekomo założonym
przez Lamosa. Odyseusz w swojej w~drówce dotarł do kraju L., w którym
królował Antyfates. L. ciskając bloki skalne, zatopili ukryty Odyseusrz,tłog4 pożarli. Odyscusz zdołał uciec na jedynym ocNlałym okręcie.
I,amia [gr.J, widmo, powór. którym w starożytuości straszono dzieci. Niegdyś
L. była pikną dziewczyn, ci>rką króla Bclosa i Libii, ukochtrną Zeusa. Kiedy ru-
dziła mu dzieci. zagnicwarta Hera wszy,tkicje zabij.ha. L. z rozpaczy
zamicniła~si~ w potwora. zazdroszczącego szcz4ścia innym nttttkont, których
dzieci mordowała (czy nawet po~erała).
Laodamia [gr. LuodunuioJ. ccirka Akztstosa, króla .łolkos, żon~r Protcsilausa;
kiedy jej nowo poślubiony mąi. polegl pod Troj<ł, ubłatgdłu bogów, by
pozwolili mu na trzy godziny powrócić do świata żywych. Gdy po upływie lega
czasu I'rutcsiluos musiał ponownie zejść do lindesu, L. popełniła
samob<5.jstwo. Według innej wersji pocieniała sic brałzowym posągiem
Protcsilaosa, lecz kiedy .Ic.l uj_ ciec kazał go spalić, sunttt rzuciła sil do
ognrtr. Recepcja mitu o L. zoh. Protesilaos.
131

I,aokoon
Laokoon [gr.], kapłan Apollina w Troi, syn Kapysa luh Antenom. Przestrzegał
Trojan przed wprowadzeniem do miasta
konia trojańskiego. W chwili, gdY na żądanie Trojan składał ofiarę Poscjdonowi
w podzięce za odpłynięcie Greków, z morza wypełzły dwa ogromne węże i
udusiły L. oraz jego dWOCI7 syllOW. BYIa to oemsta Apollina za popełnione
niegdyś pr:~.cz L. świętokradztwo, prof~anację boskiej świ~tyni. Trojanio
jednak odciytali ten takt jako zemstę 1'osejdona za sprzeciw 1_. wobec
wprowadzenia konia na zamek.
Rzeźba: tcw. grupa Laokoona dzicłm artystów zc szkoły rodyjskiej ( I . poł. I
w., oryginał z II w. p.n.e.): A. de Vries, G. Piamuntini, A. J. Wicrtz i in.
Malarstwu: (i. Romauu, Fl Grccu, I. Storn, R. Ilausncr.
Dramat: G. C. Braun, Proschek, Ir. Maydoll~.
Opera: P. Guglicltni.
Laomedon(t) [gr. Laomedon], król Troi, syn llosa, ojciec Priama i -~itonosa.
Otoczył Troję ogromnymi murami i -zbudował mocno obwarowany port. W
budowie murów pomagali mu Apollo i Poscjdon, którym jednak L. odmówił
ustalonej zapłaty: Apollo iesłał za to na kraj zarazę. Posejdon zaś potwora
morskiego, pożeraJącego ludni i zwierzęta. Aby Troję od niego uwolnić, L.
musiał złożyć na ofiarę swoją córkę Hczjonę. W ostattnięj chwili I łcraklcs zabił
potwora i uratował dziewczynę, Iccz L. jemu także nic dał obiecanych w
nagrodę wspaniałych rumaków. Ilcraklcs po kilku IW ach powrócił do Troi z
wppskiem; wspierany przez Telamonai- zburzył Troję, zabił L. i jego
Uprowadzenie Chryzypa przez Lajosa.

hara
synów, z wyjątkiem Priarna. Hezjonę ofiarował jako żonę Telamonowi. Grób L.
miał znajdować się w Troi, naprzeciw Bramy Skajskiej.
Malarstwo: P. bulin, F. Lemoyne. Powieść: G. A. Baker.
Opera: A. C'ampra, A. M. Benincori i in. I,apitowie [gr. I_upithnr~, szczep
tesalski zamieszkującY gł. góry Pindos. Pelion i Ossa. Mieli wywodzić się od
bogu rzeki Peuejos i nimfy Filyry. Stoczyli ciężką bitwę z --. centaurami; walczył
przeciw
nim Herakles; uczestnicryli w wyprawie Argonautów. Najlepiej znany spośród L.
jest Pejritoos.
Lara [łac. Lura lub Lat-one%rj, staroitalska nimfa lub bogini - manć>w (dud~ów
zmnrłych). Z'<1 SWOtił ~TfldntIlwOSC ZOSLVł21 ukarana przez Jowisza
wyrwaniem języka; wszędzie rozpowiadała bowiem o jego zalotach do nimfy
Juturny. Rzymianie uważali ją za boginię Milczenia. Merkury, który miał z
rozkazu Jowisza odprowadrić I.. du f'mHziemiu, uwiódł ją;
133
Tak zH~ana grupa L.aokoona.

larwy
z tego zwilub czosnku.
larwy [łac. Irrrrcro], złośliwe duchy zmarłych, mylone często z -. lemurami; były
to gł. nru-y lub zjawy ludzi, którzy nic dostąpili pogrzebu lub popełnili za życia
nicwybaczalne zbrodnie. Dręczyły one żywych, puwodujatc u nich. wg
powszechnego nrzesaulu. choroby nerwowe lub nawet epilepsję.
lary [łac. hrro.s], bóstwa czym. sprawujące opiekę nad domem. uważane za
synów IVlcrkurcgo i boginki Lary. Wydaje się, żc początkowo były to dusze
zmarłych, którc później podniesiono do rangi przyjazuych rodzinie i domowi
bóstw. W posta
ci niewielkich laleczek umieszczano je w tzw. lararium nad ogniskiem domowym
i składano im ofiary podczas posiłków. Opiekuńcza działalność I. nie ograniczała
się tylko do domu rodzinnego, rozwin~ł się także kult tzw. luros rurale.s (I.
polne), lorc.s hc~rrnorini (I. zagraniczne), laro.s puhlici (I. miejskie), lures
cornlri~ales (- Kompitalia) i in.
I.atinus ~łac.l, heros, eponim plemienia Latynów zamieszkującego Lacjum, na
pd. od Rzymu. ł3ył synem Fauna i laurentyjskicj nimfy czy bogini Mariki (wg
innej wersji Odyseusza i Kirke). Ożenił się z Amatat, która urodziła mu córkę
Lawinię. Kiedy Encasz wraz z Trojanami przybył do Lacjum, został gościnnie
przyjęty przez L., który wyznaczył mu teren na osiedlenie i oddał rękę Lawinii.
Później jednak, gdy doszło do konfliktu między Trojanami a sąsiednim plemie-
niem Rutulów, L. sprzymierzył się z Rutulami; miał zginąć podczas decydującej
bitwy. Według wersji w En~id~ie Wergiliusza I_. zachował neutralność. Po
śmierci, a raczej tajemniczym zniknięciu, odbierał kult jako Jowisz Latyński (Iup-
piter Latiaris).
Latona [gr. l.clri, łac. Lutonu~, bogini nalcżąca do pokolenia tytanów, córka
Kojosa i Fojbe. .ledna z pierwszych kochanek Zeusa; brzemienna wędrowała po
wielu krajach w poszukiwaniu miejsca na poród. Zazdrosna Hera bowiem
zabroniła udzielać L. gościny. Wreszcie wyspa Orlygia przyjęła ściganą L., która
tutaj właśnie urodziła Apollina i Artemidę. Wyspa, dotychczas pływaj~ca po
morzu, zw. odt~d Dclos (Błyszcząca), w nagrodę została na stałe
przytwierdzona do dna morskiego. W czasie porodu pomagały L. wszystkie
boginie, z wyjątkiem Wery i EjIcjtyi -- opiekunek urodzin i połogu, ostatecznie
jednak Ejlejtyja, przekupiona przez. Iris, także udzieliła L. pomocy.
134
Tańczhcy tar.

Lcda
Kiedy po urodzeniu dzieci, wieśniacy lykijscy nie pozwolili L. zaczerpnąć wody
ze stawu (czy źródła), bogini zamieniła ich w żaby. Dzieci bardzo kochały matkę;
Apollo zabił w jej obronie ogromnego węża Pytona w Delfach, wraz z Artemidą
wymordowali dzieci Niobe, a także zabili olbrzyma Tityosa. Kult L. rozpow-
SZCCłllllł się przede wszystkim w Lykii, nigdy natomiast nie rozwinął się w
samej Grecji.
Rzeźba: Apollo, Leto i Artcmis, relief na metopie najstarszej świ@tyni w
Sclinuncic (ok. 550 p.n.e.), Artmni.s i Lc tn także na metopie świątyni Nemezis
w Ramnus (ok. 430 p.n.e.).
Malarstwo: Tintoretto, J. Brucgel (st.), J. d'Artois. M. Franceschini i in.
l,awinia [łac. I,arinia], królewnat latyńska, córka króla Latinusa i Amaty, żona
Eneasza; przed jego przybyciem do Italii zaręczona z Turnusem. Jej imicnicm
Eneasz nazwał założone przez siebie miasto Lavinium. Po śmierci Eneasza
wydała na świat syna Sylwiusza.
Leander [gr. l_oandros], młodzieniec z Abydos w Troadzic, zakochany w
kapłance Afrodyty imieniem Hcro; przepływał co noc Hellespont, chcąc
poł~czyć się r ukachan~, która mieszkała w Scstos. Kierował się światłem
lampki, którą Hero za palału w swoim oknie. Pewnej burzliwej nocy, gdy lampka
zgasła, L. utonął, a falc wyrzuciły rankiem jego zwłoki na brzeg. Wówczas Hero
popełniła samobójstwo.
Recepcja mitu o L. zob. Hero_
Learchos [gr. l.oarchos], syn Ino i Atamana, zabity strzałą przez ojca, który
opęttmy szaleństwem zesłanym przez Herę wzitłł go za jelenia. Hera chciała go w
ten sposób ukarać za to, że ośmielił się wraz z Ino wychowywać małego
Dionizosa. Według innej wersji Ataman przypadkowo zabił L., chcąc zemścić
się na Ino za prześladowanie jego dzieci, Friksosa i Helle, z pierwszego
małżeństwa.
I,eda [gr.], królewna ctolska, córko Testiosa i Eurytemis, żona króla Sparty,
Tyndareosa. Obdarzyła go kilkorgiem dzieci: Klytajmcstr4, Fojbe, Filinoc,
Timandrą. Zc zwittzku z Zeusem, wg niektórych wersji mitu, urodziła Hclcnę i ~
DioskurÓw. Według późniejszych wersji Zcus miał zbliżyć się do L. w postaci
łabędzia, a z jaj zniesionych przez L. wykluli się llclcna i Klytajmestra oraz
Dioskurowie. Według niektórych wersji pasterze przynieśli L. jajo zniesione
przez Nemezis.
Rzei.ba: replika rzeźby Timoteosa (IV w. p.n.c.); T. Minio, V. Danii. J. Thicrry i
in. Malarstwo: fresk z Pompejów (I w.),
13$
Ltttona z boskimi bliźniętami.

Icmurv
Leonardo da Vinci, Michał Anioł, ft. Pcruzzi, G. Vasrsri, Tintorettu, 1'. I'.
Rubens. L. C'urinth, S. Dali i in. Poezja: Th. S. Moore, A. Iluxlcy, W. B. Ycats.
lemury [łac. lonmre.s], w religii rzym. dusze zmarłych, zarówno dobre, jak i
złośliwe (~ larwy). które nxwicdzały domy rodzinne dziewiątego, jedenastego i
trzynastego dnitv maja. w święto zw. lemuria. Starano się wówczas uchronić
przed
krzywdami z ich strony przez odprawianie obrzędów oczyszczajticych - rzucano
ziarna fasoli lub bobu i wypowiztdano odpowiednie formułki.
I,enajc [gr. I_cmiu], święto ku czci 1)ionizosa Lcna,josa obchodzone u Jonów
w miesiącu Icnąjon (styczeń). w Atenach zaś w miesiącu gamclion (koniec stycz-
nia luty). Po złożeniu ofiar w świątyni tłoczono pierwsze wino, odbywały się
uczty- procesje, a później przedstawienia Icatrttlne (tragedia i komedia).
I,cokorydy [gr. l.ooknriclc.c], ateńskie bóstwa urodzaju: wg mitu były niegdyś
córkami Leosa i zostały przez ojca złoi.one w ołicrzc, zgodnie z poleceniem
wyroczni delfickiej (~ Delfy), w celu uwolnienia Aten od klęski głodu.
lernejska hydra - hydra leruejska.
l,ete [gr. Lelhe], rzeka Zapomnienia w Podzicmiu, umarli musieli napić się z niej
wody, aby zapomnieć o swoim ziemskim życiu. Uważano za córki F_ris, stała
się personifikacją Zapomnicnix.
keto -> Latona.
Leukippidy [gr. l.oukfppidni], córki Lcukipposa ( I ), króli Mesenii: F oj b e i H
iI aj r a; były zarpczonc z synami Afareusa Idjednak porwane przez -. Dioskurów. Według innej wersji były żonami Dio-
skurciw, których znieważyli Alarcidzi: doszło do walki, w której zginali obaj
Afxrcidzi oraz Kastor.
Lcukippos [gr.]: 1. O_jcicc Lcukippid, król Mcscnii, był także ojcem Arsinoc,
która wg niektórych wersji mitu była kochank~ Apollina i matką Asklepiosa.
2. Syn Ojnomaosa, króla Pisy w Elidzie. Zakochany w Dufne, przebrał się za
dziewczyn~, aby być bliżej ukochanej; jednak podczas kąpieli w towarzystwie -~
nimf podst~p wyszedł na jaw, a chłopiec został przez nie zabity.
3. Syn Ksantiosa, króla Lykii; za sprawą
oa ser
Ledn z labędzicm.

l.inos
Afrodyty zapłonął miłością do własnej siostry i za zgodą matki został jej kuchan-
kicm. Kiedy sprawa zosW ta wykryta na skutek podstFpu narzeczonego
dziewczyny, zttbil przypadkowo swego ojca i musiał opuścić kraj. Osiadł na
Krccic, a puźnicj powrócił do Azji Mnięjszcj. gdzie założył miasto Kretinujon. w
publiiu Milctu I,eukotea - Ino.
Icw nemejski, ogromny Icw, ktCregu rodzicami byli 'Tyfon i Echidna. Mieszkał
w okolicy Nemci w Argolidzic na I'cloponezic. ZosUtł zabity przez Heraklesa;
była to pierwsza z dwunastu prac herosa.
Liber, I,iber Pater -~ Dionizos.
l.ibertas [łac.], personifikacja Wolności, przedstawiana w postaci matrony z
pilcusem (czapka uiywanx przez wyzwoleńców) i wieńcem laurowym lub z
czapkh frygijski w ryku; miału w R ,rymie świ~lynię na Awentynic, póinicj
zbudowano jej także świątynie w miejscu. gdzie stał dom C'ycerona.
I,ibitina [łac.~. italska, później rzym. bogini pogrzebów. W _jcj świątyni, która
prawdopodobnic znajdowała sic w Rzymie n,t Eskwilinie. przechowywano
wykazy zmarłych orty sprz4l słuiący do grzebania
~ow.a śpsro ~o~ey ~i
m .
9~/ w b `r' t
zwłok i odprawiania uroczystych pogricbów. Niekiedy używano na okrcślcnie tej
hogini nazwy Vcnus Libitina.
Lichas [gr. l_iclm.s], herold i towarrysz przy_ gód Heraklesa; z polecenia
Dcjaniry zaniósł Heraklesowi szatę zatrutd krwitt ccntaura Nessosa. Oszalały z
bólu bohater wywarł swują wściekłość na L., rzucając gu do morza. L. zamienił
sil wówczas w skał4. Od jogu imienia wzi4ły nazwE wyspy Lichady (Wyspy
Muszlowe).
Rzeźba: A. <'anova.
Malarstwo: 1.'Orbctto, C'h. Unterbergcr. Lvkymnios [gr.], syn króla Tyrynsu i
Myken. I Icktriona, i Crygijskiej niewolnicy Mcdii. Po śmierci ojca towarzyszył
jego znbejcy. Arnlitrionowi, i przyrodniej siustrzc, Alkmcnic, do Teb, gdzie
pośluhił siostrF Amlitriona, 1'crimedc, z którą miał trzech synów; wszyscy trzej
wraz z ojcem towarzyszyli w wyprawach Iłcrakicsowi, który był kuzynem I_. No
śmierci Hcrttklesa 1.. uczestniczył w bitwie Hcraklidc5w pr~eciw Eurystcuszowi.
Zginął, hyć może przypadkowo z r4ki 'rlcpolemosa. jednego z sy_ now
Ilcraklcsa.
l,imos -~ FI,inos [gr.], pocttt, muzyk, syn Apollina
!B
Linon, Ifikles, łicrxkles i nieznana postać.
137

Notis
i królewny argiwskicj Psamate (2). Porzucony przez matkę i wychowany przez
pasterzy, został pożarty przez psy albo rzucony im na pożarcie przez ojczt I'sa-
matc, Krotoposa, kti>ry też zabił córkę. Apollo mszczyc się za tę podwójną
zbrodnię zesłał na Argolidę potwora Ppjnę, który pustoszył kraj. Aby przebłagać
Apollina, ustanowiono w Argos kult L. i I'samate; podczas uroczystości
śpiewano żatcrbną pieśń (tren), która nosiła nazwę .,linon" i zawierała refren:
"alinon, alinon!" Według wersji tebańskicj -- L., sławny muzyk, ośmielił się
rywalizować z Apullincm i został przez niego zabity. Wedlug jeszcze innej L. był
nauczycieIcm Heraklesa; uczył go muryki, lecz młody heros okazał się tak tępy,
~e wci~ż był karany chłostą. Pewnego razu rozzłoszczuny Herakles zabił swego
nauczyciclał.
Lotis [gr.J, nimfa, prześladowana przez ogarniętego żydzą Prinpa, zamieniła się
w krzew lotosu.
Lotofagowie [gr. loW pkńgoi = zjadacze lotosu], szczep mieszkający na
wybrzeżu libijskim, żywiacy się owocami lotosu, daj~cymi zapomnienie.
Odyscusr. zapędzony przez burzę siłą zmusił swoich towarzyszy, którzy zjedli
owoc lotosu, do powrotu ne morze.
I~ucifcr. Fosforos [gr. pkospluiru.s i łac. luoiJev~ = niosący światło], Gwiazda
Poranna, syn Fos i tytana AstrajosKcyksa, Lcukonoe i Hesperyd. L. pcsjawial się nti niebie przed wschodem
słońca.
Ludna, Lucyna -. Fjlejtyja.
ludi [łac.], święta rzym. ku czci niektórych bóstw lub w celu upttmiętnicnia
ważnych wydarzeń historycznych, np. Ludi Apol11I111fC5 SWIętO ku czci
Apollina obchodzone w lipcu, Ludi Ccreales (lub C'crcalia) kwietniowe święto
Ceres, I.udi Florales (lub Floralia) obcho
dzone w kwietniu święto ku czci bogini Flory, Ludi Megalenses (lub Megalensia)
-- święto ku czci bogini Kybele (wprowadzone w Rzymie w 205 p.n.e.)
obchodzone w dniach od czwartego do dziewiętnastego kwietnia, Ludi Romani
wrześniowe święto ku czci bogów kapitolińskich -- Jowisza, Junony i Minerwy.
Uroczystości te były zazwyczaj powi~zanc z igrzyskami, występami cyrkowymi
i przedstawicniarni teatralnymi. Luna ~ Selene.
luperkowie [łac. lupenci], kapłani Fauna jako boga chroniącego trzodę przed
wilkami (Faunus l~upercus). Miejscem kultu tego bóstwa była grota Luperkal na
zboczach Palatynu, w której - wg legendy wilczyca wykarmiła Romulusa i
Remusa. W czasie święta Luperkaliów, obchodzonego piętnastego dnia lutego,
nadzy I. biegali wokół Palatynu bijąc napotkane po drodze kobiety rzemieniami,
wykrojonymi ze skóry oliarnego kozła, co miało im zapewnić płodność.
Lykaon [gr.]: I. Znany z bezbożności król Arkadii, syn Pclazgosa ( I ), ojciec
pięćdziesięciu synów. Kiedy pewnego razu przybył do niego w gościnę Zeus, L.,
chcąc sprawdzić, czy jest on istotnie bogiem, podał na uczcie ciało zabitego
dziecka; Zeus zabił wówczas piorunem jego i wszystkich jego synów. Według
innej wersji -- zmienił go w wilka czy nawet w wilkołaka.
Poezja: Owidiusz Metamorfozy.
2, Trojanin, syn Priama i Laotoc; wzięty do niewoli przez Achillesa i sprzedany
na wyspie Lemnos. Wykupiony z niewoli powrócił do Troi, lecz wówczas został
zabity w boju przez Achillesa.
Lykomcdes [gr.], król Dolopbw na wyspie Skyros. Na dworze L., wśrtid jego
córek, 'Tetyda ukryła w dziewczęcym przebraniu Achillesa. Achilles zakochał się
w jednej z nich, Dęjdamii, ktom urodziła mu syna
l38

I~ykurg
Neoptolemosa. L. uchodził tci. za zabójcę Tezeusza, którego wyprowadził na
szczyt skalny i z niejasnych powodów zepchnął w przepaść.
Lykos [gr.]: 1. Król Teb, syn Hyrieusa i nimfy Klonii, stryj Antiope, którą
prześladował wespół ze swoją żoną Dirkc; zabici oboje przez synów Antiope,
Amfiona i Zetosa. Według innej wersji Antiope była piarwszą żoną L.; kiedy ten
poślubił Dirkc, oboje dręczyli nieszczęsną Antiope, za co zostali ukarani przez
Amłiona i Zctostl.
2. Król Mariandynów na zuch. wybrzeżu Azji Mniejszej; przyj~ł gościnnie Argo-
nautów, którzy pokonali jego odwiecznego wroga Amykosa, króla Bebryków.
I,ykurg (gr. l.ekourgn.s]: 1. Król trackiego plemienia Edonów. Sprzeciwił się
wprowadzeniu kultu Dionizosa do swego kraju, wypqdził nnwct samego boga i
uwięził jego towarzyszy; Dionizos znalazł schronienie w morzu u Tctydy; później
L. zostth ukarany szaleństwem, w którym zabił własnego syna Dryasa, a kiedy
jego kraj został dotknięty klęsk<ł nieurodzaju, wyrocznia orzekła, że w celu za
radzenia złu należy l.. zabić. Został przez poddanych rozerwany końmi na górze
Pangajon.
Malarstwo: B. Gcnclli.
Dramat: Ajschylos trylogia Lrkur,~c'iu (zachowane fragm.).
139
I)iomcdc, i Ody,cuv I~ ~rzmlu pu hokuchl mlnaiduj;l Achille,u f umlkul w
hr~uhraniu k~,himvm w;ru1 ci>rck kri,lu I.vkomcdc,. li Iclu ia nchillc,umL Frc,k
i I'anyuluiw

Lykur~
Amlion i Zetos karzący Lykosa; obok - Antiope; z tyłu wleczona przez byka
Dirke i Hermcs.
^~~K O P!'~ I
_ ' / 1 lw l '~ J i
1~ 1~6 ~/ 4
. . ,,~ ,, ,~ ~ v ---~ _
L.ykur~ w szeile mordujący własnego syna.
140

I,V'rkos
2. Król Nemci, ojciec Ofcltesa, zwanego też Archemorosem (--~ Amtiaraos),
który zginał uduszony przez wpża.
Lynkeus [gr. /_ynAou.s]: 1. Syn Ajgyptosa, mąi, Hypennestry, jednej z Danaid;
jedy_ ny oszczędzony w czasie rzezi pi~ćdziesięciu synów A,IgYptusa
dokonanej przez Damtidy w noc poślubną. Później L. pogodził się zc swym
teściem, Danaosem, i obył po nim władzę w Argos. Według innej wersji Danaos
uczynił L. królem Argus.
2. Uczestnik wyprawy Argonautów, syn króla Mescnii, Afarcusa, hrat Idusa, ob-
darzony niezwykle bystrym wzrokiem. Zginął z ryki Polydcukesa w walec o po-
dział łupów lub z powodu -~ L.cukippici.
I.yrkos [gr.], bohater ludźmi przez Inachustt nn poszukiwanie jego córki lo, porwanej przez Zeusa. Nic
mogąc jęl znaleźć, zatrzymał sil w Kaunos w Azji Mniejszej, gdzie król Ajgialos
oddał mu część królestwa i r4k~ swej c<5rki Hejlebii. Małżeństwo okazah~ siF
bezpotomne, wobec tego L., udał sil po radę do wyroczni w Docznsic podróiy zatrzymał siF w Bybastos u króla Stafylosa, który w nocy
podsunył mu je<łną z córek, Fłcmitcje. Obrażony Ajgixlos dowiedziawszy sil o
przygodzie wyp4dził L.; doszło do walki, Hcjlebia jednak stan~ła po stronic
m~ża i pomogła mu odnieść zwycięstwu.

M
Machaon [gr. tYfurhcion~, heros, syn Asklcpiosa, po którym przejął sztukę
Ickarsk~, jeden z zalotników ficleny. Wraz z bratem I'odalcjriosem, również
Ickarzcm, uczestniczył w wyprawie trojańskiej na czele trzydziestu okr~tów wy-
stawionych przez trry miasta tcsalskie (lub n7C5CnSkic). Wyleczył rany
Menclaostt, I ilokteta, Ptmdareosa i in. Zginął pod Trojy z ręki Eurypylosa. Jego
prochy sprowadził Nestor do Gerenii, gdzie zmydowała sit świytyniu-sanatorium
Machauna.
Maja [gr. .hTala]: 1. Nimfa góry Kyllenc w Arkadii, jedna z Plejad. matka Her-
mcsa. którego urodziła ze związku z Zeusem na górze Kyllcne. ł3yła równic~
piastunkał Arkasa, syna Zeusa i Kallisto.
2. Pradawna bogini italska, władczyni przyro<ły i ziemi, niekiedy uważana za
żonE Wulkana. Mylnie identyfikowano jy z Maja ( I ). I'oświ~conyrn jej micsią_
ccm był mtsj [łac. Muiu.s].
Makar Mgr. Mciknn luh Mnknt~cus]: I. Sy ł=ola (2), tragicznie zakochany w
swej siostrze Kanakc; kiedy jego miłość wyszła na jaw, odchrtsł sobie życic.
2. Kapłan fionizosa w Mitylenie na Lcsbos; został ukarany ra sprzeniewicrzcnic
depozytu i zamordowanie w świtttyni właściciela upominającego sil o jego zwrot:
jeden z synów M. zabił drugiego, a ten z kolei został zabity przez zrozpaczoną
matka którą nn koniec zamordował M., dopełniając w ten sposóh serię zabójstw
r woli Dionizosa.
3. Jeden z towarzyszy Odyscusza.
Makaria [gr.], córka Heraklesa i Dejaniry. Po śmierci ojca, w czasie walk łłera-
klidów z Eurystcuszem dobrowolnie oddała życie w Atenach, by, zgodnie z woli
wyroczni, zapewnić swym krewnym zwycięstwo nad przeciwnikiem.
Mamerkus [łac. Murr~crcu.v], syn Marsa i Sylwii, żony Septymiusza Marccllu-
sa. Kiedy po polowaniu na ogromncgo dzika nasłanego przez Ceres, M.
podarował swej narzeczonej trolća myśliwskie, oburzeni wujowie, bracia jego
matki, odebrali jc dziewczynie. M. zabił wujów. lecz wówczas jego matka, chcąc
pomścić swych braci, spaliła oszczep podarowany jej przez Septymiusza
zwi~zany z życiem M., czym spowodowała jego śmierć.
Recepcja mitu o M. zob. Mclettgcr. Mamurius [łac.], płatneri. oskijski, który na
zlecenie królu rzym. Numy 1'ompiliusza miał wykonać jedenaście tarcz na wzór
tarczy zesłanej królowi z nieba. Tarcze te nosili ~ saliowic, kapłani boga Marsa
podczas święta zw. Mamuralia (czternastego dnia marca).
Mania [gr.], personilikacja Szaleństwa, bóstwo pokrewne - eryniom, zsyłane
przez bogów jako przejaw ich gniewu za nieprzestrzeganie praw i obrzędów
przez nich ustanowionych.
Manto [gr.], tcbańska wieszczka, córka Tejrezjasza, kapłanka Apollina. Została
wzięta do niewoli po zdobyciu 7~eb przez -. Epigonów i wysłana do -. Delf.
Później z woli Apollina udała się do Azji Mniejszej. gdzie założyła jego wyroczni
w Klaros. Poślubiła tam Kreteńczyka Rakiosa, któremu urodziła syna Mop
l42

sosy (l), uważanego także za syna Apollina.
Many [łac. Mnnc.s, Di Mancsj, w rzym. wierzeniach duchy zmarłych; ich nazwa
miała znaczenie eufemistyczne, podobnic jak - eumenidy - dobrotliwe. Ku ich
czci odbywały się od osiemnastego do dwudziestego pierwszego dnia lutego
święta zw. Parentalia, a także Rosaria [ łac. roso = róża] lub Violaria [łac. violn =
fiołek]; zdobiono wówczas groby różami lub fiołkami. W pobliżu zagłębień w
ziemi składano im jako bóstwom Podziemia ofiary z mleka, miodu i wina.
Maron [gr.], kapłan Apollina w Ismaros (Tracja), wnuk Dionizosa; eponim
Maronei (póżniej Ismaros). Z wdzięczności za ocalenie przed rabunkiem
obdarował Odysrusza sodkim winem, dzięki któremu bohater, upijając Polifcma
(I), uratował życie sobie i towarzyszom.
Marsjasz
Marpessa [gr.], córka króla Etolii, Eucnosa, wnuczka Aresa; zaręczona z
Idasem, została porwana przez Apollina; Idas stanął do walki z bogiem.
Walczących rozdzielił Zeus i dał M. możność wyboru między nimi; M. wybrała
Idasa; urodziła mu córkę; po jego śmierci popełniła samobójstwo.
Mars -~ Ares.
Marsjasz [gr. Mor.rna.s], jeden z -. satyrów; pochodził z Frygii; uważano go za
wynalazcę aulosu, jakkolwiek w rzeczywistości picrwszAtena; bogini odrzuciła jednak ten instrument, gdyż gra na nim zniekształcała ,jej
poliezki. M. wyzwał do konkursu muzycznego samego Apollina, a gdy -. mury
przyznały zwycięstwo bogu, ten ukarał M., przywi~zując go do drzewa i
żywcem obdzicraj~c ze skóry.
Rzeźba: Myron, Michał Anioł. Malarstwo: Perugino, A. Bronzino, 'f y
143
Marsjasz rywalizuj~cy z Apollinem w grze na kitarze. Obok m.in. stoi Atene (w
hetmie), sieciz@ Hermes (w kapeluszu) i Apollo (w wieńcu laurowym).

Matcr Matuta
Medea. Fragment fresku.
cjan, P. P. Rubens, J. Jordacns, Ticpolo i in.
Poezja pol.: Z. llcrbert Apolla i Man.sjo.s= 1971 ).
Opera: (i. A. Gam ba rano i in.
Mafir Matuta [łac.], rzymska bogini poranku i urodzin, utożsamiana z Lcukotcał
(~ Ino). Switltynia jej znydowala się w Rzymie na Forum Boarium; poświ~cony
jej był obrzqd zw. Matralia (jcdcnasty dzień czerwca), do którego dopuszczano
tylko m:Urunc r~ymskic.
Meander [gr. Maicumlro.s], bóg frygijskiej rzeki Meander, syn Okeanosa i
Iethys; wśród jego dzieci wymieniano m.in. Marsjaszx.
Medea [gr. ,44odcicy, kolchidzkOkcanidy ldyi, wnuczka Hcliosa. M., zakochana w .lazonie. pcnnogła mu swtł
szlaką magiczną zdobyć -j złote runo. którego strażnikicm był jej ojciec. Razem z
.lazonem uciekła z Kolchidy pracd zemstą ojea. W czasie ucieczki zabiła i
poćwiartowała ciało swego brata Apsyrtosa, aby opóźnić pościg. Po przybyciu
do Jolkos w Tesalii odmłodziła Ajzona, ojca .lazona, i spowodował:t śmierć
Pcli,tsa. złego stryja Jazona. Wygnana wraz z Jazonem z Jolkos, SChrOIllł21
SIF w Koryncie, gdzie zostałtl opuszczona przez mFża, który po_ ślubił Krcuze
(2). córki króla Koryntu. M. posłała jej wówczas zatrutą szatę. od której jej
rywalka spaliła się razem z pałacem królcwskini. Zamordowałtl równici. własne
dzieci i uciekła na rydwanie zaprzcionym w lataj~cc smoki do Aten. gdzie
poślubiła króla Ajgcusa. Z kolei została wypędzona z Aten przez niego lub przez
Tezeusza. Powr<5ciła wówczas do Kolchidy, gdzie odzyskała tron dla swego
ojca. Zob. Argonauci.
Rzeźba: posyg gr. przedstawiający córki f'cliasa (2. poł. V w. p.n.e., kopia
rzym.); I3. I3andinclli.
Mztlarstwo: freski z Pompejów i Herkulanum (1 w.), G. Marchietti. B. Calixri, E.
Dclacroix, J. Drapcr i in.
Dramat: Eurypides Modna (431 p.n.c.). Scncka (mł.) Moden (przed 65 n.c.); P.
Corncillc. M. Heros, R. Jeffers, J. Anouilh i in.; dranua pol.: R. Brandstactter, J.
Parandowski.
Epika: Apollonios Rodyjski ArQnnuuIrki (III w. p.n.c.), W. Morris. F. A, fiic-
king.
Powieść: R. Kohlrausch.
144

.~.:a
Mclampus
Opera: P. F. Cavalli, M. A. Charpenticr, V. Tomassini, E. Kienek, B. A.
Zimmermann i in.
Meduza [gr. Mednu,caJ, jedna z irzcch -. gorgon, w odróżnieniu od swych sióstr
jedyna śmicrteina. Miała potworną twarz i węże zamiast włosów, jej wzrok
zamieniał każdego w kamień. Zabił ją Perscusz, który odciął głowę M., unikając
spojrzenia jej oczu. Z krwi M. narodził się Pegaz i Chryzaor.
Megara [gr.], córka króla Teb Kreona (I), wydana za maż za Heraklesa, który
pod wpływem szaleństwa, zesłanego nań przez Herę, zabił ją i dzieci. Istnieje kil-
ka innych wersji tego mitu; wg jednej z nich Lykos z Eubei pozbawił Kreona
tronu i życia podczas nieobecności łłeraklesa, który po powrocie uśmiercił mor-
dercę i uzurpatora, ale jednocześnie w szale zamordował M. i własne dzieci; wg
innej wersji dzieci zginęły, lecz M. uniknFła śmierci i została przez Hcraklcsa
wydantr za mąż zx jego bratanka, lolaosa.
Megareus [gr.], heros, eponim miasta Me
gara, syn Posejdona (lub Apollina). Zginął nios~c pomoc Nisosowi (I), królowi
Megary, oblężonej przez króla Krcty, Minosa. Według innej wersji nie zginął,
lecz obył w Megarze tron po Nisosic.
Megera [gr. .Al~gaira, łac. Mngacra], jcdntt z trzech - erynii.
Melampus [gr. Melńmpous], pierwszy i najwi~kszy wróżbita gr., lekarz i kapłan,
syn Amytaona i (domeny, przypuszczalnie przodek rodu Melarnpodidów, który
w czasach historycznych wydał wielu wróżbitów i jasnowidzów. Dar jasnowi-
dzenia zyskał M. w dzieciństwie w nagrodę za opickE nad młodymi w~żami,
które także nauczyły go rozumieć mowę wszystkich istot na ziemi. t'omógł
swemu bratu, Biasowi, zdubyć rękę królewny ł'ero, córki Nelcusu. Wyleczył
córki Projlosa z ich szaleństwa, za co otrzymał trzecie część jego króleslwa i
jedną z córek, Ifianassę, za żonę. Miał wprowadzić lub przynajmniej rozszerzyć
w Grecji kult Dionizosa.
lU Słownik szkolny. Mitologia grecka i rzymska
łlerakles w szale morduje własne dzieci zrodzone z Megary.

