Patologia, jako zjawisko, występuje w różnych grupach ludzkich i jest ściśle związana z
rozwojem społeczeństw. Początkowo termin patologia (z gr. pathos - cierpienie, logos - nau-
ka) był używany w medycynie, a dopiero w końcu XIX wieku zaczęto odnosić go do zjawisk
społecznych. Wykorzystano wówczas ten termin do określania działań ludzkich przeciwstawnych
ideałom stabilizacji, własności, oszczędności, solidarności rodzinnej i sąsiedzkiej. Od końca XIX
wieku powstało wiele definicji patologii społecznej.
V. Kavolis określają: „...jako destruktywne i autodestruktywne zachowanie ludzi, grup lub
całych społeczeństw "6 Autor nie ogranicza się tylko do tego określenia, ale formułuje inne, w którym
podkreśla, że przez patologię społeczną należy „...rozumieć ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji,
ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się
pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danym społeczeństwie są
akceptowane".
Odmiennie definiuje to pojęcie W. Okoń stwierdzając, że jest to „...nauka o przyczynach,
objawach i zwalczaniu takich chorób społecznych, jak przestępczość, pijaństwo, lekomania itd.
Natomiast A. Podgórecki uważa, że patologia społeczna to postawy i zachowania ludzi, które
naruszaj ą podstawowe normy etyczne oraz wyrządzają mniej lub bardziej wymierne szkody
społeczne.
M. Jarosz uważa, że patologia społeczna jest zbiorem różnorodnych typów dewiacji
społecznych.
Patologia społeczna według M. Lipki to „... określone postawy, zachowania i sytuacje
życiowe młodzieży, które są szkodliwe dla historycznie uwarunkowanego postępu i powodują
ujemne następstwa dla wszechstronnego rozwoju jednostki, grupy lub całego społeczeństwa, a
polegaj ą na niedostrzeganiu obowiązujących przepisów prawa, norm moralnych, obyczajowych i
kulturowych oraz na odrzuceniu lub nie-poszanowaniu wartości obiektywnie zgodnych z
wartościami jednostki i ogółu obywateli na określonym etapie rozwoju „
Z terminem patologia społeczna łączy się przestępczość. Często utożsamia się zakres tych
pojęć. Uważna analiza prowadzi do odmiennych wniosków. Wyrażaj ą się one w tym, że pomiędzy
wymienionymi pojęciami zachodzi stosunek nadrzędności i podrzędności. Patologia społeczna w
szerszym rozumieniu obejmuje pojęcie przestępczości mające węższy zakres znaczeniowy. Z tego
wynika, że każde przestępstwo jest przejawem patologii społecznej, ale nie każdy przejaw patologii
społecznej jest przestępstwem.
Zjawiska szeroko rozumianej patologii społecznej wyraźnie uwidaczniają się w końcu
dwudziestego wieku i są charakterystyczne dla dewiacji współczesnej. Świadczy o tym między
innymi świadomość, że żyjemy w coraz bardziej skomplikowanej i zdehumanizowanej
rzeczywistości, w połączeniu ze stale wzrastającym tempem życia, co prowadzi w konsekwencji do
poczucia osamotnienia i zagubienia. Skutkiem tego są powszechne zjawiska zaburzeń
emocjonalnych, trudności w kontaktach interpersonalnych i świadomość wyobcowania ze
środowiska społecznego. W wielu przypadkach niemożność odnalezienia się w złożonej
rzeczywistości społecznej i stworzenia sobie pewnych stałych zasad postępowania doprowadza do
utraty wiary w sens życia i poczucia egzystencjalnej pustki.
Konsekwencją takiej sytuacji jest chęć oderwania się od świata, ucieczki od groźnej i
niezrozumiałej rzeczywistości. Dotyka to często ludzi młodych. Potęguje ten stan kryzys wartości i
sensu życia. Zakłada on przewartościowania aksjologiczne, zastępowanie jednych wartości przez
inne, konkurencyjne. Równoznaczne jest to z zachowaniem stereotypów społecznych i pewnym
swoistym wyjałowieniu duchowym, które jest udziałem młodego pokolenia, tworzącego własne
ruchy społeczne.
Podstawą badań w patologii społecznej mogą być następujące problemy:
1
• pierwszy - dotyczy zjawisk związanych z życiem jednostki i określany jest mianem patologii
indywidualnej;
• drugi" obejmuje negatywne zjawiska związane z życiem rodziny i nosi nazwę patologii
rodziny;
• trzeci - stanowią ujemne zjawiska powstające w grupach organizacyjnych.22
Do zakresu zachowań dewiacyjnych zaliczyć można:
• przestępczość - różne rodzaje, grupy wiekowe, społeczne, bandy, kliki;
• zachowania patologiczne, dysfunkcjonalne wobec rodziny, społeczności lokalnej;
• samoniszczenie: alkoholizm, narkomania i samobójstwa, a także inne zachowania
autoagresywne;
• typy zachowań aspołecznych (np. działania zmierzające do zaostrzenia konfliktów
społecznych, narodowościowych, religijnych, ruchy młodzieżowe, itd.;
• dewiacyjne zachowania seksualne, zboczenia;
• inne rodzaje zachowań występujących na podłożu psychospołecznym, np. zaburzenia
psychiczne i nerwice.
