Patologia, jako zjawisko, występuje w róŜnych grupach ludzkich i jest ściśle związana z
rozwojem społeczeństw. Początkowo termin patologia (z gr. pathos - cierpienie, logos - nau-
ka) był uŜywany w medycynie, a dopiero w końcu XIX wieku zaczęto odnosić go do zjawisk
społecznych. Wykorzystano wówczas ten termin do określania działań ludzkich przeciwstawnych
ideałom stabilizacji, własności, oszczędności, solidarności rodzinnej i sąsiedzkiej. Od końca XIX
wieku powstało wiele definicji patologii społecznej.
V. Kavolis określają: „...jako destruktywne i autodestruktywne zachowanie ludzi, grup lub
całych społeczeństw "6 Autor nie ogranicza się tylko do tego określenia, ale formułuje inne, w którym
podkreśla, Ŝe przez patologię społeczną naleŜy „...rozumieć ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji,
ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się
pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danym społeczeństwie są
akceptowane".
Odmiennie definiuje to pojęcie W. Okoń stwierdzając, Ŝe jest to „...nauka o przyczynach,
objawach i zwalczaniu takich chorób społecznych, jak przestępczość, pijaństwo, lekomania itd.
Natomiast A. Podgórecki uwaŜa, Ŝe patologia społeczna to postawy i zachowania ludzi, które
naruszaj ą podstawowe normy etyczne oraz wyrządzają mniej lub bardziej wymierne szkody
społeczne.
M. Jarosz uwaŜa, Ŝe patologia społeczna jest zbiorem róŜnorodnych typów dewiacji
społecznych.
Patologia społeczna według M. Lipki to „... określone postawy, zachowania i sytuacje
Ŝyciowe młodzieŜy, które są szkodliwe dla historycznie uwarunkowanego postępu i powodują
ujemne następstwa dla wszechstronnego rozwoju jednostki, grupy lub całego społeczeństwa, a
polegaj ą na niedostrzeganiu obowiązujących przepisów prawa, norm moralnych, obyczajowych i
kulturowych oraz na odrzuceniu lub nie-poszanowaniu wartości obiektywnie zgodnych z
wartościami jednostki i ogółu obywateli na określonym etapie rozwoju „
Z terminem patologia społeczna łączy się przestępczość. Często utoŜsamia się zakres tych
pojęć. UwaŜna analiza prowadzi do odmiennych wniosków. WyraŜaj ą się one w tym, Ŝe pomiędzy
wymienionymi pojęciami zachodzi stosunek nadrzędności i podrzędności. Patologia społeczna w
szerszym rozumieniu obejmuje pojęcie przestępczości mające węŜszy zakres znaczeniowy. Z tego
wynika, Ŝe kaŜde przestępstwo jest przejawem patologii społecznej, ale nie kaŜdy przejaw patologii
społecznej jest przestępstwem.
Zjawiska szeroko rozumianej patologii społecznej wyraźnie uwidaczniają się w końcu
dwudziestego wieku i są charakterystyczne dla dewiacji współczesnej. Świadczy o tym między
innymi świadomość, Ŝe Ŝyjemy w coraz bardziej skomplikowanej i zdehumanizowanej
rzeczywistości, w połączeniu ze stale wzrastającym tempem Ŝycia, co prowadzi w konsekwencji do
poczucia osamotnienia i zagubienia. Skutkiem tego są powszechne zjawiska zaburzeń
emocjonalnych, trudności w kontaktach interpersonalnych i świadomość wyobcowania ze
środowiska społecznego. W wielu przypadkach niemoŜność odnalezienia się w złoŜonej
rzeczywistości społecznej i stworzenia sobie pewnych stałych zasad postępowania doprowadza do
utraty wiary w sens Ŝycia i poczucia egzystencjalnej pustki.
Konsekwencją takiej sytuacji jest chęć oderwania się od świata, ucieczki od groźnej i
niezrozumiałej rzeczywistości. Dotyka to często ludzi młodych. Potęguje ten stan kryzys wartości i
sensu Ŝycia. Zakłada on przewartościowania aksjologiczne, zastępowanie jednych wartości przez
inne, konkurencyjne. Równoznaczne jest to z zachowaniem stereotypów społecznych i pewnym
swoistym wyjałowieniu duchowym, które jest udziałem młodego pokolenia, tworzącego własne
ruchy społeczne.