Melanippa
Melanippa [gr. Melanippe]: 1. Córka Eola ( I ) i Fłippe; uwiedziona przez
Posejdona urodziła bliźnięta: Eola (2) i ł3ojotosa, które wyniosła na pastwisko,
gdzie odnalazł je jej ojciec.
Eurypides napisał tragedię Melanippe vr pttach i Melanippe mądra (zachowane
fragm.).
2. Jedna z Amazonek, siostra ich królowej łiipolity, córka Arcsa; została wzięta
do niewoli przez Heraklesa, lecz później dzięki siostrze uwolniona. Zginęła z ręki
Tclamona, towarzysza Heraklesa,
Melanippos [gr.], Tebańczyk, syn Astakosa, jednego z wojowników zrodzonych
z zębów smoka (- Kadmos), walczył po stronic Etcoklesa przeciw wyprawie --
Siedmiu przeciw Tebom. Został zabity na polu walki przez Amfiaraosa, który
odciętą głowę M. zaniósł umierającemu Tydcusowi.
Melantios [gr. Melanthio.s], pasterz z haki. syn Doliosa, brat służącej Penelopy,
Melanto; zdradziwszy Odyseusza i Penelopę, stanął po stronie zalotników. Po
zwycięstwie Odyseusza nad zalotnikami został w okrutny sposób pozbawiony
życia.
Melanto [gr. Melanlhó]: 1. Służąca Penelopy, siostra Melantiosa, podobnie jak
on, stanęła po stronie zalotników Penelopy. Po rzezi zalotników, została powie-
szona.
2. Córka Dcukaliona, uwiedziona przez Posejdona, który przyjął postać delfina;
wydała na świat Dclfosa, eponima miasta Delfy.
Melantos [gr. Molanll:o.s], król Mesenii; zmuszony opuścić swój kraj z powodu
inwazji - Heraklidów. Za radą wyroczni udał się do Atcn, gdzie osicdlii się na
stałe. Podczas wojny Aten z Beocją
146
Melampus przy ołtarzu Artemidy leczy z szaleństwa córki Projtosa; obok Sylen i
Dionizos.

Mclpomena
pokonał w pojedynku, dzięki pomocy Dionizosa, beockiego króla Ksantosa,
zapewniając zwycięstwo Ateńczykom; Ateńczycy z wdzipczności ofiarowali mu
królestwo, a Dionizosowi zbudowali świątynię.
Meleager [gr. Meloogro.s], syn Ojncusa, króla Kalidonu, i Altei. Zaraz po uro-
dzeniu M., Altea otrzymała przepowiedni~, że jej syn będzie żył dopóty, dopóki
nic spłonie pochodnia pałąca się w ognisku. Altea szybko wyjęła i ukryła
pochodnię. Kiedy M. dorósł, Ojncus zaniedbał złożenia ofiary Artemidzie, która
zagniewana nasłała na Kalidon ogromnego dzika (- kalidoński dzik), który
pustoszył pola. Podczas polowania, w wyniku sporu o trofeum myśliwskie, M.
zabił swych wujów, za co Altca mszcz~c swoich braci rzuciła do ognia ukrytą
niegdyś głownię, powoduj~c zgon syna.
Meleager.
Malarstwo: waza Fran4ois (ok. 560 p.n.c.). P. Tibaldi, I'. f'. Rubens, .I. Jor_
dacns i in.
Dramat: zaginione tragedie Soł~uklcsa i Eurypidesa (V w. p.n.c.. zachowane
fragm.), A. Iłardy, P. von Ilcyse, S. Wyspiański Molnuger ( 18991, R. C'. Tre-
velyan i in.
Opera: M. A. Ziani, F. B. C'onti i in. meliady [gr. meliodcs], nimfy jesionowe
zrodzone przez daję z krwi Uranosa okaleczonego przez Kronostt; zamicszki-
v~ały drzewa jesiony, które służyły c!o wyrobu oszczepów narz~dzi przelewu
krwi.
Meliboja [gr. Molfboio, fac. Mcliborcr]: 1. Ukochana Aleksisa, któremu jednak
rodzice dziewczyny odmówili jej ręki, chcąc .I~ł ~'Yddć za kogoś innego. M.
najpierw próbowała odebrać sobie życic. później pewien statek w cudowny
spuscib zawiózł ją do Alcksisa, z kti>rym natychmiast wzięła ślub.
2. Córka Niobe, dziki wstawiennictwu Latony ocalała wraz r. bratem Amyklascm
z rzezi Niobidów dokonanej przez Apollina i Artemidp; oboje schronili się w
Argos, gdzie wybudowali bogini świytynię.
Melikertes [gr.], syn Ino i AtamasIeństwa, zesłanego przez Herę, rzuciła si4 do morza, M. został przemicni~my w
boga morskiego 1' a I a j m o n a ( P aI e m o n n), na którego cześć Syzyf
wzniósł ołtarz i na pumiątk@ wyłowienia zwłok dziecka w Istmic Korynckim
(Przesmyk Koryncki) ustanowił igrzyska istmijskie; Ino stała sil boginiy
Leukotcą.
Melpomena [gr. melporn(nc = śpiewaczka, od melpc ur = śpiewać], Icdna z
dzicwicciu - muz, pierwotnie opiekunka śpiewu i rnuryki, później patronka
tragedii; przedstawiana z m147

Memnon
Melpomena
wej r4cc i maczugą, na której opierała r~kF prawą.
Mcmnon [gr.], król Etiopów, syn Titonosa i Eos, uczestnik wojny lroj,tńskiej (-.
Troja), sojusznik Priama. Pokonał Antilochosa. zginał z ręki Achillesa. Eos
wyjednała synowi u Zeusa nieśmiertelność i zabrała jc~o zwłoki do Etiopii, gdzie
urz;łdziła mu pogrzeb. Odtąd każdego ranka wylewała łzy żalu, które zmicniały
siE w krople rosy.
Rzeźba: J. Alvarez y Lubero. Malarstwo: krater z Koryntu (ok. 58(1 p.n.c.).
Poezja: C'h. G. D. Robcrts, L. f3inyon. Opera: L. C'h. Ragne, C'h. Grisart i in.
menady [gr. mcrincSdo.s = szalone], bachantki, bakchantki, kobiety naleiące
wraz z -. satyrami do orszaku Dionizost~; uosabiUczcstniczyły w orgiastycznych uroczyslościach ku czci Dionizosa; opętane
przez
Menada.
148
Eos z ciałem Memnona.

.!n~uu
~n.l.vZi?1 ,._
Mentor
niego, pqdziły w szrtle przez lasy i góry. Przedstawiano m. jako nagie lub
półnagie kobiety o rozwianych włosach z wicńc~tmi winorośli lub bluszczu nit
głowic,
tyrsem w ręku i z ko~.lą skórą przerzuconą przez ramię. Nazywano jc również
tyjadami.
Rzeźba: Skopas (IV w. p.n.e., kopia rzym.), Clodion, B. Thorvaldsen.
Malarstwo: waza gr. (koniec V w. p.n.e.). I. Thomas, A. Feuerbach, L. Corinth.
Dramat: Eurypides Bukchurrtki (406 p.n.c.), tak?e nowo?ytne przeróbki tego
utworu: K. Kulkc (1919), I1. W. Philipp ( 1925), B. Viertel ( 1925).
Opera: C. Wellesz (1931, G. F. Ghcdini (1948), H. W. Henie (1966).
Menelaos [gr.], bohater gr., syn króla Myken Atrcusa, brat Agamemnona. Po
śmierci Atreusa jego synowie zostali wygnani z Myken i schronili sil w Sparcie u
Tyndarcosa, który dał im swoje córki za żony: M., który odziedziczył tron
spartański, ożenił siF z 1-Icleną, Agamemnon -- z Klytajmestrą. Podczas pobytu
M. na Krecie, Parys, królewicz trojański, pogwałcił świ4te prawa gościnności i
porwał I lelen~. '7,wołttna przez M. wyprawa ruszyła pod dowództwem
Agamemnona pod 'Troję. W wojnic trojańskiej M. był jednym z
najwaleczniejszych bohaterów: uczestniczył w igrzyskach pogrzehowych ku czci
I'atroklosa, znalazł się we wn~trzu - kunia trojańskiego. Po wkroczeniu do
miasta zabił Deit~obosa i pojednał si4 z łleleną. Później ruszył z nią w
towarzystwie Nestora w drogE powrotną; po ośmiu IaW vh (bohatcrowic
znaleźli się m.in. w Egipcie) przybyli do Sparty, gdzie odtąd wiedli spokojne i
zgodne i.ycie wśród wielkich buguctw. Po śmierci zostali oboje umieszczeni w
ł:lizjum (--> ł'ola Elizejskie); w Sparcie M. był otoczony boskim kul
te m
Rzeźba; Memluos .c =trlnl-ami Putrnl,losu (I. poł. ll w. p.n.c., kupla rzym.).
Malarstwo: J. H. T'ischbein (st.), A. Ruthaug.
Dramat: M. odgrywa pewną rolę w drnmtttach F:urypidcsa Iłelenu,
Andnorrtuohu i Trojunki (V w. p.n.c.).
Menesteus [gr. Mono.stheri.c], bohater utcński, wnuk Ercchtcusa. W czasie
pobytu Tezeusza w Podziemiu, Dioskurowie. którzy najechali na Attyk.
sprowadzili M. z wygnania i osadzili na tronie atcńskim. Yo powrocie Tezeusza
do Aten. M. miał przenieść siF na wyspy Skyros. W czasie wojny trojańskiej (~
Troju) dowodził flotą atcńsk~; wg niektórych przekazów polegl pod Troją.
Menojkcus [gr. Mcnnikeu,sj: I. 'Icbańczyk, wnuk Pcntcusa, ojciec Krcona (I) i
Jokasty. Popełnił samobójstwo, chcąc okupić uwolnienie Tcb od nt kajzarazy zesłanej jako kara za kazirodztwo Edypa. 2. Syn Kreona (1 ), wnuk
Menojkeusa ( I ); podczas wyprawy --~ Siedmiu przeciw Tebom poświęcił
życie, aby uratować Teby przed wrogiem.
Menojtios [gr. Mennilio.sj: I. Boht~tcr lokrydzki z miasta Opus, syn Aktora i
h:giny. Brał udział w wyprawie -. Argonautów. Kiedy jego syn Patroklos
przypadkowo zabił swego towarzysza Klcjtonymusa. obydwaj zbiegli do Ftyi,
gdńc schronili się na dworze Pclcusa.
2. Syn tytana .lapctosa i Okcanidy Klymene (I1, brat Atlasa, Prometeusza i Epi-
meteusza. Za swoje pych4 został strącony przez Zeusa Mens [łac. ruon,e --- umysł, rozum], personifikacja idrowcgo rozsądku, umiaru,
rozwagi. Często określano ią epitetem, np. Bona Mcns (Zdrowy Rozsatdck). W
217 p.n.e. wzniesiono jej w Rzymie świątyni4 na Kapitolu.
Mentor [gr.], przyjaciel Odyscusza, opiekun jego domu f wychowawca syna, I
elenrtchu

Meriones
opuszczonego przez ojca z powodu wojny trojańskiej. W Oclnsci Iłomera
Atena, towamysząc Odyseuszowi i wspierając go, wiclukrotnic przybicrnła
postać Mentora.
Meriones ~gr.J. bohater kreteński, znakomity tucznik i oszczepnik; pod ~ Troją
tuw,rrzyszył Idomcncusowi, dowodząc razem z nim oddziałem Kreteńczyków i
dokonyjąc wielu mężnych czynów, m.in. zramił Dcifobosa. zabił Adamasa.
Merkury -. łłcrmcs.
Meropc [gr.J: I. Królewna arkadyjska, córka Kypsclusa_ żona -. Heraklidy Kres-
fontcsa, który został zamordowany wraz z cłwoma synami przez PolyContesa.
Polyfontes puśluhił M. wbrew jej woli i czyhał n,i życic jej najmłodszego syna
Ajpytosa przcbywyącego w l tolii; A,IPYtos powrócił jako mlodzicnicc i zabił
Polyfontesa, mszcząc śmierć ojca i wieloletnie upokorzcnia matki.
Dramat: ł urypidcs, zaginiona tragedia hrc,vjimto.s; F. S. di Maffei, Voltaire, M.
Arnold i in.
Opera: A. Scarlatti, H. Miihlenbruch i in. 2. .Icdna z Plejad, żona króla Syzyfa.
7ustała zamicnion.r w gwiazdy o słabszym świetle niż jej siostry, gdyż poślubiła
śmiertelnika.
Mestra [gr.], córka Eryzichtona ( 1 ); nieustannic sprzedawała się w niewolę, by
zdobyć środki na utrzymanie przy życiu swego ojca, który został dotknięty przez
Demeter nieuleczalnym głodem. Później, korzyslaj,fc ze zdolności prrcobrażania
się, dpustać.
Metancjra [gr. Mminoiru], żona Kcleosa (I), króla ł?Icu-ris, matka Demofonta
(2); przyjęła u siebie gościnnie boginię Demeter w czasie jej wędrówki w
poszukiwaniu f'ersef~ony i powierzyła jej opiekę nad synkiem. Gdy Dcmcter
chcąc uczynić dziecko nieśmiertelnym odprawiała nad
nim magiczne obrzędy, M. zaskoczyła boginię, która upuściła DcmoConta do
ognia, powodując jego śmierć.
Metis [gr.], bogini mądrości, pierwsza żona (lub kochanka) Zeusa, córka
Okeanosa i Tethys. Personifikacja Rozsądku (lub Przewrotności). Zeus
obawiając się, że urodzi mu syna, który pozbawi go władzy, połknął ciężarną M.;
później z jego głowy wyskoc-ryła Atena w pełnej zbroi.
Mezenejusz [gr. Mesentias, łac. Mesentiu.s], etruski król miasta Caere; był
wrogiem Fneasza i Trojan, sprzymierzył się z Turnusem w celu wyparcia
przybyszów z Lacjum. W walkach przeciw Trojanom zginął wraz ze swoim
synem Laususem. Obaj występują w Encid~ie Wergiliusza.
Midas [gr.], król Frygii, syn Gordiosa i Kybcle, bohater wielu opowieści
ludowych. Zaopiekował się śpiącym i zbłąkanym Sylenem, który odłączył się od
orszaku Dionizosa i został skrępowany przez wieśniaków frygijskich. Dionizos z
wdzięczności obiecał spełnić każde życzenie M. Król zapragnął, by wszystko,
czego się dotknie, zmieniało się w złoto. Kiedy zagrażała mu już śmierć głodowa
bowiem pożywienie także zamieniało się w złoto Dionizos polecił mu wykąpać
się w wodach rzeki Paktolos. Odtąd w rzece znajdował się złotonośny piasek.
Według innej opowieści - M. był obecny przy rozsądzaniu przez boga góry
Tmolos konkursu muzycznego między Marsjaszem (lub Panem) a Apollinem; M.
orzekł, że wyrok przyznający zwycięstwo Apollinowi jest niesprawiedliwy.
Zagniewany Apollu sprawił, że M. wyrosły ośle uszy. Z powodu niedyskrecji
królcwskicgo fryzjera dowiedziały się o tym trzciny i rozgłosiły tę wstydliwą
tajemnicę. Malarstwo: B. Peruzzi, A. Bronzino, H. de Clerck, N. Bambini i in.
Dramat: J. LYIy, Ch. Charpcnning i in. Powieść: Z. Ambrus.
I50

MOIOSSOS
kowi od urodzenia aż do śmierci. Czuwając nad przebiegiem ludzkiego życia, m.
stały do pewnego stopnia ponad bogami, nic dopuszczając do złamania żadnego
prawa wyznaczającego bieg życia. Uważano je za córki Zeusa i Temidy (wg innej
wersji były córkami Nyks). 1 iomer zna tylko jedną mojrę, Hezjod wymienia trzy
m. prządki: Atropos, Kloto i Lac h c s i s, które snują, odmicrztsją, a wreszcic w
chwili zgonu przecinają nić Tycia człowieka. Rzymianie utożsamiali jc z p a r k a
m i [łac. pnrcneJ. Kluto przedstawiano z wrzecionem, l.achesis ze zwojem.
Atrupos z wagi lub nożycami. Miysca kultu m. były rozsiane po całej Circcji,
m.in. w Sykionic, Olitnpii, Sparci , Koryncie.
Malarstwo: Correggio, C. Salviati, B. A. dcl Moro, 1'. P. Rubens, F. Goya.
I'oc~ja: J. W. Goethe.
Trzy mojry.
Molossos [gr. Mnlo.s.srS,c lub Molottó.s], król, eponim Molossów,
mieszkańców Epiru; syn Neoptolemosa i jego branki Andromachy, przydzielonej
mu po upadku
Troi, wnuk Achillesa. M. i jego matka byli prześladowani przez łiermione, żonę
Neoptolcmosa. Ocalił ich Pelcus, a Tetyda po śmierci Neoptolemosa, widz~c w
dziecku jedynego potomka rodu Ajakosa, nakazała, by oboje udali sil do Epiru,
gdzie Andromacha poślubiła Helenosa, a M. został później jego następcą.
Momos [gr.J, personiłikacja Ironii i Sarkazmu, córka Nyks, siostra Hesperyd.
Była to raczej postać literacka niż mitologiczna, pozbawiona mitu i kultu.
Moneta [łuc.. ostrzegająca, doradczyniJ, przydomek rzym. bogini .lunony,
czczonej na pn. szczycie Kapitolu. Według niektórych wersji mitu - - przydomek
wywodził siE stad, że podczas najazdu
152
muzy
Gapów na Rzym w 390 p.n.e. gęsi znajduj~ce się przy jej świątyni na Kapitolu
ostrzegły głośnym gęganiem o zbliżaniu się wrogów. W świątyni Junony M.
znaj_ dowała się również mennica stąd nazwa metalowego pieniądza.
Mopsos [gr.]: 1. Sławny wróżbita, syn Manto i Apollina, wnuk Tejrezjasza.
Przypisywano tnu założenie miasta Kolofon w Azji Mniejszej. Doszło do
rywalizacji między nim a innym wróżbitą Kalchasem, który pokonany przez M.
popełnił samobójstwo. Póżnicj M. wraz z Amtilochosem założyli miasto Mallos
w Cylicji (obecnie w Turcji); doszło jednak między nimi do sporu i pojedynku, w
którym obydwaj zginęli.
2. Lapita, syn Ampyksa i Chloris, obdarzony zdolnością wieszczenia, uczestnik
polowania na - kalidońskicgo dzika i wyprawy -. Argonautów, podczas której
zmarł ukąszony przez węża zrodzonego z krwi Meduzy.
Morfeusz (gr. Morpketi.s, od rnnrplte = = kształt], jeden z synów Hypnosa, bóg
marzeń sennych. Charakterystyczna dla M. jest zdolność przyjmowania różnych
postaci w obrazie sennym. Zazwyczaj przedstawia się go jako bóstwo uskrzy-
dlone.
RzeYba: J. A. Houdon. Malarstwo: F. Gessi.
Mucjusz Sccwola [3ac. .soocvnlu= mankut], wed3ug mitu Rzymianin Gajusz
Mucjusz Kordus schwytany w obozie, oblegaj@cego Rzym, etruskiego króla
Porsenny podczas próby zg3adzenia króla. W czasie przesłuchania, chcąc
dowieść swej dzielności, spalił sobie prawą rękę w ognisku. Przestraszony
Porscnna, obawiając się, że inni Rzyrnianie mogą okazać się równic dzielni,
zawarł pokój z Rzymem. MLtcjusz po stracie prawej ręki przybrał przydomek
Scewola.
Malarstwo: A. MantegnMuzajos [gr. Motr.soiu.s], śpiewak i wieszcz tracki, syn AntiCemosa (lub
Eumolposa) i bogini Selene; miał być uczniem lub nawet synem Orfeusza (lub
Linosa). Uważano go także za założycielu misteriów clcuzyjskich (-. Elcusis), v
także za ich kapłana.
muzy [gr. Mrni.sai, łac. Mu.suc], boginie muzyki, tańca, literatury, później
wszystkich dziedzin działalności intelektualnej i artystycznej. Były córkami Zeusa
i Mnemozyne (bogini Pamięci) urodzonymi w ł'icrii. Początkowo wymieniano
tylko trzy m.: Melete, Mneme i Aojdc, w epoce klasycznej ich liczba wzrosła do
dziewięciu, a ich siedziby sytuowano w Picrii, na Olimpie i na Helikonie w Beucji
(stąd nazywano je często p i c r y d a m i lub m. h e 1 i k o ń s k i m i): były to
miejsca ich szczególnego kultu. ł'ttironem i mistrzem m. był Apollo zw.
Musagctcs (przcwodnik muz). Każda z m. opickow,tła się odrębną sztuką: Klio
hisioritł (przcdstawiana z rozwiniętym zwojem papirusu), Euterpe poezj,I
lirycznat (z aulosem). Kaliope poezją, zwł. epiky, filozofią, retoryki (z tabliczką i
rylcem), Mclpomene tragcdiał (z nrrsky tragcdiow~), Terpsychora tańcem i pic-
śnią (z lirą i plektronem), ł rato pocyj,) miłosną (z lirą), Polihymnia poezją
chóralni (bez atrybutów). Talia komedią (z maską komiczny i wieńcem
bluszczowym), Urania astronomią (z cyrklem i globusem). Kult m. był związany
z miejscami działalności arlystycznej i intelektualnej: ich świątynie, rw.
muzcjonami, były jednocześnie szkołami i zakładami naukowymi. Nyjslynniejszy
muzejon znajdował się w Aleksandrii w czasach Ptolemcuszów. Rzeżba: relief z
Manlinei (33(l-32(1 p.n.e.), rzeźba bryzowa przypisywana mylnie Fi
~Si

Mvrina
loskosowi z Rodos (lll w. p.n.e.), A. Ctmova Pnlilylnrmio ( I 815). Malarstwo!:
Lrruuin (2. poł. 1 w. n.e.), Lo Spagna A/mlln . mu=ctrrri (XV-XVI w.), Rafacl
Parrm.s ( I51 I ). Ci. Romano Apollo i rrnt_r (I. poł. XVI w.), Tintorello D~ie-
uitr rnu= (XVI w.) i in.
Opera: A. C'ampra, G. F. Hrindel, Ci. Rcutcr.
Myrina ~gr.~. królowa -. Amazonek, ktć>ra dokonala wielu podbojów na czele
silnej żeńskiej armii: m.in. pokonała Atlantów, I gilejan. Arabów. Zginęła z ręki
trackicgo królat Mopsusa (2).
Myrmidonowic [gr. Mrrrniclónc.s, od nyn-_ uuk,e = mrówka]. lud gr.
mieszkajtlcy w pd. Italii, którego królom. eponimom byl Myrmidon, syn Zeusa i
f;urymeduzy. Według innej tradycji po zarazie, która nawiedziła Eginę, Zeus na
pro
śbę króla tej wyspy, Ajakosa, zamienił mrówki w ludzi; z Eginy M. powędrowali
do Tesalii.
Myrra [gr.], Smyrna, córka Kinyrasa, króla Cypru; opanowana zdrożną miłościat
do ojca, popełniła kazirodztwo, korzystając z jego nieświadomości. Później
wypędzona przez niego z pałacu, została zamieniona przez bogów w drzewo
mirry, z którego urodził się Adonis.
Myrtilos [gr.], woźnica króla Pisy, Ojnomaosa, syn Hermesa. Pomógł Pclopsowi
zwyciężyć w wyścigu rydwanów, w którym nagrodą była ręka Hippodamii (I);
nagrody dla M. miało być spędzenie nocy z Hippodamią. M. popsuł koło poja-
zdu Ojnomaosa, co spowodowało jogo śmierć. Pelops zdobył Hippodamię, nie
dotrzymał jednak słowa danego M., lecz zabił go, str~cając do morza.

N
Najady [gr. naiades], nimfy wodne, mieszkanki źródeł, strumieni i rzek. Za ojca
n. uważano Zeusa lub Okeanosa, niekiedy zaś rzekę, w której mieszkały.
Wszystkie bardziej znane źródła miały swoje n. obdarzone moce( uzdrawiającą.
Czasami kąpiel w danym źródle uchodziła za świętokradztwo, ze względu na
mieszkającą w nim najadę.
Narcyz [gr. Narki.ssn.s, łac. Narcissoe.s], piękny młodzieniec, syn nimfy Liriopc
i boga rzeki Kefisos. Jak podaje Owidiusz w Metatnor/ó=ach wzgardził wieloma
zakochanymi w nim dziewczętami, w tym również nimfą Echo. N. został ukarany
za swoją obojętność w ten sposób, że zakochał się we własnym odbiciu w wo-
dzie i nic mogąc się od niego oderwać, zmarł, a w tym miejscu wyrósł kwiat
nazwany później narcyzem.
Rzeżba: B. C'ellini, O. Zadkinc. Malarstwo: G. Mocetto, Tintorctto,
CRousseau, W. Riemerschmied. Poezja: Fi. Reynolds, E. Carpenter. Opera: V.
Pucitelli, P. F. Cavalli, D. Scarlatti, Ch. W. Gluck i in.
Nauplios [gr.], sławny żeglarz i podróżnik, po śmierci Tifysa sternik wyprawy --
~ Argonautów. Synem N., z małżeństwa z Klymene (2), był m.in. Palamedes,
ukamienowany przez Greków pod Troje. N. z zemsty namawiał żony
walczących pod Troją bohaterów do zdrad małżeńskich. Spowodował również
wielką katastrofę gr. okrętów w pobliżu przylądki KaCareus podczas powrotu
Greków spod Troi.
Nautes [gr.], stary Trpjanin, lowarzysi. tułaczki Encasza. Rzekomo otrzymał od
Diomedesa (I) Palladiom. Według mitu rzym. - był protoplastą lal~ńskicgo rudu
Nautii.
Nauzykaa [gr. Nnn.si~unj, bohtUcrka VI księgi Oclv.sci Iłomera. córko kr<'>la
Fenkinv. Alkinoosa, i jego żony Arctc. Odpal;vła Odyseusza na brzegu morza,
gdzie wyrzuciły go falc po rozbiciu się jego trW svy i wskazała mu drogę do
pnlacu swcs~o ojca. ('oroszona nicsoczęścicm i oczaruwana urodą bohatcrn,
gotuw;r hyłu rzrkochać się w nim, Iccz Odyseusi musiał wracać do żony i syna
ntr (takę.
Rzeźbi: N. Gill.
Malarstwo: G. Rcni, 1'. I'. Rubens, B. Burroughs i in.
Dramat: .I. W. Goethe (l7Hl--?i~, liagm. dramatyczny). S. Angor, W. ł3eckcr i
in. Epos: J. J. Bodmer, K. C~r;rssbergcr. Powieść: J. Goll, S. Bergcr, R.
Cravcs, E. Schnabcl.
Opera: A. Bungcrt.
Necessitas [łac.], pcrsonilik;mj;i Koniccvności, nieuchronnego Losu,
idcntyfikuwuna z gr. Ananke. Wcclług niektórych pisarzy antycznych N. byla
townrzy,rką Fortuny. Przeclstawianu ją i gwc~idziami i klamratmi symbolami
kunicciności.
Neda [gr.], nirni~a źróclla i ricki o tc.j samej nazwie w Arkadii, na granicy i.
Me,eni;t. Urodziła Zeusowi cztery córki, wg lokulncgo mitu czczone juku miny: l
clksinuc. Aojdo. Arche i Mclcte.
Nefele [gr. Ncphok-], pierwsza Tona .ntamasa, króla Orchomenos, matka
Priksusa i Helle. Kiedy Atantais pośluhił Ino. która
j55

nektar
zaczęła prześladować jego dzieci z pierwszcgo małi.cństwa, N. dało im
cudownego barana o -. złotym runie (dar llcrmesa). by mogły na jego grzbiecie
uciec do Kulchidy.
nektar [gr.j. napój bogów, kt<5ry wraz z ambrozj;t zapewniał itn nieśmiertelność.
Nclcus [gr.], syn Tyro i Poscjdona, błiź
niaczy brat I'cliasa. Obydwaj synowie zostali porzuceni przez matkę. która wy-
,zła za mąż za Kretcusa, króla Jolkus w Tesalii. Kiedy dorośli, odnaleźli matkę, a
p0 Sllllel'CI Kretcusa wszczęli walkę o tron w Jolkos. OstWecznie N. został
wygnany przez Pcliasa, osiadł w Mescnii, gdzie założył miasto I'ylos i poślubił
Chloris, z którą miał dwunastu synów. 7_.ginął w walec z łłcraklescm, podobnie
jak jego synowie, z wyj~lkiem nieobecnego wówczas Nestora.
nemejskie igrzyska ~ igrzyska nemęjskic. ncmejski Icw -. lew nemcjski.
Nemezis [gr. Ncnu.vi.c], bogllll słUSZlle~ zeInsty i ,ł~rawiedliwego gniewu:
uważano ją r.;t córkę Nyks. Zeus zakochany w N. posiadł ją, przybierając postać
łabędzia; jajo. które zniosła, zna leźli pttsterzc V ofiarowali L,cdzie; miała się z
niego urodzić Helena, a także Dioskurowie. Była Io w istocie personifikacja
Zemsty, która jednak stała się przedmiotem kultu przede wszystkim w attyckim
mieścic Ranu~us, gdńe zn,ydowała się, poświccuna jej, wsptmiała świątynia.
Nwphtlcmos [gr.), zw. też Pyrrosem [gr. p.m~rń.v --- ru<ły], uczestnik wojny
trojmSskic j (-~ 'froja); syn Achillesa i I)cj_ damii. Wychował się ntt dworze
swego dvimlka l_ykomedesa: przybył pod I-rolę łao śmierci ojca, sprowaprzez Ody_ scusza, Fojniks;l ( I ) i Diomcdcsu ( I ), gcłyi wg priepowicdni. bez
jego udzigr. w -~ koniu trojańskim; po zdobyciu miasta zrzucił
z wieży małego Astyanaksa, syna Hektora, zabił 1'riamjako brankę Andromachę, z którą miał trzech synów. I'o powrocie spod Troi
ożenił się z Ilermioną. córky Mcnelaosa, i osiadł w Epirze. Zgin;(ł w -. Deltach z
ręki Orcstesa, który był od dawna narzeczonym Iłermiony; wg innej wersji został
zabity przez. kapłana dellickicgo. Kult N. jako herosa rozwinął się w Dclfach.
Malarstwo wazowe: waza Durisa (poci. V w. p.u.c.). krater czerwonotig. (ok.
465 p.n.e.).
Dramat: P. J. Crebillon, J. F. Brómcl, F. G. Steidle, F. Bruckner.
Oper;t: F. Obizzi, A. Draghi, Fl. t'astel, E. Seidclmann i in.
Neptun -ł Posejdon.
Nereidy [gr. Nercicic.s], nimfy morskie, córki Nereusa i Doris; mieszkały w
głębi morza, w pałacu swego ojca. Były niezwykle piękne, zajmowały się
tkaniem, śpiewem i tańcem. Ich liczbę podaje się różnie, od pięćdziesięciu do
stu. Najbardziej znauc spośród nich: Tetyda. Amlitryta, Galatea (1). Ponieważ
przychodziły żeglarzom z pomocą w niebezpieczeństwie, darzono je
szczególnym kultem w portach. Rzeźba: figury N. w Ksemtos w Lykii (V--łV w.
p.n.c.), akroterion w świ;(tyni Asklepiosa w F'pidauros (370 p.n.c.). Malarstwo:
hydria z Koryntu (ok. 570 p.n.e.), A. Bi~eklin.
Poezja: W. Divpcr.
Nercus [gr.], st;trzcc morski, syn Pontosa i Gai, ojciec Nereid. Nalciał do
najstarszcgo pokolenia bogów, miał zdolność przybierania różnych form i
kształtów, potr;tlił także przewidzieć przyszłość (przepowiedział farysowi, że
jeśli porwie Flclenę, to ściągnie nieszczęścia na wł.sny kraj). Przedstawiano go
juko brodatego starca o trojzębem, jadtłcego na trytonic.
156

Nike
Nessos [gr.J, jeden z - centaurów; był przewoźnikiem na rzece Euenos w Etolii.
Usiłował zgwałcić Dejanirę, żony łleraklesa podczas przenoszenia jej na drugi
brrcg. Zanim zmarł, trafiony strzałą lub maczugą Heraklesa, zdążył ofiarować jej
trujycy płyn lub własną krew radzyc, by nasączyła uim szaty mFża, jeśli zechce
schic zapewnićjcgo miłość. Zob.: Dejanir,~= lale.
\estor [gr.J, król Pylos, bohater !liudr I lomera, syn Ncleusa i Chloris. W
młodości strttciłjedcnastu braci zabitych przez Heraklesa. Po ojcu objttł wladzp
w Pylos; miał dwie córki i siedmiu synów. Walczył po stru>nic Lapitprzeciw ~ ccntaurom, brał udział w polowaniu na -. kalidońskicgo dzika, w
wyprawie -> Argonautów. Dożył s~dziwego wieku przeżywajttc, dziki
laskawości Apollina, trzy pokolenia. W czasie wojny trojańskiej, będ~c
najstarszym r wodzów gr.. cieszył sil ogromnym powttżanicm; dążył do za-
łagodzenipo
wrócił szczpśliwic do I'ylos. Imi~ N. symbolizuje mądrość i doświadczenie
rdobytc w ciągu długiego życia.
Nike [gr. nJko = zwyci~stwoJ, pcrsoniłikacja Zwycicstwn. Według Ilczjocór_ ka tytana Pallasa ( I ) i bogini podzicnu~ej rzeki Styks; należała do
pierwszego. starszcgo od Olimpijczyków pokolenia bogów. Prawie nic
wyst~pują mity zwitlzanc z N.. była raczej p<7jęcivm niż postacią mitologiczną
czy boginią. I'rzcdstawiano j~ jako młodą kobietę ze skrzydłami u ramion i z
wieńcem na głowic. czysto towarzyszącą jako atrybut innym bogom, np. w tym
kształcie pojawia sil w rzeźh,tch Fidiasza Zeus Olimpr~ski czy .4torm P~w_
tonus w Atenach. Świątynia N. znajduwuła się na ateńskiej Akropolis. Rzymianie
identyłikowali ją z W i k t o r i y (V i c t o r i a), której pierwsza świątynia została
zbudowana w Rzymie na PaI,Uynie.
157
Herakles, Nessos i Dejanira.
Nike Pajoniosa.

nimiv
Rzeźba: Niko = Olunf~ii Pajoniosa z Mende (uk. 420 p.n.e.), lwic rzeźby z xtcń-
ski~j Akrupolis (ok. 420 p.n.c.), Nike = Scunolnako (ok. 300 p.n.e.), rzym. Vic_
W iu . O.elii (I w. n.c.) i in.
nimfy [gr. yfntf~hcrr~, wyobrażane jako młode kobiety, duchy różnych
składników przyrody: nu5rz, pól, drzew, rzek, lasów, gór itp. Były to piękne
dziewczęta, delikatnc i zwiewne, kochaj;tce taniec i muzykę. Często uwai..no je
za córki Zeusa i zaliczano tio bóstw niższego rzędu. Ryły śmiertelne, ale żyły
bardzo długo i nie starz;tły się. Dzielono jc na grupy, w zależności od miejsc
pobytu: n.jady mieszkały w wodach lądowych, orcacły
w górach, hamadriady w drzewach, driady w I;asach itp. Często zostawały
kochankami bogów, ale txkżc i ludzi. Rzeźba: Nimfo i f'un (II w.), F:. M. Fal-
conct. ('lodion i in.
M.l.rstwo: B. I-ufni, P. ł'. Rubens, .I. A. Wattcau, S. Ricci, A. Renoir, L.
('orinth.
Drtimat: F. I'aludan-Muller_ Opera: Ch. S. Favart.
Nanos [gr.], kri>I Babilonii, założyciel Niniwy: uważano go za syna Bclosa lub
Kronosa. Miał podbić cał4 Azję, z wyJąt_ kaem Indii. Żoną jego była
Semiramida, która objęła po jego śmierci władzę w państwie babilońskim.
Niobe [gr.], córka Tant;ila ( I ), siostra Pclopsa, źuna Amfiona, któremu urodzita
aicdmiu synów i siedem córek, z czego była bardzo dumna. Swoją pychą obra-
riła F,atunę m;ttkę tylko jednego syna i jednej córki, twierdząc, że jej należy się
cześć, gdyż tłaleko przewyższa boginię. Apollo i Artemidx pomścili zniewagę
matki, zabij.jąc swymi strzałami dzieci N. Ona sxmti pogr;łżona w strasznym
bólu powróciła z Teb do ojczystego Sipylos, gdzie bogowie z litości zamienili ją
w skałę.
Rzeźba: Rcr_ono Niohidku (2 poł. V w. p.n.c.), Praksytclcsa lub Skupasa
Smicrć Ninhiclńu (IV w. p.n.e.); J. Pradier.
Malarstwo: C'aravaggio, Tintorctto, P. Miguard, J. L. David i in.
Dramat: H. Sachs. F. Muller i in. Poezja: Th. S. Moorc; poezja pot.: K. I.
Gałczyński Niobe ( 1950).
Opera: A. Steffani, Ci. Picini, H. Sutcr
mecster. Nisos [gr., łac. Ni.su.s]: 1. Król miasta Mcg.
ra, syn króla Aten, Pandiona (2). ojciec Scylli (2). Podczas oblężenia Megary
przez króla Krety, Minosa, został zdradzony przez zakochaną w najeźdźcy wła-
sną córkę, która odcięła mu purpurowy
] 5 c~
Niobe r najmłodszą córką.