Niewydolność wychowawcza rodziny i szkoły, anomizacja życia społecznego, powoduje, że
młodzież poszukuje oparcia w grupach rówieśniczych i różnego rodzaju ruchach młodzieży. Ruchy
młodzieżowe tworzą rozmaite zbiorowości, które łączy negatywny stosunek do kultury dominującej.
CZYM JEST DEWIACJA
Większość ludzi na ogół stosuje się do norm społecznych. Jest tak dlatego, że doświadczyli
procesu socjalizacji, oraz dlatego, że w społeczeństwie istnieją struktury kontroli społecznej (np.
prawa i policja). Co sprawia, że są ludzie, którzy nie stosują się do norm? Czym powodowane jest
ich zachowanie i jak powinno reagować na nie społeczeństwo?
DEWIACJA PRAWNA
Wszystkie społeczeństwa potępiają pewne formy zachowań. Morderstwo, gwałt, kazirodztwo,
zdrada i kradzież są przez większość społeczeństw uważane za karygodne. W nowoczesnych
społeczeństwach przemysłowych działania te są zabronione przez sformalizowane kodeksy prawne,
które przewidują za nie odpowiednie kary. Działania, o których mówimy, nazywane są przestęp-
stwami, co oznacza, że traktuje się je jako odstępstwo (dewiację) od prawa. Oprócz wymienionych
cięższych zbrodni w wielu społeczeństwach za naruszenie norm prawnych uważa się także inne
formy zachowań, takie jak nieprzestrzeganie przepisów ruchu drogowego, zakłócanie spokoju,
noszenie ukrytej broni i, zwłaszcza ostatnio, zmienianie i kasowanie cudzych danych kompute-
rowych.
Przestępczością nieletnich nazywa się naruszanie norm prawnych przez osoby, które nie
osiągnęły wieku, w którym prawo traktuje ludzi jako dorosłych. Oprócz praw definiujących pewne
działania jako przestępstwa - bez względu na to, kto je popełnia - istnieją prawa specyficznie
związane z wiekiem. Chuligaństwo i unikanie obowiązku szkolnego to przykłady zachowań, z
powodu których młodzi ludzie - a nie dorośli - mogą wejść w kontakt z policją i sądem.
Dewiacje kryminalne istnieją na całym świecie, ale konkretne normy prawne definiujące
niektóre zachowania jako nieakceptowalne mogą być różne w różnych krajach. W Stanach
Zjednoczonych prawo stanowią poszczególne stany, a także rząd federalny. Dlatego działanie, które
jest przestępstwem w jednym stanie (na przykład kupowanie broni), w innym może być legalne. To,
co uważane jest za dewiację w sensie prawnym, różni się nie tylko w zależności od społeczeństwa,
ale i w obrębie dużych społeczeństw przemysłowych.
2
Przestępstwo można łatwo zdefiniować jako dewiacyjną formę zachowania. Trudniejsze do
zdefiniowania są formy zachowań, które uważa się za dewiację społeczną; zachowania takie, nie
naruszając kodeksów prawnych, naruszają normy społeczne. Posłużmy się dwoma przykładami: do
niedawna noszenie kolczyków przez mężczyzn uważane było za niestosowne, w latach sześć-
dziesiątych i siedemdziesiątych wielu młodych mężczyzn zrywało z konwencją i buntowniczo nosiło
długie włosy; ogólnie młodzież ubierała się wtedy bardziej niestarannie (stare dżinsy i podkoszulki),
niż to było przyjęte. W kontekście tamtych czasów zachowania te uważane były za dewiację
społeczną. Nie przystawały do ogólnie przyjętych norm społecznych, ale nie stanowiły takiego za-
grożenia dla porządku społecznego, by można je było uznać za przestępcze.
Wyjaśnienie dewiacji
Próby wyjaśnienia, dlaczego ludzie zachowują się w sposób dewiacyjny, odwoływały się do
różnych przyczyn - od biologicznych i psychologicznych po bardziej socjologiczne. Owe różnorodne
ujęcia wywodzą się z różnych założeń dotyczących nie tylko przyczyn ludzkiego zachowania, ale
także sposobów zmiany zachowań dewiacyjnych.
Przestępstwo
Przestępstwa są naruszeniem kodeksów prawnych. Niektóre przestępstwa są poważniejsze niż
inne. Pewne działania określane jako przestępstwa w jednym społeczeństwie mogą nimi nie być w
innym społeczeństwie. W Stanach Zjednoczonych definicje zachowań przestępczych zmieniają się w
zależności od stanu. Można jednak sklasyfikować typy przestępstw w sposób, który umożliwi analizę
przestępstwa w różnych miejscach i w różnych czasach.