Podstawą badań w patologii społecznej mogą być następujące problemy:
1
• pierwszy - dotyczy zjawisk związanych z Ŝyciem jednostki i określany jest mianem patologii
indywidualnej;
• drugi" obejmuje negatywne zjawiska związane z Ŝyciem rodziny i nosi nazwę patologii
rodziny;
• trzeci - stanowią ujemne zjawiska powstające w grupach organizacyjnych.22
Do zakresu zachowań dewiacyjnych zaliczyć moŜna:
• przestępczość - róŜne rodzaje, grupy wiekowe, społeczne, bandy, kliki;
• zachowania patologiczne, dysfunkcjonalne wobec rodziny, społeczności lokalnej;
• samoniszczenie: alkoholizm, narkomania i samobójstwa, a takŜe inne zachowania
autoagresywne;
• typy zachowań aspołecznych (np. działania zmierzające do zaostrzenia konfliktów
społecznych, narodowościowych, religijnych, ruchy młodzieŜowe, itd.;
• dewiacyjne zachowania seksualne, zboczenia;
• inne rodzaje zachowań występujących na podłoŜu psychospołecznym, np. zaburzenia
psychiczne i nerwice.
Niewydolność wychowawcza rodziny i szkoły, anomizacja Ŝycia społecznego, powoduje, Ŝe
młodzieŜ poszukuje oparcia w grupach rówieśniczych i róŜnego rodzaju ruchach młodzieŜy. Ruchy
młodzieŜowe tworzą rozmaite zbiorowości, które łączy negatywny stosunek do kultury dominującej.
CZYM JEST DEWIACJA
Większość ludzi na ogół stosuje się do norm społecznych. Jest tak dlatego, Ŝe doświadczyli
procesu socjalizacji, oraz dlatego, Ŝe w społeczeństwie istnieją struktury kontroli społecznej (np.
prawa i policja). Co sprawia, Ŝe są ludzie, którzy nie stosują się do norm? Czym powodowane jest
ich zachowanie i jak powinno reagować na nie społeczeństwo?
DEWIACJA PRAWNA
Wszystkie społeczeństwa potępiają pewne formy zachowań. Morderstwo, gwałt, kazirodztwo,
zdrada i kradzieŜ są przez większość społeczeństw uwaŜane za karygodne. W nowoczesnych
społeczeństwach przemysłowych działania te są zabronione przez sformalizowane kodeksy prawne,
które przewidują za nie odpowiednie kary. Działania, o których mówimy, nazywane są przestęp-
stwami, co oznacza, Ŝe traktuje się je jako odstępstwo (dewiację) od prawa. Oprócz wymienionych
cięŜszych zbrodni w wielu społeczeństwach za naruszenie norm prawnych uwaŜa się takŜe inne
formy zachowań, takie jak nieprzestrzeganie przepisów ruchu drogowego, zakłócanie spokoju,
noszenie ukrytej broni i, zwłaszcza ostatnio, zmienianie i kasowanie cudzych danych kompute-
rowych.
Przestępczością nieletnich nazywa się naruszanie norm prawnych przez osoby, które nie
osiągnęły wieku, w którym prawo traktuje ludzi jako dorosłych. Oprócz praw definiujących pewne
działania jako przestępstwa - bez względu na to, kto je popełnia - istnieją prawa specyficznie
związane z wiekiem. Chuligaństwo i unikanie obowiązku szkolnego to przykłady zachowań, z
powodu których młodzi ludzie - a nie dorośli - mogą wejść w kontakt z policją i sądem.
Dewiacje kryminalne istnieją na całym świecie, ale konkretne normy prawne definiujące
niektóre zachowania jako nieakceptowalne mogą być róŜne w róŜnych krajach. W Stanach
Zjednoczonych prawo stanowią poszczególne stany, a takŜe rząd federalny. Dlatego działanie, które
jest przestępstwem w jednym stanie (na przykład kupowanie broni), w innym moŜe być legalne. To,
co uwaŜane jest za dewiację w sensie prawnym, róŜni się nie tylko w zaleŜności od społeczeństwa,
ale i w obrębie duŜych społeczeństw przemysłowych.
2
Przestępstwo moŜna łatwo zdefiniować jako dewiacyjną formę zachowania. Trudniejsze do
zdefiniowania są formy zachowań, które uwaŜa się za dewiację społeczną; zachowania takie, nie
naruszając kodeksów prawnych, naruszają normy społeczne. PosłuŜmy się dwoma przykładami: do
niedawna noszenie kolczyków przez męŜczyzn uwaŜane było za niestosowne, w latach sześć-
dziesiątych i siedemdziesiątych wielu młodych męŜczyzn zrywało z konwencją i buntowniczo nosiło
długie włosy; ogólnie młodzieŜ ubierała się wtedy bardziej niestarannie (stare dŜinsy i podkoszulki),
niŜ to było przyjęte. W kontekście tamtych czasów zachowania te uwaŜane były za dewiację
społeczną. Nie przystawały do ogólnie przyjętych norm społecznych, ale nie stanowiły takiego za-
groŜenia dla porządku społecznego, by moŜna je było uznać za przestępcze.