Nysos
lok związany z jego życiem. Po śmierci, N. został zamieniony w orła morskiego i
prześladował Scyllę, zamienioną w ptaka zw. ciris.
2. Towarzysz Eneasza i wierny przyjaciel Euryalosa (2). Kiedy Euryalos został
otoczony przez oddział Rutulów w czasie wojny w Lacjum, N. rzucił się na
pomoc, oddając życie za nieszczęsnego przyjaciela.
Notos [gr.], bóg wiatru pd.-zadr., który był gorący i przynosił deszcz. Był
synem Eos i Astrajosa. Rzadko występował w micie; czasem przedstawiany jako
starzec z długą czarną brodą ociekającą desżczcm.
Numa Pompiliusz [łac.], na wpół legendarny, drugi, po Romulusie, król rzym.
pochodzenia sabińskiego. Odznaczał się
niezwykłą pobożnością, przypisywano mu ustanowienie wielu nowych kultów i
instytucji religijnych ortrz budowę licznych świątyń. Miał rzekomo bardzo bliskie
kontakty z rozmaitymi bóstwami, np. z nimfą Egerią, której rady stale zasięgał, z
Jowiszem, którego skłonił, by nie zabijał ludzi swymi piorunami, a I kże z
Pikusem i Faunem.
Numitor [łac.], król miasta Alba Longa, syn króla Prokosa, ojciec Rei Sylwii.
Został pozbawiony tronu i wygnany przez swego brata Amuliusza. Kiedy dorośli
dwaj synowic jego córki, Romulus i Remus, zabili Amuliusza i przywrócili tron
Numitorowi.
Nyks [gr. Ny~x, łac. Nox], personifikacja Nocy, córka Chaosu, siostra i żona
Erebu, matka Hemery (Dzicri) i Eteru, a także Charona, Tanatosa, Hypnosa,
Momosa, Nemezis, -~ Hespcryd i - mojr. Siedziba jej znajdowała się w Hespcrii
(na zuch. krańcach ziemi). Przedstawiano ją jako skrzydlatą kobietę ubraną na
czarno, jad~cą na rydwanie razem z gwiatzdami.
Nykteus [gr.], władca Teb, syn Hyrieusa (lub Chtouiosa budź Posejdona) i
nimfy Klonii. Mszcząc się na królu Sykionu, Epopcusic, za porwanie córki
Antiope. wyprawił się przeciw Sykionowi na czele wojsk tebańskich. Poniósł
jednak klęskę i umierając przekazał władzę swemu bratu Lykosowi.
Nysos [gr.], opiekun Dionizosa, który, wybierając się na wyprawę do Indii,
powierzył N. władzę w Tebach. Po powrocie boga, N. odmówił zwrotu
królestwa; dopiero po trzech latach podczas uroczystości religijnych Dionizos
kazał żołnierzom przebranym za bachantki schwytać N., odzyskując w ten
sposób władzę w l-ebach.
159
Numa Pompiliusz.

Odyseusz [gr. Odr.s.sou.sJ, Ulisses [łac. L~li~-c.sJ, król wyspy haka, syn
Lacrtesa i Antiklci, mąż Penelopy, ojciec Telemacha; tytułowy bohater Odr.cei
Homera i jeden z gł. bohaterów lliudr. Wyruszył nicch4tnic. związany przysiFgą,
na wojnę trojański (- Troja), pozostawiając w domu młody żonę i małego
Telemacha; aby uniknąć wojny udawał nawet szalcństwo, Iccz został
zdemaskowany przez Palamedcsa. W IIiacLic wyrói.niuł się bicgłością w
mowie, odwagą, sprytem, opanowaniem i rozwagą. Udał się z poselstwem do
Achillesa, by namówić go do powrotu do walki; razem z Diomedesem ( ł )
Podlał nocną wyprawę do obozu trojańskiego, schwytał i zabił szpiega Dolo
~ ~)n
na i króla Rezosx oraz uprowadził jego konie. Późnicjszc poematy przypisują O.
wiele innych czynów podczas wojny trojańskicj; m.in. udział w poselstwie do
Neoptolemosa. sprowadzenie Filokteta, zdobycie wraz z Diomedesem ~ Pal-
ladionu, intrygF, która doprowadziła do śmierci Palamedestv, pomysł
zbudowania
konia trojańskiego, intryg4 przeciw Ajusowi (I) i zdobycie zbroi po AchilIcsie.
Drugą część przygód O. w drodze spod Troi do (taki przedstawia Oclr.cojcr:
m.in. pobyt u Kikonów, u Lolofagów, przygoda z cyklopem ( -. cyklopi) Polife-
mem (1), żegluga do króla wiatrów Eola (2), do kraju Lajslrygonów, pobyt u
czarodzięjski Kirke na wyspie Ajaja, zejście cło
T; y s
Ociyscusz zmusza Kirke, by odczarowała jego towarzyszy zamienionych w
wieprze.

ae~o~s;am
Ojnomaos
Hadesu w kraju Kimeryjczyków, romans z nimfą Kalypso na wyspie Ogygia,
rozbicie trna (takę w przebraniu żebraka O. musiał stocryć ciężkat walkę z zalotnikami
Penelopy, aby odryskać królestwo i rodzinę. Przez cały czas wspierała O. bogini
Atena. Według późniejszych wersji O. zginalł z ręki swego syna zrodzonego z
Kirke, Tclegonosa, który przybywszy na Itakę, nie rozpoznał w nim ojca. Sam
O. miał także odbyć podróż do kraju Tesprotów, gdzie połączył się r królewny
Kallidikc i miał z nią synu. Powstało wiele innych opowieści o przygodach O.,
jednak przek;tzy nn ten temat nic są zbyt przejrzyste.
Malarstwo: krater (VII w. p.n.e.), waza czerwonofig. (V w. p.n.e.), lekyt czar-
nofig. (ok. 480 p.n.c.), nutlowidła ścienne w Bibliotece Watykar~skiej, A. B.
Castello, A. C'ttrracci, P. P. Rubens, Ciucrcino, Tiepolo. A. Bócklin, P. Picasso
i in. Dranrtt: różne epizody przygód O. były lematem wersji dramatycznych u
pisarzy antycznych; w czasach nowożytnych: li. Sachs, P. Caldcrón de la Barca,
L.. Holberg, S. Phillips, Ci. Iiauptmann, F. '3'h. C'sokor, C.. Abel; dramat pot.:
S. Wyspianski l'onwni Oclt.sa (1907), S. Flukowski Oclr.s u h'onkGrr (1939), L.
I3. Morstin Pcrulopu (1943), R. Brandstttetter Odt.s pluc~clc_t' (1956) i in.
Poezja: A. Tennyson, C'h. Murras, 33. Gunert. `
Powieść: V. Blanco Ibańez, .I. Giono, .1. Joyce, .I. Erskinc, J. Giraudoux, L.
Feuchtwanger, E. Schnabcl, W. Jens. Fł. ('h. Kirsch, I. Merkel i in.
Opera: C'. Monteverdi, F. A. Iloffmcister, .I. OI'fenbach, L. Dallapiccola i in.
Ofcltes ~ Ilypsipylc.
Ogygia [gr.~, wyspa, na któręj mieszkała nimfo Kalypso. Wcdlug Odr.sci
łlome
I I Slounik ukolny. Miologia erccku i riym,ku
ra znajdowała się z dala od lądów, ok. osiemnastu dni żeglugi od wyspy
Fenków. Później umiejscawiano ją na Morzu Jońskim, w poblitu wybrzeży Italii.
Ojagros [gr. Oiagro.s], król Tracji, uważany przez niektórych za boga rzeki O. w
tym kraju. Poślubił muzę Kalliope, która urodziła mu Orfeusza, a wg
późniejszych pisarzy, także Linosa i Marsjasza.
Ojaks [gr. Olak,s], bohater gr., syn Naupliosa i ~ Klymene (2), brat Palamedesa,
któremu towarzyszył pod ~ Troją. Kicdy Palamedes na skutek intrygi Odyseusza
został ukamienowany, O. przekazał tę wiadomość Naupliosowi. Być moic został
zabity prze-c Orestesa.
Ojncus [gr. Oineu,s, od oino.s = wino], król Kalidonu, syn Porteusa i Euryte.
Według tradycji miał w Grecji wprowadzić uprawę winorośli. Jego pierwszą
źoną była Alte;a, która urodziła mu kilku synów i kilka córek, m.in. Mcleagra i
Dcjanirę. Po śmierci Altei, O. ożenił się z Periboją (2), z którą miał syna
Tydeusa, ojca Diomedesa (I). W królestwie O. odbyło się polowanie na -ł
kalidońskiego dzika, a na jego dworze kilka lal spędził Hcrakles, po ślubie z
Uejanirą. Został pozbawimy tronu, a może i życia, przez swoich bratanków,
których zabił z pomocą Alkmeona, Diomedes.
Ojnomaos [gr. Oindmuns], król Pisy w Elidzie, syn Aresa i Harpinny, ojciec Hip-
podamii ( I ). Obawiając się, że zgodnie z wyrocznią zginie z ręki zięcia, zmuszał
staraj4cych się o rękę córki, by stawali z nim do wyścigu rydwanów. Mając nie-
zwykłe konie, otrzymane od Arena, zwyciężał i zabijał zalotników. Wreszcie zo-
stał pokonany przez Pelopsa, któremu pomogła Hippodamia, namawiając woź-
nicę Myrtilosa, by uszkodził koło rydwanu O. Król zginął wleczony przez
zaprzęg.
j

Ojnunc
r)pusnuu~s
Ojnone [gr. C)inrim, łttc. Ocnotu], nimfa Irygijska, siwka boga rzeki Kebren,
koch,mka lub i,ona 1'ttrysa, matka Kurytosa. Porzucona przez Purycu dla I
seleny, obiecała mu jcdnxk pomóc, gdyby kiedyś został zraniony. O. umiała
bowiem przcw~idywać pnyszłość i znatła właściwości lecznicze ziół. Gdy
jednak Parys zraniony strztiłtt F'ilokteW zwrócił sic do niej z prośby, by go
wylccryła. O., zazdrosna o IłeIcnę, odmówiła. Na wieść o śmierci Parysa
popełniła samobójstwo.
Recepcja mitu o O. zob. farys. Ojnopion Mgr. Oinnpion], syn Dionizosa (lub I
crcusza) i Ariadny, król wyspy Chios, ojciec kilkorga dzicci_ wśród nich Me-
rope, którą chciał poślubić myśliwy
162
Orion. Król odmówił mu jednak ręki córki, a kiedy pijany Orion próbował ją
zgwałcić, O. oślepił go i wypędził r wyspy.
Okeanidy [gr. Okeuoido,s], nimfy micszkaj:łce w oceanie i w morzach. córki
Okeanosa i Tcthys; ich liczbę określa się na trzy tysiące; uosabiały rzeki i źródła;
najbardzicj znane z nich lo: Styks, Kalliroc (2), Dione, którą niekiedy uważano za
siostrę Tcthys.
Okeanos [gr. Oh-eunń.s, łac. Occcrntrs], najstarszy z -. tytanów, syn Uranosa i
Gai. mąż i brat Tcthys, ojciec Okcanid. Wedh~g pierwotnych wyobrażeń
kosmologicznych (np. u 1-lomcra) O. był wielką rzeką otaczającą Ziemię;
wszystkie rzeki na Ziemi, dzięki podziemnym połączeniom, miały brać początek
w O., który jest ojcem wszystkich rzek i źródeł. Przedstawiano go jako starca z
wielką cieloną brodą.
Okyrroe [gr.]: i. Nimfa, córka Chejrona i Churiklo ( I ), obdarzona zdolnościami
wieszczymi; ponieważ jednak wyjawiała tajemnice bogów, została za karę zamie-
niona w konia i nazywała się odthd Hippo [gr. lrippos = koń].
2. Nimfa z wyspy Samos, córka nimfy Chesias i boga rzeki lmbrasos. Została
uwiedziona przez zakochanego w niej Apollina, który zamienił w skałę statek, na
którym uciekała.
Olimp [gr. Olympos], pasmo górskie w pn. Grecji oddzielające Macedonię od
Tesalii. Najwyższy szczyt 2917 m n.p.m. Uwxżany był za siedzibę bogów z
Zeusem na czele. W późniejszym okresie O. oznaczał po prostu siedzibę
bogów, przybytek nicbiański, również innych religii. Nazwę "O." nosiło w
starożytności wiele innych gór i miast; np. góra w Lakonii, góra w pobliżu
Olimpii, miasto w Libii.
olimpijskie igrzyska -. igrzyska olimpijskic.
na ltrn

Orestes
Olus [łac.], legendarny olbrzym, którego czaszkF rzekomo odkryto na Kapitolu
w Rzymie; z imieniem O. pr<5bowano łączyć na~w4 Kapitolu [łac. ccqnN Oli =
glowa Olusa C'upitnlitan].
Omfale [gr. Orrrphulry, knelowa Lidii, u klbrej Ilcraklcs przebywał przez rok luh
przez trzy IWx na służbie; była to kara za zubicic w ataku szału Iktusa. Ileraklcs
wykonywał nv jvj polecenie róinc trudne zadania, np. uwolnił jęj kraj od rozbój_
ników, walczył przeciw ~ kerkopom, wybit potwory w jej krblcstwie. Według
jednej z wersji mitu O. uwolniłU i po_ ślubił. Heraklesa.
omfalos [gr. nnrpholń.s = pipek], nazwą "pipek świata" okrcśl,mo --. Dclfy,
gdzie, wg mitu. miały się spotkać dwa orły wysłane przez J Zeusa. jeden na
wschód, drugi ntt zache>d. Zgodnie z tyci mitem w delfickicj świątyni Alollina
umicszczonv dwa zloty orły.
Onejros [gr. Orreirn.s~, demon Snu, który był wysyłany przez bogów, aby
zwodzić ludzi.
Ops [łatc.], rzymska bogini obfitości i urodzaju, małionka Sal urna. lJtoisarniano
ją z gr. f2ej~ i wsch. Kybclc. Według legendy kult O. wprowadził do Rzymu
Babiński we>dz Tytus Tatius. Ku jej czci odbywały się W Rlylllle SWl~t;l, zw.
Opalu.
oready [gr. onebc%s, od ńnn,s = góral, nimfy górskie, których imiona były
zwitłzane z nazwami poszczcgć>Inych gór (np. Pcliacły nimfy góry Pclion).
Odznaczały sil odwagą, siłą. wytrzynutłością, czt;sto trudniły sil myślistwem.
Orejtyja [gr. Or-oi!liriu~, krblcwna ateńska, erka króla Erechtcusa. 'Została
porwana przez l3orcZetcsa oraz Klcopalre.
Orestes [gr.], syn Agamemnona i Klytajmestry, mściciel ojca. Po zamordowaniu
Orestes cigany pr~.cr erynie.

Orfeusz
Agamcmnonv przez Klytajmcstrę i Ajgistostt, siostra O., Elektra (2), w obawie o
jego rycie wysłała go do Strołiosa, króla miasta Krisa w Fokidzic, gdzie
wychowywał się z jego synem f'yladesem. ,lako młody nnężczyzna O. na rozkaz
Apollina przybył do Argos, by pomścić śmierć ojca; z pomocą PYladesa i
Elektry zabit Klytajmestrę i Ajgistosa. Wkrótce jednak jako matkobójca popadł
w szaletistwo z woli bogów, którzy zesłali dręczące go -. erynie. O. schronił się
w DelCach, gdzie został oczyszczony przez samego Apollina. Później musiak
poddać się jeszcze postępowaniu sądowemu w Atenach na Areopagu, gdzie za
wstawiennictwem Ateny został ostatecznie uwolniony od winy i kary; miał to być
pierwszy wyrok wydany przez ateński Areopag. Według innej wersji sąd nad O.
odbył się nie w Atenach lecz w Argos. Z.a radą Apollina, O. wraz z Pyladesem
w celu uzyskania przebaczenia bogów udali się do Taurydy, by przywieść
stamtąd posąg Artemidy; schwytani i przeznaczeni na ofiarę Artemidzie,
uratowali się dzięki pomocy siostry O. -j Ifigenii. Po powrocie O. odzyskał
królestwo Agamemnona, ożenił się z -. Hermioną. córką Menelaosa i Heleny, i
do póżnej starości rządził w Argos. Mykenach i Sparcie.
Malarstwo: fresk z 1'ompejów przedstawiający O. i Pyladesa przed Toasem i
lfigenuł (1 w.), fresk z Efezu (II w.), P. l,astman, J. M. Fischer i in.
Dramat. Dzieje O. były tematem wielu tragedii gr.: trylogia Ajschylusa Orostęju
(458 p.n.c.). EurYpides Ore.stc.s (408 p.n.e.); G. Ruccllai, J. I,agrange-Chancel,
Voltaire, A. Dumas, A. Suaras. .1. P. Sartrc (rl~fucfar, 1943), J. Anouilh, R.
Jeffers; dramat pol.: f~. P3a?ek b'lektru (1905). J. N. Miller hyerrie (1914), J.
Zawicyski L,urmnt Orc.sle.ca (1951).
Poczja: W. S. I_andor, R. Jcffers, 13. Zadura.
Opera: G. A. 1'esli, G. Rcuttcr, S. Tancjew. O. Lorenz, E. Kicnek, 11. liadings.
Orfeusz [gr. Orpluu~,s], poeta i śpiewak tra
cki, syn Ojagrosa i muzy Kaliope, m4ż Eurydyki. Jego śpiew i gra na lirze miały
lak ogromny czar, że wzruszał nic tylko ludzi i zwierzęta, ale nawet skały i drzc-
wa. Uczestniczył w wyprawie ~ Argonautów, podczas której swoim śpiewem
uciszał wzburzone fale i przewyższał słodyczą głos -~ syren. Po powrocie z Kol-
chidy poślubił nimfę Eurydykę, która pewnego razu, ścigana przez Aristajosa,
nadepnęła na ukrytki w trawie żmiję i zmarła od jej ukąszenia. Zrozpaczony O.
udał się w poszukiwaniu ukochanej lony do Podziemia; swoją gr4 nu lirze i
śpiewem wzruszył Persefonę i Hadesa, którzy zgodzili się na jej powrót na ziemię
pod warunkiem, że O. nic obęjrzy się na Eurydykę przed wyjściem na świat. Nie
zdołał jednak dotrzymać przyrzeczenia i Eurydyka musiała na zawsze pozostać
w Podziemiu. Powróciwszy do świata żywych, O. zachował wierność Eurydyce.
za co obrażone kobiety trackie (lub - menady) rozszarpały go na kawałki. Grób
O. wskazywano w różnych miejscach, np. na wyspie Lesbos, ojczyźnie poezji
lirycznej, lub w Azji Mniejszej, u ujścia rzeki Meles. O. przypisywano autorstwo
kilku poematów odnoszących sig do lajenmych kultów i misteriów. W poł. VI w,
p.n.e. zaczęto uważać O. ra twórcę i kapłana mistycznęj sekty czy też religii, zw.
orfizmem. Religia ta miała wiele elementów wspólnych z religią dionizyjsk~.
wprowadzała jednak nowe pierwiastki, zwł. w zakresie teogonii i liturgii, do której
należały przede wszystkim misteria orlickie. Według nicktbrych żródeł O. był
także twórcą tnisteribw clcuzyjskich (--~ Elcuzis).
164

Ornytos
Rzeźba: trójf7gurowy relief przedstawiający O. i Eurydykę z Hermesem (2 poł. V
w. p.n.e.), P. Vischer (m3.), A. Rodin, f. Varga i in.
Malarstwo: G. Bellini, B. Peruzzi, L. Carracci, P. Bruegcl (m3.), P. P. Rubens,
G. A. Burrini, A. Feuerbach, L. Corinth i in.
Dramat: P. Calderón de la Barca, O. Kokoschka, L. Housman, J. Cocteau, J.
Anouilh, M. Modena, F. Braun; dramat pol.: A. Owirszczynska Orfeusz ( 1946).
Poezja; P. B. Shelley, R. C. Trevclyan, M. Faucha, P. Emmanuel i in.
Opera: J. Peri, L. Rossi. R. Keiser, J. Offenbach, D, Milhaud, H. Birtwistle i in.
Orion [gr,], beocki olbrzym i myśliwy, syn Posejdona (lub Hyrieusa) i Euryale. Z
jego postacią łączono wiele różnych opowieści. Pierwsza jego żona Side chciała
rywalizować pod względem urody z Fferą i została przez nią strącona do
Tartaru. Póżniej na wyspie Chios O. zakochał się w Merope, córce - Ojnopiona,
który
przeciwny mafźeństwu córki z O., oślepił go. Odzyskawszy wzrok dzięki
promicniom wschodzącego słońca, O. starał się bezskutecznie zemścić na
Ojnopionic. Później zakochana w nim bogini Eos uprowadziła go na wyspy
Dclos. Zginy za sprawi Aricmidy, która zemściła sip na nim za probę rywalizacji
w rzucie dyskiem lub uwiedzenie jednej z jej towarzyszek. 1'o śmierci został
umieszczony na niebie jako gwiazdozbiór Orion.
Rzeźba: G. Marcks. Dramat: E. Motselli. Epos: R. Hornc.
Opera: P. F. Cavalli, J. Ch. Bach. Orkus [łac. Orcus], w ludowej religii rzym.
bóg lub demon śmierci i świata podziemnego, identyfikowany z gr. Hadesem.
Niekiedy nazwą "O.", określano równicź świat podziemny.
Ornytos [gr.], bohater arkadyjski, który, zraniwszy w udo Atenę, spowodował,
że ra karę bogini zesłała głód na jego miasto Tcutis. Wyrocznia w --. Dodonic
poleciła mu wznieść w mieście posąg Ateny zc zranionym udem.

P
Pajan [gr. Poihr~, łac. Panun], bóg uzdrowiciel niosący pomoc bóstwom
olimpij_ skini, jak np. łlades czy Ares. Później, w epoce klasycznej, nazwa ta
stała się epitetem Apollina, a także Asklepiosa jako bogów uzdrowicieli.
Wreszcie nastąpiło pełne utożsamienie imieni:ł "P." r. Apollinem lub
Asklepiosem.
Paktolos [gr.], bóg rzeki o tej samej nazwie w Lidii (Azja Mniejsza) znanęj ze
złotego piasku. Według mitu -- P. syn Zeusa i Leukotei, dopuściwszy się
nicświadomic kazirodztwa z siostrą, rzucił się do rzeki C'hrysorroas (złota
rzeka), która odtąd, od jego imienia, nazywała się Paktolos.
Palajmon - Melikerles.
Palamedes [gr.], syn króla Eubci, Noupliosa, i Klyrnene (2), brat Ojaksa, wy-
chowanek centaura Chejrona. Według pohomeryckicgo cyklu opowieści trojań-
skich zdemaskował oszustwo Odyseusza, który chcąc się uchylić od wyprawy
trojarSskięj, udawał szaleństwo. Dwukrotnie uczestniczył w poselstwach gr. do
Troi z żądaniem powrotu ilcleny. Mittł również odkryć Achillesa ukrytego przez
matkę na wyspie Skyros. W obozie gr. pod Troją starał się zapobiec zarazie
zesłanej na Greków przez Apollina. Odyscusz, który nienawidził 1'. z powodu
odkrycia jego oszustwa, oskarżył go o zdradę Greków na rzecz Trojan i Priama:
ukrył w jego namiocie złoto otrzymanc rzekomo od ł'riama, a także podrzucił list
zawierający fałszywe dowody zdrady. P. z rozkazu Agamemnona został
uwięziony, a później wydany Grekom i ukamienowany. Ojciec P., Nauplios,
166
z zemsty spowodował katastrofę floty gr. wracającej spod Troi u przylądku
Kafareus (obecnie: Kafircis).
RzeYbat: A. Canova. Malarstwo; Tiepolo.
Dramat: Sofokles, zaginiona tragedia Pcrlamede,s (przed 406). J. van den
Vondel. K. Konstantin.
Palemon -. Mcłikertes.
Pales [łac.], rzymska bogini, opiekunka stad i pasterzy, niekiedy uważana za
bóstwo męskie. Ku czci P., dwudziestego pierwszego dnia kwietnia, w rocznicę
założenia Rzymu przez Romulusa, obchodzono w Rzymie uroczystości zw.
Parilia.
palikowie [gr. Palikoi, łac. Pcrlicr], bracia bliźniacy, demony lub bóstwa
podzicmne, których miejsce kultu znajdowało się na Sycylii, w pobliżu Etny. Byli
synami Zeusa i nimfy Talci, córki Hefajstosa. Według mitu -- Tuleja z obawy
przed zazdrością t-Icry wydała ich na świat pod ziemią; po urodzeniu bliźnięta
wynurzyły się w wulkanicznym jeziorku, nad którego brzegiem Grecy
wybudowali na ich cześć świątynię.
Palinurus [gr. Palinnunns, łac. Palinurus], sternik okrętu Eneasza. Wpadł do
wody w nocy w czasie podróży z Sycylii do Italii ogarnięty nieprzepartą
sennością zesłaną przez boga snu Hypnosa. Kiedy Eneasz w towarzystwie
Sybilli spotkał go w Podziemiu wśród mar ludzi nie pogrzebanych, P.
opowiedział mu, że kiedy wpadł do morza płyn~ł przez trzy dni i noce do
wybrzeża Lukanii, a dotarłszy tam został zabity przez tubylców; jego ciało dotąd
nic zostało pogrzebane. Sybil
;a"~ ~ r' .

Pan
la obiecułu duszy P., żc jego zabójcy sami urztłdzą mu pogrzeb, a ua jc~o cześć
nazwts ten ł,rzylttdck Palinurus (do dziś istnieje Porto di Patlinuru. na pd. od
Zatoki Salerncńskiej).
Palladion [gir. l'u!luclion, 3ac. Pollndiuco], posążek bogini Ateny z przydomkiem
Pallas, utożsamionej przez Kzymian z Minerwtł. Według mitu P. miał być przez
Zeusa zrzucony z Olimpu Unr_ donosowi lub jego potomkowi Rosowi,
założycielowi Troi. Ponieważ 'I rojdopóty, dopóki P. bt`dzic sil znajdował w trojańskiej świątyni Ateny, Uiumedcs i
Ody_ seusz nocą wykradli świt-ty posażek. Według jednej z wersji mitu Grecy
zdołali zabrać jedynie kopr posyżka, oryginał zaś wzitłl ze sobą Enatsz, uciekając
z Troi. P. został umieszczony, w~T legendy, w świ~tyni Westy w Rzymie i
chronił miastu przed nieszczęściami, np. przed aW kicm Gallów w 390 p.n.c.
Wedhlg innej wersji P. mial znaleźć sil w Atenach przywieziony 4Im przez herosa
Ucmofonta, uczestnika wojny trppańskicj.
Diomedes niosący P~Illadion.
Pallantydzi [gr. !'ullcinticlui], pi~ćdzicsicciu synów I'allasa (4). którzy wystąpili
prieciw ~Tci.cuszowi, nic chc,lc dopuścić, by objąl on tron ateński, i prngn~c
zagarnąć władze w Atenach. Zostali jedn;tk pukunani i ztlbici przez T'ezcusza.
Pallas [gr.l, obrzędowy przydornck bogini Alcny (Pallas Atenc). Jako imi~
m~skic nosili jc czterej herosi:
I) tytan (lub gigant), syn Kriusa i Eurybic, brat Pcrscscórką Okeanosa, Styka_ która uroclriła Zclosa (Gorliwość) i Nikc
(Zwycipstwu). 2) .Icden z synów Lykauna. króla Ar_ kalii, dziadek Lwandrwg mitu miał ofiarować ~ Pzałożycielowi dynastii królów troj~uSskich.
3) Syn Ewandra, heros, eponim rzym. Palatynu, sojusznik I~:ncaszn w wojnic
przeciw Rutulom, poległ w walce z TurtILISCIII.
4) Syn Pandiona, ojciec Pallantydi>w, który wraz z nimi został zabity przez 7
ezcusza.
Pallene Igr.j, córka Sitontt, króla C'hersonezu ~rackicgo. Miała zostać ~ rozkazu
ojca spalona nn stosie, gdyż prryczynilu si4 do śmierci Uryasa, który miał
stoczyć pojedynek o jej r~k4 z ukochanym przez nią Klejtosem. ł3ogowic nic
dopuścili do zt~palenia siq stosu, zsylaj~c deszcz. P. została nrtłżonky Klcjtusa.
Od jej imieniu wziął nuzw~ pólwyscp 1'. na C'hersonczic.
Pan (prawdopodobnie z gr. pcin. tac. po.sco = pas4~, bożek pasterzy i trzód,
syn Ilcnnestl i jednej z c<5rek Dryupsa (lub nimfy Kprzckazów jc~u mttlk~ była żona Odyscus~a Penelopa). Przedstawiano gu w
pustaci półludzkiej-półzwicrz~ccj, z rogami . bródky, ogonem i koźlimi nogami.
Odznaczał sil nienasycotlą pożądliwością crutyczntł. zwł. wobec nimf i młodych
chlołxów.
167

Panatenaje
Uchodził za wynalazcę trzcinowego fletu pasterskiego, który nazwał syringą, na
cześć swej ukochanej nimfy Syrinks. Inna nimfa, Echo, nieczuła na jego zaloty,
została rozerwana przez pasterzy na drobne kawałki i rozrzucona po całym świe-
cie. P. najczęściej przebywał w górach, lasach, skalnych jaskiniach; często wy-
stępował w orszaku Dionizosa, podobny do -. sylenów i -. satyrów. Uosabiał
niewyczerpaną i niepohamowaną witalność przyrody. Niekiedy, pojawiając się
niespodziewanie, wywoływał wśród ludzi i zwierząt przerażenie (tzw. ptrniczny
strach). Pierwotnie terenem kultu P. była Arkadia, później stopniowo cała
Grecja; w Atenach czczono go od wojen perskich
Pan grający na aulosie.
168
(V w. p.n.e.). Rzymianie utożsamiali go z bogiem Faunem lub Sylwanem.
Rzeźba: NicrlJa i Pan (11 w. p.n.e.), P. Francavilla, A. Rodin., P. Picasso.
Malarstwo: rzym. fresk z Pompejów (1 w.), L. Signorclli, G. Romano, P. P. Ru-
bens, J. Jordaens, S. Ricci, A. Bócklin, E. Burne-Jones.
Dramat: B. Jonson, J. W. Goethe. Opera: N. A. Strungk, J. E. Cr3illard, R. Hans.
Panatenaje [gr. Panatenaia], najstarsze święto ateńskie ku czci bogini Ateny, ob-
chodzone corocznie w końcu lipca (od dwudziestego piątego do dwudziestego
ósmego dnia miesiąca Hekatombajon). Co cztery lata odbywały się tzw. Wielkie
Panatenaje szczególnie uroczyste, z zawodami sportowymi, wyścigami konnymi,
konkursami muzycznymi, a później z recytacjami rapsodów. Najważniejszą czę-
ścią Wielkich Panatenajów była procesja w Atenach wzdłuż Drogi Panatenajskiej
(od Bramy Dipylońskiej na Akropolis) kończąca się złożeniem nowego peplosu
(sukni) utkanego przez Atenki w świątyni Ateny. Na zakończenie składano ofiarę
z wołów połączoną z publiczną ucztą. W urocrvstościach brali także udział so-
jusznicy Atcn ze Związku Delijskicgo. P., na mniejszą skalę, odbywały się także
w innych gr. miastach.
Pandareos [gr.], Milezyjczyk, syn wieszcza Meropsa. Ukradł ze świątyni na
Krecie czarodziejskiego złotego psa, który nicgdyś strzegł małego Zeusa
ukrytego przez Reję na Krecie. P. oddał psa na przechowanie Tantalowi, który
później sprzeniewierzył cenny depozyt i wszystkiego się wyparł. Zagniewany
Zeus zamienił P. w skałę, Tantala zaś przywalił górą Sipylos. Według innej wersji
- - P. uciekł z żoną Iłarmotoe i córkami do Aten, a później na Sycylię. Został tam
jednak wraz z żoną zabity przez Zeusa. Córki P.
..:

Parys
oddano na wychowanie Herze, Afrodycie, Atenie i Artemidzie, porwały je jednak
harpie i uprowadziły do Podzie
mta. Pandaros [gr.], syn Lykaona, znakomity
łucznik; dowódca oddziału lykijskicgo pod Troją, który przyszedł z pomocą
Priamowi; walczył pod Troją jako piechur; jego mistrzem w strzelaniu z łuku był
Apollo. Strzałem do Menelaosa przerwał rozejm między Trojanami a Grekami.
Zginął później zabity przez Diomedesa ( I ).
Pandion [gr.]: 1. Król Aten, syn Erichtoniosa i najady Praksitei, ojciec Erech-
teusa, Prokne i Filomcli. Wydał Proknc za mąż za Tcreusa, króla Tracji, w za-
mian za pomoc w walce przeciw Tebańczykom. Na wieść o nieszczęściu córek
umarł ze zmartwienia. Zob. Filomela.
2. Prawnuk Pandiona (1). Został wypędzony z Aten przez zbuntowanych synów
Metiona; schronił się w Megarze, gdzie objął później władzę.
Pandora [gr. ~Clil = wszystko + clóron = dar], pierwsza kobieta na ziemi,
ulepiona z gliny przez Hefajstosa i Atenę na rozkaz Zeusa, który za jej
pośrednictwem chciał ukarać rodzaj ludzki obdarzony przez Prometeusza
ogniem skradzionym bogom. Wbrew ostrzeżeniom Prometeusza poślubiły jego
brat Epimeteusz. Jako prezent ślubny P. otrzymała od bogów beczkę czy puszkę
(tzw. puszka Pandory), której nie wolno jej było otworzyć; wiedziona
ciekawością zdjęła z niej pokrywę i wypuściła na świat wszystkie nieszczęścia.
Według innej wersji - w puszce P. były boskie dobra, które wówczas wróciły na
Olimp, zamiast pozostać na zawsze u ludzi.
RzeYba: H. Bates, A. Gonda i in. Malarstwo: J. Cousin, H. Book (st.), A. M.
Colonna, J. Barry, D. G. Rossetti. Dramat: J. Agricola, Ch. M. Wicland, A.
Kotzebuc, H. W. Longfcllow.
Epika: J. Olivier, A. Pepoli, R. C'. Trevelyan i in.
Opera: M. Quinault, F. Beck i in. Pandrosos - Aglauros.
Panopeus [gr.], heros, eponim miasta P. we wsch. Fokidzic, syn Fokosa ( I ) i
Asterii. Rył uczestnikiem polowania na - kalidońskiego dzika i wspierał
Amłitriona w jego walce przeciw Tclebojom. Ł~czyła go dożywotnia nienawiść r
bratem bliźniakiem Krizosem. Syn 1'., Epcjos, zbudował --. konia trojańskiego.
parki -. mojry.
Parnas [gr. Pannusós, łac. Parno.saw.s]. heros, założyciel dawnej wyroczni
pytyjskiej w Dclfach, eponim góry P., o dwóch szczytach, w Fokidzie, uwaźanej
w starożytności za miejsce pobytu Apollina i -. muz. Na jęj pd.-wsch. stoku leżę
Dclfy; w masywie P. znajdowało się źródło -. Kastalia, poświęcone Apollinowi.
Partenopajos [gr. Pcrrthonopoios], wódz arkadyjski, uczestnik wyprawy -. Sied-
miu przeciw Tebom. Syn Atalanty i Melcagra (lub Hippomenesa). W dzieciń-
stwic został porzucony przez matkę w górach jako nieślubne dziecko; wg jednej
z wersji jego imię pochodzi od góry Partenion, na której został odnaleziony przez
pasterzy i wychowany razem z Telefosem, wg innej -- od gr. purthńnos =
dziewica, mającej związek z niechęcią jego matki do małźeństwa. Zginął pod
murami Teb; jego syn, Promachos lub Stratolaos, uczestniczył w wyprawie -ł
Epigonów.
Parys [gr. Póri.s], zw. Aleksandrem [gr. nlek.sandro,s = odpierający mężów],
drugi z kolei syn króla Troi, Priama, i Hekabe. Przed urodzeniem P. Hekabe
śniło się, że wydała na świat płonką pochodnię, od której zapaliła się Troja.
Toteż zaraz po urodzeniu dziecko zostało oddane pasterzowi Agclaosowi, by je
ponucił w gó
169
Pasifae
ruch. Chłopiec jednak został wychowany przez pustcrza razem z jego własnymi
dziećmi, młodość sł,Edrił jako pasterz na górze Ida, gdzie poślubił nimfy
Ojnone. Pewnego razu przybył du Troi. chcąc odzyskać zabranego mu przez
sługi Priama ulubionego byka. prrcznaczonego.jako nagroda w ikrzyskach
pogrzebowych ku czci 1'.. którego od dawna uważano za zmarłego. Wtedy
rozpoznano go jako królewicza trojań skicgo- Jeszcze juko pastcrz, 1'. rozsądził
spór miedzy trzema i,oginiami, HertV, AtcntV i Afrodyt2V o to, której i nich
naleźy sit jabłko Eris z napiscm: "Ula najpi~kniejszej". P_ przyznał jc Afrodycie.
która obiecała mu miłość np_ pieknicjszt j kobiety świata spartańskicj Heleny.
Mimo złowróżbnych przepowicdni Kasandry i Iłclenosa, P. udał się do Spatrty i
uprowadził z(.-. Troja), w której P. uczestniczył jako znatkomity łucznik. niezdulny jednak
atawić czoła w pojedynku Menclaosowi. Od jego strzały zginął Achilles; jego
samego dosi~gfa w czasie upadku Troi strzała Filokteta.
Rzciba: he(Icnistyczna rzeźbo przcdstawiaj;Vctt P. i Ojnone oraz "sąd Parysa'.
(11 w. p.n.c.); łł. Uauchcr, Vinccnio dc Rossi. A. Canuva, A. Renoir i in.
Malarstwo: attycka amfora ezarnolig. (ok. 560 p.n.c.), fresk rzym. z Potnpcjów
(I w.); G. Pacchiarotto, łł. Uranach, (m3.). L. (.'ranach (st.), A. Schiavone, ?~I.
1'oussin, A. Renoir, L. Corinth i in. Dranwt: Soioklcs. Eurypidcs (iachuwane
fragm.); J- 3.ocher, G. Perle, A. Aerger, J. V. Widnwnn, .1. Lutouchc; dramat
pol-: J. W'ołoszynowski. jednoaktówka Wor=c i =e~~lrtr~ (1950).
Powieść: Z. łlersanyi, R. lłagclstange. Opera: Ci. A. &~ntempi, P. Baldxsari. H.
Galuppi. Ch. Kalkbrenner, C'. BregSCII.
!'asifae [gr. Pu.~ihlrcio], królowa kreteńska. żona Minosa. matka Ariadny,
córka Heliosa. siostra Ajetesa i czarodziejki Kirkc. Złą sławF zdobyła z powodu
swej hcrwersyjnej namictności do pickncgo byka zcsłttncgo Minosowi przez
Posejdonu. Dedal skonstruował odpowiednie urządzcnie w ksv.taicic krowy. hy
umożliwić I'. ohcuwmic z bykiem. Owocem tego związku był poiwi,r Minotaur.
ł'. uchodziła ttlkżc za czarodzicjk~, m.in. spowodowałat, żc z ciała Minosa
wychudziły w4źc, które zabijały jego licme kochanki. Malarstwo: G. Romano, J.
Pollok. Urttrnat: 1i. dc Monthcrlant.
Patroklos [gr.]. bohater wppny trojańskiy ( -~ Troja), pochodził z lokrvjskicgu
Opuntu, by synem Menojtios'u (1) i Stencle. Młodość sp4dził na dworze króla
Tesalii, Pclcus;t, ojca Achillesa. gdyi. musiał opuścić kratj rodzinny z powodu
nieumyślnego iabojstwa swcga towurzysza, Klejtonymosa. Wychuwywuł się rat-
zern z Achillesem, z którym byl zwiz)zany serdeczną przy.jaźniat. Rarcm z nim
wyruszył na wojnp trojańską i dukunuł u boku przyjaciela wielu bohaterskich
czynów. Kiedy Achilles wycolitł sip z walki, I'. na prośhF Nestora ruszył do
boju w zbroi Achillesa. Uokonaewaxy rzezi wsród ł rojan, rgintłł z ręki hłektoru.
Na wieść u jego śmierci Achilles wrócił do walki; zabijy~c łłektora pomścił przy-
ltw cicla i wyprawił mu także wspaniały pogrzeb połączony z igrzyskami na jego
CZCSC.
Rzeźba: ;Llcnolaos .c' ~u~lokcurti Palrok_ losu (l. poł. II w. p.n.e.).
Malarstwo: attycki sW mmos czerwonofig. (pocz. V w. p.n.c.), Iresk (ok. 1536), A. J. Wicrtz.
Uramat: .I. .I. ł3odmcr, R. Fauchois.
Paz (łac. perz = pokój], pemoni(ikEirenc.
Peg
7~1


Pcleus
Pegaz [gr. Pegasos], skrzydlaty koń zrodzony u źródeł Okeanosa z krwi
Meduzy, której głowę odciął Perscusz. Według innej wersji -- wyskoczył z szyi
Meduzy, a jego ojcem był Posejdon. Po urodzeniu poleciał na Olimp, gdzie nosił
Zeusowi pioruny. Służył także jako wierzchowiec Bellerofontowi, w jego walce z
Chimerą, oraz Perseuszowi, który śpieszył uwolnić Androtnedę. Od uderzenia
jego kopyta w skałę u stóp -~ Helikonu wytrysnęło słynne źródło H i p p o k r e
n c [gr. hippos = koń + krene = żródło] i Aganippe dające natchnienie poetom.
Źródłem P. miała być również Pejrene w Koryncie. P. został przeniesiony przez
bogów na niebo juko gwiazdozbiór. Rzeźba: płaskorzeźba hellenistyczna Bel-
lerq/ónt pyjclc_r Pega~u.
Pejrene [gr. PeirencJ, nimfa koryncka, córka boga rzeki Asopos; ze związku z
Posejdonem urodziła dwóch synów eponimów portów korynckich: Lechesx i
Kenchriasa. Opłakując przedwczcsn~ śmierć Kenchriasa, zamieniła się w źródło,
przy którym, wg mitu, Bcllerofont dosiadł Pegaza.
Pejritoos [gr. Poirilhoos], król plemienia Lapitów w Tesalii, syn Zeusa (lub Iks-
jona) i Dii, mąż Hippodamii (2). U boku Meleagra brał udział w polowaniu na
kalidońskiego dzika. Podczas jego wesela z Hippodamią wybuchła krwawe
walka między Lapisami a -~ centaurami, którzy usiłowali porwać i zgwałcić
pannę młodą. Po stronie I_apitów stanął Tezeusz, który zaprzyjaźnił się z P.
wtedy, gdy ten próbował zagarnąć stado Tezeusza w okolicach Maratonu, nic
doszło wówczas do walki między bohaterami, ale do zawarcia dozgonnej
przyjaźni. P. pomigał '1'ezeuszowi w porwaniu Heleny i nicudanym
uprowadzeniu Persefony z Podziemia; Tezeusza uwolnił stamtąd I lerakles, Iccz
P. musiał tattn pozostać nu zawsze.
Pejto [gr. Pciiluf], personifikacja Namowy, uważana za córkę Atc; bóstwo z
orszaku Afrodyty; była patronkh wynwwy, szczcgólnic u zakochanych.
Świytynia P. znajdowuła się na agorze w Sykionic. Imienia jej używano jako
przydomka Alrodyty i Artemidy, Rzymianie nadawali ,jej imię Suada lub Suadela.
Pclazgos [gr. Pelu.s~ń.sJ: 1. Protoplasta plemicnia ł'elazgów, które niegdyś
miało zamicszkiwać Pcloponez i Tesulię. Był synem Zcusa, ojcem Lykaona ( I ).
Według mitu arkadyjskicgo był pierwszym człowiekiem mieszkającym w tej
kranie i to on nauczył ludzi budować domy i uprawiać rośliny. 2. Syn Triopatsu i
Sosis, wnuk lub prawnuk Foroncusa. Był Argiwczykicm, gościł u siebie boginię
Dcmcter smkttjttcPoscjdona, wraz z braćmi Achajosem i Ftiosem zasjął 'I'csalię, wy_ gnał jc,j
ptcrwotnych mieszkańców i podzielił kraj na trzy części: I'clazgiotis, Achaję i
Fliotydę.
Pcleus [gr.], król Ftyi w Tesalii, syn Ajakvset i Lndcis, brat Tclamona, mąi.
boginki

Tetyda i Pcleus.

Pelias
murskięj Tetydy, ojciec Achillesa, W młodości popełnił zbrodnię zabijając z
pomocą Telamony swego przyrodniego brata Fokosa ( I ). WYpędzony przez
ojca udał się du Ftyi, gdzie król Eurytion oczyścił go ze zbrodni, dał mu za żonę
swoją córka i trzecią część królestwa. W czasie poVowania na -> kalidońskiego
dzika f'. przypadkiem zabił swego teścia i znowu musiał uciekać. Znalazł się
wówczas w Jolkos na dworze króla Akastosa, którego żona Astydamia
zakochała się w przybyszu; odrzucona doprowadziła intrygami do śmierci żony
P., i wrogości wobec niego Akastosa; na polowaniu Aktrslos zostawił P.
śpiącego w lesie bez broni. Uratowany przez centaura Chejrona, 1'. zemścił siq
póżniej okrutnie na Akaslosie i Astydumii. I'o wielu trudnościach poślubił
boginkF morską Tetydp, która wzbraniając sic przed małżeństwcm przybierała
różne pustaci. Slab P. i Tetydy odbył się na górze Pclion, a obecni byli na nim
bogowie i - muzy.
Nowożeńcy otrzymali wiele wspaniałych podarunków; małżeństwo jednak nie
było szczęśliwe, gdyż Tctyda, chcąc uczynić swe dzieci nieśmiertelnymi,
powodowała ich śmierć. I'. w ostatniej chwili uratował Achillesa, wyrywając go z
jęj rąk. Na starość został wygnany z Ftyi przez synów Akastosa, schrunił się na
wyspie Kos, gdzie zmtirł.
Rzcżba: płaskorzeźba Wc.sole Pclousa i Totr~dr na sarkofagu z czasów rzym.
Malarstwo: krater wykonany przez Klejtiasa (ok. 570 p.n.c.). waza gr. z czasów
Augusta (I w. p.n.c.), Piero di Cosimo, łlcndrik van Balen, N, Poussin. P. P. Ru-
bens, E. Burne-Jones.
Poezja: Katullus Wc.celo l'olou.sn i TW vdr (utw. 65, I w. p.n.c.).
Opera: P. F. Cavalli, C. Caproli, Ch. W. Gluck i in.
Pelias [gr.J, król Jolkos w Tesalii, syn Posejdona i 'rytu, brat bli~.niak Neleusa.
Pu urodzeniu, P. i Nelcus zostali porzuceni przez matki z rozkazu jej macochy,
Side
Mcdea i Pclias.
172



Penelopa
ro, jednak uratowali ich handlarze koni. Jako młodzieńcy uwolnili malkc, i zabili
prześladowczyni. Walcząc później o władzę w Jolkos, P. wygnał Ncleusa, który
schronił sil w Pylos. Z małżeństwa z Anaksybią miał syna Akastosa i cztery
córki. Kiedy do Jolkos przybył Jazon, syn wygnanego Ajzona, przyrodniego
brata P., ten obawiając sil o swoją władzę, wysłał go do Kolchidy, by przywiózł
stamtąd ~ złote runo. W czasie nieobecności Jazona P. zmusił Ajzona i jego
żony Alkimedę do samohójstwa. f'o zakończcniu wyprawy po złote runo
Meden, żona ,luzom, namówiła córki P., z wy-ląt_ klem Alkestis, by
poćwiartowały ojca i ugotowały w kotle, jeśli chcą przywrócić mu młodość.
Akastos, który objął władzę w Jolkos po zamordowanym ojcu, wypędził siostry
ojcobójczynie. a także Jazona i Medeę.
Pclion [gr.], łańcuch górski w Tesalii. Wcdług mitu nx P. miała rozegrać się
walka bogów olimpijskich z gigantami (-. gigantomachia). Na uboczach P.
micszkał centaur Chcjron.
Pelopia [gr. PcLipoia], córka Tycstesa i matka Ajgistosa poczętego mimowolnie
w kazirodczym zwittzku z własnym ojcem.
Pelops [gr.], syn króla Lidii, Tantala (I), i Dionc (łttb Luryanassy), mąż, liippoda-
mii ( 1 ), ojciec Atrcusa, Tycstesa, Plejstenesa i kilku innych synów i córek.
Kiedy był młodym chłopcem, jego ojciec zabił go, poćwiartował i podał na
uczcie bogom, którzy, z wyjątkiem Dcmeter, spostrzegli tę zbrodni: bogowie
poskładali ciało P., a nxdgryzionc przez Demeter ramii zastttpili protezą r kości
słoniowej. I'. został później wzięty na Olimp przez zakochanego w nim
Noscjdona i służył mu juko podczaszy; ponieważ jednak wykradał z Olimpu -.
nektar oraz -ł ambrozja i -rxnosił Tantalowi, musiał
powrócić ntz ziemię. Pokonał w wyścigu rydwanów króla Pisy, Ojnumuosa, i
rdobył ręki jego córki Hippodamii; później zabił wożnicę Myrtilosa, który z
namowy Hippodamii uszkodził wciz Ojnumaosa. Kl~twa Myrtilosa dosięgła ł'., n
także cały jego ród. poczr(wszy ocł Atrcusa i Tyeslesa. P. uchodzil z;t
zatużyciela igrzysk olimpijskich.
Rzeźba: relief we wsch. przyczólku świą_ lyni Zcusu w Olimpii (poł. V w.
p.n.c_). Malarstwo: amfora czerwonołig. (koniec V w. p.n.c.), P. P. Rtthcns.
1'oczja: M. Grove.
Opera: P. Colonna, A. Campra, Z. f~ibich.
penaty [łac. di poruuc.s], bóstwa rwym. opickujące się domem; obuk -j larów i
Westy miały swoje posążki w atrium domowym, gdzie znajdował si4 ich ołtarz.
1'onadto część każdego posiłku wrzucano do ognia jako oliarp dla larów i
penatów. W Kzyrnie istniał również kult penatów jako bóstw opiekuńczych
państwa; sprawował go na-jwyższy kaplan (łac. /umliji.v nrcr.vinm.s] w świątyni
Wcsly. Niekiedy przedstawitmo p. jako dwcich sicdzatcych młodzieńców.
Penejos [gr. Pcnciu.s~, bóg rzeki o tej samej nazwie, w Tesalii, syn Okcanosa i
Tcthys; miał być proloplxstą tesalskicgo plemienia -j Lu gilów. Wśród jego
córek zrodzonych w małżeństwie z Krcuzą najhardziej były znane Duf-nc i
Kyrcne; wg innej wersji Kyrcnc hyła wnuczky P., córką jego syna ł-lypscusa.
Penelopa [gr. Pcmelcip], królowa haki, żona Odyseusztr, córkat łkatriosx (2) i
nimfy I'criboi (4) lub Polykasty. W jednej z wersji mitu P. była żona zwyci4zcy
bicgu zalotników, kti>rym został Odyseusz. Po wy.lcździc Odyscuszu nn wojn4
tro,jańską. P. z małym synem Telenmchcm została pocł opieką Mentora i przez
dwadzicścia lat dochowywała wierności m~
173


Pentcus
iuwi. minw iż wielu ialolnikW v ,larulo ,i~ r, jc,j rcl.~. r ujnuj;lc nicusl.nnyoi wiiy_
turni i ucWami m;y;llck (Oivscus~a. I'. nvleknla i prz~:IF~icm nWrctnych pruho-
iyyi. kai;y zalotnikum czekać ui ukończy Ikanic calunu dla svmceo teścia
I.;rcrtc;a: w nocy )gir ul. jciln.k tu, co utkal;t w ci;lgu Hni;,. V''rc~zcic kicciy nic
nu~ght jui ~Iluicj mdkłudai decyzji. !~owre,cil ()yscu,i w I,richrmniu ichr.ku.
oahil zttlWnik<'>w. dal ,iy I~I hc,inać i uhjąl wlailic w swoim Tumu i mt Ilacc.
Islnicj;l jcsicic imrc wersje losv~ i'-, !u~chudiąc~ hricuc w;nstkim i Iraclycji
huhmmcrvckicj.
Riciba: rya. k"!iin gr. orytzin.ilu (Waty k.nl. I. IB,umlcllc.
Nlalar,twu,: Iresk rym- i I'mnh~j~Sw I I w ). 13. I'inturiccńiu. O. V'mari. .I. R.
IW s. n. Ka~.rllnnnn. R. Ilausncr i in.
Dramat: C.. dclla fort.. I_. J. Ilcyclcn, G. Beihm i in.: dramat hcl.: L. 3l. Mur_ stin
l'mulnpu (1943).
I'uwicsa: 1I. McLcnan, .I. Mcrkcl. Olcru: A. l)raghi. h. ('onti. 13. (ialup!ii. (i.
Laurć, l~. L.ichcrman i in.
1'cntcus Mgr. f'rnllrcvi.s~. krol I-ch. syn f:chiun. (') r Agattc, cerki Kailmusa.
Kiccly Diunia~s w rucyj,ac i Indii hr iyhvł ula '> ch i i;imicna ustunuwić lam smij
kult, 1'., mimo cslrmicti wr<>ibilv~. stural sil przcciwsltmnć orgiaslycinym
uruciysluściom ciionirY'jskim. Jw kterych hro!y mi~iul kuhicty tchuńskic. ('hcyc
Im-i)_jrrcć si4 z bli,ka vrgium, tuial sil na gin2 Kitujron. gcliic o ruzkaiu I)iuniics.
iainlu :~Icnc~
h1.lantw: riym- Iresk i I'molypciev (1 w.l. ( . (ilcvrc
(>ranuU: I.ury,irlc, l3rolrcurrl,i (~1()(, l.n.c.). II. Sclm-ari. ,n. Miller.
(>!~cra: I i- W- I Icnm
I'entciylc.j:~ ~~r. I'mulrasil< i~y_ kre,lmm ~lnumonck. minka ;lrc,a i (>truru
Sicdiąca I'unel~y,;,.
~nmrc I'untewl~n

r~ ~.5~~~
f'crscfona
matko Kaystrosa. Przybyła Trojanom na pomoc pu śmierci łłcklor;t. Lgin~ht z
ryki Achillcsat, kluty z.kochal sig w umicrtiją_ cej I'. Kiedy Tersytcs szyd2ił z
bolejącego nad jej śmicrci;t Achillcstt, buh;tter nabił go, a pbźnicj wyprawił 1'.
uroczysty pogrzcb.
R'ecźbtt: l3. Chorv,Udscn.
Malarstwo: attycku amf~ura czarnołig. (IV w. p.n.c.), apulski krater c~arnufig.
(lV w. p.n_c.). V. f'acetti.
I)ranuU: fl. von Klcist, A. Q. Scuddcr. Oporu: K. Prin~shcimcr. O. Schucck.
I'erdiks [gr. pcrcli.c -- kuropatwa: I. Siostra
Dedula; puwic.siła siE po śmierci swego synal Perdiksa (Z); pbżnicj w Atenach
ot.czano ją boskim kultem.
2. Syn Atcnki o tym samym imieniu 1'erdiks ( I ), był uczniem swego wya
Dcdala, którego przewyższył pomysłowuści;l w wynalazkach technicznych. Za-
rdrosny 1)edal strącil go z Akropolu, a potera ukradkiem pogrzebał jego ciało.
Kiedy sprawa sil wydała. Dednl stan~ł pncd sądem Arcoptigu i został skazany
nn wyf;nunic. Według innej wersji P. w czAteny zamieniony w kurupWw~.
Pergamos [gr.~, heros. eponim miasta 1'cr_ gamon w Azji Mniejszej. Rył
nmitu zdobyl miasto -rcutraniu i jako jego włacłca nadał mu swoje imię; wg innej
król Gyrnos, wdzi4czny 1'. za pomoc w walec Z SiiSIRdHtni, nazwał jego
imieniem jedno ze swoich miast.
Pcriboja [gr. l'c'rihnio]: 1. Matkat Ąjasa ( I ), żona Telamonu. króla Salaminy.
Miali znąjdować sil wraz v Tezeuszem wśrud dziewcząt i chłopców wysłanych
na KrctF przez Ateńczyków jako danina dla Minotaura. Kiedy Minos. król Krety,
zakochai sil w niej i chciał j;) uwieść, przyszedł jej z pomocą ~ezcusr.
2. Drwa żona króla Kulidonu. Ojncusa. któr;) poślubił po śtnicrci Almi. !'udaje
sic rOżnc okoliczności, w jakich mialm dujśCdu tego mA~cństwa. 1'. by3;t
matk1 Tv_ dcus,t.
3. Zona kn5la Kurvntu. I'ulvhos,i. ktura przy.lęla i wychwvał. purzucc,nc~o
I.dypa.
4. Nyjada, żon. Ikariosa. murku I'cnelopy.
Perifctcs [gr. !'erilrhuc.s[, olhrrvm. rozhe,j_ nik. ayn Ilcfyjstusa i Antiklci. G.bijał
puda>żnych laską luh mttcrug;) z hrt)ru. którą si~J podpierał. Icreuso. wyrwuN-
srv mu t~ maczugi. nabił o ni;).
Pcriklvmenos [gr.~: I. BuhtUcr t~h.ń,ki. syn I'usejdonat i Chłoris. hrunił lch u
buku Ftu7klcsa w czasie vmyprawy -a Siedmiu przeciw Tebom_ Zabił głazem
1'artenupujosa, p2. Uczestnik wyprawy ~ Argonaut(>w, syn lVcleusu. Od dziacłka 1'ose,jduna
utrzymtd umicjqtność vmicni.nia swej pustaci. 1'rzcmieniony w orła. zgin;)ł od
strzały Iłerakłcs..
Perscfona [gr. l'or.vephcincy, Kora [gr. hnirc ~. Prorerpina [łac. l'ru.scr7~inu~.
kri>Iwva Podziemia, curk;t Dcmetcr i Zeusa, żona Hadesu; została porwana
ł~rzcz niego i uprowndrontt cło I'udricmia. gdy r prry_ jaciOłkami r,bicrała
kwiaty w pubiiiu Etny na Sycylii. Detncter orozpaczona. po bezskutecznych
poszukiwaniach turki, ubłagha Icusu, by skłonił brata do,jcj wyd;tnia. Zeus
przychylił sil do jej proSby, Icc~ P.. kluta złamała post (zjadła ziarenko granatu
symbol nrtłżcństwa) musittłet przez sześć micsi~cy w roku pozostawać w
1'odzicmiujaku knutowa rz;tdz;lca duszami zmarłych i podzicmnyrni potworami;
tylko wiosny i latem mogła przebywać z matką n. ziemi. Odcj_ ścic P. jesienią
i1o Nodzicmias symbulizowało obumieranie przyrody, jej powrbt na wiosnę
wschodzenie nasion.
175

Pcrses
dojrzcwanic ziarna, odrodzcnic życia i natury. Mit o P., symbolizujący cykl
wegetacyjny przyrody, był jednym z gł. motywów rnistcriów cleuzyjskich (~
Elcusis). Kult I'. łączono w Grecji z obchodami ku czci Demeter. Swiątynic P.
znajdowały się w Koryncie, Megarzc, Spxrcic, Lokroj, w pd. Italii. Rzymianie
utożsamiali ją z chtonicznym bóstwem Prozerpiną, opiekunką pól czuwającą nad
dojrzewaniem ziarna. Przedstawiano P. z wieńcem laurowym na głowic i
pochodni4 w ręku.
Rzeźba: P. da ł3arga, G. L. ł3crnini, A. Marinelli, H. Chapu i in.
Malarstwo: późnoantyczny Ircsk egipski z Hermopolis Uprowncl~cnio
Per.sę/ónr, L. Sutris, A. Tempesta, P. Bruegel (mł.), Rcmbrandt, P. P. Rubens,
S. Ricci i in. DramW: I. Ciundulia, J. W. Goethe, L. V. Ledoux i in.
Epos: Klatudiusz Klaudianus (ok. 400). Poezja: P. B. Schelley, A. Ch.
Swinburne, M. 3iof~mann; poezja pot.: M. Jastrun W je.sienn.vn~ .sfoncu
I'ersejórm (1944), J. S. Sito .Siedem .sanelGw du PorscJipr ( 1960).
Opowitrdanic: J. Iwasrkicwicz Porrrdi l'no=c rpin.r ( I 942).
Opcra: C. 'Monteverdi, J. S. Lully, K. Eherwcin, C. Saint-Saans i in.
Perses ~gr.~: I. Król Kolchidy, syn 33eliosn, brat Ajetesa, Kirkc i Pasiflte. i'o ud-
p3yni~ciu Argonautów z Kolchidy odsun13 od w3adry swego brata Ajetesa i sam
zaw3ttdna3 królestwem. Z.ustal zamordowany przez Medosa, wnuka Ąjetesa,
syna Medei.
2. Tytan, syn Kriosa i Eurybic. Z małżeństwx z Arterią miał liczne potomstwo,
m.in. I Ickatc.
Perscusz [gr. f'c~r-,scu.sJ. król Myken i Tyrynsu, bohater argolidzki. Syn Zeusa
i Danac, wnuk króla Argon Akrizjosa, który w obawie przed spełnieniem się
przepowiedni, żc zginie z ryki wnuka, zamknął Danac w spii.owcj wieży. Jednak
Zeus przeniknął tam w postaci złotego deszczu i spłodził z nią Y.; rozgniewany
Akrizjos kazał wrzucić Dance z dzieckiem do morza w zamkniptcj skrzyni; wiatr
zapędził skrzynię do wyspy Scrifos n~ Morzu Egejskim, gdzie zaopiekował się
nimi rybak Diktys. brat króla Polydekicsa. Kic
176
Persefona (Yrozerpina), hades (Pluton), Demetcr (Ceres).

Perscuv
Perseusz uwalnia Andromedę.
dy P. dorósł, Polydektes zapragnął posiąść Danae, i, aby pozbyć się młodzień-
ca, posłał go po głowę jednej z gorgon, Meduzy. Wyposażony w skrzydlate san-
dały bohater dzięki pomocy Hermesa i Ateny zdołał zabić i odci~ć głowę naj-
groźniejszej z gorgon, Meduzie, której wzrok zamieniał każdego w kamień. W
drodze powrotnej P. przybył do Etiopii, gdzie wyzwolił Andromedę, córkę króla
Kclcusa, złożoną na ofiarę potworowi morskiemu. W nagrodę otrzymał
Andromedę za żonę, musiał jednak stoczyć walkę z poprzednim narzeczonym jej
stryjem Fineusem (1), który skamieniał na widok głowy Meduzy. Następnie
powrócił z Andromedą na Serifos, gdzie zamienił w kamienne posągi króla Poły-
dektesa i jego towarzyszy; rządy na wyspie oddał Diktysowi. Później w l.arissie,
w Tesalii przypadkowo zabił swego dziadka Akrizjosa rzucając dyskiem w cza-
sie igrzysk pogrzebowych; obawiając się powrotu do Argos, powierzył władzę
nad
12 Slownik sikolny. Mitologi.n grecka i nymska 1 %%

picrydv
miastem sromu krewnemu Megapentesowi w zamian za panowanie w Tyrynsie.
Zarówno P. jak i Andromeda zostali po śmierci zamienieni w gwiazdozbiory na-
zwane od ich imion.
Rzeźba: metopa świ~tyni C w Sclinuncic (VI w. p.n.c_), B. Ccllini, P. Puget, A.
Gilbert.
Malarstwo: amfora czarnofig. z Elcusis (ok. 670 p.n.c.), fresk rzym. z Pompejów
(I w. n.c.), li. von Aachen, A. Carracci, I'. P. Rubcns, F. Lemoyene, E. Burne-
.loncs, R. Jettmar i in.
Dramat: Sofoklcs, Eurypides dramaty Anclrunucln (rachowane fragm.), P. Cal-
dcrón de la Barca, P. Corneille, L. Bruzzo i in.
Opera: fi. Giacobbi, M. A. Ziani, M. G. Sacchini. J. Ibert i in.
pierydy - muzy.
Pietas [łac.], personilikacja Miłości do najbliższych rodziców, dzieci, krewnych,
przyjaciół, a takie do bogów. Jcj świątynia znajdowała się u stóp Kapitolu (zbu-
dowana w II w. p.n.e.). Atrybutami P. były róg obfitości (bogactwo) i bocian
(wierność).
Pigmalion [gr. Pr,>;rnnlfon]: 1. Król Cypru, znakomity rzeźbiarz, który zakochał
się w wykonany przez siebie rzeźbie pięknej kobiety; Afrodyta na prośbę P.
tchnęła życic w posąg dziewczyny, którą P. poślubił pod imieniem Galatei. Z
tego związku narodziła się córka Pafos.
RzeYba: E. M. Falconet, A. Rodin i in. Malarstwo: A. Bronzino, C. van Loo, L.
Pachcux i in.
Dramat: J. J. Rousseau, W. Schwenck Gilbert, G. B. Shaw, G. Kaiscr i in.
Poezja: A. W. Schlegcl, R. Graves. Opera: L,. Vittori, P. A. Ziani, F. Conti, A.
Schwcizer, H. Schmidt, M. Constant. 2. Brat Dydony, szwagier Sychajosa.
Pigmeje (gr. lV;gmnini, od pygcne = pięść], mityczne plemię karłów mieszkające
w Egipcie lub w Indiach. W antycznych opisach P. pojawiają się pewne rysy
charakteryzujące plemiona rzeczywiście żyjące w Afryce Srodkowej.
Opowiadano o gniewie Hery na 1'., którzy odmawiali jej czci boskiej, a także o
ataku P. na Ileraklesa.
Pikas [łac. picu.s = dzięcioł], król Lacjum, syn Saturna i nimfy Kancnty, przez
Kirkc zamieniony w dzięcioła. gdyż. wzgardził jej miłościh. Według dawniejszej
tradycji był bogiem pól i lasów, miał także dar proroczy. Przedstawiano go z
laską augura i z dzięciołem, który był ptakiem poświęconym Marsowi.
Pilumnus [łxc.], bardzo dawne bóstwo rzym., opiekun nowo narodzonych dzie-
ci. Wraz z boginią Intercidoną i Dcverrą bronił domu rodzących kobiet przed
szkodliwym bóstwem leśnym Sylwancm. Imię P. łączofio z łac. pi/aro = tłuczek,
dziryt, którym uderzano w drzwi, aby odpędzić Sylwana. Niekiedy P. występuje
razem z bogiem Pikumnusem jako bóstwo opiekwicze małżeństwa.
Pistor [łac. pistor = piekarz], epitet Jowisza (luppiter Pistor). Przydomek teu
łączy się z legendą rzym., wg której podczas oblężenia Kapitolu przez Gal/ów,
Jowisz, który zjawił się Rzymianom we śnie, poradził im, by rzucali we wrogów
czymś, co maje najcenniejszego. Wówczas Rzymianie wypiekli z reszty mąki
chleby i rzucali w Gal/ów, którzy odstąpili od oblężenia sądząc, że oblegani mają
jeszcze wiele żywności. Oczywiście ta legendarna etymologia jest całkowicie
nienaukowa.
Pitteus [gr. Pitlheus], król Trojzeny, syn Pclopsa i Hippodamii, brat Tycstcsa i
Atreusa, wróżbita, mędrzec: i wielki mówca. Przepowiedział Ajgeusowi, że jego
przyszły syn będzie potężnym herosem. Chcąc zostać dziadkiem herosa,
podsunął Ajgeusowi na noc swą córkę Ajtrę. Urodzony z tego związku Tezeusz
był więc
178