Typy przestępstw:
Przestępstwa przeciwko osobie (przestępstwa przemocy). Ten typ przestępstw obejmuje
działania łączące się z przemocą lub groźbą użycia przemocy przeciwko osobie. Są to przestępstwa,
które wywołują rosnący niepokój w społeczeństwie amerykańskim, niepokój polegający na tym, że
wielu obywateli nie czuje się bezpiecznie na ulicach, a nawet we własnych domach.
Przestępstwa przemocy obejmują: zabójstwo („rozmyślne zabicie jednej osoby przez drugą"),
napad („bezprawne zaatakowanie jednej osoby przez drugą w celu zadania poważnych uszkodzeń
cielesnych"), gwałt i rozbój.
Przestępstwa przeciwko mieniu. Niektóre przestępstwa polegają na zabraniu innej osobie
czegoś, co ma wartość. Są to: kradzież („bezprawne odebranie, przenoszenie, odprowadzanie lub
przewożenie mienia należącego do innej osoby"), kradzież samochodu, włamanie („bezprawne
wejście do budynku w celu popełnienia przestępstwa") oraz podpalenie („rozmyślne lub
powodowane złą wolą spalenie lub próba spalenia osobistego mienia innej osoby").
Przestępstwa „bez ofiar” Niektóre przestępstwa są działaniami nie mającymi widocznej
ofiary, osoby, która mogłaby złożyć skargę, tak jak ofiara kradzieży czy napadu. Przestępstwa „bez
ofiar" obejmują: hazard, publiczne pijaństwo, prostytucję, nielegalne używanie narkotyków, związki
homoseksualne i cudzołóstwo. Nie wszystkie z tych działań uważa się za przestępstwa zawsze i
wszędzie; hazard jest, na przykład, dozwolony w Las Vegas i Atlantic City.
Przestępstwa „białych kołnierzyków” i korporacji. Wcześniej zdefiniowaliśmy przestępstwa
„białych kołnierzyków" jako związane z pracą naruszenie prawa przez jednostki z klasy średniej i
wyższej. Niektóre z tych przestępstw można skategoryzować jako „przestępstwa przeciwko mieniu"
(np. malwersacja i defraudacja), jednak ich bliski związek z codzienną pracą danej jednostki zdaje się
usprawiedliwiać ich oddzielne potraktowanie. Inne przestępstwa z tej grupy to: fałszywa reklama,
nielegalny obrót akcjami i obligacjami, wspólne uzgadnianie cen przez przedsiębiorstwa, oszu-
kiwanie na cenie, działania antyrynkowe mające na celu formowanie monopoli, zatruwanie
3
środowiska oraz sprzedawanie bezużytecznych lub szkodliwych produktów żywnościowych i
lekarstw. Działania te zaczęto traktować jako przestępstwa pod koniec XIX w.; wcześniej większość
firm (i jednostek) prowadziła interesy w sposób niczym nie ograniczony.
Zachowania patologiczne
Dezorganizacja Rodziny
Rodzina dla człowieka jest środowiskiem społecznym, w którym czuje się najbezpieczniej, w
sensie społecznym, w którym czuje się najbezpieczniej w sensie psychicznym i najlepiej zaspokaja
swoje psychospołeczne potrzeby Jednak i w tym dla człowieka tak istotnym środowisku, podobnie
jak w innych komponentach społecznej rzeczywistości, dochodzi do najrozmaitszych zakłóceń
wywołujących przejściowy lub trwały rozkład podstawowej komórki życia społecznego zwanej
rodziną. Wówczas to następuje jej „dezorganizacja, czyli ograniczenie lub zanik dotychczas wypeł-
nianych funkcji i ról rodzinnych, zwłaszcza obowiązków małżonków wobec siebie i dzieci, a także
dzieci wobec rodziców i ewentualnie między rodzeństwem".
„Dezorganizacją życia małżeńsko-rodzinnego poprzedzają zwykle różne zaburzenia
psychospołeczne, określane zjawiskami patologicznymi, które zaczynają się konfliktami i zdradami
małżeńskimi, a kończą rozwodem.”
Konflikt utożsamia się z walką, wzajemnym wyrządzaniu sobie przykrości, utrudnianiu życia.
Za drastyczną formę wyrażania uczuć nieprzyjaznych, wrogich uważa się kłótnie, awantury,
rękoczyny.
Konflikt międzyosobniczy jest to starcie wywołane rozbieżnościami postaw, celów, sposobów
działania wobec konkretnego przedmiotu czy sytuacji. W konflikcie jedna strona dąży do
podporządkowania sobie narzucenia drugiej stronie własnych postaw, czy sposobów działania
Konflikt może także dotyczyć dążenia do zrealizowania własnych interesów przez wyeliminowanie
czy podporządkowanie sobie partnera.