Wyjaśnienie dewiacji
Próby wyjaśnienia, dlaczego ludzie zachowują się w sposób dewiacyjny, odwoływały się do
róŜnych przyczyn - od biologicznych i psychologicznych po bardziej socjologiczne. Owe róŜnorodne
ujęcia wywodzą się z róŜnych załoŜeń dotyczących nie tylko przyczyn ludzkiego zachowania, ale
takŜe sposobów zmiany zachowań dewiacyjnych.
Przestępstwo
Przestępstwa są naruszeniem kodeksów prawnych. Niektóre przestępstwa są powaŜniejsze niŜ
inne. Pewne działania określane jako przestępstwa w jednym społeczeństwie mogą nimi nie być w
innym społeczeństwie. W Stanach Zjednoczonych definicje zachowań przestępczych zmieniają się w
zaleŜności od stanu. MoŜna jednak sklasyfikować typy przestępstw w sposób, który umoŜliwi analizę
przestępstwa w róŜnych miejscach i w róŜnych czasach.
Typy przestępstw:
Przestępstwa przeciwko osobie (przestępstwa przemocy). Ten typ przestępstw obejmuje
działania łączące się z przemocą lub groźbą uŜycia przemocy przeciwko osobie. Są to przestępstwa,
które wywołują rosnący niepokój w społeczeństwie amerykańskim, niepokój polegający na tym, Ŝe
wielu obywateli nie czuje się bezpiecznie na ulicach, a nawet we własnych domach.
Przestępstwa przemocy obejmują: zabójstwo („rozmyślne zabicie jednej osoby przez drugą"),
napad („bezprawne zaatakowanie jednej osoby przez drugą w celu zadania powaŜnych uszkodzeń
cielesnych"), gwałt i rozbój.
Przestępstwa przeciwko mieniu. Niektóre przestępstwa polegają na zabraniu innej osobie
czegoś, co ma wartość. Są to: kradzieŜ („bezprawne odebranie, przenoszenie, odprowadzanie lub
przewoŜenie mienia naleŜącego do innej osoby"), kradzieŜ samochodu, włamanie („bezprawne
wejście do budynku w celu popełnienia przestępstwa") oraz podpalenie („rozmyślne lub
powodowane złą wolą spalenie lub próba spalenia osobistego mienia innej osoby").
Przestępstwa „bez ofiar” Niektóre przestępstwa są działaniami nie mającymi widocznej
ofiary, osoby, która mogłaby złoŜyć skargę, tak jak ofiara kradzieŜy czy napadu. Przestępstwa „bez
ofiar" obejmują: hazard, publiczne pijaństwo, prostytucję, nielegalne uŜywanie narkotyków, związki
homoseksualne i cudzołóstwo. Nie wszystkie z tych działań uwaŜa się za przestępstwa zawsze i
wszędzie; hazard jest, na przykład, dozwolony w Las Vegas i Atlantic City.
Przestępstwa „białych kołnierzyków” i korporacji. Wcześniej zdefiniowaliśmy przestępstwa
„białych kołnierzyków" jako związane z pracą naruszenie prawa przez jednostki z klasy średniej i
wyŜszej. Niektóre z tych przestępstw moŜna skategoryzować jako „przestępstwa przeciwko mieniu"
(np. malwersacja i defraudacja), jednak ich bliski związek z codzienną pracą danej jednostki zdaje się
usprawiedliwiać ich oddzielne potraktowanie. Inne przestępstwa z tej grupy to: fałszywa reklama,
nielegalny obrót akcjami i obligacjami, wspólne uzgadnianie cen przez przedsiębiorstwa, oszu-
kiwanie na cenie, działania antyrynkowe mające na celu formowanie monopoli, zatruwanie
3
środowiska oraz sprzedawanie bezuŜytecznych lub szkodliwych produktów Ŝywnościowych i
lekarstw. Działania te zaczęto traktować jako przestępstwa pod koniec XIX w.; wcześniej większość
firm (i jednostek) prowadziła interesy w sposób niczym nie ograniczony.
Zachowania patologiczne
Dezorganizacja Rodziny
Rodzina dla człowieka jest środowiskiem społecznym, w którym czuje się najbezpieczniej, w
sensie społecznym, w którym czuje się najbezpieczniej w sensie psychicznym i najlepiej zaspokaja
swoje psychospołeczne potrzeby Jednak i w tym dla człowieka tak istotnym środowisku, podobnie
jak w innych komponentach społecznej rzeczywistości, dochodzi do najrozmaitszych zakłóceń
wywołujących przejściowy lub trwały rozkład podstawowej komórki Ŝycia społecznego zwanej
rodziną. Wówczas to następuje jej „dezorganizacja, czyli ograniczenie lub zanik dotychczas wypeł-
nianych funkcji i ról rodzinnych, zwłaszcza obowiązków małŜonków wobec siebie i dzieci, a takŜe
dzieci wobec rodziców i ewentualnie między rodzeństwem".