Polifem
wnukiem P., którego P. wychowywał i któremu przekazał władcę w Trojzenic.
Pitys [gr. pnr.s = sosna], nimfa, ukochana bożka Pana; uciekając przed nim
została przemieniona w sosnę. Według innej wersji mitu zazdrosny o Panzt
Boreasz strącił j~ ze skuły, lecz Gaju o litości zamieniła ją w sosnę.
Plejady [gr. Plolnclc.s], siedem córek Atlasa i Plejone: Ta_jgete, Maja, Merope,
Sterope, Alkyone, Elektra (I), Kclajno (nickiedy do P. zalicza się też Knypso i
Dione). Zostały one zamienione w gwiazdozbiór zw. P., którego pojawienie się
na niebie w maju zwiastowało nadejście pory odpowicdnicj dla żeglugi. Istnieje
kilka tradycji wyjaśniających powód przemiany siedmiu sióstr w gwiazdy; wg
najbardziej rozpowszechnionej P., zrozpaczone karą, jaka spotkała ich ojca,
popełniły samobójstwo i zostały przemienione w gwiazdy; wg innej ścigane przez
Oriona, zostały przez Zeusa przemienionc w gołębice, a następnie w gwiazdy.
Plejone [gr. Plnióne], matka i'lejad, córka Okcanosx i Tethys; wg mitu miała być
przez pięć 1W ścigana pfzez Oriona, xż wreszcie zamieniła się w gwiazdę.
Plejstenes [gr. Pki.slhene.s], jeden z synów Pelopsa i HippodAtreusa i Tycstesn. Według jednej z wersji mitu zginął z ręki ł'elopsa, wg innej
został zamordowany przez braci.
Pluton -j Hades.
Plutos [gr. Plnuto.c], personifikacja Bogaclwa, syn lazjona i Dcmeter urod-rony
na Krecie. Został oślepiony przez Zeusa, aby ro~.dawał ludziom bogactwo,
niezalei.nie od ich wad czy zalet. Przedstawiano go jako młodzieńca lub dziecko
z rogiem obfitości.
Dramat: Arystofanes, komedizs Ptntn.s (388 p.n.e.), H. Sachs.
Pudalejrios [gr. Poclnkirius], bohater tesalski, syn Asklepiosa i Epiony, brat Mx
chaontt. Odziedziczył po ojcu. podobnie jak jego brat, sztukę lekarską. Jttko
znakomity lekarz brył udział w wojnic trojańskicj (~ Troja). Po upadku Troi po-
wrócił do Grecji i za radą wyroczni dclfickicj (-~ Dclfy) osiedlił się w Karii, gdzie
poślubił Syrnę, c<5rkę Damajtosn.
Podarkes [gr.]: i. Właściwe imię króla Priam~r. Kiedy Herakles, mszcząc się na
Laomedoncie, zabił jego synów, oszczędził tylko P., który w sporze stał po jego
stronie. Wzięty do niewoli zosW ł on symbolicznie odkupiony od Heraklesa
przez siostrę llczjonę i przyjął imię ł'riarn.
2. Król Fylake w Tesalii, syn Ifiklosa, brał udział w wojnic trojańskiej. Zginął z
ręki I'cntezylei, królowej Amazonek.
Pola Elizejskie [gr. B'l1'sion pclion], Elizjum [łac. H'lisirrm], znane także jako
Wyspy Błogosławionych, mityczna kraina na zadr, krańcach świata, nad
brzegiem oceanu, gdzie przebywali na zawsze ulubieni przez bogów herosi, np.
Radumantys. MeneVaos. Achilles. Uniknęli oni śmierci i prowadzili tam błogie,
szcięśliwc życie. zażywając tych samych przyjemności, co w życiu ziemskim.
Palifem [gr. Poliphcmo.s]: 1. Cyklop, syn Posejdona i nimfy Toosy: dziki,
okrutny olbrzym, mieszkał w skalnej jnskini, lrudnił się pasterstwem. Najbardziej
znanym epizodem z jego życia jest przygoda przedstawiona w Odr.sci Homera.
Kiedy Odyseusz z druhami znalazł się w jego jaskini, olbrzym pożarł połowę
jego ludzi, samego Odyseusza chcąc rachować na koniec. L,amroczony winem.
został podstępnic oślepiony przez Greków, którzy dzięki temu zdołali się
wymknąć z jego pieczary pod brzuchami owiec. Z pbżnicjszego okresu
pochodzi opowieść o miłości P. do nimfy Galatci; zakochany bez wzajemności
cyklop zabił głazem swojego rywal~r, Akisa.
179

Pulihvmnia
Rzcźbtt: A. I_. M. Ottin, A. Rodin. Malarstwo: krater Aristonatosa (I. poł. VII
w. p.n.e.). J. de Barbari. Rafael, A. Carracci, Guercino, B. Boulognc, Tiepolo,
A. Biicklin i in.
Dramat: Eurypidcs C'rklop (dramat salyrowy, przed 438 p.n.c.), .I. Lyly, J. G.
Hcuhcl, S. N. Basiliades, P. Correnti i in.
Romans pasterski: M. Cervantes Caloteu ( 1585), T. (Jrunmer i in.
Opon: P. A. Ziani, J. R. I_ully, F. Corradini, F'. Bianchi i in.
2. Impita, syn Flatosa i Iłippe. Brał lAdZl2łł w walec Lapitów z ~ centaurami. hył
tak~c uczestnikiem wyprawy -~ Argonautów. Osiedlił się w Myzji, gdzie założvł
miasto Kios.
Polihymnia [gr. Polamuia, łac. PnlilorrnnioJ, jedna z dziewięciu -. mus. Uchodziła
czasem za matkę Orfeusrt, Triptolemosu,
l il,,~I tl~/ i/f i
A u
v_, ;y l : _
~,,v, i~.. \ l,, i i
v .t ,
1'olihymnia.
a nawet Erosa. Była opickunk<ł poezji, zwł. chóralnej, a takie geometrii. Przypi-
sywano jej różne wynalazki, rn.in. liry, rolnictwa. Przedstawiano ją hez atrybu-
tów, odzianh w chiton i himation, r palcem na ustach.
Polinik -~ Polyncjkcs. Polluks ~ Dioskurowie.
Polybos [gr.J, król Koryntu, u którego wychowywał się porzucony Edyp.
Polybotes [gr.J, jeden z - gigantów, razem
z innymi walczył przeciw bogom; zosW ł zmiażdżony blokiem skalnym przez
Posejdona w poblii.u wyspy Kos. Powstała wówczas wyspa Nisyros.
Polydamas [gr.~, bohater trojański, syn Pantoosa i Frontis. brat Fuforbosa.
Odzn~tczał się niezwykłą odwagą i męstwem. był pr~yjttcielem Ileklorx; po jego
śmierci doradzał Trojunom, aby wydali Grekom Helenę.
Polydektes [gr.J, król wyspy Scrifos, brat Diktysa, który udzielił pomocy Dance
i Perscuszowi. P. bezskutecznie usiłował uwieść Danac podczas wyprawy
Perscusza po głowę Meduzy; po powrocie Pcr_ scusra zamieniony w kamienny
posąg.
Polydeukes --> Dioskurowie.
Polydoros [gr.J, syn I'nama i Hckabe (lub Latoc). Według tradycji Homerowej
w czasie wojny trojańaktej (- Troja) P. z powodu młodego wieku nic był przez
Priamn dopuszczony do walki, jednakże na własną rękę wdał się w pojedynek z
Achillesem i zginął. Według późniejszej tradycji P. przed wojną jako dziecko
został oddany pod opiekę królowi Trncji, Polymestorowi lub jego żonie, a
starszej siostrze P., Ilionic; równocześnie rodzice przekazali im skarb, który miał
chłopcu rtpewnić utrzymanie na wypadek klęski Trojxn. Polymcstor, chcąc
zagarnąć skarb może za namowy Greków zabił chłopca. f lekabc, która znalaoła
zwłoki syna, wyłupiła Polymcstorowi oczy.
1 K()

". ~~_,~. .
1'olynejkes
Polyejdos [gr. l'oli~eido.s], wróżbita koryncki, należał do rodu Melampodidów;
przywrócił życie Glaukosowi (2), udzielał cennych rad wielu bohaterom: np. Bel-
Icrofontowi powiedział, gdzie ma schwytać Pegaza; uzdrowił również z szaleńst-
wa Teutrasa, króla Myzji.
Polyfonte [gr. Polvpftórue], córka 'Traka, Hipponoosa, i Trassy, córki Aresa.
Wzgardziwszy miłością. przyłączyła się do orszaku Arlemidy, za co została
przez Afrodyty uk~runa namiętnością do nicdźwiedzia. Owocem tego związku
były bliźnięta Agrios (Dzikus) i Orius (Góral); dzicy i okrutni mieli zostać ukarani
przez Zeusa, lecz ich dziatdek, Ares, zamienił ich wraz z matką w ptaki; P. stała
si4 sową.
Polyfontes [gr. PnlvphcSrtte.s], potomek Heraklesa, zabił Krcsfontesa, zagarnął
jego majątek i żonę Merope ( I ). Zginął z reki Ajpytosa, syna Kresfontesa.
Polyksena [gr. Polrk,serm], najmłodsza córka Priama i Hekabe. Według jednej z
wersji mitu Achilles miał zgodzić sil na zawarcie pokoju między C,Jrekami a
~hrojanami pod warunkiem, żc otrzyma P, za żonę; został jednak zabity przez
Parysa, gdY poszedł do świątyni Apollina, by zawrzeć umowę małżeńską.
Według innej wersji - Achilles zakochał się w P., gdy przybyła do niego wrur. z
Priamem, by wykupić ciało iłektorat. Zginała złożona w ofierze na grobie
Achillesa, którego duch miał zażądać jej śmierci.
Rzeźba: t'. Fedi.
Malarstwo: amfora attycka (VI w. p.n.c.); G. Roni, Ci. B. Pittoni, V. Ferrcri.
Dramat: Sofokles, nIC Z2IChOWUtIFt trage_ dia Polvk.cenu: C. Biliard, A.
Marchesc, H. Schrever, A. Suares.
Poezja: R. Jeffers.
Opera: P. Colassc, A. Schwcizer i in. Polykso [gr.]: 1. Piastunka królowej łiyp-
sipyłe; za jej radą Fłypsipylc po rzezi
mężczyzn ntt Lemnos przyl~la na wyspie -~ Argonautów.
2. Żona Tlcpolemosa, synu łlcraklcs,t. Kiedy Tlepolemus, dowódca uddiiału
Rodyjezyków, poległ pod l rojtł, P. znicnawidziłtt Hclen4 trojańsku, uwsliając, żc
była ona przyczyna wvzclkicgo iła, a prtcdc wszystkim śmierci jej mEi.a. Dlatego
też, wedlug jccinej r wersji mitu. dctprowdziła Iłelenc ciu sumnasławszy na nią swe słui.ebnice t,rz~bratne za erynie boginie ~cmsty.
Polymestor Igr.], król Traków, nyi Iliuny; przed rozpoczęciem wojny trujatiskicj,
na prośbt I'riamtt, zaolickuw;tl siE jego najmłodszym synem I'ulyduruscm; wraz
z chłopcem otrzymał nu ISrzcchuwanic skarb. Aby go zagarnąć, I'. u,iłowal iahić
I'olydorosrctnsty zamordowała 1'. Wulług innej wer_ sji I'. zatbił prawdziwego 1'olylnrosu i
przywłaszczył sobie skarb. I~cz I Ickahc z zemsty za śmierć synu wylupila mu
oczy.
Polynejkcs Igr. Polmil;c.sl. Polinik. bohater lebański, syn I.clypa i Jokusly.
brat Iauklcsa, Antygony i Isntcny. I'. i f_W oklcs zostali przekl4ci przez I:clyr,t,
ponicoai ttic bronili go, gdy Krcon ( I ) wYhFri~al ~u z miasta za popclniunc
ihrmini~. I'o wygnaniu ojca mieli na inti,y. prix rok, rządzić w febach, Icm doszla
micdzy nimi du walki o wł.d~4. I'. uci~kl du ArgoS. gdzie król Adrasto, d.l ntu
~u żony swujy córk4 Argcl~' t ubicc.H pomoc w odiyakttniu krcilcstwa. G jego
tuunc,cal 1'. zoręatnizował wyprawy -. Siedmiu prv.eciw I ebom. staj~lc ntt ciele
pkm jcclcn z wodzciw; w dr~xlic ciu I eh oclniósl zwycięstwo w igriyskttch
intuhn_vuh ku czci Archemurusu (-~ Ilyłnipyle). Z~inyi w pojedynku z f
tcukl~,cm pKrconn (t). kury pu Iacu
I~I

Pomona
klesic objął władzę w Tcbach, ciało P. jako wroga ojczyzny pozostało nie po-
grzebane, czemu sprzeciwiła się Antygona, uznąjąc wyższość praw boskich nad
ludzkimi.
Malarstwo: waza czerwonofig. (V p.n.e.), attycki krater czerwonofig. (V w.
p.n.e.); r. PO(łe5tl.
Dramat: Ajschylos Siodniiu pr=eciw Tchom (467 p.n.c.), Eurypides Hlketydt~
(ok. 421 p.n.c.); L. Dolce, G. Gascoigne, J. B. Racinc, V. Alfieri, J. Passy, M.
Mell I III.
Epos: Stacjusz Tehaicln (1 w. p.n.e.). Opera: G. 3,egrenzi, R. Kelterborn.
Pomona [łac.], rzymska bogini owoców
i kwiatów; pierwotnie uwaźano ją z:a nimfę etruską; jej męi,cm był Vertumnus
(lub Pikus), ale posądzano ją o liczne romanse. Swięty gaj 1'. znajdował się
między Rzymem a Ostią. Najczęściej przedstawiano jał jako kobietę siedzącą na
koszu pełnym owoców i kwiatów, trzynrRzciba: A. Maillol.
Malarstwo: P. P. Rubens. Dramat: N. Alticozzi.
Opera: R. C:ambert, R. Kciser.
Portunus [łac.J. dawne bóstwo rzym.. opiekun drzwi i przejść, prawdopodobnie
identyczny z Januscm. Później uwaźano go za boga strażnika portów; w tej funk-
cji utoźsamiano go z gr. Palajmonem. Miał świątynię w Rzymie; święto ku jego
czci. Portunalia, obchodzono sicdemnastcgo dnia sierpnia; przedstawiano go z
kluczem w ręku.
porwanie Sabinek, w założonym przez Romulusa mieście Rzymie, zasiedlonym
gł. przez zbiegłych przestępców, dla których Romulus ustanowił azyl, brakowało
kobiet. Rzymianie zaprosili więc na uroczystości ku czci Neptuna sąsiednich Sa-
binów wraz z kobietami i w czasie zawodów sportowych porwali kubiety, Kiedy
Sabinowic urządzili wyprawę wojenną w celu odzyskania swych córek, zon.
sióstr i byli bliscy zdobycia Rzymu, Sabinki wybiegły im naprzeciw i doprowa-
dziły do zawarcia pokoju; wielką rolę odegrała córka króla Tatiusa, Hersilia,
którą poślubił Romulus.
Posejdon [gr. Poseidun], władca mórz, syn Kronosa i Rei, brat Zeusa i Hadesu;
wychowany przez -~ Telchinów, panował nad morzami, rzekami, wyspami,
półwyspami, nad trzęsieniami ziemi i burzami morskimi; podlegały mu bóstwa i
istoty morskie. Z małżeństwa z Amfitrytą miał syna Trytona; utrzymywał wiele
związków miłosnych z boginiami (np. z Demeter), z kobietami śmiertelnymi (np.
z Tyro) i potworami (np. z Meduzą), jego potomkami są m.in.: Poiifem (1) i
Chryzaor. P. przyłączył się do spisku bogów, chcąc wraz z Hcrą i Ateną
pozbawić władzy Zeusa; jednak w porę od spisku odstąpił. Często zajmował się
sprawami ludzi, np. wraz z Apollinem i Ajakosem budował mury -. Troi dla króla
Laomedonta, który oszukał ich przy zapłacie. P. zemścił się, nasyłając na Troję
potwora. W czasie wojny trojańskiej stał po stronie Greków, jednak ocalił
Trojanina Eneasza od śmierci z ręki Achillesa. Rywalizował z różnymi bogami o
władzę nad państwami gr.; np. z Helionem o Korynt, z Ateną o Attykę, z Herą o
Argon: zawsze jednak przegrywał. Był bardzo dawnym i ważnym bogiem,
czczonym przede wszystkim jako bóg morza. Cały jego kult rozwinął się w
związku z morzem i nawigacją; rozprzestrzenił się po całej Grecji; potwierdzają
to nazwy wielu miejscowości. Do najsławniejszych świątyń P. należało
sanktuarium na przylądku Sunion w Attyce (zbudowane w V w. p.n.c.) oraz
świątynia na górze Mykale w Azji Mniejszej. Rzymianie identyfikowali go z N e p
t u n e m. Atrybutem P.
r ( ' .. ' . ,:'. ~ . :i~

Projtos
był trójząb, którym mógł powodować trzęsienia ziemi, wzburzać lub uciszać
morze. Poświęcone mu zwicrzęla to: koń, delfin i wół. Przedstmężczyznę uzbrojonego w trójz~b, na wozie zaprzęźonym w półkonie-półwpżc.
Rzeźbi: fryz w zuch. przyczółku Partenonu (2. poł. V w. p.n.c.); J. Sansovino,
G. L. Bernini, L. S. Adam i in. Malarstwo: A. Mantegna, P. Tibaldi, P. P.
Rubens, W. Crane i in.
Opera: B. Stuck-Batistin, T. A. Arne, H. P. Johnson i in.
Priam Mgr. prińrneno.s = kupiony, wykupiony], krół Troi, najmłodszy syn
Laomedonta i Strymo (lub Lcukippe). Kiedy Herakles zdobył Troję w odwecie
zwzięty do niewoli wraz z siostrą liezjoną. Hezjona wydana za maż za Tcłamona
symbolicznie wykupiła brata z niewoli. Chłopiec przybrał imię Priamos. Po zabi-
ciu Laomedonta i wszystkich jego synów, Herakles przekazał władzę w Troi 1'.
Pierwszą żoną P. była ~risbc, z którą miał Ajsakosa; później poślubił hlekabe,
która urodziła mu wiele dzieci, m.in. Hektora, Parysa, Deifobosa, Hclenosa,
Kasandrę, Polyksenę. Ponadto miał wiele córek i synów z nałożnicami; ogółem
przypisuje mu się pięćdziesięcioro dzieci. W walkach pod Troją, wg lliuctl'
FTomera, P. nic odgrywał większęj roli, gdyż był zbyt stary, by wałczyć z
bronią w ręku, przewodniczył jednak naradom. Był skłonny wydać Helenę
Grekom, jednak sprzeciwili sip synowie, którzy później kolejno ginęli w walkach.
Kiedy Hektor, najdzielniejszy z jego synów, padł z ręki Achillesa, P. udał sic z
błaganiem do zwycięzcy, ołiarując mu wysoki okup za wydanie zwłok. P. został
zamordowany przez Ncoptolcmosa. syna Achillesa, gdy wraz z łiekabe schronił
się przy ołtarzu
Zeusa; wcześniej jcdnnk przeżyl śmierć swego najmłodszego syna, Pulitesa.
Rzeźba: B. 'I'horvaldsen.
Malarstwo: hydria czarnofig. ł.~agrosa (ok. 51(l p.n.e.); J. M. Vice. J. rrumbull.
J. M. Langlois.
DranuU: M. P. Ci. ('habanun. W. f:. Baily i in.
Opera: G. Stall'a, M. Tippctt.
Priap [gr. I'riapn.c], falliczny bożek gr., syn Dionizosa i Afrodyty, byl
opiekunem winnic, ogrodów oraz sadów: był równicż bóstwem płodności,
której symbolem hył jego ogromny fallus. Głównym miejscem kultu 1'. było
miasto I,ampsakus w ~lyi Mniejszej, gdzie skludano n~u w olicrzc osła.
Występował w orszaku I~iunirusa. w towarzystwie podobnych du niyu satyrów i
--~ sylenów, często i ushm. Uiłrnaczał się niepohamowanym crutyzmem;jcgo
ofiarami były najcz~śvicj -~ nimfy. Dzięki opiece 1'. rozmnaiały się sladti owiec i
kóz, rozwijały się roiliny. 1'icrwutnic czcily go ludy pasterskie na wy brzeżttch
Hcllcspontu, później kult f'. t'ozpowszechnił się w Italii, gdzie hyiu wiele jego
świtltyri i kapliczek. Kamienne lub drewniane pos<łgi l'. z ogromnym fallusem
ustawiono w sodach w celu udstraszenia złodziei i ptaków.
Poezja: drobne utwory epigrnmatycznc o charakterze obscenicznym ~wiąz;me z
pustaciy P. nosiły nuzw~ .,pri,ił,ca". Opowiadanie o przygodzie I'. z nimfy Lolis
u Owidiusza w Fa.s~i.
Projtos [gr. Prnlto.v], król 'I yrynsu, brat bliźniak Akrizjosa, z którym
nienawidzili się od urodzenia, toczyli krw~awc walki o władzę w Argolidzic
(Akrizjos wywalczył Argos. 1'. Tyryns). I'. miał uscicść córkę brtta, 1>unac,
która urodrita Pcrseusza (wg najbardziej znany wersji mitu Pcrscusz był synem
Zcus,t). Z małżeństwa ze SW nebujy I'. mial tri,y córki - - Projtydy, dotknięte
szalcń,tmo.
l~3

Nrojłdy
i syna Megapentesa, który objął po ojcu wł,idy w Tyrynsic. P. gościł u siebie
Bcllcrofonttt. którego odesłał do swego teściu lohatcsa, nby zghtdził domnicnut-
neco uwodziciela Stencboi. lobates odnu~wił jcclntrk spełnienia tego żtłdania.
Projtyd~ Mgr. l'rni~idc.s], Lysippc, Itianassa i Ifinoc. córki króla Tyrynsu,
Projtosa, i Stcneboi. Za sprawił Hery zostały dotkniętc sralcństwcrn, gdyż
odważyły się Uvicrdrić. ic są piękniejsze niż bogini, lub Ici ic ich ojciec jest
hogatszy od bogów. W sz,ilc pędziły po polach, wierząc, że s~ jałWedług innej wersji - szaleńsW o lo zesłał na nic Dionizos, gdyż odmawiały tnu
czci. Uzdrowił je wróżhita Mclampus w ~;rmian za trzecią część krulcslwa
1'r<,in,.
I'rokne - I ilumcl;i.
Prokris [gr.~. cierka króla Aten, Erechtcusa (wg inny trtdycji Kckropsa), żona
Kefalosa.
Nrokrustes Igr. f'rokrnu.slo.s], rozbójnik atty
cki, który chwytał podróżnych i przywiązywał do zbyt krótkiego lub zbyt
długiego łoża; obcinał im nogi, gdy się nie mieścili, lub rozciągał, gdy byli zbyt
niskiego wzrostu. Stąd przysłowiowe "łoże Prokrustowe". Został zabity przez
Tezeusza.
Promachos [gr. Prómakhns], młodzieniec z Krety, zakochany w pięknym
Leukomasie, który tak długo wystawiał jego uczucia na próbę. aż zniechęcił go
do siebie. Wówczas Leukomas popełnił samobójstwo.
Prometeusz [gr. Prornc~lmris], dobry tytan, syn Japetosa i Klymenc (1), lub
Temidy, bądź Asji, brat Epimeteusza, Atlasa i Menojtiosa (2). Był niciwykle
przyjaźnie usposobiony do ludzi, których tworzył lepiąc z gliny. Dla ich dobra
oszukał także Zeusa, nakłaniając go podstępnie, by wybrał gorszą część
składanych bogom na ofiarę zwicrłąt, lepszą przeznaczając ludziom. Dla nich
skradł z rydwanu Heli osa iskierkę ognia i przyniósł ją na ziemię w łodydze
trzciny; nauczył ich także wykorzystywać ogień. Zagniewany Zeus zesłał na
ziemię stworzoną przez Hefajstosa -. Pandorę, P. ukarał, każąc go przykuć
łaticuchami do skał Kaukazu, po czym nasłał na niego orła, który wyszarpywał
mu wciąż odrastającą w~trobę. Od tej męki wyzwolił P. łłcrakles, zabijając orła
strzałą i rozkuwając łańcuchy. Zeus zgodził się na wyzwolenie P., gdyż ten
wyjawił mu przepowiednię, wg której król bogów zostanie zrzucony z tronu
przez swego syna zrodzonego z Tctydy. Dobroci E'. doznał także centaur
Chejron, który, zraniony strzałą Fleraklesa, cierpiał straszne męki, lecz nic mógł
umrzeć, gdyż był obdarzony nieśmiertelności; P. zamienił się z nim; biorąc na
siebie jego nieśmiertclność, pozwolił Chejronowi umrzeć. Rzeźba: EI Greco, N.
S. Adam, .1. Pradicr, J. Lipszyc.
Malarstwo: rzym. fresk z czasów Augusta (1 w.), fresk z Pompcjów (I w.), G.
Ro
184
f\lcl,impu, f 1'roptydy.

Psychc
marino, Tycjan, A. Carracci, P. P. Rubens i in.
Dramat: Ajschylos Prometcus~ n nkon~aclt (ok. 470 p.n.e.), A. Catulle, J. W.
Goethe (fragm.), E. Wadekind, E. Grenier, R. Bridges, N. Kazantzakis, P.
Handke i in.; dramat pot.: J. M. Gisges, .I. Andrzejewski.
Poezja: J. W. Goethe, A. W. Schlegel, G. G. Byron, E. Muir i in.
Dialog prozaiczny: M. Konopnicka. Esej: A. Camus.
Opera: Ci. Bassani, G. Mathias, G. Faure, V. OrCC.
Proserpina - Perselbna.
Protesilaos [gr.], król miasta Fylake w Tesalii, syn I~klosa i Astyoche, brat
Podarkesa (2); przybył pod Troję na czele czterdziestu okrętów. Zgodnie z
wyrocznią zginął jako pierwszy Grek, który dotknął stopą wybrzeża trojańskiego;
padł z ręki Hektara. Nowo poślubiona żona P., Laodamia, uprosiła bogów, by
pozwolili mężowi powrócić na trzy godziny z Podziemia; po upływie tego czasu
z żalu popełniła samobójśtwo.
Dramat: Eurypidcs (V w. p.n.e., nie zachowana tragedia), S. Wyspiański Prnte-
,sila.s i Laodarnia (1899), M. Nijhoff. Poezja: W. Wordsworth Luodnmin (
1815), F. L. Lucas.
Opera: G. Naumann i in.
Proteus [gr.], bożek morski, syn Okeanosa i Tethys, miał dar przepowiadania
przyszłości i zdolność przybierania różnych postaci (zwierz4t, potworów,
żywiołów). Mieszkał na wyspie Faros lub Karpathos. Wieszczył tylko pod
przymusem, schwytany przybierał różne postacie, aż wreszcie, nie widząc
wyjścia, objawiał prawdę. Tak musiał postąpić z nim Menelaos, chcąc zasięgnąć
jego rady, oraz pasterz Aristajos. Według innej tradycji P. był królem Mem fis w
Egipcie, u którego przebywała Helena w czasie wojny tro
jańskicj. P. z mxłżcństwa z Nercid;ł Psamate (I) miał dwoje dricci: 'Icoklymenosa
i Eidoteę.
Dramat: H. Sachs, A. R. 3.csage, O. Marbxch, P. C'laudcl, 11. Lcip.
Poezja: S. Brooke. Opowiadanie: W. Raube.
Opera: G. B. Buononcini, A. J. d;i Sils;i. Prozerpina --~ Persefon..
Psamate [gr. P.somGlhcJ: I. N~rci<1a, malżonka Ajakosa, kti>remu urudzil.
suro Fokosa (1). Po śmierci ,yna, iuhitego przez jego przyrodnich braci, I'clcns.
i Telamonu, porzuciła Ąjakusa i puśluhiła króla Mem fis w Egipuic. I'rotcu,;r. z
którym miała dwoje dzieci: Icoklymcnosa (2) i Eidotcę.
2. Córka Krotoposa, króla Argus, kucharka Apollina, któremu urodr.ihi syn;i
ł.inusa. Ojciec zu k~rrę kazał jał żywcem pogriebać. Apollo z kolei, mszcrłc się
ra jej śmierć, nasłał na Ar~olidę potwora 1'ojm.
Psyche [gr. fzcycfn = dusza. bohaterka opowieści Apulcjusza (II w.), nicrwyklc
piękna królewna, która sw;I urodą wzbudziła zawiść w Wenus. Zazdrosntr
bogini kazała Amorowi połączyć 1'. milością z najbrzydszym człowiekiem n. zie-
mi, jednak Amor sam się w niej zakochał i nie posłuchał rozkazu matki. Porwana
przez Zefira, P. dostała się do wspaniałego pałacu Amora, gdzie cu noc ją ud-
wiedzał, żądając, hy nie próbowała cluwiadywać się, kim jest. Jednak zn namową
zazdrosnych sióstr, ktÓre bóg pozwolił jej odwiedzić, zapragnęła go ujrzeć przy
świetle: zapaliła lampę i przypadkowo oparzyła śpiącego Amora kroplą gor4ccj
oliwy; wówczas j4 opuścił. Zruzpaczona P. błąkała się po świecie, darenuue go
szukając, aż wreszcie Wenus uwięziła ją w swoim pałacu, amuszttjtłc du
wykonywania wielu ciqżkich i upokarznj4cych prac; m.in. P. musiało si4 udać du
Podziemia, by przynieść od I'crscfony wo
l ~i

Pterclaos
y wicczncj młocłości. Wbrew zakazowi I'. oW c,rivła nuczY'nic z wodtł i
zapadła w ~Icbuki ,cn. podczas którego odnalazł ją ,tcskniony Amor. Wenus
wzruszona tak wi~ll,ą miłości;l przebaczyła P., a Zeus na pruśb4 Anuma
obdarzyłją nicśtnicrtelnnściy i pc,zwolił mu jy poślubić.
Rz~Yh.: A. de Vrics, A. Canova, J. Pradicr, 1'. dc Vigne i in.
Malarstwu: RafTncl, Ci. Romano, Ci. Vasari. A. v;ui Dyck, (i. M. Crcspi i in.
Dr;uiiat: P. C'alderón dc la Barca, i h. I łeywood, K. Ci. Dobclin.
I'ocija: I. La I~ontaine. J. Kcats, R. f3ridm,.
1'owicoe~ I'. I,ongs, C. Staples L,ewis. 3.itcr,Oura pol.: A. Asnyk, poemat
Ornam I'.arolrc I'ruk.sricl<.so (1864), .I. Zu3awski, wiersz .N'arod~inr I'.srclu
(Iti97).
I'owicść sceniczna: .I. Zuławski Eros i Pc.rc /o ( 1905) posłużyła jako libretto
do opery L. Różyckicgo.
Nowcla:.I. Iwaszkiewicz P.s_rche (1969). Opera: M. L.ocke, J. H. Lully, A.
Caldara. I'. Winler. f:. Rcy.
Pterclaos Mgr.], król wyspy Ta fos, syn Tafiosa. eponima Talijczyków; wg innej
trady_ cji ,vn Ilippotoc i Poscjdona. Jego svnuwic chcieli odzyskać kri>Icstwo
My_ ken (rickomo nalci.alo ono do ich pradriuda Mcslora), gdzie panował jego
brat I-Icklrion; wobec odmowy zwrotu królestwa zagarnęli oni stada Elcktriona.
Na czele wyprawy przeciw I'. stanął Amfitrion, ktOry dzięki zakochamcj w nim
córce I'.. Komajto, zdobył królestwo P. i duprow;idzit do jego śmierci.
Pyladcs [gr.J. wierny przyjaciel Orestesa, syn Strofiosa i Anaksibic, siostry
Agamemnonn. 1'o śmierci Agamemnona, razem z P., vaychouyw.rl się u
Strofiosa Orestes ,tKlytajmestry, póżniej pickuwał się nim w okresie jego szaleńnwa_ towarzyszył
mu także w podróży do
Taurydy. Ożenił się z siostrą Orestesa, Elcktrą (2).
Recepcja mitu o P. zob. Orcstes.
Pyram [gr. P(nmno.s], bohater romantycznej historii, kochanek T y s b c.
Według wersji opowiedzianej przez Owidiusza babilońscy kochankowie nic
mogli się pobrać wobec sprzeciwu rodziców. Potajetnnie wymykali się na
schadzki, ale pewnego razu się nic spotkali. P. na widok znalezionej
zakrwawionej sukni Tysbc przebił się nueczem, sądząc, że ukochaną rozerwała
lwica. Tysbe, która uciekła przed lwicą, rzuciwszy jej swoją suknię, powróciła i
zastała konającego kochanka; zrozpaczona przebiła się mieczem wyrwanym z
jego rany. Według innej wersji Tysbe, spodziewając się przed ślubem dziecka z
P., popełniła samobójstwo, a on gna wieść o tym - poszedł w jej ślady. P. po
śmierci został zamieniony w rzekę, Tysbe w źródło.
Malarstwo: fresk rzym. z Pompejów (1 w.); 1_. Granach (st.), J. A. Nahl.
Dramat: M. de Castelein, T. Viaud, F. A. Bertrand, C'. J. Mathews.
Epika: G. Chaucer, J. de Montmayor. Opera: J. Kusscr, Ch. W. Gluck, F.
Bianchi, K. T. Eisreich.
Pyrra -. Deukalion. Pyrros -3 Neoptolemos. Pytia -. Delfy.
Pyton [gr. P(Vhon], wąż lub smok pożerający ludzi i zwierzęta, syn Gai, który
strzegł jej wyroczni w Deltach. P. na rozkaz I-cery miał prześladować Latonę.
Apollo, broniąc matki, zabił P. (stąd jego przydomek: Pytyjski) i w miejsce
dawnej wyroczni ustanowił now4 wyrocznię del(icką. Na pamiątkę zgładzenia P.,
zorganizował również -. igrzyska pytyjskie. Rzeźba: A. Rodin.
Malarstwo: C. de Vos, J. Sandram, A. Triva i in.
pytyjskie ikrzyska -. igrzyska pytyjskie.
186