Wyróżniamy następujące rodzaje konfliktów:
• Konflikty trwałe, nierozładowane - mają one miejsce wówczas gdy osoby między którymi
dochodzi do konfliktu, nie przejawiają żadnej skłonności czy ochoty do pójścia na ustępstwa,
wyjaśnianie i usunięcie problemów spornych, natomiast nie ujawnią swoich postaw. Siła
emocjonalna powstałych rozbieżności potęguje coraz bardziej i w każdej chwili grozi
uzewnętrznieniem się w postaci gwałtownej, drastycznej. Ta kumulacja napięć stwarza dla rodziny
sytuacje najgroźniejsze, dezorganizuje jej życie poprzez „zaniedbywanie obowiązków jednego lub
obu współmałżonków, alkoholizm, często wybuchające spory i kłótnie, zdrady małżeńskie i wreszcie
rozbicie rodziny .
• Konflikty otwarte - nie są ani tak groźne jak poprzednie ani tak ostre. W ramach konfliktów
otwartych wiele sytuacji ma charakter zatargów, sprzeczek, wymiany zdań, jednak nie dzielą one i
nie wykluczają ich dalszego współżycia, współdziałania. Nie doprowadzają do zerwania się poczucia
więzi, wspólnoty.
• Konflikt w zakresie wartości - występować może zarówno wówczas, gdy dla osób
uczestniczących w nim są one wspólne (np. rywalizacja w zawodach sportowych, współzawodnictwo
w pracy, w nauce) jak i wtedy, gdy te wartości są różne (np. odmienność upodobań i zainteresowań,
odmienność wyobrażeń o sposobie spędzania wolnego czasu, urządzenia mieszkania itp.). Konflikt
wartości dotyczyć może także ocen. Osoby bezpośrednio zainteresowane mogą mieć odmienne po-
glądy na moralność, ocenę czyjegoś postępowania, ocenę jakiś faktów historycznych, słuszność
takich czy innych form organizacji życia politycznego, społecznego, gospodarczego (jest to konflikt
przekonań).
Konflikty i kryzysy w życiu małżeńsko-rodzinnym są nieuniknione. Ze względu na doniosłą
rolę rodziny należy je minimalizować, gdyż zaledwie nieliczne z nich maj ą konstruktywne
4
następstwa. Konflikt jest sytuacją burzącą porządek i ład społeczny, lecz jego skutki niekiedy mogą
być pozytywne Konflikt w rodzinie jest starciem wywołanym rozbieżnością postaw, celów lub
samych tylko sposobów realizacji jakiegoś zadania. W sytuacji konfliktowej jedna strona stara się
drugiej narzucić własne postawy, sposoby działania albo też realizować swoje interesy kosztem tej
drugiej strony.
Rozwiązanie podanych konfliktów może być różne. „Najefektywniejszym sposobem jest
zawsze uzgodnienie pomiędzy małżonkami czy innymi stronami konfliktu stanowisk i przyjęcie
kompromisowych rozwiązań dla rozbieżnych dążeń".
Nierozładowanie długotrwałych napięć prowadzi do utajonego i reperesjonowanego konfliktu.
Napięcia w rodzinie wywołują agresywność i prowadzą do dezorganizacji życia rodzinnego.
Napięcia mogą mieć różne źródła. Najczęściej mają one charakter psychogenny i społeczno-
kulturowy. Źródła konfliktów i napięć w rodzinie maj ą różnorodne podłoże, a jednym z nich bywa
brak przystosowania seksualnego małżonków i pełnienie przez nich poza rodzinnych ról, które
dezaprobuje jeden z małżonków bądź członek rodziny. Konflikty i napięcia między małżonkami
wywołują nie tylko dezintegrację, ale mogą doprowadzić do jej rozbicia.
We współczesnych rodzinach równie częste są konflikty międzypokoleniowe, czyli między
rodzicami a dziećmi. Konflikty te mają różną etiologię. Najczęstszym ich źródłem jest rozbieżność
międzypokoleniowych systemów wartości i różnice wzorów kulturowych, typowych dla okresu
socjalizacji rodziców i ich dzieci. Zdaniem J. Szczepańskiego „konflikty międzypokoleniowe
występujące w rodzinie są trudniejsze do rozwiązania niż konflikty między małżonkami. Często
wiodą one do trwałych napięć, jeśli rodzice i dzieci nie zamanifestują postaw tolerancyjnych
O wiele istotniejsze od poznania etiologii konfliktów i sposobów ich rozładowania jest
wytwarzanie takich wzorów wypełniania wewnątrzrodzinnych ról, aby zapobiegały sytuacjom
konfliktowym i napięciom w rodzinie. W życiu małżeńsko-rodzinnym zdarzają się niekiedy sytuacje,
w których dochodzi do trwałych napięć, wówczas mamy do czynienia z kryzysem rodziny. Pojęciem
tym określamy sytuację, w której po zastosowaniu różnych środków nie może dana rodzina
wypełniać swych elementarnych funkcji. Jest to wskaźnik zaawansowanej dezorganizacji, która
często prowadzi do rozbicia tej podstawowej struktury społecznej. Rozbicie rodziny może przybrać
postać opuszczenia przez jednego ze współmałżonków, separacji lub rozwodu.