„Dezorganizacją Ŝycia małŜeńsko-rodzinnego poprzedzają zwykle róŜne zaburzenia
psychospołeczne, określane zjawiskami patologicznymi, które zaczynają się konfliktami i zdradami
małŜeńskimi, a kończą rozwodem.”
Konflikt utoŜsamia się z walką, wzajemnym wyrządzaniu sobie przykrości, utrudnianiu Ŝycia.
Za drastyczną formę wyraŜania uczuć nieprzyjaznych, wrogich uwaŜa się kłótnie, awantury,
rękoczyny.
Konflikt międzyosobniczy jest to starcie wywołane rozbieŜnościami postaw, celów, sposobów
działania wobec konkretnego przedmiotu czy sytuacji. W konflikcie jedna strona dąŜy do
podporządkowania sobie narzucenia drugiej stronie własnych postaw, czy sposobów działania
Konflikt moŜe takŜe dotyczyć dąŜenia do zrealizowania własnych interesów przez wyeliminowanie
czy podporządkowanie sobie partnera.
WyróŜniamy następujące rodzaje konfliktów:
• Konflikty trwałe, nierozładowane - mają one miejsce wówczas gdy osoby między którymi
dochodzi do konfliktu, nie przejawiają Ŝadnej skłonności czy ochoty do pójścia na ustępstwa,
wyjaśnianie i usunięcie problemów spornych, natomiast nie ujawnią swoich postaw. Siła
emocjonalna powstałych rozbieŜności potęguje coraz bardziej i w kaŜdej chwili grozi
uzewnętrznieniem się w postaci gwałtownej, drastycznej. Ta kumulacja napięć stwarza dla rodziny
sytuacje najgroźniejsze, dezorganizuje jej Ŝycie poprzez „zaniedbywanie obowiązków jednego lub
obu współmałŜonków, alkoholizm, często wybuchające spory i kłótnie, zdrady małŜeńskie i wreszcie
rozbicie rodziny .
• Konflikty otwarte - nie są ani tak groźne jak poprzednie ani tak ostre. W ramach konfliktów
otwartych wiele sytuacji ma charakter zatargów, sprzeczek, wymiany zdań, jednak nie dzielą one i
nie wykluczają ich dalszego współŜycia, współdziałania. Nie doprowadzają do zerwania się poczucia
więzi, wspólnoty.
• Konflikt w zakresie wartości - występować moŜe zarówno wówczas, gdy dla osób
uczestniczących w nim są one wspólne (np. rywalizacja w zawodach sportowych, współzawodnictwo
w pracy, w nauce) jak i wtedy, gdy te wartości są róŜne (np. odmienność upodobań i zainteresowań,
odmienność wyobraŜeń o sposobie spędzania wolnego czasu, urządzenia mieszkania itp.). Konflikt
wartości dotyczyć moŜe takŜe ocen. Osoby bezpośrednio zainteresowane mogą mieć odmienne po-
glądy na moralność, ocenę czyjegoś postępowania, ocenę jakiś faktów historycznych, słuszność
takich czy innych form organizacji Ŝycia politycznego, społecznego, gospodarczego (jest to konflikt
przekonań).
Konflikty i kryzysy w Ŝyciu małŜeńsko-rodzinnym są nieuniknione. Ze względu na doniosłą
rolę rodziny naleŜy je minimalizować, gdyŜ zaledwie nieliczne z nich maj ą konstruktywne
4
następstwa. Konflikt jest sytuacją burzącą porządek i ład społeczny, lecz jego skutki niekiedy mogą
być pozytywne Konflikt w rodzinie jest starciem wywołanym rozbieŜnością postaw, celów lub
samych tylko sposobów realizacji jakiegoś zadania. W sytuacji konfliktowej jedna strona stara się
drugiej narzucić własne postawy, sposoby działania albo teŜ realizować swoje interesy kosztem tej
drugiej strony.
Rozwiązanie podanych konfliktów moŜe być róŜne. „Najefektywniejszym sposobem jest
zawsze uzgodnienie pomiędzy małŜonkami czy innymi stronami konfliktu stanowisk i przyjęcie
kompromisowych rozwiązań dla rozbieŜnych dąŜeń".
Nierozładowanie długotrwałych napięć prowadzi do utajonego i reperesjonowanego konfliktu.
Napięcia w rodzinie wywołują agresywność i prowadzą do dezorganizacji Ŝycia rodzinnego.