R
Radamantys [gr. Radamnnthe.s], prawodawca kreteński, syn Zeusa i Europy,
brat Sarpedona (1) i Minosa; w dzieciństwie adoptowany precz króla Krety
Asteriona, który ożenił się z Europą. Kiedy Minos objął władzę na Krecie, R.
jako człowiek znany z poczucia sprawiedliwości opracował zbiór praw. Według
innej tradycji -- musiał uciec z Krety i schronił się w Beocji, gdzie ożenił się z
Alkmeną, wdową po Amfitrionie. Po śmierci, wraz z Minosem i Ajakosem, miał
być sędzią dusz w Podziemiu.
Ramncs [łac.], wróżbita italskiego plemienia Rutulów, którego władcał był
Turnus. Nazwę "R." nosiło jedno -r pierwotnych plemion, na które dzieliło się
rzym. społeczeństwo.
Rea -~ Reja.
Rea Sylwia - Ilia. `
Reja [gr. Reicr], Rea, tytanich, córka Uranosa i Gai, ŻOII<ł Kronosa, matka
Posejdona, Zeusa, Hadesu, Hestii, Demeter i Iłery. Kronos, który wg
przepowiedni miał zostać pozbawiony władzy przez jedno ze swych dzieci, po
kolei połykał wszystkie, które rodziła R. Chcąc ocalić małego Zeusa, R. ukryła
go, podając Kronosowi do pożarcia kamień owinięty w pieluszki. Grecy
utożsamiali R. z frygijską boginią Kybele; jej kult rozwinął się przede wszystkim
w Azji Mniejszej. Rzymiztnie identyfikowali ją z boginią Ops.
Remus [tac.], bliźniaczy brat założyciela Rzymu -. Romulusa.
Rezos [gr. Rń.sos], król tracki, sprzymierzcniec Troi, właściciel białych,
szybkich koni, od których, wg wyroczni, zależał
los - Troi; gdyby napiły się wody z rzeki Ksantos lub tknęły paszy trojańskiej,
R. byłby niezwyciężony i Grecy nie zdobyliby miasta; w obawie przed spełnie-
niem się wróżby Odyscusz i Diomedes (1), za radą sprzyjtijących Grekom, Hery
i Ateny, zabili R. i uprowadzili jego konie w dniu, w którym przybył na pomoc
Trojanom.
Robigo i Robigus [łac.], dwa bóstwa rzym.. których zadaniem była opieka nad
uprawą zbóż; chroniły zboża przed chorobą zw. rdzą.
Rodope [gr.], nimfa cfcska, towarzyszka łowów Artemidy, której przysięgła do-
chować dziewictwa. Z woli Afrodyty zapałała jednak miłością do myśliwego Eu-
tynikosa. Za złamanie przysięgi, rozgniewana Artemida zamicnila jtł wówczas w
źródło zw. Styks, które odUłd służyło za miejsce próby dziewictwa cłziewcząi
efcskich, które poprzysięgły niewinność. Woda powinna im sięgać do kolim.
Iccz jeśli nic były dziewicami, podnosiła ,ię aż do szyi, zakrywając zawieszoną
na niej tabliczkę z zapisaną fu,rmułal przysięgi.
Roma [łac.], według niektórych pisarzy starożytnych była bohaterką
cponimiczną miasta Rzym (Roma). Istnieje wiele wersji wyjaśnitrjących jej
pochodzenie; wg najstarszej tradycji było hranką troja~Sską towarzyszącą
Eneaszowi do IW lii. Podpaliwszy okręty. skłonila Trpjan tułaczy do osiedlenia
się nad Tybrem. gdzie później wyrósł Rzym. Opowiadano równicż, żc była
córką lub małżonką Askaniusza, ai nawet córką Ewandra bądź króla Italusa.
[ iś ~

Romus
Rumor [łac.J, hcrus, eponim Rzy_ mu (Rama); miał hyć synem Emationa lub
I:ncasza. Według inmj wersji hyl ,ynen, Romv i jej małżonka Latin us:l .
Romulus [łac.J. z,iłożycicl i eponim Rzymu (Roma), hrat bliźniak Remusa. syn
Rei Sylwii i bogu Marsa, wnuk Numitora. którenw jego brat, Amulillsz. odebrał
włacłzę nad miastem Alba L.onga. Amuliusz zmusił tci Rcę Sylwię, by została
westalką dziewiczą ktlpłanką bogini Wcstv (-a Ilcslia). .Icdnakżc Rca Sylwia
ueviedzioncl przez Marsa urodzjła bliźniętu. R. i Remusa. Amuliusz kazał j~
wrzucić du Tybru (luh uwięzić), podobni~ jak hliinięttl, które puszczone w koszu
z biegiem rzeki wylądowały nx stokach Cerm,Ilu, jednego ze wzgórz przyvzłegu
Rvymu. Odnalaoła je ntI brzegu wilczyca i wykannihl włatsnym mlekiem. ('óiniej
braci przygarnął ł~asterz Fttustulus i wraz z żoną, Akkcł l.arentią, zaupiekowal
się nimi. Kiedy chłopcy dorośli, z,ijt'li się rozbojem, aż wrcsz
cic Remus, który napadł na pasterzy Amuliuszti, dostał się do więzienia
królewskicgu. R., ktiwy dowiedział się wówczas od Faustulusa o własnym po-
chudzcniu, wtargnął z przy.laciółmi do Alby, zabił Amuliuszprzywrócił władzę Numitorowi. Gdy bracia postanowili załoiyć nowe miasto,
doszło do konfliktu, w którego wyniku R. zabił Remusa. `Z,a datę założenia
Rzymu uważa się dwudziesty pierwszy dzień kwietnia 754 lub 752 p.n.e. R.,
który został królem, miał, wg mitu, powiększyć liczbę ludności miasta przez
założenie na Kapitolu azylu. Z całej Italii ściągali do niego ludzie wyjęci spad
prawa. Później wobec braku kobiet zorgunizuwał -~ porwanie Sabinek; doszło
wówczas do wojny między Sabinami a Rzymianami zakończonęj zawarciem po
rozumienia, na którego mocy R. rządził odtąd Rzymem wspólnie z królem
Sabinów, Tatiusem. Po trzydziestu trzech latach panowania, R. został porwany
w czasie burzy do nieba przez Marsa; stał się bogiem. przyjmując imię Kwirynus.
Pod tym właśnie imieniem czcili go Rzymianie, wystawiono mu również świąty-
nię na Wzgórzu Kwirynalskim w Rzymie.
Rzeźba: W'ilc~.rca kapitolińska . Rorrrulre.snrrt i Rernu.sem (brąz, VI-V w.
p.n.e., wykonany w Etrurii), płaskorreźba na ołtarzu rzym. (124 n.e.), Giovanni
dMalarstwo: P. P. Rubens. J. L. Davis, P. PICASSO.
Dranutt: li. Suchs. L.a Motte; dramat pot.: M. Prominski Rnmuhrs i Renm.s (
1966).
Opera: P. F. Cavalli, A. Draghi, G. forta. E. Krones i in.
róg Amaltci, róg obfitości -. Anuiltea.
~~H
11u~_ini Rontu. Awer, srebrnej monety rzymskięj.

S
Sabazjos [gr. SubUd=ios], bóg frygijski, utożsamiany przez Greków z
Dionizosem, uważany za syna Zeuse i Persefony. Jego kult rozpowszechniony w
Italii w czasach cesarstwa miał charakter orgiastyczny. W misteriach ku czci S.
szczególną rolę odgrywał poświęcony bogu wąż, pod którego postacią Zcus
posiadł Persefonę i spłodził S. Przedstawiano S. z rogami na czole, gdyż
rzekomo oswoił i wdrożył woły do jarzma.
Sagaritis [gr.], hamadriada (- driady) zgładzona przez boginię Kybe(e zazdrosną
o swego kochanka Attisa, który jej przysiągł, że zachowa niewinność; Attis
został przez boginię ukarany szaleństwem, w którym pozbawił się męskości.
saliowie [łac. sulii], tancerze, kapłani boga Marsa; tworzyli w Rzymie dwa
kolegia; w marcu odbywali pochody przez miasto, połączone z tańcami i
śpiewami ku czci Marsa, opiekuna Rzymu.
Salmakis [gr.], frygijska nimfa źródła w pobliżu Halikarnasu w Azji Mniejszej. Za
zgodą Zeusa połączyła się na zawsze z ukochanym Hermafrodytom.
Salmoneus [gr.], założyciel i heros eponim miasta Salmone (lub Sahnonia w
Elidzie). Syn Eola ( 1 ) i Enarete, mąż Alkidike, z którą miał córkę Tyro. Drugą
żoną S. była Sidero. Powodowany pychą, usiłował naśladować Zeusa, miotając
zapalone pochodnie (błyskawice) i powodując ogromny łoskot przy pomocy
wozów (grzmoty). Za karę Zeus zabił S. piorunem i zniszczył jego miasto.
Dramat: J. van den Vondel.
Salus [łttc. sinus = ocalenie, zdrowie], w Rzymie personifikacja zdrowia, po_
myślności i dobrobytu. Byłtt odpowiednikient gr. Hygiei. W 307 p.n.e.
poświęcono S. świątynię na Kwirynale. Oddawano jej cześć takie jako S. Publica
lub S. Romana (Dobro Publiczne, Dobro Rzymskie). Przedstawiano ją za sterem
lub z czarą do składania libacji oliarnej na ołtarzu.
Sancus, właśc. Semo Sancus [łac.], bóstwo sabińskie, którego kult został
wcześnie przeniesiony do Rzymu; utożsamiano S. z bóstwem Dius F'idius, jako
opiekuna przymierzy oraz zwihzków małżeńskich i wszelkich przysiąg. Miejscem
kultu S. była wyspa na Tybrze, a także świątynia na Kwirynale.
Sarpedon [gr.]: 1. Król Miletu, niekiedy uważany także za jego założyciela. Syn
Europy i Zeusa, brat Minosa i Radamantysa; wychowany z nimi na Krecie; kiedy
wszedł w spór z Minosem (albo o dzicdzictwo tronu, albo z powodu miłości do
Miletosa), opuścił Kretę i udał się do Lykii, gdzie został władcą Miletu.
2. Olbrzym, syn 1'osejdona, zabity w Tracji przez Heraklesa.
3. Jeden z bohaterów llicrclr Homera, dowódca oddziału lykijskicgo, sprzytnie-
rzenicc Trojan. Uchodził zu syna Zeusa i Laodamii, córki Bclłerofonta. Był jed-
nym z najmężniejszych bohaterów pud Troją. zginął z ryki Patroklosa.
Saturn [łac. Sururnus], staruilalski bóg rolnictwa utożsamiany z gr. Kronosem.
Według mitu wypędzony przez Zeusa z Olimpu, został władca Ilxlii jako nu-
stępca Janusa. okres jego panowania byt nazywany -ł złotym wiekiem. Nauczyl
ludzi uprawy roli i wintuj latorośli. Mitt3
[~N

Saturnalia
//,~ 11l 1\~ ~3y l~ /
!" ~i` L~ ' / P `I. f . ", ~ ~ ~ I ~A/.~ 1 ~ f "f l~".7' m ~ ~~ I ~ I ~.i' ~,~ t r' I
\ 1 -`'~`~~ ~ `/ II ~ ~I ~ C:l1~~~I ~ I - ~ ~ ~ "'` i -.
- i L .-'- ~-__ ~-_ -t '~ u-~ 'W,
Bogowie dni tygodnia: Saturn, Wenus, Jowisz, Merkury, Mars, Luna, Sol.
również pierwszy ustanowić prawa w Italii. Ku czci S. obchodzono w Rzymie
uroczystości zw. - Saturnalie; w 497 p.n.e. zbudowano S. świątynię u stóp
Kapitolu.
Saturnalie [łac.], święto rzym. ku czci Saturna i -~ złotego wieku, wzorowane na
gr. Kroniach (ku czci Kronosa); zaczynało się siedemnastego dnia grudnia i
trwało trzy, cztery, a nawet pięć dni. Składano
wówczas ofiary Saturnowi, urządzano wesołe pochody, uczty i zabawy w duchu
równości i braterstwa. Nawet niewolnicy zasiadali wówczas do stołów razem z
panami, mieli także prawo wypowiadania się ber skrępowania.
satyrowie [gr. .shltroi], polni i leśni bożkowie, towarzysze Dionizosa, zw. także
s y I e n a m i~ Rzymianie utożsamiali s.
190
Herakles broniący Junony (Hery) przed satyrami.

Semele
(iłowa Sylena.
r f a u n a m i. Przedstawiano ich w postaci ludzkiej, ale z koźlimi kopytkami,
uszami i ogonem, przypominającym ogon koński, z różkami na czole. Prowadzili
rozwiązłe, hulaszcze życic, uganiali się rt nimfami i menadami, byrzaspokoić swe
żądze. Byli nięjako upostaciowaniem pierwotnych, niewyczerpanych sił natury.
Atrybuty: tyrs, aulos, syringa.
Rzeźba: Praksyteles (IV w. p.n.c., kopia rzym.), Clodion i in.
Malarstwo: P. Veronese, P. P. Rubens, C)uercino, A. van Dyck, N. Poussin, H.
Matisse i in.
Miedzioryt: A. Diircr.
Poezja: S. Mallarme Popoli~dnic Fauna t I 865).
Opera: W. Baussern, P. Bo~kovcc. Scylla [gr. Ski~lla, łac. Sc.ella]: 1. Potwór
morski zamieszkujący skalną grotę położoną naprzeciw C'harybdy. Według tra-
dycji S. przebywała w Cieśninie Mesyńskięj u wybrzeży Italii, Charybda zaś
znajdowała się po drugiej stronie, u wybrzeży Sycylii. S. w górnej części
tułowia była kobietą, w dolnej opasywało ją sześć strasznych psów. Czyhała na
żeglarzy, przyciągała ich i pożerała; w ten sposób zginęło m.in. sześciu
towarzyszy Odyseusza. Według jednej z wersji mitu -- była kobietą zamienioną w
potwora przez czarodziejkę Kirkc, zazdrosną o Glaukosa (1) zakochanego w
pięknej S. Potwora miał zabić Herakles, lecz pnywrócił córkę do życia jej ojciec
Forkys za pnnuicą płonących głowni. Według innej S. została zamieniona w
potwora przez ml,~>chanego w niej i wzgardzonego Posejduna.
Rzeźba: brązowy posąg, którego oryginał pochodził z II w. p.n.e., dłuta trzech
rzeźbiarzy: Hagesaudrosa, Atenodorosa i Polydorosa (zachowana kopia).
2. Córka Nisosa, króla Megary; zakochana w oblegającym Megarę królu Krety,
Minosie, ścięła ojcu purpurowy pukiel włosów, chroniący go od klęski i śmierci.
Minos zdobył Megarę, lecz przerażony zbrodnią S. kazał ją utopić. Bogowie z
litości przemienili S. w ptaka morskiego, ciris, lub rybę.
Poemat: Pseudo-Wergiliusz ('iri.s.
Selene [gr.], bogini, personifikacja Księżyca; córka Hyperiona i Tei (lub Basilci),
siostra Hcliosa i Eos. Rzymianie identyfikowali ją z boginią L u n ą. S.
przemierzała nocne niebo na srebrnym wozie zaprzężonym w rumaki. Miała wielu
kochanków; m.in. została uwiedziona przez Zeusa i urodziła córkę Pandię, była
kochanką bożka Pana, a także pasterza Endymiona, który uzyskał od bogów
nicśmicrtclność za cenę wiecznego snu; S. odwiedzała go każdęj nocy.
Malarstwo: Perugino, Tintoretto. Semele [gr.], królewna tebańska, córka
Kadmosa i łłarmonii. Będąc kochanką Zeusa, namówiona podstępnie przez łierę,
uprosiła go, by objawił się jęj w całym swoim majestacie. Zeus, który przyrzekł
191 Semiramida
jej spełnić każde życzenie, ukazał się jej w ogniu piorunów, od którego spłonęła.
Zdążył jednak wydobyć z jej łona poczętego przez siebie Dionizosa. W wieku
młodzieńczym Dionizos udał się po matkę do Podziemiu i sprowadził na Olimp,
gdzie, pod imieniem Tyone, zasiadła w gronie niebian.
Malarstwo: Tintoretto, A. Schiavone, J. Amigoni, G. Gandolfi i in.
Poezja: F. Schiller, A. Tennyson.
Opera: J. W. Franek, M. Marais, F. Curti. Semiramida [gr. Semirumis), w języku
syryjskim = przyniesiona przez gołębie], legcndarna królowa babilońska, córka
syryjskiej bogini Derkcto i Syryjczyka Kaystrosa. Porzucona przez matkę po
urodzcniu, została w cudowny sposób wykarmiona przez gołębie, a później
zaopiekowati się nią pasterze Minosa, króla Niniwy. Dzięki piękności i mądrości
zwróciła uwagę młodego oficera królewskicgo, Onnesa, który ją poślubił, wkrót-
ce jednak musiał ustąpić mięjsca Minosowi, zakochanemu w pięknej S. Po
śmierci Minosa, S. objęła władzę w państwie; przypisywano jej wzniesienie
nowego wspaniałego miasta na równinie babilońskiej, budowę gigantycznego
mostu na Eufracic, sławnych "wiszących ogrodów" w Babilonie, założenie wielu
nowych miast nad Tygrysem i Eufratcm. S. podbiła wiele krajów azjatyckich,
zdobyła także Egipt, Etiopię, dotarła nawet do Indii, ale została zmuszona do
odwrotu. Oddała władzę synowi, Ninyasowi, który zawiązał przeciw niej spisek.
Dramat: P. J. Crćbillon, Wolter. Opera: G. Rossini, Ch. W. Gluck. Sfinks [gr.
Sphink.s], uskrzydlony potwór
o twarzy kobiety, tułowiu i ogonie lwa; uważany był za syna Echidny i Ortrosa,
mieszkał w pobliżu Teb. Hera nasłała S. na. Teby, aby pomścić zbrodnię Ląjosa;
wg innej wersji Ares zemścił się
192
w ten sposób za zamordowanie przez Kadmosa jego smoka. S. pożerał wszyst-
kich ludzi, którzy znależli się w okolicy. Teby mogły zostać uwolnione od tej
plagi tylko przez tego, kto potrafiłby rorwiązać zagadkę, jaką S. zadawał podróż-
nym. W końcu zdołał ją odgadnąć Edyp i w ten sposób uwolnił Tcby od
nicszczęścia; potwór skoczył w przepaść.
Rzeźba: płaskorzeźba na metopie najstarszej świątyni w Selinuncie (1. poł. VI w.
p.n.c.), Fidiasz (V w. p.n.e.).
Malarstwo: czarka czcrwonofig. (V w. p.n.e.), J. A. D. Ingres, G. Moreau.
Dramat: O. Fcuillet, J. Peladan, H. Iłol= mannstahl; dramat pol.: J. Wołoszynow-
ski Zagadka S/inksu (1951).
Siedmiu przeciw Tcbom, wyprawa siedmiu wodzów przeciw Tebom,
zorganizowana przez Adrast,psa w celu odzyskania tronu tebańskiego należnego
Polynejkesowi, wygnanemu przez Eleoklesa. Oprócz Adrastosa i Polyncjkesa
brali w niej udział: Amfiaraos, Kapaneus, Hippomedon, Tydeus i Partcnopajos.
Po drodze do Tcb członkowie wyprawy ustanowili nemejskie igrzyska (-
Hypsipyle). Pod murami Teb zginęli wszyscy wodzowie z wyjątkiem Adrastosa.
Polynejkes i Eteokles padli w bratobójczym pojedynku. W dziesięć lat później
Adrastos poprowadził wyprawę -. Epigonów.
Rzeźba: etruski relief nagrobny (terakot ) przedstawiający siedmiu wodzów (z
czasów hellenistycznych).
Dramat: Ajschylos Siedmiu pr-~ecivr Tebom (467 p.n.e.); M. Mell.
Epos: Stacjusz Tcbaida (I w. n.e.). Silvius [łac.], syn Eneasza i Lawinii, władca
Lavinium, protoplasta dynastii królewskiej w mieście Alba Longa. Według innęj
wersji - miał być synem Askaniusza, wnukiem Encasza.
Simoeis [gr.], bóg rzeki o tęj samej nazwie. na równinie trojańskiej, syn
Okeanosa

Steneboja
i Tethys; w Iliral=ic łlomcra wraz z ho_ gigim rzeki Skamandcr powstrrymał fnlu-
mi Achillesa, który napierał nJn Trojan. Był ojcem dwóch córek, m.in. Astyochc
(żona ~:richtoniosa, mWkn hrosa).
Sinis [gr.], abójca zabity przco I czcus~zma lstmic Korynckim. Nosit
przydomek: Zginacz Sosen. Morduwal podróżnych priywiyiujdc ich du dwóch
prrygi~tych drzew, które, prostu,jt)c siE, ruirywały. otiury. Tezeusz zahił S. w
ten sum sposób.
Sinon [gr.J, Grek- uci.estnik wojny trujańskicj (~ TrojO, szpieg. Po
wybudowaniu kunia trojańskiego przez Greków i pu
poronnym udpłyni~ciu ich łloty spod Troi, S., ukryty nn bagnic w pobliżu
miasta. pozwolił sil schwytać pasterzum trojańskim. Na przesłuchaniu kłamliwie
opowiedział, że był przcslago w ofierze bogom; musid wi4c uciec, trby uniknąć śmierci. Fałszywie wyjaśnił
rewnicż cel zbudowania konia trojańskiego, rzekomo jako Miary przcbłagttln~j
d1n bogini f'nllas Ateny. Wzbudziwsvy zuulanic f'riama i jego duradcuw,
namewił Trpan do wprowadzenia kunia w ohr~b murów miejskich, nocą zaś
wypuścil ukrytych wewnytri Grekuw i dal ogniskicm znak gr. Ilocic.
Dzieje S. były tematem nic zachowanych poematów cyklicznych, a także
zaginion;gu dramatu Sofuklcsa Sionn (V w. p.n.e.). Podst~p S. obszernie
prredstawil Wcrgiliusz w II księdze Emirll (I w. p.n.c.).
Skamander [gr. Sl, ~unnnrlro.s~, zw. tci Ksantos (Czerwona), rzeka na równinie
trojuriskiej (obecnie: Mcnderca) w pn._zach. Myzji. BrSg rzeki S., xagnicwany
na Achillesa z powodu oęromnej liczby irupuw- kUire plyn~ły w jego nurcie.
chcial powstrzymać buhatcrs. wystTpił z brzcgc5w, grożąc, że go zatopi w
swych I-ulach.
łlckajstos jednak zmusił S. do cofni~cia swych wód. S. był m~żem nimfy Idai,
która urodziła mu syna Tcukrusa, załoiy_ cicla królewskiej dynastii trojańskiej.
Skamandrius ~ Astyanuks.
Skiron [gr. ,Skirn~r luh Skoimur]: 1. Kozhój_ nik, kipodr(>żnych ntr drodze wiodTcej z Atcn du Megary. Gmus~ał ich do umycia
mu stóp, tt później sirącttł zc skały du morza, gdzie pużerttł ich ogromny żółw.
ustal zabity hncr I ezcusza, a jego kości zmieniły si4 w skałv. zw. Skałami
Skirońskimi.
2. Syn krć>la Mcgary, 1'ylasa, ziać knela Aten I'andiumt (I). 1'o śmierci
1'andiuna dusiło do zatargu mi4dzy nim zt jego szwagrem Nisoscm ( I ), kturcmu
przypadł tron w Megarzc; na pocieszenie S. utrzymuł duwcidztwo armii.
Skylla --~ Scylla.
Smikros [gr.], syn micszknńca I~clt; Dcmoklosn, pozostawiony przez ojca jaku
dziccku w Milecic, został wychuwnny przez wieśniaka Firitarscsa. Bogini
F.cukotca (~ Ino) za pośrednictwem S. i jego prrybratncgu brata, syna Fril;u-
scsa. rażyduła, by Milezyjczycy ustanowili na jej cześć zawody ginu~astycznc. w
ktć>rych uczestniczyłyby dzieci.
Smyrna - Myrra.
Soranus [łac.J, bóstwo rzym., być nu~i.c hochudzeniu etruskiego, którego micj-
scem kultu była góra SorukW , na pn. od Rzymu. Wydaje siE, żc ubrz~dy,
odprawiane przez kapłanów zw. Iłirpi Sonant (Wilki z Sorakte), były zwiyz,tnc r
kultem wilka. S. utożsamiano z Apollinem I.ykij_ skini (Wilczym).
spartowie -~ Kttdmos.
Stcneboja Mgr. S~lunrrhoirr~, tona kń>la Tyrynsu, ł'rojtosa, matko ł'rptyd. Jako
kobiet znmężntt z~tkochuła sic w l3cllcrul-ancie; odrzucono przez niego, oskur_
żyła go przed m4żem o pr664 gwałtu. (idy prawda wyszła nu jaw, pohcłniła
li Slmsnik >ik,~lnr. Mitnlmia erccl,a i rnnuka 17

Stencłos
sanwbi>jstwo. Według innej tradycji chciaht uciec na 1'egazic. Iccz spadła i uto-
n4ła w morzu. W lliucl~ic łłomcra ta sama bohaterka występuje jako Antcja.
Stcnelos [gr. .Sth~neIn.s]: 1. Syn Aktora. towarzysz Heraklesa w wyprawie
przeciw Amazonkom. Został ranny i zmarł w drodze powrotnej z wyprawy.
1'ochowano go na wybrzeżu Morza Czarnego. 2. Syn Perscusza i Andromcdy,
mąż Nikippc. córki I'elopsa.
3. Uczestnik wyprawy Epigonów, syn Kapuncuw i Euadne. Jaku jeden z zalot-
ników I lcleny brał także udział w wojnic trojańskiej (-ł Troja). Związał sil z Dio-
medescm ( I ), któremu po wepnie towarzyszył du Gtolii.
Steno ~ gorgony.
Stentor (gr.~, herold gr. podczas wojny Irojańskicj (-> Trojtt), sławny z
niezwykle donośnego głosu, którym dorównywał podobno samemu I lermesowi,
heroldowi bogów.
striges [łac.], strzygi, skrzydlate, potworne kobiety o zakrzywionych ptasich
szponach; wysysały krew z dzieci i żywiły się ich wn~trznościami.
Strofios [gr. Smńyhio.s]. król miasta Krisa w Fokidzie, ojciec Pyladesa; w jego
pałacu wychowywał się Orcstes, który zaprzyjaźnił się z jego synem.
Strymon (gr.), bóg rzeki w T'racji; wg Jcdncj z wersji mitu miał być ojcem
Rezosa i kilku innych bohaterów. Zanim został zamieniony w rzckF, był, wg
mitu, królem l racji. Kiedy Rezos zginął pod Troją, S. z rozpaczy zrucił się do
rzeki, której stal się bogiem.
strzygi -. striges.
Styks [gr.), główna rzeka w świecie podziemnym; bogini tej rzeki była córką
Okcanosa i Tethys, małżunkał ty4ma 1'allasa (I), matką Zclosu (Gorliwość),
Nike, ł3ii (I'rzemoc)~ i Kratosa (Siła). W czasie
walki olimpijczyków z gigantami S. przybyta wraz z dziećmi z pomocą
Z~cusowi i przyczyniła siq do jego zwyciFstwa. Zeus z wdzięczności uczynił ją
świadkiem uroczystych przysi<łg składanych przez bogów: złttmanic przysi~gi
złożonej przez boga na kubek styksowej wody ściągało nań straszliwą karp.
Przez S. musiały przedostać sil klusze zmarłych udających się do Hadesu; za
drobną opłatą prreworił je Charon. W Arkadii istniał strumień o nazwie S.,
którego wody miały mieć trujące właściwości; z pewnością tq samą nazwy
nadawo owej mitycznej rzece w Podziemiu.
Poezja pot.: W. Szymborska Nad St.rkeom ( I 976).
Stymfalos (gr. StW uplralos], heros, eponim miasta o tej samej nazwie na
Peloponezie, syn Elatosa i I_aodike; jego córka Partenopc był i kochanką
Heraklesa, któremu urodziła syna 6ueresa. Kiedy Pelops, który chciał podbić
Pcloponcz, nic mógł siłą pokonać S., zaprosił go na uczt, pudstppnic zabił,
poćwiartował ciało i rozrzucił szczotki.
Summanus [łac.], bóstwo rzym, nocnych błyskawic; prawdopodobnie
poczałtkowo był to epitet Jowisza jako "mieszkańca najwyższych miejsc" [łac.
.sununus = n~tjwickszy, najwyższy]. Później S. stał się samodzielnym bogiem,
który miat swoją świątynie w pobliżu Circus Maximus.
Sybaris [gr.]: 1. Potwór z Fokidy, zw. również Lamus; istniało także źródło Sy-
baris, które podobno wytrysnFło w miejscu, gdzie potwór został zabity. W pd.
Italii znajdowało sip miasto Sybaris.
2. Ojciec Alii, która ze związku z potworem wydała na świat ród oliogcnów
(zrodzonych z w~ża), zajmujących się leczeniem ukąszeń waży.
sybilla [gr. sil~illo, łac. .sihillu], nazwa pospolita nadawana przez CJreków i Rzy-
mian różnym wieszczkom czy proroki
194

__
svrcnr
niom; n~jsłynnicjsza była Sybilla z Kume w pd. Italii, inne to s, z Eretrii, Delf,
Samos, Tibur. WszVStkie one były kapłankami Apollina. Z Sybillą z Kutne
wihże się opowieść, wg klór~j król rzym. Tarkwiniusz Pyszny nahył od niej za
olbrzymie kwotę zbiór przepowiedni -- słynne K.ci(gi s_thillhi.skie.
przechowywane odtąd na Kapitolu. Owe K.siggi regulowały sprawy religii i miały
wielki wpływ na życic polilycrne w Rzymie do czasów Oktawiana Augusta.
Malarstwo: A. dcl Castagno, Michał Anioł freski sklepienia kaplicy Sykstyńskicj
( 1508-10), -I'intoretto, J. Brucgcl (st.), Rembrandt i in.
Epika: Wergiliusz F,micln (I w. p.n.c.). Powieść: P. Lagerkvist.
Sychajos [gr. Stchaiu.c lub .So,s;ckuio.cJ, król bądź książę fenicki, mąi Dydony
zabity przez swego szwagra Pigmaliona z chęci zagarnięcia skarbów S., których
czę5ć Dydona wywiozła do Kartaginy, gdzie założyła nowe państwo.
Sylen (gr. Silonu.~, łac. Silern~], wychowttwca Dionizosa, syn Hcrmesu (lub
Pitna i nimfy). Był to rubaszny staruszek uważuny za mędrca lub Iilozoftt, o
uzcłulnieniach proroczych, jednak przepuwiadttj;łcy przyszłość tylko poprzymusem. Przedst~twixno go jako szpeU ego, rozpustnego starca z dużym
brzuchem i zttdartym nosem, często na ośle.
sylenowie --ł satyrowie.
Syleus (gr.), mieszkaniec I.ydii (lub Aulis, bądź Pelionu), który zmuszał do pracy
w winnicy przechodniów, a później ich zabijał. Herakles w czasie swej służby u
królowej Omfale wynajął się do pracy u S., zniszczył jego winnic, a jego samego
zgłttdzil. Spotkal pórnicj jego córkę, którą pokochał i pojął i.a i.unę. Kiedy f
ferakfes oddalił się na pewien czas, kobieta zm;trła z tęsknoty.
Svlwan (łac. Silranu.y, rzymskie bbslwo lasów i gajów, początkowo czczone w
postaci drzewa, póinicj starca. Zc wiglcdu na swoj.ł złośliwośe S. hyl
postrachem leśnych wędrowców. ludność wiejska uważało go zu opiekuna
gc>spodurstw i trz<5d; nie miał aficjFtruskami pr~ycrynil się do zwycięstw;t Rzymian prvcstrasiywsry armię etruską.
Utożsamiano gu z I au~_ nem lub gr. fanem.
Symplegady (gr. s_rmplogcido., = zwicryjącc się], dwie skały u wejścia do I
lcllcspontu (obecnie: Dardanele) zbliżające się ku sohie, gdy próbowali między
nimi prryść i,ywa istot ; dzięki I=incusowi (2). Argonautom udalo aię przcpłynyć
międiy S., które odt;łd pozostuly nierucl~umc.
syreny (gr. .rcircne.s, łac. .eireno.sJ_ nimfy morskie (dwie lub trry),
półkohicly-półptAchcloosa. Najczęściej wymicni;me ich imiona to: I'artenupe. Ligia i Lcukozja.
Mieszkały. N'g mitu, n,c jednej z. wysp Morza Sri~dzicnu~ego i przepięknym
śpiewem wahily pricpły_ wa_jących żeglarzy, których sW Iki rozpijały się na
skalistych wybr~ciach wyspy: wówczas pożerały rozbitków. Jedynie dwaj
żeglarze zdołali oprzeć się czarowi pieśni s.: Orfćusr, kt<'>ry. płvnyc i -. Argo-
nautami, śpiewał tak pieknic. ~c jego towarzysze nic tnieli ochoty priybić do
wyspy s., oraz Odyscusr_ ktcirY z;i rada Kirkc polecił swoim towarzy,rom
zutkuć uszy woskiem, a sam przywi;tial sic do masztu; s. z rozpady rzuciły ,łę
do
morza. Rzc~.ba: płaskorzeźba z Ks.ntus lV w. p.n.e.), posąg s. (V w. p.n.c.)_
A. Ro_ din.
Malarstwo: attycki stanunc,s czcrwonofig. (d75 -d5tl p.n.c.), A. (,irracci. O.
(ircnicr, łI. J. Dr;tpcr.
Ihamat: H. Sachs.
195

Syrinks
Syrena.
i'roza: F. Kafka Milc~enic Syren (1907-Og).
Poezja pol.: R. Brandstaetter Wuspu St-rcn (1955).
Syrinks [gr. S:vrigk.s], ścigana przez bożka Pana nimfa arkadyjska, która
zamieniła się w trzcinę; r tej Lrzciny Pan miał wykonać instrument muzyczny, od
imienia nieszczęsnej nimfy zw. syring4. Był to rodzaj fujarki czy piszczałki,
szczególnie popularny w Arkadii.
Syzyf [gr. Si.svpho.s], założyciel i król Koryntu (Efyry), syn Ajolosa. Odznaczał
się niezwykłjej ślubem z Laertesem byłby więc pjcem Odyseusza; doniósł bogu rzeki
Asopos, że Zeus uprowadził i posiadł jego córkę Egiuę. za co władca bogów
strącił S. do Podziemia i skazal na wieczne toczenie pod górę olbrzymiego głazu,
który spadał za każdym razem spod samego szczytu (stąd "syzyfowa praca").
Według innego mitu kiedy Zeus z zemsty posłał po S. boga śmierci, Tanatosa,
król uwięził go, sprawiając, że przez pewien czas nikt nie umierał; wreszcie Zcus
zmusił S. do uwolnienia Tanatosa, który jako pierwszego posłał S. do Hadesu.
Znalazłszy się w Podziemiu S. wyłudził od łlac9esa krótkotrwałe źwolnienie
rzekomo w celu ukarania żony za niepogrzebanie jego zwłok; powrócił na ziemię,
gdzie żył do późnej starości. Po powrocie do Podziemia musiał znowu toczyć
swój głaz.
Malarstwo: Tycjan, L. Giordano i in. Dramat: nie zachowane tragedie Ajschy-
losa, Sofoklesa i Eurypidesa (V w. p.n.e.), C. Rapo, B. Hcisler i in.
Esej: A. Camus Mit Syyt_'lU ( 1942). Literatura pol.: M. Konopnicka Pron7c-
teeis~ i Syo;~j ( 1892), B. Ostromęcki S~ ~ i f (wiersz z tumu Znak plunetr,
1968), B. Drozdowski Sn~_yf (wiersz z tomu Mo.rt, 1962).
~~alne za~~ra