Jedną z form rozbicia rodziny jest rozwód. Stanowi on wg M. Jarosz „główny i najczęściej
stosowany wskaźnik rozbicia małżeństwa i rodziny".
Z wielu badań prawno-socjologiczno-demograficznych wiadomo, że głównymi przyczynami
rozwodu są zdrady małżeńskie i alkoholizm W licznych przypadkach psychospołeczne konsekwencje
rozwodu są wielowymiarowe i bardzo poważne. Doświadczają ich przede wszystkim sami
rozwiedzeni i ich dzieci oraz w mniejszym stopniu inni członkowie rodziny Społeczne skutki
rozwodu są łatwo dostrzegalne nie tylko na osobowości samych eksmałżonków, ale i ich dzieciach.
Zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny nie są zjawiskiem nowym. Chociaż obecnie wykazuj ą
tendencje wzrostowe. Nie ma Jednak podstaw - Jak uważa Z. Tyszka - do formułowania twierdzeń o
przeżywanym obecnie kryzysie rodziny.
Samozniszczenie
Alkoholizm
Alkoholizm to jedna z form zespołu uzależnienia od środków psychoaktywnych składającego się z
"objawów behawioralnych, fizjologicznych i zmian procesów poznawczych, które pojawiają się w
toku wielokrotnego używania środka. Zespół charakteryzuje się silną potrzebą przyjmowania środka,
trudnościami kontrolowania tego zachowania, uporczywym używaniem wbrew szkodliwym
następstwom, przedkładaniem przyjmowania środków ponad inne zajęcia i zobowiązania,
zwiększoną tolerancją i niekiedy występowaniem objawów zespołu abstynenckiego. Zespół
5
uzależnienia może wiązać się z przyjmowaniem określonego środka (np. tytoniu, alkoholu,
diazepamu), klasy środków określonego typu (np. opiatów) lub szerokiego wachlarza różnych
farmakologicznych środków" (X Rewizja Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn
Zgonów).
Fakty składające się na kliniczny kanon destrukcji alkoholowej:
1. Postępujące samozniszczenie wskazujące na uszkodzenie układu samozachowawczego.
2. Głód alkoholowy, dający poczucie przymusu wewnętrznego.
3. Brak zdolności do skutecznej samokontroli powstrzymującej picie i powtarzające się
niepowodzenia prób zaprzestania picia.
4. Nasilający się stan cierpienia, osamotnienia i bezradności.
5. Głębokie uszkodzenia i rozerwanie podstawowych kontaktów społecznych.
6. Gotowość do naruszania norm społecznych i wartości, gdy znajdą się w konflikcie z
dążeniem do picia.
Problemy alkoholowe
Degradacja zdrowia uzależnionych: dotyczy 600-800 tys. osób, w lecznictwie odwykowym
zarejestrowanych jest ok. 120 tys., ale możliwości skutecznej i nowoczesnej terapii ma tylko 20-30%
placówek.
Uszkodzenia zdrowia u nadmiernie pijących: ok. 2 mln osób.
Uszkodzenia zdrowia psycho-fizycznego pijącej młodzieży: 10-15 % zagrożonych w grupie wieku
15-18 lat.
Szkody występujące u członków rodzin z problemem alkoholowym: mamy ok. 3 mln dorosłych i
dzieci współuzależnionych z problemami emocjonalnymi, somatycznymi, ubóstwem, mniejszymi
szansami życiowymi, demoralizacją (programy pomocy rodzinom obejmują ok. 50 tys. dorosłych i
30 tys. dzieci).
Alkoholowa dezorganizacja środowiska pracy i bezrobotnych: zwłaszcza w regionach o wysokim
bezrobociu, gdzie dodatkowo brak odpowiednich placówek.
Naruszenia prawa i porządku przez osoby nietrzeźwe: przestępczość pod wpływem alkoholu,
przemoc w rodzinie z problemami alkoholowymi i w miejscach publicznych, prowadzenie pojazdów
w stanie nietrzeźwości.
Naruszanie prawa związane z handlem alkoholem: szczególnie nielegalny import, produkcja i
sprzedaż (ok. 20-25% legalnego obrotu), sprzedaż nieletnim i nietrzeźwym, nielegalna reklama.