Napięcia mogą mieć róŜne źródła. Najczęściej mają one charakter psychogenny i społeczno-
kulturowy. Źródła konfliktów i napięć w rodzinie maj ą róŜnorodne podłoŜe, a jednym z nich bywa
brak przystosowania seksualnego małŜonków i pełnienie przez nich poza rodzinnych ról, które
dezaprobuje jeden z małŜonków bądź członek rodziny. Konflikty i napięcia między małŜonkami
wywołują nie tylko dezintegrację, ale mogą doprowadzić do jej rozbicia.
We współczesnych rodzinach równie częste są konflikty międzypokoleniowe, czyli między
rodzicami a dziećmi. Konflikty te mają róŜną etiologię. Najczęstszym ich źródłem jest rozbieŜność
międzypokoleniowych systemów wartości i róŜnice wzorów kulturowych, typowych dla okresu
socjalizacji rodziców i ich dzieci. Zdaniem J. Szczepańskiego „konflikty międzypokoleniowe
występujące w rodzinie są trudniejsze do rozwiązania niŜ konflikty między małŜonkami. Często
wiodą one do trwałych napięć, jeśli rodzice i dzieci nie zamanifestują postaw tolerancyjnych
O wiele istotniejsze od poznania etiologii konfliktów i sposobów ich rozładowania jest
wytwarzanie takich wzorów wypełniania wewnątrzrodzinnych ról, aby zapobiegały sytuacjom
konfliktowym i napięciom w rodzinie. W Ŝyciu małŜeńsko-rodzinnym zdarzają się niekiedy sytuacje,
w których dochodzi do trwałych napięć, wówczas mamy do czynienia z kryzysem rodziny. Pojęciem
tym określamy sytuację, w której po zastosowaniu róŜnych środków nie moŜe dana rodzina
wypełniać swych elementarnych funkcji. Jest to wskaźnik zaawansowanej dezorganizacji, która
często prowadzi do rozbicia tej podstawowej struktury społecznej. Rozbicie rodziny moŜe przybrać
postać opuszczenia przez jednego ze współmałŜonków, separacji lub rozwodu.
Jedną z form rozbicia rodziny jest rozwód. Stanowi on wg M. Jarosz „główny i najczęściej
stosowany wskaźnik rozbicia małŜeństwa i rodziny".
Z wielu badań prawno-socjologiczno-demograficznych wiadomo, Ŝe głównymi przyczynami
rozwodu są zdrady małŜeńskie i alkoholizm W licznych przypadkach psychospołeczne konsekwencje
rozwodu są wielowymiarowe i bardzo powaŜne. Doświadczają ich przede wszystkim sami
rozwiedzeni i ich dzieci oraz w mniejszym stopniu inni członkowie rodziny Społeczne skutki
rozwodu są łatwo dostrzegalne nie tylko na osobowości samych eksmałŜonków, ale i ich dzieciach.
Zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny nie są zjawiskiem nowym. ChociaŜ obecnie wykazuj ą
tendencje wzrostowe. Nie ma Jednak podstaw - Jak uwaŜa Z. Tyszka - do formułowania twierdzeń o
przeŜywanym obecnie kryzysie rodziny.
Samozniszczenie
Alkoholizm
Alkoholizm to jedna z form zespołu uzaleŜnienia od środków psychoaktywnych składającego się z
"objawów behawioralnych, fizjologicznych i zmian procesów poznawczych, które pojawiają się w
toku wielokrotnego uŜywania środka. Zespół charakteryzuje się silną potrzebą przyjmowania środka,
trudnościami kontrolowania tego zachowania, uporczywym uŜywaniem wbrew szkodliwym
następstwom, przedkładaniem przyjmowania środków ponad inne zajęcia i zobowiązania,
zwiększoną tolerancją i niekiedy występowaniem objawów zespołu abstynenckiego. Zespół
5
uzaleŜnienia moŜe wiązać się z przyjmowaniem określonego środka (np. tytoniu, alkoholu,
diazepamu), klasy środków określonego typu (np. opiatów) lub szerokiego wachlarza róŜnych
farmakologicznych środków" (X Rewizja Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn
Zgonów).
Fakty składające się na kliniczny kanon destrukcji alkoholowej:
1. Postępujące samozniszczenie wskazujące na uszkodzenie układu samozachowawczego.
2. Głód alkoholowy, dający poczucie przymusu wewnętrznego.
3. Brak zdolności do skutecznej samokontroli powstrzymującej picie i powtarzające się
niepowodzenia prób zaprzestania picia.
4. Nasilający się stan cierpienia, osamotnienia i bezradności.
5. Głębokie uszkodzenia i rozerwanie podstawowych kontaktów społecznych.
6. Gotowość do naruszania norm społecznych i wartości, gdy znajdą się w konflikcie z
dąŜeniem do picia.
