WETERYNARIA
WETERYNARIA
C HOROBY ZAKAy
NE
WWPRAKTYCE
PRAKTYCE
Katarzyna Płoneczka
Katedra Epizootiologii i Administracji Weterynaryjnej z Kliniką, Wydział Medycyny Weterynaryjnej AR we Wrocławiu
Terminem kompleksowo obejmującym zagadnienia związane z profilaktyką swoistą
jest wyodrębniająca się nauka o szczepieniach, jak można byłoby tłumaczyć angielskie
określenie vaccinology, coraz częściej spotykane w piśmiennictwie.
Szczepienia
profilaktyczne zwierząt
CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA
ORAZ WYTYCZNE ODNOŚNIE ICH STOSOWANIA
Rutynowo tzw.  inokulację , okre- w danym regionie. Czynniki zakaz
ne zakażenia układu oddechowego). Szczepie-
ślaną póz
niej jako  wariolizacja , sto- stanowią około 17% strat w produk- nie matek przed pokryciem zabezpiecza
sowano już w siedemnastym stuleciu cji zwierzęcej na terenie Europy [14]. z kolei przed ronieniami i następstwem
na terenach Imperium Otomańskiego, Ogromny postęp, jaki nastąpił prak- w postaci zakażenia płodów, w przypadku
skąd na początku XVIII wieku trafiła tycznie w ciągu ostatnich 20-30 lat wirusów przenikających barierę łożyskową
do Europy (wariolizacja ludzi wirusem w dziedzinie mikrobiologii, parazyto- (np. BVD-MD  szczepy acytopatyczne,
krowianki, chroniąca przed zakażeniem logii i immunologii chorób zwierząt, BHV-1).
wirusem ospy). W Europie metodę tę dał podstawę do opracowywania, testo- W następstwie monitorowania i eli-
rozpowszechnił Jenner  w oparciu o za- wania i wprowadzania na rynek coraz minacji wielu chorób konieczność sto-
sadę stosowania pokrewnych, ale mniej to nowszych szczepionek. Niezmiernie sowania masowych szczepień podlega
patogennych wirusów wprowadzono istotny jest zatem choć minimalny za- większej restrykcji. W niektórych zaka-
m.in. pierwsze szczepionki przeciwko kres wiedzy, pozwalający odpowiedzieć żeniach lepiej jest zaniechać profilaktyki,
myksomatozie królików (gdzie wirusem na pytania: czego powinniśmy wyma- bowiem szczepienia powodują jedynie
szczepionkowym był wirus fibromy gać od  dobrej szczepionki i jakie stłumienie choroby, a nie jej eliminację
królików). Naukowe podstawy szczepień w związku z powyższym istnieją moż- ze stada (pryszczyca  FMD, klasyczny
zawdzięczamy Ludwikowi Pasteurowi. liwości jej opracowania? Sprawdzenie pomór świń  CSF). Szczepienia inter-
Początkowe jego prace dotyczyły wąglika właściwości szczepionki wymaga nie wencyjne prowadzi się obecnie tylko
i cholery drobiu. Obserwacje dotyczące tylko badań in vitro. Oczekiwania wobec w szczególnych warunkach. Wynika to
m.in. pasażowania bakterii zaowocowały niej dyktuje przede wszystkim sytuacja również z faktu, iż nie zawsze istnieje
wyjaśnieniem procesu atenuacji, w opar- w terenie. Przykładem jest tu chociażby możliwość identyfikacji zwierząt szcze-
ciu o które w roku 1935 Sterne opracował możliwość jej zastosowania dla danego pionych, ale zdrowych od zwierząt, które
pierwszy projekt żywej szczepionki ate- gatunku zwierzęcia, np. fretki  obecnie przechorowały. Umożliwiają to jedynie
nuowanej. Stanowi ona model w zasadzie często trzymanej w domach jako zwie- szczepionki markerowe czy delecyjne,
dla wszystkich do dziś produkowanych rzę towarzyszące. Wybór odpowiedniej w połączeniu z odpowiednimi testami,
szczepionek. Pasteur jest również au- dla fretki szczepionki na rynku jest różnicującymi wytworzone przeciwciała
torem pierwszych badań w dziedzinie znacznie ograniczony, mimo iż zagroże- [10]. W aspekcie prawnym możliwość
szczepień poinfekcyjnych, które  o ile niem są te same jednostki chorobowe, stosowania konkretnych szczepionek
okres inkubacji choroby był dostatecz- które powszechnie spotyka się u psów określa załącznik nr 4 do Ustawy z dnia
nie długi (wirus wścieklizny)  mogą (nosówka, parwowiroza, wścieklizna). 11 marca 2004 roku o ochronie zdrowia
zabezpieczyć przed zachorowaniem. Dużą rolę należy przypisać profilaktyce zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaz
-
Kolejnym krokiem w rozwoju szczepień swoistej w przypadku zwierząt gospodar- nych zwierząt (Dz.U. 2004 nr 69, poz.
była inokulacja hodowli bakteryjnych skich, gdzie dominującym elementem jest 625), wymieniając jako choroby zakaz
ne
inaktywowanych temperaturą, stanowią- uzyskanie statusu zdrowotnego nie dla zwierząt podlegające zakazowi szczepień
ca podstawę do produkcji szczepionek jednego osobnika, ale dla całego stada. następujące jednostki:
przeciwbakteryjnych. Glenny, Hopkins Zwykle jest to profilaktyka długotermi- 1. pryszczyca (Foot and mouth disease
i Ramon przyczynili się z kolei do stwo- nowa. Szczepi się przede wszystkim coraz  FMD),
rzenia pierwszych szczepionek opartych częściej stada matek przed porodem (6 do 3 2. pęcherzykowe zapalenie jamy ustnej
o toksyny, wykazując ich ochronne wła- tygodni), stosując dalej izolowany odchów (Vesicular stomatitis),
ściwości po inaktywacji formaliną [14]. otrzymanego z takich stad potomstwa. Pa- 3. choroba pęcherzykowa świń (Swine
Profilaktyka swoista stanowi nadal sywny transfer immunoglobulin zapewnia vesicular disease  SVD),
jedną z najczęściej stosowanych i najsku- ochronę przede wszystkim przeciwko za- 4. księgosusz (Rinderpest),
teczniejszych metod zwalczania chorób każeniom układu pokarmowego (np. E.coli, 5. pomór małych przeżuwaczy (Peste des
zakaz
nych, pomimo iż wymaga dużego rota- i koronawirusy) jak również przed petits ruminants  PPR),
zaangażowania, śledzenia, monitorowa- objawami klinicznymi zakażeń w pierw- 6. zaraza płucna bydła (Contagious bovine
nia i analizowania sytuacji epizootycznej szych tygodniach życia (np. BHV-1, BRSV, pleuropneumonia  CBPP),
32 MARZEC-KWIECIEC
" 2/2005
WETERYNARIA
CHOROBY ZAKAy
NE
W PRAKTYCE
7. guzowata choroba skóry bydła (Lumpy choroby, którą udało się praktycznie zli- modulowana przez szereg czynników,
skin disease  LSD), kwidować w wyniku szczepień, jest ospa. takich jak:
8. gorączka doliny Rift (Rift valley fever), Na możliwość całkowitej likwidacji cho-  prawidłowość żywienia (niedobory
9. choroba niebieskiego języka (Blue- roby rzutuje jednak szereg czynników, żywieniowe),
tongue), np. brak przebiegu subklinicznego czy  czynniki genetyczne (wrodzone i na-
10. ospa owiec i kóz (Sheep pox and goat utajonego choroby, brak rezerwuarów byte defekty immunologiczne),
pox), zakażenia poza organizmem zwierzę-  możliwość wystąpienia immunosupre-
11. afrykański pomór koni (African horse cia, brak przewlekłego nosicielstwa, sji (współistniejące zakażenia, terapia
sickness), małe ryzyko zakażenia oraz długi okres lekowa, stres).