Narkomania
Narkotyki (środki uspakajające, halucynogenne) są to środki odurzające. Naturalne lub syntetyczne
substancje zmniejszające wrażliwość ośrodkowego układu nerwowego, hamujące jego reaktywność
(depresja oddechowa, depresja ośrodkowa). Zależnie od wielkości dawki powodują uspokojenie,
euforię, odurzenie lub sen narkotyczny. Narkotyki stosuje się jako leki przeciwbólowe,
uspokajające, nasenne oraz do narkoz (anestezji, narkotyki chirurgiczne). Ich używanie wiąże się
jednakże z niebezpieczeństwem wywołania uzależnienia i przyzwyczajenia do ich zażywania (
nałóg), czyli narkomanii, powodujących zmiany osobowości (osobowość - zaburzenia)
i wyniszczenie organizmu.
Walka z nielegalną produkcją i handlem narkotykami wymagała współpracy międzynarodowej,
czego efektem były następujące umowy: międzynarodowe konwencje opiumowe w Hadze 1912
i Genewie 1925, konwencja o ograniczeniu produkcji i uregulowaniu podziału środków odurzających
z 1931, konwencja o zwalczaniu nielegalnego handlu środkami odurzającymi z 1936.
6
W 1961 podpisano z inicjatywy ONZ jednolitą konwencję o środkach odurzających, a w 1972
przyjęto poprawkę w celu zwiększenia kontroli. W 1971 przyjęto w Genewie konwencję o środkach
psychotropowych. Przy ONZ istnieje od 1971 Fundusz Narodów
Grupa
Postać
Skutki
Rodzaj
Niebezpieczeństwa
Objawy
narkotykow
handlowa
działania
uzależnienia
zmniejszenie
oporów w
apatia, depresja,
kontaktach z
pocenie się,
gwałtownośc,
ludzmi, eufria,
drgawki,
whisky, gin,
wypadki drogowe,
fizyczne i
Alkohol
depresja, utrata
dezorientacja
wino, piwo
samobójstwa,
psichiczne
kontroli
umysłowa,
uszkodzenie mózgu i
motorycznej,
halucynacje
wątroby
pozbycie się
zahamowań
brak poważnych
niebezpieczeństw,
lekkie
herbata, kawa,
ożywienie i
rozdrażnienie,
Kofeina
zagrożenie dla
uzależnienie
coca-cola
wzrost energii
zmęczenie
zdrowia wiąże się z
psychiczne
przedawkowaniem
intensywna
zwiększona
potrzba
podatność na choroby silne
papierosy,
"zapalenia",
odprężenie,
układu oddechowego, uzależnienie
Tytoń
cygara, tabaka,
nerwowość,
ożywienie
nowotwór płuc,
psychiczne i
tytoń w fajce
niepokój,
choroby układu
fizyczne
utrata
krążenia
koncentracji
lekka euforia,
zmniejszenie
utrata motywacji
Konopie
marihuana,
zahamowań,
życiowej i chęci do
psychiczne
brak
indyjskie
haszysz
ostrzejsza
kontaktów z ludźmi
percepcja, głód
ożywienie i
detadrin,
wzrost energii, napięcie, zmęczenie,
Amfetamina
benzedrin,
uczucie mocy, psychozy,
psychiczne
letarg, depresja
dexadrin
zawroty głowy, niedożywienie
utrata apetytu
zmiany w
percepcji,
panika podczas
możliwe
halucynacje,
"odlotu", przy
Halucynogeny LSD, maskalina
uzależnienie brak
wzrost
długotrwałym użyciu psychiczne
"świadomości choroby umysłowe
psychicznej"
7
senno
prowadzi do utraty
ść,
niepokój,
amylobarbital,
nerwowo
przytomności i w
ść,
fizyczne i
nudności,
Barbiturany
pentobarbital
zwolnienie
ekstremalnych
psychiczne
wymioty,
reakcji
przypadkach do
konwulsje
śmierci
ożywienie i
uszkodzenie dróg
pobudzenie
oddechowych,
liście koki lub
czynności
halucynacje
skrystalizowane
Kokaina
umyslowych,
odnoszące się do
psychiczne
brak
związki
euforia,
wrażeń dotykowych,
pochodne
znieczulenie
paranoja,
miejscowe
niedożywienie
przedawkowanie
skurcze
może być śmiertelne;
żołądka,
zlagodzenie
stopniowa utrata
wymioty,
bólu,
gwałtowne
zdolności do
biegunka,
opium, heroina, przyjemne
uzależnienie
Opiaty
prowadzenia
drgawki,
morfina
uczucie
fizyczne i
moralnego życia,
bezsenność,
odprężenia,
psychiczne
łamanie prawa w celu
intensywne
utrata apetytu kontynuowania
pragnienie
nałogu
narkotyku
- DLACZEGO ? -
Ludzie często usiłują uciec od rozmaitych problemów: stresu, braku pieniędzy, nadmairu bądź braku
pracy, rozbitego domu bądź złamanych przyjaźni itd. Jednak niektórzy próbują całkowicie oderwać
się od rzeczywistości. Nie potrafią poradzić sobie z realnym życiem i sięgają po narkotyki w nadziei
stworzenia wyimaginowanego, idealnego świata.