Problemy alkoholowe
Degradacja zdrowia uzaleŜnionych: dotyczy 600-800 tys. osób, w lecznictwie odwykowym
zarejestrowanych jest ok. 120 tys., ale moŜliwości skutecznej i nowoczesnej terapii ma tylko 20-30%
placówek.
Uszkodzenia zdrowia u nadmiernie pijących: ok. 2 mln osób.
Uszkodzenia zdrowia psycho-fizycznego pijącej młodzieŜy: 10-15 % zagroŜonych w grupie wieku
15-18 lat.
Szkody występujące u członków rodzin z problemem alkoholowym: mamy ok. 3 mln dorosłych i
dzieci współuzaleŜnionych z problemami emocjonalnymi, somatycznymi, ubóstwem, mniejszymi
szansami Ŝyciowymi, demoralizacją (programy pomocy rodzinom obejmują ok. 50 tys. dorosłych i
30 tys. dzieci).
Alkoholowa dezorganizacja środowiska pracy i bezrobotnych: zwłaszcza w regionach o wysokim
bezrobociu, gdzie dodatkowo brak odpowiednich placówek.
Naruszenia prawa i porządku przez osoby nietrzeźwe: przestępczość pod wpływem alkoholu,
przemoc w rodzinie z problemami alkoholowymi i w miejscach publicznych, prowadzenie pojazdów
w stanie nietrzeźwości.
Naruszanie prawa związane z handlem alkoholem: szczególnie nielegalny import, produkcja i
sprzedaŜ (ok. 20-25% legalnego obrotu), sprzedaŜ nieletnim i nietrzeźwym, nielegalna reklama.
Narkomania
Narkotyki (środki uspakajające, halucynogenne) są to środki odurzające. Naturalne lub syntetyczne
substancje zmniejszające wraŜliwość ośrodkowego układu nerwowego, hamujące jego reaktywność
(depresja oddechowa, depresja ośrodkowa). ZaleŜnie od wielkości dawki powodują uspokojenie,
euforię, odurzenie lub sen narkotyczny. Narkotyki stosuje się jako leki przeciwbólowe,
uspokajające, nasenne oraz do narkoz (anestezji, narkotyki chirurgiczne). Ich uŜywanie wiąŜe się
jednakŜe z niebezpieczeństwem wywołania uzaleŜnienia i przyzwyczajenia do ich zaŜywania (
nałóg), czyli narkomanii, powodujących zmiany osobowości (osobowość - zaburzenia)
i wyniszczenie organizmu.
Walka z nielegalną produkcją i handlem narkotykami wymagała współpracy międzynarodowej,
czego efektem były następujące umowy: międzynarodowe konwencje opiumowe w Hadze 1912
i Genewie 1925, konwencja o ograniczeniu produkcji i uregulowaniu podziału środków odurzających
z 1931, konwencja o zwalczaniu nielegalnego handlu środkami odurzającymi z 1936.
6
W 1961 podpisano z inicjatywy ONZ jednolitą konwencję o środkach odurzających, a w 1972
przyjęto poprawkę w celu zwiększenia kontroli. W 1971 przyjęto w Genewie konwencję o środkach
psychotropowych. Przy ONZ istnieje od 1971 Fundusz Narodów
Grupa
Postać
Skutki
Rodzaj
Niebezpieczeństwa
Objawy
narkotykow
handlowa
działania
uzaleŜnienia
zmniejszenie
oporów w
apatia, depresja,
kontaktach z
pocenie się,
gwałtownośc,
ludzmi, eufria,
drgawki,
whisky, gin,
wypadki drogowe,
fizyczne i
Alkohol
depresja, utrata
dezorientacja
wino, piwo
samobójstwa,
psichiczne
kontroli
umysłowa,
uszkodzenie mózgu i
motorycznej,
halucynacje
wątroby
pozbycie się
zahamowań
brak powaŜnych
niebezpieczeństw,
lekkie
herbata, kawa,
oŜywienie i
rozdraŜnienie,
Kofeina
zagroŜenie dla
uzaleŜnienie
coca-cola
wzrost energii
zmęczenie
zdrowia wiąŜe się z
psychiczne
przedawkowaniem
intensywna
zwiększona
potrzba
podatność na choroby silne
papierosy,
"zapalenia",
odpręŜenie,
układu oddechowego, uzaleŜnienie
Tytoń
cygara, tabaka,
nerwowość,
oŜywienie
nowotwór płuc,
psychiczne i
tytoń w fajce
niepokój,
choroby układu
fizyczne
utrata
krąŜenia
koncentracji
lekka euforia,
zmniejszenie
utrata motywacji
Konopie
marihuana,
zahamowań,
Ŝyciowej i chęci do
psychiczne
brak
indyjskie
haszysz
ostrzejsza
kontaktów z ludźmi
percepcja, głód
oŜywienie i
detadrin,
wzrost energii, napięcie, zmęczenie,