T
Tages [łttc.], bóstwo etruskie, syn boga zwanego Genius Iovialis, miał nauczyć
Etrusków wróżenia z różnych zjawisk przyrody. Wcdług mitu -- ukazał się
rolnikom etruskim w czasie orki, wyskakuj~c z ziemi w postaci małego chłopca.
~'ajgete [gr. Tuygete], nimfa, jedna z Plejad; rzekcnno od jej imienia nazwano
pasmo górskie (Tajgetos) na Peloponezic. Artemida, chronik T. przed zakusami
Zeusa,
7 ulia.
zamieniła ją w łanię; Zcus jednak zdołał ją uwieść, a z tego związku urodził się
Lakedajmon, eponim i protoplasta Lacedemończyków (Spartan).
Talia [gr. Thaleia, łac. Thaliu = kwitn~ca]: 1. Jedna z dziesięciu --1 muz,
początkowo bez określonej funkcji. później opiekunka komedii i poezji
pasterskiej; przedstawiana z maską komiczną (komediową), kijem pasterskim i
wieńcem bluszczowym. 2. Jedna z trzech -~ charyt.
Talon [gr.): 1. Potwór z brązu, wykonany przez Hefajstosa i podarowany
królowi Minosowi lub E?uropie przez Zeusa. Strzegł dzień i noc Krety przed
obcymi, obchodz@c wyspę trzykrotnie w ciągu doby. Ujrzawszy przybyszów
rozgrzewał się do czerwoności i spalał ich w uścisku. Z daleka walczył rzucając
olbrzymie głazy. Jedynym słabym punktem T. była źyła z krwią przechodzącą
przez jego ciało i zamknięta na głowie (lub na nodze) małym kołkiem. Kiedy T.
chciał odpędzić od Krety - Argonautów, Medea sprawna swoimi czarami, żc
owa żyła została otwarta i olbrzym w teu sposób wykrwawił się śmiertelnie.
2. Bratanek i uczeń Dedalza co został przez niego zabity.
'~attybios [gr. Tr~lthyhios], herold Agamemnona; uczestniczył w wojnie
trojańskiej (-. Troja), wypełniając różne ważne zadania, np. odebrał Achillesowi
Bryzcid~.
Tamyris [gr. Thumeri.s], 'Tamyras, poeta i muzyk gr., syn muzyka Filamuna i
nimfy Argiope (lub I:ratu, cv.y Mclpomeny). Miał skomponować wiele utworów
poetycko-muzycznych. Według mitu

Tanais
wspciłrawudniczył r -> muzami. Iccz zo,W 1 przez nic pokonany, oślepiony i
pozbawiuny zdolności muzycznych. Uważano go niekiedy za ucznia Linosa i
nauczy_ cicla Ilomer..
Tanais [gr.J, bóg rzeki o tej samej nxzwic. syn Oke.nos;t i 'Tcthys (wg innej
wersji ,yn Bcroasusa i Atn.zonki Lysippe). Dotknięty przez Afrodytę kazirodczą
miłuści;t du własnej matki, chc;łc przerw.ć swoje cierpienie, skoczył do rzeki
Amazonios, która odt;łcl nazywa się T. (obecnie: Don).
'1'anatos [gr. 7'hrinatn.rl, bóg, pcrsonilikacja Smicrci, syn Nyks i brat I lypnosa,
micszkał w Tartarze; podobnie pk -j erynie ery --~ kery, sprowadzał dusze
zmarłych do świata podziemnego. Istniała opowieść o walce Heraklesa z T. o
Alkcstis, a także o uwi~zicniu 1'. przez Syzyfa. Cz~slo przedstawiany z I
lypnoscm. Zob. Alkestis. Malarstwo: waza 1'amfajosa (koniec VI w. p.n.c.).
Tragedia: EurYptdes Alkecti.s (438 p.n.c.). Tantal Igr. 7~rintalu.c]: 1. Król
frygi.)ski lub lycłyjski, mieszkał nit górze Sipylos. Syn Zeus. i 1'lulo, córki
Kronosat; jego i.oną hyła jecłna z Plejad, Oione (luh Euryanrnssa), z którsyna Pclopsu i córki Niohc. C'icszył sil sympatią bogów, uczestniczyl w ich
ucztach; popclniuł jcdnttk rciżnc wv,tępki_ np. nic chciał oddać I'andarcosov`i,
a nast~pnic Hermesowi złolego psa własności Zeusa; zu karę został prryciśnicty
gór;t Sipylos. Kradł również r uczt bogów ambrozję i nektar- by czesiować nimi
śmiertelnych przyjaciół, opowiadał im również o W jcmnicach bugów. W celu
wypróbowania wszechwicdzy bogi,w podał im na uczcie polraw4 z dala
wlasncgo syna. Zeus wykrył zbrodni~, przywrócił I'clopsa do życia, n T. za kar4
został umicsrczony w Tttrtttrze pod ogromn;t skał, która ustawicznie groziło
runipcicm na niego; stał po szyję w wo
dzic, lecz cierpiąc prttgnicnic nic mógł sil napić- gdyż woda pierzchała przed
jego ustami; cierpiąc głód, nic mógł dosicgn~ć g;tł~zi obciążonej winogronami:
gdy siF_ gał po nic- gałąź natychmiast cofała si4 (stąd "rocki Tantala").
Malarstwo: B. Pcruzzi.
Dramat: zaginiona tragedia Sofoklesa Trrnlul (V w. p.n.e.), M. Sandil, F. Braun,
E. Jirgol; drNowieść: K. Weiss, B. .larnes. Nowela: Z. Fibich.
2. Syn Tycstcsa (lub Brotcasa), został zabity przez bliżniaczego hrsOa, Atreusa;
wg innej wersji był pierwszym m~żcm Klytajmestry; został zamordowany przez
Agatnenuu>nn.
Tarchon [gr. Tria hnn~, bohater etruski, założycicl miysta Tarkwinie, na pn. od
Rzymu, a także kilku innych miast. Wcdług mitu miał dowodzić emigrac-j~
Etrusków z Lydii do Italii. W Enrid=ic Wcrgiliusza jest sprzymierzeńcem Enea-
sza, dowódcą sił etruskich.
1'argclic [gr. Targoliu], ateńskie świto ku czci Apollina obchodzone szóstego i
siódmcgo dnie miesiąca Targclion (maj-~zerwicc). W dniu poprzedzającym
właściwe świto oprowadzano po mieście cr.łowieka (zazwyczaj niewolnika lub
skazW ca) przystrojonego w zieleń, którego zabijano ne ofiaro Apollinowi.
Yóinicj zaprzcstano Irgo ohrzpdu, ograniczono się tylko do palenia kukły; owa
krwawa ofiara była symbolicznym usuni~cicm zła. LJroczysluści hyiy pułkczone
z tańcami i procesjami młodzieży. Tc same święta obchodzono także w
koloniach jońskich w Azji Mnicjsyj.
Tarpeja [łac. Tru-prirr], westalka (--~ Hestia), córka Spuriusa T~trpeiusa, który
z rozkazu Romulusa miał bronić twierdzy na Kapitolu przed atakiem Sabinów.
T.. zakochan;t w dowódcy Sabinów, Tatiu
19~

sie, w nadziei, że zostanie jego żona otworzyła wrogom bramę twierdzy. Według
innej wersji -- uczyniła to z żądzy zysku; Tatius jednak kazał żołnicrwm zatłuc
zdrajczynię tarczami. Istnieje także tradycja, wg której, T, avraz z ojcem została
strącona przez samych Rzymian ze skały Kapitolu, którą nazwano Skał
Tarpęjsk~; odtąd zrzucano z niej zbrodniarzy. Według innej jeszcze tradycji T.
była córką Tatiusa porwaną przez Romulusa; wpuszczając Sabinów na Kapitol
zemściła się na swoim prześladowcy. Znane są jeszcze inne wersje tej legendy.
W późniejszych czasach T. otaczano miejscowym kultem na Kapitolu
~artar [gr. Tńrtoro.s], według Homera i łłcijoda -- najgłębiej położona część
świata podziemnego. znacznie niżej niż Hades. Było to miejsce, gdzie
pokutowały dusze ludzkie za zbrodnie popełnione za życia, zwłaszcza przeciw
bogom, jak: Iksjon, Tantal, Syzył~. Było to również więzienie bogów. Uranos
uwięził tam najstarsze pokolenie -~ cyklopów, których uwolnił
'Tatius
i ponownie zamknął Kronos; również -. tytani i --. giganci, pokonani przci
bogów olimpijskich, zostali pogr~żcni w T. Był on także rodzajem karceru dlu
bogów: każdemu, z wyjątkiem Zeusa, groziło zamknięcie tam za przewinienia
naruszające pratwa Olimpu. I'óżnicjsi pisarze utożsamiali T. z pojęciem Podzie-
mia. I'octa Hezjod upersonitikowttł 1., uważając go za brata Eteru i Gai; jego
dziećmi spłodzonymi z (~xj~ były różne potwory: Tyfon, Gchidna.
Tatius [ł~tc. Titu,s Totiu.s], król Sahinów z miasta Kures (Cures). Rozpoczął
wojnc przeciw Rzymianom i Romulusowi a powodu -. porwania Sabinek. W
wyniku zdrady Tarpei zdobył Kapitol, doszło jednak do pojednania wskutek
postawy kobiet snbińskich; Rzymianie i Sabinowic utworzyli jedno państwo
rzydzonc wspólnie przez T. i Romulusa; 7'. rezydował na Kapitolu, Romulus na
Palatynie. Po kilkuletnich zgodnych rządach T. został zamordowLaurentyjezyków z zemsty za zabicie ich
Tarpeja ponosząca śmierć pod tarczami Sabinów.

Telefos
połów hrrez krewnych T. Pochowano go uroczyście w Rzymie nRomulus nic pomścii jednak współwddcy, uznujs~un sprawowul rvądy ntrd Rrymiunumi i Sabinami.
Tecano [gr. 7'hcumS~: 1. zona 11-ojanina Antcnora. kapłanka Ateny; gościła u
sichie w domu Odyscusaa i Menelausa, klerzy przybyli do fl-rui przed wojną
trujańskał jak< posłowie żądający wydnniu Vlelwy. f'o zdobyciu 'Troi, Grecy
pozwolili jej wraz z mężem opuścić miasto_ Według innej tradycji byla zdraj_
czyniał, gdyż wydała (irckom ~ Palln2. luna króla Mctapontosa: nie nwgąc mieć wlasnych dzieci, w obawie przed
rnęźem wzięta ud pasterzy bliźnicta i pokttrału je męiowi jako własne. Później
urodziwszy hliźni~ta, starała sil usunąć przysposobionych chłopców.
Te,jrcz,jasz Mgr. 7-oirc.slu.s. tac. Tirc.rin.c], słynny wieszczek tebański, syn ł
uresa i Chariklo, oślepiony przez Atenę. którą ujrzał nagą w k,łpicli. Według innej
wersji ślepotą dotknęła gu Hcra, gdyź rozstrzygnął ntt korzyść kobiet jej spór z
Zeusem, kto doznaje w miłości większęj rozkosay kobieta esy męiczyzna. Był
kompctcnlny w tej sprawie, gdyż w młodości został na siedem lat zamieniony w
kobictę. W nagrodę za utratę wzroku Zws przyznał mu dar jasnowidzenia i
bardzo długie życic. .lego rady i proroctwa były nieomylne: odkrył np. zbrodnie
popełnione przez Edypa i doradził Kreonowi ( I ), by gu wygnał, jeśli chce
uwolnić Teby od zarazy: doradzał także królowi Pentcusowi. by nic sprzeciwiał
się wprowadzcniu do Bcocji kultu Dionizosa. Po zdobyciu I eb przez ->
Rpigonów opuścił mitrstu wraz z innymi i zmarł na wy_ gnaniu. 1'u śmierci, z
woli Zeusa, zachował dar jasnowidzenia.
Dramat: (i. Eckers.
Poezja: A. Ch. Swinburnc, Th. S. Eliot. Tcjzifonc ~gr_ Tci.vi/~hrmr~, 4ac.
Ti.spftooe], jedna z Irzcch - erynii.
Tekmessa [gr.~, córka )'clcutasa, króla F'rygii, Została branką i kochanki Ajasa (
I ); w obozie pod - Troją urodziła mu syna ł?urysakcsa.
Telamon [gr.], bohater salamiński, syn Ajakosa i Lndcis. Wraz ze swoim bratem
1'elcuscm zamordował przyrodniego brata Fokosa, za co został wypędzony
przez ojca z Eginy. Znalazł schronienie na Salaminic u króla Kychreusa, który dał
mu za Tonę swojh córkę Glauke. Po śmierci teścia T. ohjąt po nim władzę.
Owdowiawszy poślubił Periboję (I), która urodziła mu syna Ajasa ( I ). Uczcst-
niczył w polowaniu na ~ kalidońskiego dzika, a takie w wyprawie -> Argonau-
tów. Wrtz z Heraklesem zdobył Troję i otrzymał od niego za żonę córkę Lao-
mcdonta. Iłezjonp, która urodziła mu syna Teukrusa. Obaj jego synowie, Ajas i
Tcukros, brali udział w wojnie trojańskiej (-~ Troja). Kiedy Tcukros powrócił
spod Troi bez Ajusa, T. go wygnał.
telchinowic [gr. Telchine.s], demony z wyspy Rodos, być może jęj pierwotni
mieszkańcy. Micłi być szczególnie biegli w magii i w obróbce metali. Te złośliwe
demony uchodziły za wychowawców Posejdona; zostały wytępione przez
Zeusa, który strącił je do morza i zamienił w skały; wg innej wersji rażone
strzałami Apollina.
Telefos [gr. Tolepho.s], król Myzji w Azji Mniejszej, syn Heraklesa i arkadyjskiej
królewny Augc. Wkrótce po urodzeniu został porzucony, a jego matka sprzeda-
na w niewolę królowi Myzji, Teutrasowi, który ją poślubił lub adoptował. T. od-
naleźli i wychowali pasterze. Kiedy dorósł, za radą wyroczni dclfickięj (- Delfy),
udał się do Myzji, gdzie odnalazł matkę, a pu śmierci Teutrasa obył tron


Telemach
królewski. Zbrojnie stawił opór Grekom, którzy w czasie pierwszej wyprawy
przeciw -i Troi przez pomyłkę wyl~dowttli w Myzji; został wówczas zraniony w
udo przez Achillesa. Po odjeździe Greków rana nie chciała sil zagoić; wyleczył j~
dopiero po osmiu latach sam Achilles rdzą ze swojej włóczni, wdziiczny zu
wskazanie gr. llocic drogi do Troi. Rzeźba: tl-yz ołtarza pergameńskiego (1. poł.
łl w. p.n.e.).
Malarstwo: fresk rzym. z Herkulanum (1 w. n.c.).
Dramat: Ajschylos, Sofoklcs, Eurypidcs (V w. p.n.e.. tragedie nie zachowane).
Opera: A. Campura, K. Arnold.
Telegonos [gr.], syn Odyscusza i czarodziejki Kirke, urodzony w wyniku
rommsu nawiązanego podczas pobytu Ocłyscusztt na wyspie Kirke.
i)siągnąwszy wiek męski, T. wyprawif sil na ltakF, by wstać uznanym przez
Odyseusza za syna. Kiedy jednak rabował na Itace jego bydło, doszło do walki,
w której zabił Odyscusza nie rozpoznawszy w nim o_jcx. Zrozpaczony zabrał
jego ciało do Kirke i poślubił Penelop. Z tego zwitlzku urodził się heros Italos,
eponim Italii.

Powieść: A. March. Opera: A. Cirua i in.
Telemach [gr. Tolc%nurclro.e], syn Odyscusra i I'cnclopy. ł'ociczas
nicohecności Ody_ scusza, który przebywał dzicsicć lat pod -. Troją, a
nastypne driesi~ć lat tuhtl sit po moriach, f . dorusl i podjyl prób4 ratowania
majtłtku ojca. rahuwancgo przez zalotników Penelopy. Za radą Mentora i Ateny
udnl sit do Nestora i do Menclaosa, by zchrarć inl~ormacjc 0 ojcu.
ł'owrt5ciwszy na Itak~, ustal tam już Odyscusza w gościnie u świniopasa
E:unutjosa. ~. stanttł u buku ojca du walki prvcciw zalotnikum i pr-zycrynil si4
do ich wymorcłowania. ('o śmierci ()dVscusza z ręki Ielegonosa objąl władzy nu
Itacc; nicjasn;t jest sprawa malżcństwa Telcmucha.
Malarstwu: L,. C umbiaso, I'. .1. (~;tics. J. Raoux, Ticpolo.
Dramat: J. G. łlcubcl. .I. I'crinet: cłramal pol.: S. Wyspi~uiski I'utrrut Ortr.sa f
1907). Epos: B. Wagemann.
ł'oczja: It. Aldington. łl. Norman. ł'owicśĆ: F. Fenclon. fł. C'h. Kirsch. Opera:
A_ Draghi. A. C'ampra i in.
Penelopa i Tclemaclr.

Tereus
rclt'usa [gr. %~~lylrouso], nimfa źrcidła w Beocji. W obawie, hy Apollo nic
założył w pobliżu uśrodkn swego kultu, poradziła mu, by udał się do -~ Dclf i
tam zhuduwal swoją wyrocznię. Apollo tak postąpił, lecz póinięj ukarał T..
chowyjąc jej żródłu pud skały.
Tellur [tac.). 1'ZylllSktl pcrsoni(ika~ja Ziemi jako bogini obfitości; było to dawne
italskie bóstwo chtoniczne, identyfikowane pc5źnicj z boginią Term Mater
(Matka Zicmin). Utożsamiano ją także z gr. Ciają, a jeszcze wcześniej z Ceres.
Składano jej na ufiarq świnię i cielną krowę. Przedst,twiano j.a jako kobietę z
dziećmi na kolonach.
Tcmenos ~ I)cifontes.
'1'emida [gr. 77orr~i.s~, bogini sprawiedliwości, lado moralnego i prawa. Była
tytanidą, córką Uranosa i Gai. W małżeństwie z Zeusem, którego była drugą
żon,ł (po Mctis), urodziła --~ hory,
mojry, Astraj4, a także nimfy rzeki Eridanos. Czuwała nad przcstrzcganicm
prawa przez bogów olimpijskich, uczestniczyło w ich naradach, cieszyła si4 ich
wielkim szacunkiem. Według wyubrażcń gr. pod opieką 'r. zntydowaly siE
zgromadzenia ludowe. pokrzywdzcni i putrzebujtJcy pomocy. Służyła swoimi
radami Zeusowi, a także innym bogom, znała sztukę wróżbiarską, ktiwej
nauczyła Apollina; wyrocznia tego boga w -. Dclfach powstała na miejscu p
wcześniejszej wyroczni. Przedstawiano ją z wagą i mieczem. które
symbolizowały sprawiedliwość; na oczach nosiła przepaskę -- symbol
bezstronności.
Rzeźba: tzw. Tcmidu . Ramnn.s (uk. 300 p.n.c.).
Tenes [gr.], krcórki Laumcdonta, i króla Kolonaj Kyknosa (2).
Teofane [gr. Thcnphiuo-~, królewna tracka, córka Bisaltesa. Zakochany w niej
Posęjdon ukrył j~ nu pewnej wyspie. a kiedy jej zalotnicy, dowiedziawszy się.
gdzie przebywa pi~kna królewny. przybyli po nią, Poscjdon zamienił ją w
owieczkę, sam zaś przybrał postać barana. Z tego zwi~zku urodził sil baran o -j
zlotym runie.
Teoklpmenos [gr. Thcoklim~no.s]: 1. Wróżbita, syn Polyfejdesa, wydalony z
Argos za popełnienie zabójstwa; schronił si4 w Pylos, gdzie spotkał si4 z
Telemachem, któremu później towarzyszył na Itak~.
2. Król Egiptu, syn Protcusa i 1'samatc ( I ); chciał uwieść liclent spartańską,
które schroniła sil na jego dworze. Kiedy spotkał sip z odmowa usiłował zabić
swoją siostrę Tconoc ( I ), obwiniając Ją o zmowy z I ł~leną i pomoc w jej
ucieczce.
Teonoe [gr. 7'hoonuc]: I. Córka Proteusa i Psamate ( I ), siostra Tcoklymcnosa
(2); pomogła Helenie uciec z I giptu przed zakusami swego brata.
2. Córka Tcstora, siostra L.cukippc i wróżbity Kalchasa; porwantv przez
piratów i sprzedana Ikarosowi, królowi Karii, po wielu przygodach zostala
odnaleziona przez ojca oraz siostrę i prrywicziona z powrotem do ojczyzny.
Terambos [gr.], pasterz z góry Otrys w Tesalii, wnuk Poscjdona i nimł~y Idotci.
Z powodu rozpowszechniunix złośliwych plotek o nimfach został przez nic
zarnicniony w owada jclunkn, który żywi się korą drzew.
Teras [gr. Thern,s], eponim wyspy Tcrx w archipelagu Cyklady. 1'o śmierci
swego szwagra Aristodcmosa, sprawował władzę w Sparcie, aż do
pcłnoletniości swych siostrzeńców. Póiniej zebrał grupy potomków -.
Argonautów i wywędrował z nimi na wyspę Kalistc, która przyjęła nazwę od jego
imienia.
Tereus --~ Filomcla.
202

T'estios
Terminus [łac. tormir~u.s = znak graniczny]. dawne rzym. bóstwo znaków
granicznych, przc;de wszystkim oddziclyącyd~ pola, a później państwa. Miejsca
kultu I. znuj_ dowoły si4 wsz~dzic, gdzie ustttwittno kamiennc znaki grtmiczne;
ich odpowiednikiem był państwowy kult I. na Kapitolu. gdzie bóg miał swoje
sanktuarium w świątyni Jowisza Najlepszego Na_jwi~kszego.
Tcrpsychora [gir. Tor/zsiohórcr], jedna z dziewięciu --~ muz. uważana niekiedy
za mWkę -~ syren. Poczzllkova-o zakres jej opieki nic był ściśle określony,
później nujczęścicł przyptsYwuno jej palronaO nad tańcem i poczjy liryczną.
Przedstawiano T. z lirą (lub Iletem) w ręku, często w tanecznej pozie.
Tersandros Mgr. Ther.sunclrcr.s], uczestnik wy_ prawy -. Fpigonciw, syn
1'olynejkesa. I'u zdobyciu reb, T. objął evładzE w mieście. Wziął także udział w
pierwszej wyprawie przeciw -. Troi. zakończonej wyl,ldowaniem w My~ji, gdzie
zginął w walce z ryki Tclcfosu.
Tersytcs [gr. Tlmr.citc.e], hohatcr gr. rudem z Ftolii. znany r brzydoty,
tchórrostwn, głupoty i bczczclnou-i. Pod 'l rojcł hodżc~ał GrekÓw do buntu
przeciw Agamcrnnonowi i do zmicchania obl~irnia, za co został obity kijem
przez Odyscusza (wg innej wersji - nawet zabity). Zgintlł od uderzenia puści
Achillesa, gdyż srydził z jego miłości du umicrającc,j I'entezylci i wyłupił ociy
kon'Tesmoforie [gr. Tho.snmphGricrJ. trzydniowe świpto atteńskie ku czci bogini
1)emctcr obchodzone od jedenastego do trzynu,tego dnia miesitlca Pyanepsion
(paździcr_ nik-listopad). C'clcm uroczystych cercmonii było rapewnicnic
urodzaju zbdnia przygotowywano miejsce na odbycie uroczystości i wynoszono
obozowisko cłla kobiet, drugi dzień był przeznaczony na post. trzeci, zw.
KcrlliKeneiu (dzień pi~kncgo putomstwa), był poświecony nic gnanym nam
bliżej obrzt`dom dukonywanvm przez kobicty.
Tespios [gr. 77osyin.sJ, król. eponim miasta I ospic w ftcocji, syn h.rcchlcusa,
króla Attyki, założyciel królestwo hcockicgo. Na skutek podstępu l ., I lerakles,
s<łdzyc. ic lo test ta sama w~ybrnna przez nier~o cłziewczyna, połączył sil z
jego pi~ćdzicsi~cioma córkami. ktbrc później urodziły pi4ćdzicsi4ciu synów;
wi~k,zość z nich wywędrowała nzahó_jstwic jego dzieci. które miał z Mcgarą.
hestios [gir. 77neetiu.s]. król 1'Icuronu w flolii, syn Dcmonikc i Arcsa. I3ył
ojcem
Terpsychora. Tethys
wielu znanych postaci mitologicznych, m.in. Altci, Ledy. Zabił jednego ze swo-
ich syni>w, Kalidona, niesłusznie pos~dzając go o kazirodztwo. Z rozpaczy
rzucił się do rzeki, którą nazwano jego imieniem (później: Achcloos).
Tethys [gr.], lytanid,. jedna z bogiń morskich, córka Uranosa i Gai; poślubiła
swego brata Okcanosa i stało si4 matką wszystkich rzek świata oraz nimf mor-
skich Okcanid. Mieszkała na najdolszym Zachodzie; wychowywała Ilerp, który
oddała jej pod opick4 Reja podczas walki Zeusa przeciw Kronosowi.
T'etyda [gr. 77n%ti.sJ, najsławniejsza z Nereid, córka Nercusa i Doris;
odznaczała sil niezwykłą pięknością. Wychowywata ją bogini Bera, której T.
odwdzi~czyłu się, m.in. opiekując się Hefajstesem, którego rozgniewany Zcus
zrzucił z Olimpu. T. odtrąciła Z.c:usa i Posejdona; wg innych przekazów obaj
bogowie zrezygnowali z zalotów, gdyż, wyrocznia wyjawiła, że ~h. urodzi syna
pol~;żniejszcgo od ojca. Poślubiła wiec śmiertelnika PeIcusa, który posiadł ją
mimo jej oporu i prób przybieraniu pracz nią coraz to innych postaci. Na weselu
Pelcusa i T. byli obecni wszyscy bogowie, nie zaproszono jedynie Eris, która
nicspodziew,nie przybyła i powaśniła trzy naj_ pi~kniejsze boginie - I-lerę,
Afrodyt i Artcmid4. Owocem małżeństwa Pclcusa i T. był Achilles. dla którego
T. starała sil uzyskać nieśmiertelność. podobnie jak cłla wcześniej urod-ronych
dzieci, które umarły wskutek jej zabiegów. Stało się tu powodem zcrw~tnia jej
małżeństwa z Pclcusem. Achillesowi zdołała zapewnić jedynie odporność na
ciosy. zanurzając jego ciału w Styksie. Kiedy Achilles, zgodnie ze swoim
przeznaczeniem znalazł siF w obozie gr. pod Troją, nieustannie ochruni;tła go,
o(iaruwując mu m_in. ihrni~ wykutał przez Hcfajstosa; po
wstrzymywała go tei. od pojedynku z Hektorem, gdyż wiedziała. że wkrótce po
nim sarn zginie. 1'o śmierci Achillesa opiekowaht się jego synem Ncoptolemo-
setn.
Rzeźba: rh. Banks.
Malarstwo: pelika czerwono(ig. (ok. 560 p.n.c.), fresk rrym. z 1'ompejów (1 w.);
G_ Romano, D. C'reti, J. Ił. Tischbein (st.), .1. A. D. Ingres i in.
Poezja: zob. Pclcus. Opera: C'h. W. Gluck.
Teukros [gr.J: 1. Protoplastu królewskiego rodu trojttńskicgo, teść Dardanosa.
1'rzeważnic uważano go za syna frygijskiego boga rzeki Skamander i Idai, nimfy
góry Ida. Według innej wersji przybył do Troady z Krety lub Attyki.
2. Uczestnik wojny trojańskiej (-y Troja), najlepszy łucznik gr., syn Tclamona i
Hezjony, przyrodni brat Ajasu (1 ). W walkach z Trojanami zabił wielu wrogów;
walczył, bez rozstrzygnięcia, z Hektorvm; znalazł się wśród wojowników, którzy
dostali się do Troi we wnętrzu -i konia trojańskiego. Kiedy powrócił na Salaminę
bez Ajasa, który popełnił salnobOlstwo, Telamon wypr~dził go, zarzucając mu
niewierność i tchórzostwo. Udał siq wówczas wraz z towarzyszami do Syrii, do
króla Bclos:t, który właśnie podbił Cypr i zezwolił 'T. nn osicdlenin sil tam. T.
założył na C'yprzc Salaminp C'YprY.)ską. Według innej wersji próbował po-
wrócić n:t ojczystaa Salamim ale odparty przez bratanka Eurysakcsa,
wywędrował do Hiszpanii, gdzie założył przyszłą Karlagenc~.
RzeYba: W. H. Thornycrol't. Dramat: I?. Kiinig.
'Teutras [gr. Tcrithrcr.sJ, król Myzji, dotkni~ty przez Artcmid4 szaleństwem i
trądem jako karą za zabicie dzika mówiącego ludzkim głosem. f'o uzdrowieniu.
n204

`Tezeusz
opiekował się Auge (lub ją poślubił). Po jego śmierci tron Myrji objął Tclefos,
syn Auge i łleraklesa.
Tezeusz [gr. Th('S'F7%S~, narodowy bohater ateński, syn Ajgcusa (lub
Posejdona) i Ajtry. Dzieciństwo spędził w Trojzetlie pod opieką matki u swego
dziadka Pitteusa; już wówczas wykazywał niczwykłą odwagę. W szesnastym
roku życia z mieczem pozostawionym mu przez ojca ruszył do Aten, zabijając
po drodze różnych bandytów i potwory nękajttce ludność, m.in. Perifetesa.
Sinisa, Skirona, Prokrustesa. Ajgeus rozpoznał syna po mieczu. uznał go oa
następcę i wyFędził przebywającą tam czarodziejkę Medep. Teraz T. musiał
stoczyć walkę z pięćdziesięcioma synami Pallasa (4), którzy zamierzali objąć
dziedzictwo po stryju Ajgcusie. Pokonaws-ry Pallantydów, T. zgłosił się
dobrowolnie do grupy siedmiu młodzieńców i siedmiu dziewcząt wysyłanych co
dziewięć (luh siedem) !at n~a Kretę jako ofiara dla Minotaura, nałożona na
Ateticzyków przez Minosa za zabicie jego syna Mtdrogcosa. Zdołał zabić
potwornego Minotaura z pomocą córki Minosa Ariadny (wg niektórych wersji
mitu dzięki pomocy Amfitryty, która podarowała mu świetlistą koronę) i wraz z
królewną uciec z Krety. Dopływając du Attyki, T. zapomniał zmicnić, zgodnie z
umową, czarne żagle na białe, które miały być znakiem zwycięstwn; zrozpaczony
Ajgcus sądząc, żc wyprawa skończyła się klęską, popełnił samobójOwo. Po
śmierci ojca, 'f. zjednoczył Attykę, stworzył jednolitą organizację państwową i
ustanowił Ateny stolicą. Wrniósł wiele budynków publicznych oraz podbił i
przyłączył sąsiednie miasto Megarę. Stoczył zwycięską wojnę z - Amazonkami,
które najechały Attykę, by uwolnić zdradziecko porwaną przez T. królową
Antiopę (lub Hip_
politę). Po jej śmierci, T. poślubił Fedrę. lJczcstniczył w wyprawie -.Argonau-
tów, w polowaniu na - kaliduńskiego dzika, a także u boku swego przyjaciela
Pejritoosa w walec Lapitów z -. ccntaurami. Wraz z Pejritooscm, T. porwał rc
Sparty Fłclenę jako małą dzicwezynkę. Stało się to przyczyną najazdu jej braci
Dioskurów na Attykę. ('óźniej T. z Pejritooscm wyprawili się do łladcsu, by
uprowadzić żonę władcy Podziemia, !'erscfonę. Zostali jednak uwięzieni; T.
uwolnił Herakles, Pejritoos pozostał tam na zawsze. ł'o powrocie do Aten, T.
został pozbawiony tronu, opuścił więc miasto i udał się na wyspę Skyros, gdzie
został podstępnie str<łcony zc skały przez króla Lykomedesat (wg innej wersji -
przypadkowo zabił się w górach). !'o wojnach perskich, Kimon odnalazł
ogromny szkielet rycerza na wyspie Skyros; uznawszy, żc s,t to szczątki T.,
przeniósł je do Atcn, gdzie zbudowano dla nich rodzaj świątyni grobowej, tzw.
Tezejon. I3ył to jcdnoczvśnic azyl dla zbiegłych niewolników i ściganych
biedaków. Święto ku czci T., który został uznany za bohatera narodowego.
obchodaono w Atenach c5stnego dnia każdego miesiąca. Zob. Ariadna. Rzeźba:
relief na metopie Skarbca Ateitczyków w De)fatch (ok. S00 p.n.c.), pła-
skorzeźba na tnctopic świątyni Iłcfajstosa w Atenach (4S(1 44S p.n.c.). A.
CanoVa 1 ln.
Malarstwo: attycka oml'ora czarnolig. (54(? 530 p.n.e.), rzym. fryz z Herkulanum
luk. 74-79 n.c.), N. Poussin, C. van Loo, O. Kokoschka.
Dramztt: P. Cornclis zoon 3looft, F. 3?. Rumbach, V. Munti, A. (vide, M. Your-
ccnar i in.
Gpos: G. Boccaccio.
1'owicoa: E. Farjeon, 3',. Jirgal. M. Renault i in.
205

Tiberinus
(>pera: .I. 33. t_ully. A. Draghi- G. F. I3iindcl. U. Milhaud, M. Mihaluvia.
'I~iberinus ~ I yhcr.
'I-ibcris ~ l-yher (2).
hifvs [gr. l-iplr.rs], pierwszy sternik okrętu Argu (-~ Argonauci); swojej sztuki
podobno miał się uczyć od setnej Ateny. Imarl na wybrzci.u Morza Czarnego,
ev kryu Mariandyni>w przed przybycictn okrctu cle Kolchidy.
Tisamcnos ~gr.J, bohater sparUniski, syn ()rcs~csa i I Icrmiony, panował w
Sparcie ni. cło wtargnięcia Ltm -. Ilcraklidów. I'óżnicj udt się ze swoimi
poddanymi nn pn. wyhrrcic I'cluponezu, by osiedlić się w kroju Duńczyków-
którzy jednak stawili opór priybyszom. '1-. poległ w walce, Iecz jego wojownicy
odnieśli iwycięstwo i zawłar;ł nazwali Achaj;ł. Królem zastal
wówczits nttjsW rszy syn Tisamcnusa. Komctcs.
1'itonos Mgr. 77rlrunu.r~, kri>Icwicz trojański, syn króla I.aomecionta i Strymo,
starszy brat 1'riamti. Z powodu jego urody zakochała się w nim i porwała go
bogini Eos;
urodziło mu dwóch synów: Memnona i Emationtt. Eos uprosiła dla l . nieśmier_
tclność, Iccz zapomniała o uzyskaniu dl;tń wiecznej mlodości. T. w miarę upły-
wu czasu cortt~. bardziej kurczył się zc starości, ar wreszcie bogini z litości za-
micnił~t go w świerszcza.
Tityos Mgr.], gigant, syn Z,cusa i Elary. wydobył się z ziemi, gdzie Zeus w
obawie przed zazdrością Iłery ukrył cięźarntł Elarę. Został przez Zeusa miony
piorunem lub, wg innej tradycji, zabity strzałttmi Apollina i Artcmidy, gdyż z
poduszczenia Fiery próbował zgwałcić Latonę. Po śmierci został wtrącony do -~
Tartaru, gdzie dwa sępy nieustannie wyszarpywały mu wciąż odrastajyctł wą_
trobę.
'1'lepolemos [gir.], syn 1-łeraklesa i Aslyoche; brał udział w wojnic trojańskiej (-ł
Troja), zginął z ręki Sarpedona (3). Wcześniej uczestniczył w wyprawach --.
Heraklidów na Pcloponcz, po czym osiedlił się w Argos. Ponieważ jednak zabił
w czasie kłótni (lub przypadkowo) swego stryjecznego dziadka Likymniosa,
musial opuścić to państwo. 1'rreniósł się wraz z żoną 1'olykso (?) na wyspę
Rodos i załoźył tam trzy nowe miasta .
Toas [gr. Thnu.s]: 1. Król wyspy Lemnos. syn Dionizosa i Ariadny, ojciec Ilyp-
sipylc, która ocaliła mu życie podczas rzezi mężczyzn dokonanej przez kobiety z
lej wyspy. Uszedłszy z Lemnos schronił się w l-aurycizic lub na Chios.
2. Król Ttturydy, niekiedy uloższtmittny z T. ( I ). Zgodnie z jego rozkazem
Orcstes i Pylades mieli zostać zabici przez Iligenię w olierze dla Artenudy w
'Taurydzic. Jednak wszyscy troje zdolali uciec stamt;łd wr.z z posągiem bogini.
3. Bohater etolski, konkurent do ręki Iłclcny, uczestnik wojny trojańskiej (-j
Trojx), znajdował się wśród rycerzy ukrytych we wnętrzu ~ konia trojańskiego.
206


'~rofanios
Po powrocie spod Troi osiedlił się w Bruttium w Italii (ub w Etolii.
Trazymedcs [gr. Thras_vnudcs], uczestnik wojny trojańskiej (- Troja), syn Ne-
stora. Walczył z Memnonem o ciało poległego brata Antilochosn. Po wojnie
powrócił do E'ylos.
Triptolemos [gr.], bohater cleuzyjski (-> I leusis), wg jednej z wersji mitu syn
króla Kclcosa (I ) i Melanęjry. Z wdzi4czności za gościnę w ich domu bogini
Demctcr dała T.
wcir zaprz~żony w skrzydlate smoki, na którym podróżował po świecie, ucząc
lucłzi uprawy zbóż. Ku czci Demetcr miał ustanowić świto ~ Tcsmoforic. Pu
śmierci zvliczono go do grona sędziów podzicnuiych.
Trofonios [gr. Troplrrirrio.rJ, Itcros bcocki, sławny bucłowniczy; syn Apollina i
Fpikasty; zabił swojego ojczyma - Agamcdesa. Po śmierci T. ustanowiono w
Lehadei, w Beocji, wyrocznię, gdric miał przcbywttć w postaci w4ża.
Dcmeter, 'I'riptulemos, Kora (Persefonu). Relicł z Eleusis.