12. afrykański pomór świń (African swine inkubacji. Ograniczenie występowa- W praktyce najmniej znane są zagad-
fever  ASF), nia choroby polega na wyeliminowaniu nienia defektów immunologicznych,
13. klasyczny pomór świń (Clasical swine choroby u zwierząt, ale bez całkowitego związanych między innymi z niedoborami
fever  CSF), zlikwidowania jej rezerwuarów wśród in- odporności. Niedobory odporności po-
14. wysoce zjadliwa grypa ptaków d. po- nych gatunków czy w środowisku. Mogą wstają w wyniku braku lub niewłaściwej
mór drobiu (Highly pathogenic avian również występować zakażenia subkli- funkcji jednego lub wielu elementów ukła-
influenza  HPAI d. Fowl plaque), niczne, nie można więc zaprzestać szcze- du odpornościowego. Swoiste niedobory
15. enterowirusowe zapalenie mózgu i rdze- pień ochronnych. Opanowanie choroby odporności dotyczą odchyleń w zakresie
nia d. choroba cieszyńska i talfańska polega na osiągnięciu stanu, w którym limfocytów T i B, nieswoiste natomiast
(Porcine enteroviral encephalomyelitis), przestaje ona stanowić istotny problem, dopełniacza lub fagocytów. Pierwotne
16. bruceloza u bydła, kóz, owiec i świń np. w stadzie, chociaż nie została wyeli- niedobory odporności mają w większości
(B. melitensis, B.ovis, B.suis, B. abortus), minowana [1, 14]. uwarunkowania genetyczne. Dochodzi
17. zakaz
ne zapalenie nosa i tchawicy/ Skuteczność uodporniania czynnego w nich do wewnętrznych defektów w ko-
otręt bydła (infectious bovine rhinotra- warunkowana jest z jednej strony stanem mórkach układu immunologicznego. Co
cheitis/infectious pustular vulvovaginitis zdrowia zwierzęcia oraz warunkami może sugerować, że u danego zwierzęcia
 IBR/ IPV). środowiskowymi, w jakich jest ono możemy mieć do czynienia z defektem
utrzymywane, z drugiej zaś właściwo- immunologicznym? W przypadku defek-
Są również takie zakażenia, w których ściami samej szczepionki, z uwzględ- tów dotyczących immunoglobulin (a więc
szczepienie nie zwalcza definitywnie nieniem sytuacji, kiedy decydujemy się i komórek B), białek dopełniacza lub
choroby, korzystne bywa jednak nawet na profilaktykę swoistą. Efektywność fagocytów, sugestią może być zwiększo-
ograniczenie siewstwa. szczepienia jest wypadkową wszystkich na podatność zwierzęcia na nawracające
Zagadnienie szczepień należałoby tych elementów. zakażenia, w szczególności wywoływane
scharakteryzować przynajmniej w kilku bakteriami otoczkowymi  są to typowe
aspektach: epidemiologicznym, fizjo- STAN ZDROWIA ZWIERZ
CIA zakażenia ropne, np. S. aureus. Defekt
logicznym i praktycznym, dotyczącym Aktualny stan zdrowia danego osob- odpowiedzi komórek T powoduje po-
opracowywania i produkcji szczepionek. nika, biorąc pod uwagę jego wpływ na datność na zakażenia drobnoustrojami
Niniejsze opracowanie porusza jedynie efektywność szczepienia, jest pojęciem ubikwitarnymi, szczególnie zaś drobno-
niektóre z dotyczących ich zagadnień. dyskusyjnym. Podając szczepionkę ustrojami oportunistycznymi (drożdżaki,
Celem profilaktyki swoistej w we- drogą podskórnej czy domięśniowej pospolite wirusy), [15].
terynarii jest nie tylko podwyższenie iniekcji należy pamiętać, iż w każdym Czy zdrowym zwierzętom szczepie-
odporności organizmu na patogenne przypadku jest to podanie do organizmu nia byłyby rzeczywiście potrzebne? czy
drobnoustroje, ale również niekiedy zwierzęcia zmodyfikowanych mikroor- zatem u zwierząt  pozornie zdrowych
zminimalizowanie objawów choroby, ganizmów i materiałów konserwujących, szczepienie nie przyniesie większych
o czym wspomniano już we wstępie. przede wszystkim obcego białka. Jeśli strat niż korzyści? Pojawiają się również
W przypadku chorób o wysokiej śmier- stan zdrowia zwierzęcia jest optymalny, coraz liczniejsze głosy o możliwości
telności (wścieklizna, nosówka), sto- pobudzona odpowiedz
immunologiczna występowania odległego w czasie efektu
sując profilaktykę swoistą wymagamy jest najsilniejsza, występuje to jednak  nadmiernego szczepienia (jak można
pełnego zabezpieczenia. W chorobach w zakażeniach naturalnych. Zalecenia byłoby tłumaczyć z języka angielskie-
występujących w sektorze zwierząt pro- producentów praktycznie wszystkich go termin overvaccination), w postaci
dukcyjnych wystarczającym efektem szczepionek mówią z kolei, aby szcze- pojawiających się innych problemów
szczepienia może być już ograniczenie pieniom poddawać jedynie zwierzęta zdrowotnych, przede wszystkim o cha-
występowania klinicznych lub subkli-  zdrowe . Nasuwa się zatem pytanie, jak rakterze autoimmunologicznym.