Amfetamina
benzedrin,
uczucie mocy, psychozy,
psychiczne
letarg, depresja
dexadrin
zawroty głowy, niedoŜywienie
utrata apetytu
zmiany w
percepcji,
panika podczas
moŜliwe
halucynacje,
"odlotu", przy
Halucynogeny LSD, maskalina
uzaleŜnienie brak
wzrost
długotrwałym uŜyciu psychiczne
"świadomości choroby umysłowe
psychicznej"
7
senno
prowadzi do utraty
ść,
niepokój,
amylobarbital,
nerwowo
przytomności i w
ść,
fizyczne i
nudności,
Barbiturany
pentobarbital
zwolnienie
ekstremalnych
psychiczne
wymioty,
reakcji
przypadkach do
konwulsje
śmierci
oŜywienie i
uszkodzenie dróg
pobudzenie
oddechowych,
liście koki lub
czynności
halucynacje
skrystalizowane
Kokaina
umyslowych,
odnoszące się do
psychiczne
brak
związki
euforia,
wraŜeń dotykowych,
pochodne
znieczulenie
paranoja,
miejscowe
niedoŜywienie
przedawkowanie
skurcze
moŜe być śmiertelne;
Ŝołądka,
zlagodzenie
stopniowa utrata
wymioty,
bólu,
gwałtowne
zdolności do
biegunka,
opium, heroina, przyjemne
uzaleŜnienie
Opiaty
prowadzenia
drgawki,
morfina
uczucie
fizyczne i
moralnego Ŝycia,
bezsenność,
odpręŜenia,
psychiczne
łamanie prawa w celu
intensywne
utrata apetytu kontynuowania
pragnienie
nałogu
narkotyku
- DLACZEGO ? -
Ludzie często usiłują uciec od rozmaitych problemów: stresu, braku pieniędzy, nadmairu bądź braku
pracy, rozbitego domu bądź złamanych przyjaźni itd. Jednak niektórzy próbują całkowicie oderwać
się od rzeczywistości. Nie potrafią poradzić sobie z realnym Ŝyciem i sięgają po narkotyki w nadziei
stworzenia wyimaginowanego, idealnego świata.
Kolejną pospolita przyczyną "brania" jest presja grupy. Człowiek, najczęściej młody, zaczyna
zaŜywać narkotyki, poniewaŜ to samo robią jego rówieśnicy. KaŜdy członek grupy dostosowuje się
do panujących w niej zwyczajów.
Samobójstwa
Choć samobójstwa istnieją tak długo, jak istnieje Ŝycie społeczne, to bardziej systematyczne badania
nad nimi rozpoczęto dopiero w połowie XIX wieku. Problemem zainteresowali się wtedy teologowie,
fizjopatolodzy, psychiatrzy, psychologowie i socjologowie.
MoŜna powiedzieć tak: samobójstwo nie jest aktem o charakterze indywidualnym, psychologicznym,
lecz faktem społecznym; dlatego teŜ — jak pisał Durkheim — zdarzenia Ŝycia prywatnego, które
zdają się być bezpośrednimi powodami samobójstwa, są w rzeczywistości jedynie przyczynami
okazjonalnymi. Samobójstwo nie jest sprawą indywidualnego wyboru człowieka. Jest aktem
społecznym, wynikającym ze stanu grupy, w której uczestniczy jednostka.
Takie stanowisko nie wyklucza indywidualnych motywów działań samobójców. JednakŜe bardzo
8
trudno jest odpowiedzieć na pytanie, dlaczego ludzie decydują się na odebranie sobie Ŝycia. Jakie są
indywidualne motywy ich decyzji.
Przyjmujemy więc za Emilem Durkheimem nim, Ŝe istnieją cztery podstawowe kategorie samobójstw:
egoistyczne — jest skutkiem rozpadu grupy, malejącego związku między jednostką i grupą;
altruistyczne — wywołane istnieniem nadmiernego związku jednostki z grupą; anomiczne —
wynikające z zakłócenia ładu społecznego; fatalistyczne — będące przejawem sytuacji jednostkowej
człowieka, np. tragedii, z której nawet w dalszej perspektywie nie ma wyjścia.
Polska znajduje się wśród krajów o średnim wskaźniku samobójstw ok. 14 osób na 100 tys. ludności
(dla porównania na Litwie blisko 46 osób, w Rosji 42 osoby). Maria Jarosz, autorka ksiąŜki pod
tytułem „Samobójstwa” szukając odpowiedzi na pytanie o czynniki predestynujące do samobójstwa,
mówi, Ŝe — z małymi wyjątkami — najwyŜsze wskaźniki samobójstw mają kraje dawnego ZSRR
oraz Węgry. Na tym tle Polska jawi się jako raj o najmniejszym wskaźniku aktów samobójczych.