Kolejną pospolita przyczyną "brania" jest presja grupy. Człowiek, najczęściej młody, zaczyna
zażywać narkotyki, ponieważ to samo robią jego rówieśnicy. Każdy członek grupy dostosowuje się
do panujących w niej zwyczajów.
Samobójstwa
Choć samobójstwa istnieją tak długo, jak istnieje życie społeczne, to bardziej systematyczne badania
nad nimi rozpoczęto dopiero w połowie XIX wieku. Problemem zainteresowali się wtedy teologowie,
fizjopatolodzy, psychiatrzy, psychologowie i socjologowie.
Można powiedzieć tak: samobójstwo nie jest aktem o charakterze indywidualnym, psychologicznym,
lecz faktem społecznym; dlatego też — jak pisał Durkheim — zdarzenia życia prywatnego, które
zdają się być bezpośrednimi powodami samobójstwa, są w rzeczywistości jedynie przyczynami
okazjonalnymi. Samobójstwo nie jest sprawą indywidualnego wyboru człowieka. Jest aktem
społecznym, wynikającym ze stanu grupy, w której uczestniczy jednostka.
Takie stanowisko nie wyklucza indywidualnych motywów działań samobójców. Jednakże bardzo
8
trudno jest odpowiedzieć na pytanie, dlaczego ludzie decydują się na odebranie sobie życia. Jakie są
indywidualne motywy ich decyzji.
Przyjmujemy więc za Emilem Durkheimem nim, że istnieją cztery podstawowe kategorie samobójstw:
egoistyczne — jest skutkiem rozpadu grupy, malejącego związku między jednostką i grupą;
altruistyczne — wywołane istnieniem nadmiernego związku jednostki z grupą; anomiczne —
wynikające z zakłócenia ładu społecznego; fatalistyczne — będące przejawem sytuacji jednostkowej
człowieka, np. tragedii, z której nawet w dalszej perspektywie nie ma wyjścia.
Polska znajduje się wśród krajów o średnim wskaźniku samobójstw ok. 14 osób na 100 tys. ludności
(dla porównania na Litwie blisko 46 osób, w Rosji 42 osoby). Maria Jarosz, autorka książki pod
tytułem „Samobójstwa” szukając odpowiedzi na pytanie o czynniki predestynujące do samobójstwa,
mówi, że — z małymi wyjątkami — najwyższe wskaźniki samobójstw mają kraje dawnego ZSRR
oraz Węgry. Na tym tle Polska jawi się jako raj o najmniejszym wskaźniku aktów samobójczych.
Analiza trendów i dynamiki samobójstw w latach 1951–1995 pokazuje wyraźne nasilenie zjawiska w
trzech aspektach:
1.
Wzrost ilościowy zjawiska w całej populacji.
2.
Szybszy wzrost liczby samobójstw wśród mieszkańców wsi.
3.
Zmiany w strukturze demograficznej polegające na zwiększonym udziale samobójstw wśród
młodzieży.
Zarysowane kierunki zmian muszą zastanowić i zaniepokoić. Jeśli spojrzymy na dane statystyczne,
zobaczymy, że w ostatnich 44 latach współczynnik samobójstw wzrósł o 280% (s. 84). Zaskakuje
fakt, że wzrasta wskaźnik samobójstw na wsiach, a maleje w miastach. Jest to o tyle dziwne, że
powszechnie przyjęło się uważać, że samobójstwo jest negatywnym wytworem miejskiego stylu
życia. Pewną rolę mogły odegrać wielkie zmiany społeczne. Pierwsza po II wojnie światowej, kiedy to
nastąpiła szybka nacjonalizacja, industrializacja i urbanizacja; wzrosła w związku z tym ruchliwość
społeczna. Druga to czasy reform rozpoczętych w 1989 roku. W tym okresie pojawił się jeszcze jeden
czynnik, który, zdaniem autorki, zasługuje na szczególną uwagę — bezrobocie dotykające względnie
najczęściej mieszkańców wsi.
Statystycznym samobójcą jest częściej mężczyzna niż kobieta. W Polsce śmiercią samobójczą
umierają pięciokrotnie częściej mężczyźni niż kobiety. Równocześnie Polska jest jednym z krajów o
najniższych współczynnikach samobójstw wśród kobiet Na taki układ wyników wpływ może mieć
poziom wykształcenia — niższy u kobiet niż u mężczyzn. Duża aktywność zawodowa kobiet i wysoki
stopień identyfikacji z rolami zawodowymi. Wreszcie rodzina i związane z nią wychowywanie dzieci.