nicznych przypadków (np. biegunki faktycznie sprecyzować ten stan? Czy
noworodków, schorzenia układu odde- brak widocznych objawów chorobowych WIEK ZWIERZ
CIA
chowego bydła, świń i drobiu). W po- jest tutaj wystarczającym kryterium? I OBECNOŚĆ
pulacjach zwierząt zakażonych celem Zakażenia latentne, w których nie ma PRZECIWCIAA
MATCZYNYCH
szczepienia jest: nawet możliwości wykazania przeciw- Wiek zwierzęcia warunkuje możli-
 likwidacja choroby zakaz
nej; ciał w badaniu serologicznym, są tylko wość rozwinięcia pełnej reaktywności
 ograniczenie jej występowania (elimi- jednym z przykładów na to, jak mało immunologicznej. Jest ona zmniejszona
nacja); precyzyjne może być określenie statusu zarówno u zwierząt bardzo młodych, jak
 opanowanie choroby zakaz
nej. zdrowotnego szczepionego zwierzęcia. i osobników starszych, niemniej wszystkie
Likwidacja polega na całkowitym usu- Prawidłową odpowiedz
immunologiczną gatunki zwierząt domowych są immu-
nięciu drobnoustrojów z organizmów warunkuje w pełni kompetentny układ nokompetentne w momencie urodzenia.
zwierząt i środowiska. Gdy choroba zo- immunologiczny i sprawne mechanizmy Należy jednak zwrócić uwagę na znaczenie
stanie zlikwidowana, programy szczepień komórkowe i humoralne. Immunokom- przeciwciał matczynych i ich rolę ochron-
mogą zostać zawieszone. Przykładem petencja zwierzęcia może być jednak ną dla młodych zwierząt. W zależności od
MARZEC-KWIECIEC
" 2/2005 33
WETERYNARIA
C HOROBY ZAKAy
NE
W PRAKTYCE
typu łożyska przeciwciała transferowane nych dominującą klasą jest IgG, zaś IgG1 chorobie Aujeszkiego, wytwarzających
są przez łożysko lub, po urodzeniu, przez u przeżuwaczy. Efektywność wchłaniania wtórną odpowiedz
immunologiczną, któ-
siarę lub mleko, zabezpieczając noworod- immunoglobulin z przewodu pokarmo- ra zabezpiecza je nawet wobec obecności
ka przed mikroorganizmami, przeciwko wego nasila się natychmiast po urodzeniu, przeciwciał matczynych [14].
którym u matki zaszła serokonwersja. spadając do poziomu zerowego po upływie
Przeciwciała klasy IgA i IgG nabyte tą 48 do 72 godzin. WA
AŚCIWOŚCI SZCZEPIONKI
drogą stanowią istotny mechanizm obron- W zależności od gatunku zwierzęcia Efektywność szczepienia, biorąc pod
ny, np. w zakażeniach rotawirusowych okres pozwalający na skuteczną immu- uwagę właściwości szczepionek, warun-
u bydła. Również szczenięta nabywają tą nizację młodego osobnika trwa kilka kowana jest ich odpowiednią immuno-
drogą odporności przeciwko zakażeniom miesięcy. U szczeniąt zaznaczają się gennością, jakością antygenów zawartych
parwowirusowym czy nosówce. Przeciw- wyraz
nie różnice osobnicze, gdyż prze- w szczepionce, zachowaniem epitopów
ciała matczyne zasadniczo hamują rozwój ciwciała matczyne mogą utrzymywać w taki sposób, aby były one łatwe do roz-
własnej odpowiedzi immunologicznej się do 10-12, a nawet 16 tygodni życia, poznania przez układ immunologiczny,
noworodka zarówno wobec patogenów przy czym ich poziom może być inny oraz użyciem wybranych adjuwantów.
środowiskowych, jak i szczepionkowych. u każdego szczenięcia z jednego miotu Użycie szczepionki wymaga także znajo-
Okres takiej inhibicji może trwać wiele [3, 14]. Wszystkie proponowane na ryn- mości patogenezy choroby oraz charak-
tygodni, zależnie od poziomu przeciwciał ku schematy szczepień, tak dla zwierząt terystyki towarzyszącej jej odpowiedzi
matczynych oraz okresu ich półtrwania. indywidualnych, jak dla stada, muszą immunologicznej (ogólnoustrojowa, ze
Neutralizacja wirusa szczepionkowego zatem uwzględniać możliwość blokowa- strony błon śluzowych, humoralna lub
przez biernie przekazywane przeciwciała nia wirusów szczepionkowych w okresie typu komórkowego). Mimo wielu różnic
sprawia, że szczepienie jest nieskuteczne, neonatalnym. Metody stosowane w celu pomiędzy wirusami, bakteriami i pier-
a zwierzę staje się bardzo podatne na ominięcia inhibicji obejmowały między wotniakami w ich strukturze i sposobie
zakażenie w chwili, gdy miano przeciw- innymi zastosowanie w szczepionkach namnażania się, jest wiele podobieństw
ciał matczynych spadnie do poziomu podobnych antygenowo czynników za- w sposobie atakowania gospodarza oraz
niezabezpieczającego przed zakażeniem. kaz
nych, ale nie tak silnie osłabionych w jego fizjologicznych reakcjach, które
W przypadku psów ilość przeciwciał, które jak szczepy atenuowane (np. wirus odry wzbudzają. Jednym z najważniejszych
zostaną przekazane szczenięciu przez w szczepionce przeciwko nosówce). elementów  z punktu widzenia szcze-
łożysko stanowi od 3 do 20% wartości Ig W niektórych przypadkach aplikacja pień  jest określenie sposobu, w jaki
stwierdzanych we krwi suki. Również nie- antygenu na błony śluzowe pomija rów- drobnoustroje chorobotwórcze wnikają
wielka ich ilość przekazywana jest drogą nież blokowanie wirusa przez przeciw- do organizmu oraz rozprzestrzeniania się
łożyskową u kotów. Największa ich część ciała matczyne. W przypadku chorób, w nim. Pasywna immunizacja wykazała,
(80%) znajduje się w siarze, a okres półtr- w których wczesne zakażenie skutkuje iż same tylko przeciwciała nie są w stanie
wania Ig matczynych wynosi ok. 8,4 dnia. latencją, skuteczna immunizacja musi zapewnić całkowitej ochrony, a bardzo
Absorpcja siarowa immunoglobulin ma nastąpić jeszcze przed utratą odporności istotną rolę odgrywa również odporność
znaczenie przede wszystkim u zwierząt matczynej. Przykładem jest tu szczepie- typu komórkowego (m.in. limfocyty Tc).