Troilos
"_ G~` ~Ih ~~ t` s ~~~~~-~'
( iS ~ a Z
`,~ t ~ . , ~~- ,
- - ~-9 l _ ,
.._ _ ,, _
,ur, ..
.v.. : v v %~ . t'.W
i
L.~sadzkW lchilYes~ na Troilosa
Troi los [~r.J. naymłodszy syn I'riama i Hckahe (wg innej wersji mitu jego ojcem
mial hyć Apollo). Przepowiednia glosiła. ic gdyby T. dożył wieku dwudziestu lat.
(irccy nie moglihy zdobyć hroi~ Labil go nchillcs w pobliżu Bramy Skajskicj lub
Ici wziył du niewoli i złoiył w ulicrre.
Malarstwo: attycka hydria czarnolig. (ok. 575 p.n.c.). umfore lyrrcńska (ok. 570
OO p.n.c.).
DranrU: Srckspir Tnoih~.s i hro.csrcla (ok. 110 IO09).
I'oczja: G. C~hauccr.
Olcra: W. Zillig, W. Watton
~hroja (gr. TvniuJ, Ilion, główne miasto fry~Iskic w Troadzic na wybrzciu /~zji
Mnicj_ siej, położone między rzekami Skamandcr i Simocis, miejsce akcji
I/icac/r Humcra. Według mitu Dardanus, syn Zeusa. założył Durdani~ na pn.
wschód od T. i poślubił ce>rk4 miejscowego króla -I eukrosa ( I 1. Wnuk
Dardanosa, Tron, był władca eponimem Troudy oraz ludu trojańskicgo. Jego
syn Ilon, mi4dry góry Ida a morzem, zalożył mitisto zw. od jego imienia łliun lub
od imienia rrosts T.: twierdza trcpuiska nosiła nazwy Pcrgamon. Syn łloaa -. 1
,somedon(t), rozszerzył grunice ptuistwa trojtnskicgo. przyltłciujiłc
208

Tyber

wiele innych miast. Zewnętrzne mury T. mieli dla Laomedontbogowie Posejdon i Apollo. Za panowania najpotężnicjszego, ostatniego z
królów T., Priama, doszło do dziesięcioletniej wojny z Grekami, w której wyniku
1'., mimo i.e bronił jej wielki Hcktor, została zdobyta i spalona. a wszyscy
mężczyźni zabici, pozostałe przy życiu kobiety i dzieci uprowadzone do niewoli.
Przyczyną wojny miało być uwiedzenie i uprowadzenie przez Parysa pięknej I
leleny, żony Menelaosn. Koalicja państw gr. pod wodzą Agamemnona odniosła
zwycięstwo nad T. i pp sprzytnicrzeńcami dzięki podstę_ powi i ~ koniem
trojańskim. Z rzezi mężczyzn ocalał jedynie Antenor, uważany za stronnika
Greków, oraz Eneasz, który wraz i,e starym ojcem i garstką towarzyszy
wydostał się z płonącej T. Według tradycji 1. miała zostać zburzona w I 184
p.n.c. Wykopaliska archcologiczne rozpuczęte w 1870 n.e. przez Schlicmanna
na wzgórzu I lisarlik w Turcji odsłoniły dziewięć warstw osadniczych miasta,
które powszechnie utożsamia się z T.; warstwa VII A miała być T. Homcrową,
której zniszczenie i pożar datuje się właśnie ntt ok. 1200 p.n.c.
Rzeźba: fryz Hcroona (2. pał. V w. p.n.c.). Malarstwo: Koń Irojcrti.só-i fresk
rzym. z Domu Liwii na Palatynie (1 w.), freski z 1'ompejów (2. poł. 1 w.), G.
Romano, L. Carracci, I'icpolo, L. C'orinth. Dramat: EurYpides Hnkube (424
p.n.e.). Trojuttki (415 p.n.c.), Seneka (mł.) Trnjctttki (przed 65 n.c.); J. Millet. N.
Pradon, J. E. Schlegel, h'. Werfcl, .I. Ciiraudoux, J. P. Sartre i in.; dramat pot.: J.
Kochunowski Od/nwrn lm.slnw ,~rccHich (1578), S. Wyspianski ,4ohillci.s
(1903), W. Grubinski I'iykttu flclena albo u =tnicatto.oci /unrnckiw Inc_c/cyj
.siy trojrtr (3919), A. M. Swinarski Tyrlo~iu Irojunska ( 1944 57).
Epos: Homer llindn; Joseph von t'xeter, Konrad von Wiirzburg, T. Wrothe i in.
Poezji: W. Morris, J. Mnselield i in. Powieść: Dares Frygijczyk (V w.), Diktys z
Krety (V w.); R. Lefćvre i in.
Opera: C. Merulo, H. BcrliFilm: Helorta trujuti.sku ( 1956). Kott Irojań.ski (196?).
Tros [gr.], bohater troj~uiski uważany z~ jednego z założycieli 'troi, której nazwa
miała wywodzić się od jego imienia. Był wnukiem Dardanosa, mężem Kalliroe
(4), ojcem Nosa, Assarakosa i Ganimcdesa.
Tryton [gr. 7~rilott], bóg morski, uważany rwyklc za syna Poscjdona i
Amfitryty. Przedstawiany w postaci ludzkiej, z pudwójnym ogonem rybim,
dmuchał w ogromną konchę, szczcgblnie w czasie burzy. Według mitu
bcockiego f., który zaatakował kobiety kałpiącc się w jeziorze podczas święta
Dionizosa, ~ustał zabity za pogwałcenie tej urocrystości. Jego imię niekiedy nw
zmoczenie zbiorowe i określa bożków z orszaku Yoscjdona.
Rzeźba: Ci. L. Bernini, T. Vincotte. Malarstwo: attycka amfora cznrnolig. (540
p.n.c.), A. B(>cklin.
Turnus [łac.], król italskiego plemicniat Rutulów, syn króla Dttunusa. brat nimfy
Juturny, narzeczony Lawinii; o prawo do jej ręki stoczyl walkę z ł:ncaszem,
bowiem Latinus, ojciec Lawinii. przyrzekł j4 za żonę 4'. prred przyhycicm
Encasza do Lacjum. Zginył w pojedynku.
'T'yber [3ac. Tibnrinu.s]: 1. Bóg, cpunim rzeki Ty ber; wg mitu syn Jxnusa i
nimfy Kamasenc.
2. Legendarny król Alby lub Wejów. potomek Eneaszu; miał utonąć w rzece
Albula, któr4 nazwano od jego imienia Tiberis (Tyber).


1'vchc
Ilwt'łychc [gr. 'l:i uhoJ. pcrsonitikacj,t szcz~śliwcs!o prrypndku. pomyślnego trafu,
losu. Nic inana Ilomcrowi. szczególnego zn;tcrcni,mahrał,I w okresie
hclleni,lycznym i rivm. ł~U~isamiano ps z rzym. I ortunał. .Ink" hogini miast_
prawic w każdym, sttmi,mo jcl posągi: przedst~nvinno jtł i wieńcem i wież i
murów n:I ołowic. mCStu ttll.ic i rogiem obfitości lub steI Clll.
Rrciha: Futychidcs (ok. 300 p.n.c.). 'Vł,II,Irstwo: I'. P. Rubens, Ticpolo.
I'ydcus [ęr.j. ucrcslnik wyprawy -j Siedmiu
przeciw l chom_ syn Ojncusa i ł'cribui (?), c,jcicc ł)iomcdcsa. W młodości
popełnił nu~rdcrstwo_ ia co zuslnł wygnany i Kalicdnu: u<1,I1 sil na dwór królat
Argos_ Adr.IStusa, gcłiic spotktlł sil z Polynykcsem wyp~dionym z Tch. Ohyd
waj zoatali ocivsicicni zc rhrcuini przez Adr,ISIOS.I. otroymali za żony jego
córki i raicm r nim wyruszyli przeciw Tebom. ('hc.łc dowieść swppej diielności,
T. walcyl po Imlci z nnjmeżniejszymi spośród
Tcban, zwyci~iując ich. Wreszcie został śmiertelnic zraniony przez Mclanipposa.
ktwypił mózg. ł'rzejcla wstrętem Atenn pozhawiłn ~o wówczas obiecanej nicśmicr-
tclności.
T)'CSiCS [gr. 77yrc-.w.c]. król Myken. syn I'clopsa i I lippodamii (I j, bliźnia-
c~y brat Atrcusn, z którym wspólnie zabili swego przyrodnic~u bratu Chryzypa
(luh Plejstenesa) z namowy Hippodamii. Nast~pnic uciekli do Myken do króla
Stenclosa (2)- po którym Atrcus onjął tron królewski. Kiedy T. uwiódł swoja
hratow,ł Acropc, Atrcus z zemsty podał mu na uczcie ciała jego dzieci
(..hicsiada Tycstcsntlstcpnic udał sil do Sykionu, gdzie w kazirodczym związku z własną córkzt
ł'elopią spłodził syna Ajgistosa, który dorósłsiy zahił Atrcusa i zwrócił tron ojcu.
210

tvtanidv
l'ragcdia: Sencka (mł.) 7:ro.etos (przed 65 p.n.e.l, 1'. .I. C~rebillon. .I. .I.
Bodmcr, I_. 'Crónlc, I 1. ('ITyfon ~~r. Trphńn lub TryhoGs~, potwór, syn Ciai i I art~tru. Według innej
wersji mitu miał hyć synem Ikry spłodzonym bez pomocy pierwiastka męskiego.
Był to olbrzym o stu pttszczuch, z w~i.ami zamiast nóg; wzrostem przcwyżsiał
góry. Kiedy v.;uttukowal Olimp. bogowie uciekli aż do Egiptu, jedynie Zcus i
Atentt stanęli z nim du walki- I'o ciężkich zmganiach Zeus zdołał wreszcie
swoimi piorunami pokos. go nu gurze Nysa. późnicj, gdy potwur uciekł na
Sycylii. przy_ walił go Gtntl. Odt~d wci~~ zieje płomicniami przez krater
wulkanu. T. spłodzil z Echidnu roinc potwory. m.in. hydrę Icrn~jską,
C'hryzttora, Chimcrt. Cerbera, Laduna ( I ).
'Tyndarcos ~gr.J, hohW cr spartański, syn Ojbttlostt i Gurgufone, polubił w
K;tlidunic Lcd~, córki 1'cstiustt, i odzyskal riń~_ ki pomocy Heraklesa zngurnit
te przez łlippukuona królestwu spartańskie. Dziećmi T. byli fornrtlnte:
Dioskurowie. Iłelcna i Klyt;tjmestra, pkkolwick ich luklycznym ojcem miał być
Zeus, kury pul~lczyłJsi~ z Ledtl, przylawszy posW ć łttbcdzitt. Inb. I-oda.
'Tyra [gr.], siwka Salmuncusu i Alkidike; została uwiedziona przez I'osejduna.
ktc>'Y ht'r.ybrttł postać jej ukochanego boga rzeki Enipcus. Z tego zwitłzku
przy,z,li na świat blii.niacy I'clias i Nclcus, klin-ych purzuconu z rcr~karu
okrutnej maruchy T., Sidcro. Kiedy chłopcy dorośli- uwolnili matkE zabijnj~c
Sidcru. Wówczas 1. wyszła za mąż ra swego wuja Krctcusa i wydala na świat
Ajzuna i I=cresa. Tysbe ~ Yyram.
'hytani [gr. 7'ioino.e]. sześciu synuw lJr;tnosa i Ciei, rtid bogów sl;trszych od
Olimpijcrykow. We~$ug łłezjoda (VIII w. p.n.c.) nasili imiona: Okcanus, Kojos,
Krics. Ilypcrion. Japetos i Krunos. Zostali wtr~ceni przez Uranusu du -I ttrtaru:
kicdy jednak Kronus okalcciył Urtnusn i pozbawił władzy, zostali przez Krunostt
oswobodzeni, a nast~pnic pokonani prze? Zcusst i Olimpijczykow i na iawszc
uwi~_ zicni w I~artarze. 1'uł;scxyli ,iE re vwmimi siostr;tmi -~ tytanidami i
spludzili ruino bóstwa.
tytanidy [gr. 7'itcuriclc,c], szcsć cc'~rek l;r;mc~sa i Gai: wg łlezjoda (Vlll w. p.n
~.) nosily imionai: '1-ep (lub l-ij;tł, Rya. I-emidtt. Mnetnozyw, Fphc (') i Tclhys.
W zwi<łzkach zc swoimi braćmi -~ tyt;tn
U
Ukale~un [gr. Ou/dorn znttj_ dował si4 w ~ Troi. w sąsiedztwie sicdziby I~.nc;tsza.
UlISes --~ Odyseusz.
Urania [gr.]: I. Jedna z dziewi~ciu -j muz, opiekunka astronomii, przedstawiana z
kulą niebieską (globusem) w rpce.
2. Przycłomek -. Afrodyty.
Uranos [gr. l)rrronus], personifikacja Nieba, małżonek i brat Gai. Według
niektórych wersji lJ. był synem Gai, wg orfików
(-~ Orfeusz) oboje byli synami Nyks. Z małżeństwa U. i Gai urodziło si4 sześciu
-ł tytanów i sześć - tytanid, trzech -. cyklopów oraz trzech -~ hekatonchejrów.
Na prośby Gai, która nic chciała już więcej rodzić potomstwa, najmłodszy z
tytanów, Kronos, okalcczył sierpem U. i pozbawił go władzy. Według jednej z
wersji mitu - U. miał być pierwszym królem Atlantów (-j Atlmtyda)
wprowadzającym do tego kraju cywilizacjE.

urania. Fresk z Herkulanum.

W
Vciovis (łac.], Vediovis, dawny rzym. bóg Podziemia i śmierci, do pewnego
stopni. przeciwicńs-two Jowisza. PÓźniej utożsamiano go z Apollinem, jego
świątynie znajdowały siq na Kapitolu i na Wyspie Tybrowcj. Rozci;łgał swoją
opiekę na bagna i wulkany.
Venus - Afrodyta.
Vertumnus [łnc.~. Wertumnus, bcig rzym. wszelkich przemian wegetacyjnych,
prawdopodobnic pochodzeni. etruskiego. Obdarzony zdolnością przybierania
wszelkich postaci. Według Owidiusza (I w. p.n.e.-1 w. n.c.) miał poł;tczyć się z
boginią Pompną. Był opiekunem roślinności, a przede wszystkim drzew
owocoevych. W Rzymie ku jego czci ohchodrono w pai.dzicrniku święto
Vcrtumnałi;i. Jego posąg znajdował siq w dzielnicy etruskiej, u wejścia n;fi
Forum. i'rzcdstawiano go j;sko młodzieńca z wieńcem na głowie i rogiem
obfito5ci w ręku.
Vcspcr --> Hcsperos. Vesta --a Hestiu. Victoria -~ Nikc.
Virbius [3ac.~, bóstwo ilalskic zNi1zanc kulIcm z bogini1 Uian1; ntiyjscem owego
kultu byl owicty duj Diany Ncmurcnsis, czyli L.conej (w Arycji, na hrregu jcriu-
ra Nemi, w pohliiu Rzymu). W'cd3ug mitu V. by3 wakrzcsmwm prvcr
Asklepiosa, ne proobo 3)iany, ~ Ilipp<>litcm zabitym przez sploszune konie. I
tego powodu, wg tradycji. konie nic miały wst~pu do owego g;iju.

WenusAfrodyta. Wertumnus -~ Vertumnus. Westa -1 Iłcstia. Wiktoria -> Nikc.
Wulkan -> llcfajstos.

z
Zagreus (gr. l)=oXneri.a]. syn Zeusa i Per_ sclcmy, któremu ojciec zamierzał
przekazać włado~ nad światem; opick~ nad nim powierzył kurclom, obsię zazdrości Ilery. .Icdnak bogini odnalazła dziecko i kazała je porwztć -~
tytanom. którzy, mimo iż chłopiec przybicrtH różne kształty. poćwiartowali go i
pożarli. Ateny ocaliła bijIc luh samego Zeusa, stało sil zarodkicm nowego boga Dionizosa. Mit o śmierci
Z. i narodzinach Dionizosa nnlciał do misteriów orfickich Orfeusz).
Zefir [gr. D=opfrrrn.c, łac. Fur~mius], bób wiatru znch., syn bogini Eos; był
zwiastuncm wiosny, opiekunem i.cglarzy. Według mitu synami Z. były szyb-
konogic rumaki Achillesa. Ksantos i Balios.
Zetcs -~ Borcadzi. Zetos -~ Amtiun.
Zeus [gr. D=cri.s~, ojciec i król bogów oraz ludzi, wladca Olimpu, hóg zjawisk
nicbicskich, światła, popodncgo nieba, deszczu, piorunów i hurt. Jego pahto
rnajduwał sil na szczycie Olimpu. skyd rz~dził świntem, utrzymujttc w nim ład i
sprawicdliwość. Do gł. funkcji Z. nnleżttło czuwanic nad dochuwywttnicm
przysiatg, przcstrzcganicm praw gościnności, posranowanicm władny
królewskiej i porządku spolecznego. Ponad Z. stalo jedy_ nic niezmienne
Przeinaczenie (mojry, Fatum), później z nim utożsamiane. C~~sto wyst4pow~rł
jako surowy pogromca zbrodni i wszelkich nadużyć: był sprawcą potopu nziemi pko kary za
wystppki ludzkie, ukarał także Promctcusza za krttdzicż nenia i obdarowanic nim
ludzi. Był najmłodszym synem tytanit Kronosa i tytpodst4powi ocaliła nowo narodzoncgo syna przed pożarciem przez Kronosa.
Urodzil sicz na górze ldtt lub Ajgaion na Krecie. Okres nicmowlcctwa spFdził
pwłasnym mlekicrn. Kiedy Z. dorósł, zmusił ojca do zwymiotowania połkniętego
rodzeństwa, które później pomogło muRw wttlcc przeciw Kronosowi i innym
tytanom. Po dzicsi4cioIctnicj walec, Z. na czele Olimpijczyki>w wyparł tytanów
z nieba i uwolnił z Tartaru ~ hckatonchejrów i ~ cyklopów, którzy obdarowali go
wykutymi przez siebie gromami i błyskawicami. Wspierany przez Olimpijczyków
musiał z kolei stoczyć wtrlk4 z ~ gigantami (-~ gigantomachia). Z. prowadził naj_
bujniejsze spośród wszystkich bogów olimpijskich życic erotyczne. Miał kilka
żon z grona bogiń: Metis, Tcmidę, IlerE; łączył sil także z innymi boęiniami, jak
Dione, Eurynomc. I_atona. Demctcr. płodzac z nimi liczne potomstwu.
Najważniejszy i najtrwalszy okazał się jednak jego związek z własną siostr;t. 1-
łertl. która urodziła mu Iłebe, GjlcjtyJę i Arcsa. NawiązywH również liczne
romanse z kobietami śmiertelnymi, m.in. z Alkmcną, Dnnac, lo; zc związków
tych rodzili sil herosi, m.in. Herakles, 1'crscusz, Tantal. Uwodząc ziemianki
przy_ bicrał c~.~sto postać zwierząt (byka. łabędri;t). Ulubionym ptakiem Z. był
214

Złote runo
złoty wiek
orzeł. Kult Z. rozwinzlf sil wc wszystkich kry ach gr., szczególnego znaczenia
ttabrxł jednak w Oiimpii, gdzie znajdowała sit wspaniała, puświpcuna mu świąty-
nia ze słynnym posttgicm dłuta Fidiasza. Odbywały się tam ugc5lnusZreckie
igrzyska ku jego czci. Rzymianie utożsamiali Z. z J o w i s z c m [tac. luppiter,
dopełniacz, Ioai.s] _ bogiem nieba.
Rzeźba: brelzowy posrlg Zeusa miotnjącego pioruny (V w. p.n.c.), nie zachowa
ny posąg Geu.ru Olimyij.cl:iogu Ficiiasm (V w. p.n.c.), metopa z llcryonu w Se-
linuncic (puł. V w. pn.c.). .n~~mstinc~ di Dttcciu.
Malarstwo: rzym. fresk i I'umł~cj~iw (1 w.), I. di I3artulu. i1. C'arrucci, Ci. F.
Watts. L. ('urinth. P. Vcrnncse i in. I'owicoa: M. Druou.
Opcrta: N. A. Strungk, .I. F. (~alliardi i in.
Złote runo, runo cudownego bat rana. oliuruwancgo Friksosowi i Iłcllc pnez ich
matkę Ncicle (lub przec Zeusa) w celu umożliwienia im ucieczki przed okrutny
macochz! Ino.
słoty wiek, według poety Ilez_jocłu (ok. VII w. p.n.c.) poprzednie pokolenia
ludzkie żyły W szc/tlsliwszych epokach niż obecne. Pierwszą z nich.
najwspanialszą. była epoka zw. złotym wiekiem, kiedy na ziemi rządził Kronus.
Ludzie ivli bez wojny, trosk, cierpień i chorziemia dostarczafa wszelkiego rodzaju pokarmów, nikt nic musiatł pracować ani
trudzić się. panuwała uczciwość i spruwic<łłiwusć. nic znano kradzieży ani
gwaltu, nic było sądów ani wojska. Stopniowo z_w. ustE_ pował gorszym:
srebrnemu, br,yowcmu. wreszcie żelaznemu, który obecnie irtnujc na ziemi.
Niektórzy poeci sttiroi.ytni włtl_ czyli tu jeszcze wiek bohaterów, tj. cpok~
wojny trojańskiej (-. ~Troja) i tcbańskicj. Malarstwo: J. Zucchi. .I.
Rottenhammer, Cornclisz van i-3aurlcm, .I. A. Kuch i in. Dramat: Th. Hevwood.
Poezja: F. Schiller. Opera: /~. Ferrabosco.
Pos1g zeusa. t'

Słowniczek terminów
sporzadził Witold Szc~~sny
A
agora, w miastach gr. leżący w centrum rynek, najczęściej czworokątny,
stanowi~cy ośrodek życia politycznego, religijnego i handlowego;
odpowiednikiem a. w Rzymie było forum.
akropol(is), w starożytnej Grecji miasto lub jego część położona na wzgórzu; w
zaicżności od epoki a. miała charakter obronny lub kultowy; słynna a. ateńska
(Akropolis ateńska) przekształciła się w VI w. p.n.e. z ośrodka władzy
królewskiej w centrum religijne; do dziś zachowały się m.in. takie budowle, jak:
Panteon (świ~tynia Ateny), Propylęje (monumentalna brama), świątynia Nikc
Apteros i Erechtejon (świątynia łącząca kilka sanktuariów).
akroterion, w architekturze starożytnej rzeźbiarski element dekoracyjny będący
zwieńczeniem szczytu i dolnych narożników przyczółka; najczęściej były to mo-
tywy roślinne, postacie ludzkie lub zwierzęce, często fantastyczne.
amfora, naczynie ceramiczne z dwoma pionowymi uchwytami, służące do
przechowywania płynów (oliwy, wina, wody); zdobione czarnotig. lub
czerwonofig. malowidłami.
apoteoza, ubóstwienie człowieka po jego śmierci, tj. uznanie go za istotę boską, i
otoczenie kultem jego pamięci; cześć boską oddawano m.in. cesarzom rzym. po
uchwaleniu przez senat odpowiedniej
ustawy. asfodelos, roślina ogrodowa z gatunku lilii
o żółtych lub fioletowych kwiatach; wg wierzeń starożytnych Greków a. rósł w
Hadesie (łąki asfodelowe).
atrium, w starożytnych domach rzym. centralna, często reprezentacyjna część
domu; mieściło się w niej ognisko dunu~we, kapliczka larów, maski przodków.
atrybut, przed miot na stałe zwi~lrnny z przclub personilikacji, symbolizujący jej cechy
lub wydarzenia z nią związane. np. 7.cus z piorunem, łłerakles z Iwiał skory i nm-
czugą.
augur, kapłan rzym., wróżbito ohjaśnit~jący, przyszłość na podstawie lotu
ptaków (auspicium) lub zjawisk przyrody (bly_ skawice, grzmoty); wróżby u.
zasięgano przed najważniejszymi wydarzeniami w państwie.
aulos, w starożytnej Grecji instrument dęty zbliżony pod względem budowy do
klar_ netu i oboju.
azyl, w starożytnej Grecji i Rzymie micjscc_ najczęściej w świątyni, świętym gaju
luh świętym okręgu, w którym nic wolno było nikogo pozbawić wolności ani
zabić; miejsce, do którego drżyli głównie rhicgli przestępcy.
C
chiton, lniana szata gr. noszona bezpośrednio na ciele przez mężciyrn i pric~
kobiety; długa lub krótka, hez rc~.mów, złożona z dwóch prostokytnych kawał-
ków tkaniny, zszyta z boków, spinano na ramionach, najczęściej przepasamt w
talii.
chtoniczne kulty, kult bóstw zwiałzanych ic światem podziemnym; uchodzily z~
sprtiwców życia, wegetacji oraz za zsył,~jyce śmierć; tajemnicze i groźne; cło
h~5stw chtonicznych był zaliczany m.in.: Hades. I3ennes, Demeter, Persefona,
erynie.
czarnofigurowy styl, rodzaj dekorayi ceramiki gr., która po odpowiednich zabic-
gach przed i w czasie wypalania przyj
217

Sluwniczck tcnninuw
nu~wała czerwony kolor tła i czarny kolor ligar.
czerwonofigurowy styl. rodzaj dekoracji cer;tmiki gr, ktcirtt. w odróżnieniu od -.
czarnoligurowcgo stylu, po wypaleniu przvjmowtlła czarny kolor tła i czerwony
kolor lieur.
D
dytyramb, pieśń chóralna śpiewana na cześc Diunizo.sa o Icm.Uycc zwi~zanej o
mitxmi o mity zwitłzanc i innymi bustwami i bohaterami. rozwinęło się tragedia grecka.
(:
epoka aleksandryjska, okres aleksandryjski, epoka, kt~>rcj początek wiąże się z
panowanicm Aleksandra III Wielkiego (336 323 p.n.c.) i złożeniem przez niego
Aleksandrii zwanej przy rgipcic, gł. ośaidka kultury w tych czasach, a koniec i
podbojem gr. I giplu przez ccsarz;t Oktawiana Augusta.
epoka augustowska, okres augustowski, tcrmin używany na określenie czasu pa-
nowunia ccsaroa Oktawiana Augusta (37 p.n.c. 14 n.c.), zwł. w odniesieniu do
Iitcr.UUry nym.; reprezentowali j;ł main.: pcci Wergiliusz, Horacy, Owidiusz,
historyk l.iwiusz, architekt i pisarz WilrlIWItIS7.
eponim: 1. Bohater, najczęściej mityczny, którego imieniem nazywano miasto lub
gminę.
2. Najwyi.szy urzędnik w państwie (micścic), ktcircgo imieniem nazywano rok,
w kurym urzędował.
I. falliczne kulty, kulty bóstw płodności i uro
dz;sju, w kt~rych plastyczne wyobrażenie fhllusstanowiła istotny element wszelkiej obrrędowośc~i.
tlamen, w staroiytnym Rzymie kapłon opickujący się kultem wyłącznic jednego
bóstwa; kolegium (laminbw skladalo się z 15 kapłanów; n.ajwużnicjsi ~ nich to:
Uinlis opiekun kultu .lowisza, Martiulis Marsa. Quirinalis Kwiryna.
fresk, tc~c:hnika malarstwa ściennego polegająca na nakładaniu farb
rozcieńczonych wodą net moka warstwę tynku; uzyskuje się w ten sposób
ogromn;ł trwałość kolorów.
fryz, w gr. ;trchitekturzc doryckiej poziomy pns stanowiący środk. część
belkowania, zdobiony na pncmian Oyglifami i metopami. G
gimnazjon. w slaroi,ytncj Grecji publiczne miejsce do ćwiczeń gimnastycznych;
w IV w. p.n.c. zespół budowli kamiennych czysto krytych, z których mogli
korzystać wszyscy wolni obywatele miasta; g. składał się z palestry (cztery kryte
portyki okalające prostokątny dziedzinicc), z g. właściwego i stadionu; oprócz
ćwiczeń i zawodów spotowych prowndzono tam również uczone dysputy.
H heros, bohater, n~jczęścicj syn boga lub
bogini i osoby śmiertelnej. odznaczający się ogromną siłą, niezwykłą urodą i nad-
ludzkim męstwem; najsłynniejsi h. to: Herakles. Tezeusz, Achilles, .lazon, Bcl-
lerofont.
hetera, typ kurtyzany: najczęściej była to niewolnica lub wyzwolcnica, niekiedy
je_ drak kobieta wolna; często była kobietą inteligentną i wykszW łconą.
himation, wierzchnia szata gr., noszona zarewno przez mężczyzn, .lak i przez
kobiety; był to prostokąt wełnianej tkaniny drapowany w fałdy.
hydria, rodzaj wazy gr. służącej do noszenia i przechowywania wody; miała
pękaty brzusiec, wtłską szyjkę i trzy uchwyty: dwa poziome i jeden pionowy.
?I~

K
kaduceusz, w starożytności laska heroldów ozdobiona u góry ornamentem w
kształcie dwóch waży; niekiedy na cześć łlermcsa, boga heroldów, zakończona u
góry skrzydełkami.
kitara, popularny w starożytnej Grecji strunowy instrument muzyczny. w
kształcie czworokątnego pudła z drewna, z siedmioma. luh więcej, strunami.
krater, rodzaj wazy gr., bogtrto zdobionej, służącej do micszmiał szeroki wylew, pojemny brzusiec i dwa poziome uchwyty.
L
lekyt, rodzaj wazy gr. służącej do przcchowywanitoaletowych; był to wysoki smukły dzbanek, z wąską szyjką i pionowym uch
wytem; od V w. zwitłzany z kultem zmarłych.
M
metopa, element architektoniczny; prostokątna płyta we fryzie doryckiego bcl-
kowania, gładka lub zdobiona (najczęściej) rytą sceną figuralną.
metropolia, nazywano tak miasto, z którego pochodzili koloniści założyciele
nowego miasta, np. metropolii Bizancjum była Megara, gdyż z Megary
pochodzili założyciele Bizancjum.
misteria, tajemne obrzędy, ściśle strzeżone przed nic wtajemniczonymi,
odprawiane ku czci nic których bóstw, np. m. elcuzyjskie ku czci Demeter i
Persefuny, m. orfickie ku czci Dionizosa.
mozaika, technika dekoracyjna polegatjhca na uktadaniu wzorów z drobnych
kawałków barwnych katnicni, szkła i ceramiki, na odpowiednio przygotowanym
podłożu (świeża zaprawa wapienna, cement, mastyk ).
okres augustowski -. epoka augustowska
Slowniczck terminów
ołtarz pcrgameński, monumcnUlny ołtarz zbudowany w 11 w. p.n_e. , rzez
Funicnesa II, króla Pcrgamonu. dla upami4tnicnia zwyciFstwtmad Gtrluttrmi:
poświ~_ eony Zeusowi, był s~unodzieln~ł budowlą. ustawiony pośrodku
dziedzińca na szcrycie ,rkropoli w I'ergamunic. Ciłówn<ł ozdobi rzcżbiarsktt
o.p. jest Fryz ł'rzcdstawiający wobecnie w Berlinie.
P
pelike, pclika, waza gr. służtłca do ł'rnechowywania płynów; rody amfory u dołu
pękatej, z dość szerokim wylewem.
personifikacja. uosobienie, nzjnwiskom i pojqciom abstrakcyjnym (stugFbnu Fama, różanopalca Jutrzcnku).
plektron, pałeczka z kości słuniuwcj lub złota służtłca do gry na instrumentach
strunowych.
plaskorzeźba -. relicl~.
poematy cykliczne, poematy epickie pisane na wzór poematów homerowych,
cło których temWyk4 czerpano z podań bohater_ skich; p.c, grupowały sil
wokr'>ł pewnych tematów (wojna trojańska. wyprawa Argonautów), tworz~c
tzw. cykle Mgr. /,yklo.s = koło, krąg) eł'ickie; powstawthy gł. w V11 i VI w.
p.n.c.
u
rclicf~, kompozycja rzcżbimetalowej z pozostawieniem tła; r. nu>żc być płaski (płaskorzeźba), wklesly i
wypukły.
S
skyfos, rodzaj wazy gr. w kształcie tiliżanki z dwoma pianowymi uchwytami:
używany do spoiywani.r napojcSw.
stammos, rodzaj wtrzy gr. służącej 210
Słowniczek terminów
z dwoma poziomymi uchwyttuni, z szerokim w_~lewcm.
syringa, w staroiytnej Grecji instrument " dFty, pochodzenia ludowego, rodzaj
fujarki ciy piszczałki; skladał sicz z siedmiu rurek różnej długości zlepionych wo-
skicm.
T
terakota, priedmiot wymodelowany ręczuic w miękkiej glinie lub odciśnięty w
formie, wysuszunv, a nnst~pnie wypalony; nicszkliwiony, o porowatym
czerepie; z t. wyrabiano małe figurki i architektoniczne elementy dekoracyjne.
tryglif, element architektoniczny; prostok~łtntt plyta we fryzie doryckiego bel-
kowcmin, zdobiona dwoma pionowymi
żłobkami i dwoma narożnymi półżłohkami.
tyrs, długa laska zwieńczona szyszką, du której były przytwierdzone luźno
powicwaj~cc wsUłżki; niekiedy zamiast szyszki umieszczano pęki winnych liści;
atrybut Dionizosa, menad i satyrów.
U uosobienie -a personifikacja.
W
waza Franęois [czyt. w. ł'ri`tsua], attycki -. krater -- czarnofigurowy z ok. 560
p.n.c., dzieło gatrncarra Grgotimosa i melarza Klitiasa; bogato dekorowany
scenami figuralnymi; nazwa od nazwiska odkrywcy.




Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
04 Mitologia grecka
Mitologia grecka postacie i miejsca
Poezja grecka i rzymska
Kubiak Zygmunt Mitologia grecka

więcej podobnych podstron