Poza płcią istotny wpływ na odsetek samobójstw ma stan cywilny. Najwyższe współczynniki widać
wśród wdów, wdowców, oraz osób rozwiedzionych. Można sądzić, że czynnikiem sprzyjającym
autoagresji jest nagła zmiana stanu cywilnego, związane z tym osamotnienie, poczucie izolacji i
społecznego nieprzystosowania
W latach dziewięćdziesiątych najmniej suicydogenne grupy stanowili studenci i pracownicy
umysłowi. Natomiast najczęściej odbierają sobie życie pracownicy fizyczni, bezrobotni i rolnicy Taki
układ wyników wymaga wielowątkowej interpretacji. Trzeba poszukiwać kompleksu przyczyn. Bez
wątpienia do głównych przyczyn można zaliczyć frustracje wynikające z ekonomicznej i społecznej
degradacji. Jak więc wygląda statystyczny samobójca? Jest to przede wszystkim mężczyzna, w
średnim wieku, mieszkający na wsi lub małym miasteczku, pracujący fizycznie lub bezrobotny, od
niedawna owdowiały lub rozwiedziony.
SPOŁECZNE KONSEKWENCJE DEWIACJI
Socjologowie nie traktują dewiacji jako atrybutu danej osoby. Dewiacja jest naznaczeniem
(etykietką) szczególnego zachowania przez proces społeczny. Gdy ten proces społeczny jest
9
skodyfikowany i egzekwowany przez państwo, każde jego naruszenie nazywa się „przestępstwem".
Inne, mniej jasno sformułowane definicje społeczne sprawiają, że różne formy zachowań traktowane
są jako „dziwnej „odmiennej „nienormalne" czy wręcz „szalone". Zachowania tego rodzaju
powodują, że ludzie unikają związanych z nimi osób, a także nalegają na to, by zachowania te w
pewien sposób były ograniczane.
STYGMAT SPOŁECZNY
Wiele form nie przestępczych zachowań dewiacyjnych niesie z sobą stygmat społeczny, czyli
silnie negatywną tożsamość. W naszym społeczeństwie stygmatem takim naznacza się ludzi chorych
psychicznie, mocno zdeformowanych pod względem fizycznym, inwalidów, a nawet cierpiących na
schorzenia typu AIDS. Zachowania i nałogi, takie jak hazard, uzależnienie od narkotyków czy
obżarstwo, często traktuje się jako dewiacje, a ulegające im osoby naznacza stygmatem społecznym.
Określanie ludzi niekonwencjonalnych mianem „dewiantów", a nie „innych", znacznie wpływa na
sposób traktowania tych jednostek i, w konsekwencji, na sposób, w jaki one same postrzegają siebie.
DEWIACJA l SPOŁECZEŃSTWO
Durkheim (1938; oryginał, 1895) podkreślał, że dewiacje istnieją we wszystkich
społeczeństwach. Twierdził, że dewiacje nie tylko nie są niczym nienormalnym, ale stanowią
niezbędną cechę każdego społeczeństwa i spełniają kilka ważnych funkcji. Społeczne definicje
dewiacji wyznaczają granicę zachowań dopuszczalnych, wyjaśniając tym samym, co społeczeństwo
uważa za działanie słuszne i właściwe. Określanie pewnych zachowań jako dewiacji wzmacnia silę
moralną zachowań traktowanych jako społecznie akceptowalne. Reakcja społeczeństwa na
zachowania dewiacyjne wzmacnia również solidarność społeczną, jednocząc wspólnie
reagujących.
Dewiacja może również służyć społeczeństwu, prowadząc do zmiany społecznej. Dewiacja
pokazuje alternatywę istniejących norm i wartości. Na przykład: według Mertona każda innowacja
jest formą dewiacji, która jest nie tylko pozytywna, ale i absolutnie niezbędna, jeśli społeczeństwo
nie ma popaść w stagnację. Ci, których w pewnym okresie nazywa się dewiantami, w przyszłości
mogą być uznani za bohaterów. W przeszłości za dewiantów uważano ludzi, którzy walczyli o prawo
wyborcze dla kobiet; obecnie nikt nie kwestionuje prawa kobiet do głosowania, a ci, którzy
przyczynili się do wprowadzenia tego prawa, są powszechnie chwaleni.
Dewiacja jest więc zachowaniem innym niż zwykłe czy tradycyjne. To, czy zostanie przyjęta,
czy napiętnowana, zależy od tego, kto wydaje ten osąd; zależy również od czasu, w jakim to
zachowanie ma miejsce. Krótko mówiąc, dewiacja jest rezultatem procesu społecznego.
Przestępczość, a w szczególności przestępczość nieletnich, wynika z naruszania prawa i
stanowi formę prawnie zdefiniowanej dewiacji. Dewiacja społeczna zaś odnosi się do działań
naruszających normy społeczne, a niekoniecznie prawne.
10