gospodarskich. U zwierząt monogastrycz- nie nowonarodzonych prosiąt przeciwko W pierwszej połowie XX wieku więk-
szość szczepionek zabezpieczających
organizm przed zakażeniem o przebiegu
właściwości oddziaływanie
ogólnoustrojowym była już stosunkowo
bezpieczeństwo  z reguły szczepionki zabite są bezpieczniejsze od żywych
dobrze opracowana, dużo trudniejsze
 brak rewersji lub pozostałości wirulencji
jest natomiast opracowanie efektywnych
 bezpieczne dla osobników w stanie immunosupresji
szczepionek w przypadku chorób ataku-
 brak toksyczności
jących błony śluzowe.
 brak toksycznego działania użytych adjuwantów
Cechy  idealnej szczepionki zestawio-
 bezpieczne dla zwierząt ciężarnych i dla zwierząt w każdym wieku
no w poniższej tabeli [14].
 nieindukowanie powstawania kompleksów immunologicznych
W praktyce powyższe założenia prze-
 brak właściwości anafilaktycznych
kłada się na możliwie najlepszy dobór
szczepionki, gwarantującej pewne ele-
skuteczność  pobudzenie w pełni zabezpieczającej odpowiedzi immunologicznej
menty, kosztem niemożliwości zapew-
(100%)
nienia innych.
 pobudzona odporność nie zmienia się mimo zmian w obrębie
drobnoustroju
RODZAJE SZCZEPIONEK
 szeroka odporność krzyżowa na zróżnicowane warianty szczepów
W podstawowym podziale szczepio-
drobnoustrojów
nek wyróżniamy typy żywy lub zabity
 długi czas trwania odpowiedzi immunologicznej
[13, 14].
 łatwa indukcja odpowiedzi immunologicznej
 zdolność ominięcia inhibicyjnego działania przeciwciał matczynych
Klasyczne szczepionki żywe
wygoda  efektywność już po zastosowaniu 1 dawki
(pełnozjadliwe lub atenuowane)
 poliwalentność
W większości produkowane są w opar-
 jeśli wymagana  dobra rozpuszczalność np. przy szczepieniach
ciu o seryjne mutacje drobnoustrojów
masowych
i długotrwałą selekcję pod kątem za-
 schemat szczepień zapewniający odpowiednie gospodarowanie
chowania antygenów i utraty wirulencji.
 wygodna wielkość dawki
Atenuacja prowadzona jest przez wie-
 stabilność w normalnych warunkach (handlowych)
lokrotne przepasażowywanie drobno-
Tabela 1. Cechy idealnej szczepionki ustrojów.
34 MARZEC-KWIECIEC
" 2/2005
WETERYNARIA
C HOROBY ZAKAy
NE
W PRAKTYCE
Wadą jest możliwość wystąpienia re- zwierzęcia i jest zróżnicowane  zależnie Szczepionki antyidiotypowe
wersji, uzjadliwienia się i wywołania od czynnika zakaz
nego. Zwykle ochron- Oparte są o przeciwciała naśladujące
choroby, a także ograniczona trwałość. na rola przeciwciał  wygasa po około antygeny, przy czym wydają się być
Przeciwwskazaniami do ich podawania są 6 miesiącach do 1 roku od szczepienia szczególnie przydatne przy indukcji
także ciąża (możliwość wystąpienia ronień, początkowego i po tym okresie produ- odpowiedzi immunologicznej na anty-
fetopatii) i stany immunosupresji. Wirusy cenci zalecają najczęściej szczepienia geny o niskiej immunogenności. Ten typ
szczepionkowe mogą również podlegać przypominające. szczepionek nie jest jeszcze dostępny na
replikacji w organizmie, a w konsekwen- rynku. Zasadę odpowiedzi immunolo-
cji powodować siewstwo. Utrwalają tym Szczepionki wektorowe gicznej na szczepionki antyidiotypowe
samym zakażenia przetrwałe. Wykorzystują ekspresję rekombi- ilustruje poniższy schemat.
Zalety szczepionek żywych to przede nowanych antygenów drobnoustrojów
wszystkim silne pobudzenie odporności, w komórkach bakterii bądz
wirusów. IG 1 ANTYGEN
która utrzymuje się długo, zwykle już po Pozwalają na dostarczenie jednego lub
pierwszej dawce. Replikacja antygenów kilku istotnych, immunogennych an-
w organizmie przypominająca zakażenia tygenów w strategiczne miejsca, np. na
naturalne powoduje pobudzenie mecha- tkankę limfatyczną podśluzówki. Idalnym
nizmów odpowiedzi immunologicznej modelem jest taki, w którym wektor jest IG 1 IDIOTYPOWE
typu komórkowego oraz humoralnego, dla gospodarza awirulentny.
łącznie z syntezą przeciwciał sekrecyj-
nych na błonach śluzowych (sIgA). Obro- Szczepionki rekombinowane
na ta (sIgA) jest szczególnie korzystna Produkcja ich wynikła z niemożliwości ANTYIDIOTYPOWE IG 2
u zwierząt z przeciwciałami matczynymi poddania procesowi atenuacji wszystkich
oraz u drobiu  w szczepionkach poda- patogenów na drodze konwencjonalnych Szczepionki podjednostkowe
wanych drogą aerozlową lub z wodą do metod. Wykorzystują zatem najczęściej Wykorzystują  czyste białka immu-
picia. Szczepionki atenuowane mogą być ich immunogenne fragmenty, poddane nogenne. Są zatem wysoce bezpieczne
podawane drogą parenteralną (w tym do- separacji przed produkcją szczepionki dla organizmu gospodarza, mogą rów-
nosowo) lub per os. Punktem krytycznym lub osadzane w micellach białkowych, nież zawierać w swoim składzie wiele
tego rodzaju szczepionek jest typ szczepu liposomach czy kompleksach immu- komponentów. Problemem w produkcji
wirusowego oraz miano wirusa w dawce. nostymulujących (ISCOM). W przy- szczepionek podjednostkowych mogą
Często jeden szczep wykazuje wyższą niż padku wirusów pozyskuje się mutanty być toksyny czy białka powierzchniowe,
inne immunogenność, dawka z kolei jest delecyjne, pozbawione określonego które wytwarzane są jedynie in vivo.
istotna ze względu na opisywane wcze- genu, co drastycznie zmienia wirulencję Modyfikuje się je w oparciu o zjawi-
śniej zjawisko interferencji z matczynymi w warunkach in vivo (np. delecja genów sko ekspresji genów kodujących istotne
immunoglobulinami. kodujących kinazę tymidynową, gliko- z punktu immunologicznego białka,
proteiny), zastępując tą drogą klasyczną wykorzystując możliwości rekombinacji
Klasyczne szczepionki zabite atenuację. genetycznej. Dla bakterii idealne oka-
(inaktywowane) zały się być komórki procariota, zaś dla
Są one w pełni bezpieczne, pod wa- Szczepionki markerowe wirusów komórki ssaków (ale również
runkiem całkowitej inaktywacji, nie- Mianem tym określa się szczepionki owadów, grzybów czy alg).
mniej jednak wykazano, iż produkowane inaktywowane lub żywe, oparte o mu-
z pełnych mikroorganizmów mogą wy- tanty genetyczne lub wyizolowane Szczepionki heterologiczne
woływać efekty toksyczne i alergiczne. białka drobnoustrojów, pozwalające na Wytwarzane na bazie heterologicznych
Podawane najczęściej i.m. lub sc. Nie różnicowanie zwierząt zaszczepionych drobnoustrojów reagujących krzyżowo.
wykazano supresyjnego efektu ich dzia- i zakażonych naturalnie, w oparciu W związku z bliskim pokrewieństwem
łania. Podstawową ich wadą jest niższa o wytworzone przeciwciała. Szczepion- antygenów zaangażowanych w odpo-
i trwająca krócej odporność, niż przy ki te używane są w połączeniu z testa- wiedz
immunologiczną, zapewniają one
stosowaniu szczepionek atenuowanych. mi różnicującymi przeciwciała. Termin pełną ochronę gospodarzowi, stymu-
Wymagana i zalecana jest więc rewakcy-  szczepionka markerowa jest zatem lując także odpowiedz
anamnestyczną
nacja, zwykle po około 3-6 tygodniach. często mylący, bowiem sugeruje różnicę przy zetknięciu się zwierzęcia z patoge-
Ochronne miana przeciwciał stwierdza w samym wirusie użytym w szczepion- nem. Przykładem jest tu zakażenie psów
się wówczas ok. 2, 3 tygodnia po drugim ce, podczas gdy kluczową rolę spełnia adenowirusem CAV-1 i wykorzystanie
szczepieniu, wraz z upływem czasu stop- tu odpowiedz
immunologiczna. Testem w szczepionce wirusa CAV-2. Wyko-
niowo spadają. Kompensuje to w części pozwalającym na odróżnienie wytwarza- rzystanie jego właściwości zabezpiecza
dodatek adjuwantów. nych przeciwciał jest zwykle test ELI- przed zakażeniem CAV-1, jak również
Szczepionki zabite nie stymulują wy- SA z przeciwciałami monoklonalnymi, komponentem tzw. kaszlu kenelowego
starczająco także odporności komórko- wykrywający przeciwciała przeciwko psów (CAV-2). Nie powoduje jedno-
wej ani syntezy przeciwciał sekrecyjnych 1 lub 2 epitopom białka markerowego. cześnie komplikacji poszczepiennych
na błonach śluzowych, choć to również Przeciwciała poszczepienne powinny w postaci tzw.  blu-eye (irydocyclitis
zależy od charakteru dodawanych ad- być wykrywalne przed upływem trzech u psów zaszczepionych CAV-1).
juwantów. Czynnikami krytycznymi tygodni i utrzymywać się przynajmniej
w szczepionkach zabitych są więc: ilość przez rok. Najczęściej używane na rynku są szcze-
zawartego w szczepionce Ag oraz kom- Szczepionki markerowe wraz ze stoso- pionki skojarzone, stanowiące prak-
pozycja z adjuwantem. Nasilenie odpo- waniem programu eradykacji przyczynia- tycznie mieszaninę żywych i zabitych
wiedzi immunologicznej zależy w dal- ją się do ograniczenia transmisji wirusa drobnoustrojów oraz ich immunogen-
szej kolejności od statusu szczepionego terenowego. nych fragmentów. Frakcje poszczególnych
36 MARZEC-KWIECIEC
" 2/2005
WETERYNARIA
CHOROBY ZAKAy
NE
W PRAKTYCE
antygenów produkowane są oddzielnie Kolejna funkcja adjuwantów to ich rola i ziarniniaków, reakcje te są jednak dużo
i łączone w ostatnim etapie wytwarza- w aktywacji różnych komórek zaanga- słabiej wyrażone niż przy FCA. Wykaza-
nia szczepionki lub też tuż przed samą żowanych w mechanizmy odpowiedzi no jednak karcynogenne działanie oleju
iniekcją (tzw. rozpuszczalnik dla liofili- immunologicznej bezpośrednio lub po- mineralnego.
zatu). Tak spreparowane antygeny mogą średnio. Wiele bakterii zawiera substan-
niekiedy wchodzić ze sobą w interakcje, cje aktywujące komórki układu immuno- Emulsje
wzmagając odpowiedz
immunologiczną logicznego, w szczególności makrofagi. Adjuwanty oparte o produkty roślinne,
(synergizm na antygeny T-zależne) bądz
Aktywowane makrofagi z kolei pomagają m.in. olej z orzechów ziemnych (adjuwant
obniżając ją. Zjawisko to opisano jako w pobudzeniu komórek T i B. Zatem nie- 65  olej roślinny + Arlacel A+ związki
tzw. kompetycję bądz
konkurencję anty- które adjuwanty zawierają bakterie lub glinu), MDP (muramyl dipeptide) lub jego
genową, wynikającą z obecności immu- ich produkty (endotoksyny). analog MTP-PE (muramyl tetrapeptide
nodominantów (niektóre epitopy), choć Klasyfikacja adjuwantów oparta jest phosphatidyl ethanolamine). Indukują
mechanizmy jej nie są jasne. Sugestią jest albo o ich pochodzenie (mineralne, bak- odpowiedz
humoralną oraz komórkową.
współzawodnictwo antygenów o pew- teryjne, roślinne), albo o skład. W oparciu
ne typy komórek. Interakcja taka może o mechanizm ich działania można byłoby Adjuwanty alternatywne
odbijać się również na bezpieczeństwie sklasyfikować je w dwóch grupach: Adjuwanty Montanide ISA
szczepionki, szczególnie jeżeli dotyczy to  adjuwanty wspomagające samą szcze- (Seppic, Paris, France)
wirusów o charakterze supresyjnym, np. pionkę, przez dostarczanie zawartego Grupa adjuwantów opartych o sur-
parvo- czy CDV. Problematyczny wydaje w niej Ag do komórek prezentujących faktanty i oleje mineralne podlegające
się też dobór adjuwantów do mieszaniny antygen (APC). Ten mechanizm dzia- metabolizacji bądz
nie podlegające meta-
żywych i inaktywowanych drobnoustro- łania reprezentują emulsje, liposomy, bolizacji lub mieszaniny ww. Stosowane
jów, gdyż adjuwant niezbędny do poten- ISCOM; jako emulsje typu: woda w oleju, olej
cjalizacji immunogenności antygenu in-  adjuwanty o działaniu immunostymu- w wodzie lub woda w oleju w wodzie.
aktywowanego może uszkadzać frakcję lującym, np. LPS, MPL, wywodzące
antygenu  żywego [14]. się z patogennych drobnoustrojów, Adjuwanty Ribi s
aktywujące komórki systemu immu- (Ribi ImmunoChem Research,
ADJUWANTY nologicznego gospodarza [16]. Inc., Hamilton, MT)
Kilka zdań należałoby poświęcić ad- Poniżej zestawiono najbardziej znane Mieszanina oleju podlegającego me-
juwantom. Aby zapewnić dobrą immu- i stosowane w szczepionkach adjuwanty tabolizacji, detergentów i immunosty-
nogenność, polipeptydy o masie czą- [11, 14]. mulatorów tworzących emulsję typu
steczkowej poniżej 10 kDa oraz antygeny olej w wodzie oraz produkty bakteryjne
niebiałkowe wymagają zwykle skoniu- Adjuwanty klasyczne (np. TDM-trehaloze dimycolate). Używany
gowania z cząstką nośnikową o większej Adjuwant Freunda (FCA) dla Ag białkowych, wykazujących właści-
immunogenności. Na ogół aby wywołać Mieszanina oleju mineralnego, surfak- wości hydrofobowe.
odporność immunologiczną w postaci tantu (Arlacel A) oraz zabitych drobno-
produkcji przeciwciał, potrzebna do tego ustrojów Mycobacterium (M. tuberculosis, Hunter s Titer Max
ilość antygenu białkowego wyrażona jest M. butyricum). Wytwarzany w postaci (CytRx Corp., Norcross.GA)
w g lub mg. Poziom ten wykazuje duże emulsji typu woda w oleju. Do dziś uwa- Adjuwant oparty o olej podlegający
wahania, w zależności od rodzaju anty- żany za jeden z najlepszych adjuwan- metabolizacji i surfaktant niejonowy (ko-
genu oraz gatunku zwierzęcia [7]. Po- tów, jego wadą jest jednak powstawanie polimery polioksyetylenu i polioksypro-
równując iniekcje samego antygenu (Ag) silnego i bolesnego procesu zapalnego pylenu). Ma postać emulsji woda w oleju.
z iniekcją antygenu z dodatkiem adjuwan- w miejscu podania, tworzenie się ziar- Zaletą jest również możliwość dodawania
tu (Ag + Adj.) pozwala to między innymi niniaków, jałowych ropni i/lub wrzo- go w niewielkiej ilości, co ogranicza sta-
na użycie znacznie mniejszej ilości Ag oraz dziejącej martwicy tkanek. U niektórych ny zapalne w miejscu podania.
uzyskanie wyższych mian powstających gatunków (królik) iniekcja podskórna
przeciwciał. Dla podtrzymania odpowie- w regionie grzbietu może powodować Adjuwanty oparte o sole glinu (Al)
dzi immunologicznej konieczne jest ciągłe przetoki do wnętrza. Iniekcje domię- Używane dla antygenów białkowych,
lub okresowe podawanie antygenu. Jedną śniowe powodują migrację adjuwantu do które adsorbują lub wpływają na two-
z metod substytuujących to podawanie odległych partii mięśni, a także do płuc rzenie precypitatu. Sole glinu są z reguły
Ag, w których adjuwant może być pomoc- czy wątroby, drogą hematogenną. Poda- słabszymi adjuwantami niż adjuwanty
ny, jest tworzenie depotu antygenowego wany jedynie drogą parenteralną. Akty- w formie emulsji, wywołują jednak
w miejscu iniekcji, rezultatem czego jest on wuje odporność humoralną i komórko- znacznie mniej nasilone odczyny zapal-
uwalniany w sposób ciągły w małych ilo- wą (TH1). W weterynarii stosowany był ne, są bezpieczne w użyciu, w wystar-
ściach, przez długi okres czasu [17]. W ten w szczepionkach przeciwko wściekliz
nie, czającym stopniu stymulując również
sposób zapewniona jest ciągła stymulacja, parainfluenzie, FMD i ND. komórki pamięci immunologicznej,
a podanie kolejnej dawki szczepionki na- niespecyficznie aktywują makrofagi
leżałoby skorelować z momentem, gdy Niekompletny adjuwant oraz dopełniacz. Antygen jest uwalniany
miana przeciwciał zaczną spadać. Freunda (FIA) z miejsca iniekcji przez 2-3 tygodnie. Nie
Adjuwanty służą również jako nośnik W swoim składzie zawiera wszystkie mogą być stosowane w szczepionkach
dla Ag, dostarczając je do śledziony czy komponetny FCA, oprócz Mycobacte- przeciw wściekliz
nie, tężcowi i polio-
węzłów chłonnych, gdzie zachodzi więk- rium. Stosowany zwykle przy potencja- myelitis.
szość interakcji pomiędzy komórkami, lizacji szczepień (efekt booster) z FCA
w tym powstawanie plazmocytów, wy- w pierwszej iniekcji. Silniej pobudza Enkapsulacja antygenu
twarzających przeciwciała oraz komórek odporność humoralną niż komórkową. Antygeny zawarte są w liposomach lub
pamięci immunologicznej. Może powodować tworzenie się ropni nie ulegających degradacji kopolimerach
MARZEC-KWIECIEC
" 2/2005 37
WETERYNARIA
C HOROBY ZAKAy
NE
W PRAKTYCE
EVAc (ethylene-vinyl acetate). Liposomy jest niewspółmierna, np. zbytnio nasilona Innym typem modyfikacji DNA szcze-
są degradowane przez makrofagi. Adju- [1, 12]. Cykl życiowy pasożytów wpływa pionkowego jest możliwość zintegrowa-
want ten stymuluje zarówno odporność na fakt, iż odpowiedz
immunologiczna nia poszczególnych antygenów w jednym
komórkową, jak i humoralną. W wetery- gospodarza jest odpowiedzią na antygeny plazmidzie lub podania mieszaniny wek-
narii mają ograniczone zastosowanie. specyficzne dla danego stadium rozwojo- torów plazmidowych. Dotyczy to także
wego pasożyta. Nie zawsze więc pokrywa zarażeń pasożytniczych, w których po-
Adjuwant Gerbu (Gerbu Biotechnik ona pełny cykl rozwojowy. Również szczególne stadia rozwojowe pasożyta
GmbH, Gaiberg, Germany/C-C Biotech. w przypadkach, gdy pasożyty bytują we- wymykają się spod kontroli rozpoznania
Poway CA). wnątrzkomórkowo odpowiedz
humoralna immunologicznego. Efektywność działa-
Adjuwant wodny, który nie działa na nie zabezpiecza w pełni gospodarza i musi nia szczepionek genetycznych wykazano
zasadzie efektu  depot . Wykorzystuje być wspomagana przez mechanizmy przy różnych drogach podawania  śród-
immunostymulatory w kombinacji ze komórkowe. Główną rolę odgrywają tu skórnej, domięśniowej i donosowej.
związkami cynku. Mimo iż do pobudze- limfocyty T-cytotoksyczne [8, 9, 15]. Mimo iż najczęściej jest to droga domię-
nia wysokich mian przeciwciał wymaga Szczepionki DNA są nowym typem śniowa, pozostałe drogi podania należa-
kolejnego podania, nie występują prak- szczepionek podjednostkowych, pozwa- łoby wziąć pod uwagę przy konstruowa-
tycznie reakcje zapalne. lających na ekspresję białek w komórkach niu lub wyborze szczepionki, biorąc pod
ssaków po wprowadzeniu plazmidu lub uwagę konkretną chorobę. Wykazano,
Saponiny i adjuwanty typu ISCOM rekombinowanych wirusów, stanowią- iż immunizacja na powierzchnię błon
Saponiny stanowią ekstrakt roślinny cych wektory dla wyselekcjonowanych śluzowych w przypadku pasożytów jeli-
z drzewa Quillaja saponaria Molina. Jako antygenów. Indukują ekspresję białek towych indukuje miejscową odporność
adjuwantów używa się ich po oczyszcze- po bezpośredniej iniekcji domięśniowej błon śluzowych w miejscu zakażenia.
niu (np. QS-21). (do miocytów). Szczepionki DNA wyko- Problematyczne są natomiast bariery,
Kompleksy immunostymulujące rzystują zatem komórki gospodarza do które pokonać muszą tak skonstruowa-
(ISCOM) powstają w wyniku mikso- transkrypcji na m-RNA i translacji bia- ne szczepionki: cząstki karmy i kurzu,
wania fosfatydylocholiny, cholesterolu łek. Białka podlegające ekspresji są roz- degradacja enzymatyczna czy niskie pH
w obecności saponin, dołączając w tym poznawane przez układ immunologiczny żołądka przed osiągnięciem komórek
procesie również antygen. ISCOM nie gospodarza jako  obce , pobudzając jego docelowych w jelicie [8, 18].
wykazują toksyczności; mogą być po- układ immunologiczny  silną odpo- Potencjalnej możliwości zastoso-
dawane domięśniowo lub podskórnie. wiedz
humoralną i komórkową [4]. Mogą wania szczepionek DNA upatruje się
Przy podaniu doustnym lub donosowym również nasilać immunogenność poprzez także w leczeniu schorzeń autoimmu-
indukują odporność miejscową (IgA) włączenie genów kodujących cytokiny. nologicznych, w czym być może prze-
i ogólnosystemową. Nowoczesnym podejściem do podwyż- wyższyłyby konwencjonalne preparaty.
szenia odpowiedzi typu komórkowego Punktem docelowym byłaby też terapia
PRODUKTY BAKTERYJNE w szczepionkach DNA jest strategia nowotworów, niemniej jednak w tej
" LPS (lipopolisacharydy) pozyskiwane immunizacji, polegająca na oznaczeniu dziedzinie efektywność działania szcze-
z bakterii Gram-ujemnych. Aktywują komórek T jako antygenowo specyficz- pionek opiera się w dużej mierze o ba-
komórki B i makrofagi, wpływając nych, a następnie wzmocnieniu szybkiej dania modelowe na myszach [5]. Trwają
także na syntezę interferonu gamma aktywacji tych komórek przy ekspozycji także badania nad innowacyjną drogą
przez komórki NK i T; na specyficzny antygen. Wirusami wek- podawania szczepionek zwierzętom do-
" MPL; torowymi w szczepionkach genetycznych mowym, jaką stanowiłaby immunizacja
" CT (toksyna cholery). są m.in. atenuowane wirusy ospy, np. przez skórę (ang. TCI  transcutaneous
Postęp w technikach biologii mo- ptaków (FP 9), adenowirusy czy Vacci- immunization) [6]. Nowe trendy to także
lekularnej to przyszłość dla szczepień nia-wirus (MVA  Vaccinia Virus Ankara) kontrola populacji zwierząt i regulacja
i produkcji szczepionek. Rekombinowany W procesie ich genetycznej modyfikacji płodności zwierząt dzikich i domowych
DNA znalazł zastosowanie w szczepion- uzyskano wysoki stopień osłabienia przy użyciu szczepionek opracowywa-
kach markerowych oraz delecyjnych, zjadliwości i brak zdolności replikacji. nych w oparciu o antygeny zona pellucida
pozwalających na zróżnicowanie prze- Wirusy wektorowe silnie pobudzają też  są one jednak jak dotąd we wczesnej
ciwciał poszczepiennych i wytworzonych produkcję prozapalnych cytokin, które fazie doświadczeń [2].
w wyniku zakażenia naturalnego. Nowych generują także wyższy poziom odpowie- Odnośnie reakcji poszczepiennych
perspektyw w dziedzinie szczepień w we- dzi komórkowej.  prawdopodobnie każdy z praktykują-
terynarii upatruje się w szczepionkach W szczepionkach DNA nowych ge- cych lekarzy weterynarii spotkał się ze
genetycznych, szczególnie w odniesieniu neracji zawarte są również adjuwanty zróżnicowanymi reakcjami. Począwszy
do zakażeń pasożytniczych. Większość genetyczne. Są to biologicznie czynne od letargu, lekkiej gorączki, bolesności
dostępnych leków przeciwpasożytniczych cząstki pod postacią cytokin, chemokin w miejscu podania i silnego odczynu
jest tania, bezpieczna i efektywna, wzrasta oraz czynników kostymulacji, np. czynnik miejscowego wystąpić mogą wymioty,
jednak równocześnie liczba gatunków pa- stymulacji kolonii granulocytów/makrofa- czasem 24-godzinny sen, czy wreszcie
sożytów, które mogą wykazać odporność gów (GM-CSF). Ekspresja ich jest również wstrząs. Stwierdzono, iż u kotów wie-
na klasyczne preparaty [19]. Pasożyty żo- kodowana w wektorach  tych samych co lokrotna iniekcja szczepionek skoja-
łądkowo-jelitowe oraz bytujące w wątrobie antygen lub niezależnych, podawanych rzonych w to samo miejsce powodować
są najistotniejsza z punktu widzenia eko- równolegle w iniekcji. Cytokiny wybrano może rozwój złośliwego włókniako-
nomiki produkcji zwierzęcej. Zarażenia jako adjuwanty genetyczne, gdyż wobec -mięsaka. Pojawia się jednak określenie
te, w odróżnieniu od infekcji bakteryjnych komórek zaangażowanych w odpowiedz
vacciniosis, u nas jeszcze mało popularne.
czy wirusowych, mają zwykle charakter immunologiczną pełnią one funkcję regu- Rozszerza się ono na wiecej objawów,
przewlekły, upośledzając równocześnie latorową. Tym samym mogą modulować zakłada bowiem, iż zamiast powszechnie
odpowiedz
immunologiczną, która często odpowiedz
immunologiczną [8]. występujących dotychczas naturalnych
38 MARZEC-KWIECIEC
" 2/2005
WETERYNARIA
CHOROBY ZAKAy
NE
W PRAKTYCE
12. Meeusen E.N., Pierdafita D.: Exploiting natural
postaci ostrych choroby rozwijają się jej Piśmiennictwo
immunity to helminth parasites for develop-
1. Bannister B.A., Begg N.T., Gillespie S.H.:  Cho-
stany chroniczne, o mnogiej manifestacji,
ment of veterinary vaccines, Int. J. Parasitol.,
roby Zakaz
ne , Wydanie I polskie, Wydawnictwo
zwykle nie występującej. Konwersji takiej
33 (11), 1285-90, 2003
Medyczne Urban & Partner, Wrocław 1998.
upatruje się w modyfikacjach natural-
13. Van Oirschot J.T.: Biotechnolgy for the benefit
2. Bradley M.P., Eade J., Penhale J., Bird P.: Vaccines
nych wirusów, przystosowywanych do
of vaccination against viral diseases: a review,
for fertility regulation of wild and domestic spe-
materiału szczepionkowgo. Tijdschr. Dirgeneeskd., 127 (1), 7-16, 2002.
cies, J. Biotechnol., 73 (2-3), 91-101, 1999.
14. Pastoret P.P., Blancou J., Vannier P., Verschueren
Zagadnieniem, które wymagałoby 3. Carmichael L.E.:  Wybrane szczepionki dla
C.:  Veterinary Vaccinology , Elsevier, Amster-
psów, Choroby zakaz
ne psów i kotów  wska-
krótkiego komentarza, jest immuniza-
dam 1997.
zówki praktyczne , Materiały Konferencji
cja zwierząt laboratoryjnych. Towarzy-
15. Roitt I.:  Immunologia , Wydanie II, Wydaw-
Naukowej, 26-27 czerwiec, Puławy 1999.
szy ona opracowywaniu nowych szcze-
nictwo Lekarskie PZWL, 2002.
4. Dunham S.P.: The application of nucleic acid
pionek oraz ulepszaniu już istniejących
16. Singh M., O Hagan D.T.: Recent advances in
vaccines in veterinary medicine, Res. Vet. Sci.,
poprzez testowanie substancji stymulu- veterinary vaccine adjuvants, Int. J. Parasitol.,
73 (1), 9-16, 2002.
33 (5-6), 469-78, 2003.
jących immunogenność. Wymogiem są 5. Gerdts V., Mettenleiter T.C.: DNA vaccines for
17. Storni T., Kundig T.M., Johansen P.:  Immunity
veterinary medicine, Dtsch. Tierarztl. Wochen-
tu najczęściej zwierzęta SPF (wolne od
in response to particulate antigen-delivery sys-
schr., 108 (1), 3-10, 2001.
endo- i ektopasożytów oraz specyficz-
tems , Adv. Drug Deliv. Rev., 57 (3), 333-355,
6. Hammond S.A., Tsonis C., Sellins K., Rushlow
nych bakterii i wirusów). Generalnie
2005.
K., Scharton-Kersten T., Colditz I., Gleen G.M.:
profilaktyka swoista, w celu ochrony
18. Vajdy M., Srivastava I., Polo J., Donnelly J.,
Transcutaneous immunization of domestic
zdrowia samych zwierząt laboratoryj- O Hagan D., Singh M.:  Mucosal adjuvants
animals: opportunities and challenges, Adv.
and deli very system for protein-, DNA and
nych, nie jest stosowana. W przypadku Drug Deliv. Rev., 43 (1), 45-55, 2000.
RNA- based vaccines , Immunol. Cell Biol., 82
7. Hanly W.C.,. Bennet B.T, BRL Bulettin, Illinois
kontaminacji zwierzęta zakażone lub
(6), 617-62, 2004.
1994.
podejrzane o zakażenie podlegają era-
19. Vereruyse J., Knox D.P., Schetters T.P., Wil-
8. Ivory C., Chadee K..:  DNA vaccines: designing
dykacji i zastępowane są nową popu-
ladsen P.: Veterinary parasitic vaccines: pitfalls
strategies against parasitic infections , Genet.
lacją gwarantującą status SPF. Tylko
and future directions, Trends Parasitol., 20 (10),
Vaccines Ther, 2:(1):17, 2004.
wyjątkowo, po zapewnieniu szczelności 488-492, 2004.
9. Jakóbisiak M.:  Immunologia , Wydanie II
tzw. barier ochronnych (filtracja powie- zmienione, Wydawnictwo naukowe PWN,
Warszawa 1995.
trza, sterylizacja wyposażenia pomiesz- dr n. wet Katarzyna Płoneczka
10. Laddomada A.: Control and eradication of O.I.E.
czeń, przestrzeganie zasad higieny, Katedra Epizootiologii i Administracji
list A diseases  the approach of the European
regularne badania personelu-poten- Weterynaryjnej z Kliniką,
Union to the use of vaccines, Dev. Biol., 114:269-
cjalnych nosicieli i przenosicieli), do- Wydział Medycyny Weterynaryjnej
280, 2003.
puszcza się zastosowanie profilaktyki AR we Wrocławiu,
11. Lindblad E.B.:  Aluminium compounds for
swoistej, jeśli nie ma innej możliwości use in vaccines , Immunol. Cell Biol., 82 (5), 50-366 Wrocław,
497-505, 2004.
eliminacji zakażenia. Plac Grunwaldzki 45
MARZEC-KWIECIEC
" 2/2005 39