Analiza trendów i dynamiki samobójstw w latach 1951–1995 pokazuje wyraźne nasilenie zjawiska w
trzech aspektach:
1.
Wzrost ilościowy zjawiska w całej populacji.
2.
Szybszy wzrost liczby samobójstw wśród mieszkańców wsi.
3.
Zmiany w strukturze demograficznej polegające na zwiększonym udziale samobójstw wśród
młodzieŜy.
Zarysowane kierunki zmian muszą zastanowić i zaniepokoić. Jeśli spojrzymy na dane statystyczne,
zobaczymy, Ŝe w ostatnich 44 latach współczynnik samobójstw wzrósł o 280% (s. 84). Zaskakuje
fakt, Ŝe wzrasta wskaźnik samobójstw na wsiach, a maleje w miastach. Jest to o tyle dziwne, Ŝe
powszechnie przyjęło się uwaŜać, Ŝe samobójstwo jest negatywnym wytworem miejskiego stylu
Ŝycia. Pewną rolę mogły odegrać wielkie zmiany społeczne. Pierwsza po II wojnie światowej, kiedy to
nastąpiła szybka nacjonalizacja, industrializacja i urbanizacja; wzrosła w związku z tym ruchliwość
społeczna. Druga to czasy reform rozpoczętych w 1989 roku. W tym okresie pojawił się jeszcze jeden
czynnik, który, zdaniem autorki, zasługuje na szczególną uwagę — bezrobocie dotykające względnie
najczęściej mieszkańców wsi.
Statystycznym samobójcą jest częściej męŜczyzna niŜ kobieta. W Polsce śmiercią samobójczą
umierają pięciokrotnie częściej męŜczyźni niŜ kobiety. Równocześnie Polska jest jednym z krajów o
najniŜszych współczynnikach samobójstw wśród kobiet Na taki układ wyników wpływ moŜe mieć
poziom wykształcenia — niŜszy u kobiet niŜ u męŜczyzn. DuŜa aktywność zawodowa kobiet i wysoki
stopień identyfikacji z rolami zawodowymi. Wreszcie rodzina i związane z nią wychowywanie dzieci.
Poza płcią istotny wpływ na odsetek samobójstw ma stan cywilny. NajwyŜsze współczynniki widać
wśród wdów, wdowców, oraz osób rozwiedzionych. MoŜna sądzić, Ŝe czynnikiem sprzyjającym
autoagresji jest nagła zmiana stanu cywilnego, związane z tym osamotnienie, poczucie izolacji i
społecznego nieprzystosowania
W latach dziewięćdziesiątych najmniej suicydogenne grupy stanowili studenci i pracownicy
umysłowi. Natomiast najczęściej odbierają sobie Ŝycie pracownicy fizyczni, bezrobotni i rolnicy Taki
układ wyników wymaga wielowątkowej interpretacji. Trzeba poszukiwać kompleksu przyczyn. Bez
wątpienia do głównych przyczyn moŜna zaliczyć frustracje wynikające z ekonomicznej i społecznej
degradacji. Jak więc wygląda statystyczny samobójca? Jest to przede wszystkim męŜczyzna, w
średnim wieku, mieszkający na wsi lub małym miasteczku, pracujący fizycznie lub bezrobotny, od
niedawna owdowiały lub rozwiedziony.
SPOŁECZNE KONSEKWENCJE DEWIACJI
Socjologowie nie traktują dewiacji jako atrybutu danej osoby. Dewiacja jest naznaczeniem
(etykietką) szczególnego zachowania przez proces społeczny. Gdy ten proces społeczny jest
9
skodyfikowany i egzekwowany przez państwo, kaŜde jego naruszenie nazywa się „przestępstwem".
Inne, mniej jasno sformułowane definicje społeczne sprawiają, Ŝe róŜne formy zachowań traktowane
są jako „dziwnej „odmiennej „nienormalne" czy wręcz „szalone". Zachowania tego rodzaju
powodują, Ŝe ludzie unikają związanych z nimi osób, a takŜe nalegają na to, by zachowania te w
pewien sposób były ograniczane.
STYGMAT SPOŁECZNY
Wiele form nie przestępczych zachowań dewiacyjnych niesie z sobą stygmat społeczny, czyli
silnie negatywną toŜsamość. W naszym społeczeństwie stygmatem takim naznacza się ludzi chorych
psychicznie, mocno zdeformowanych pod względem fizycznym, inwalidów, a nawet cierpiących na
schorzenia typu AIDS. Zachowania i nałogi, takie jak hazard, uzaleŜnienie od narkotyków czy
obŜarstwo, często traktuje się jako dewiacje, a ulegające im osoby naznacza stygmatem społecznym.
Określanie ludzi niekonwencjonalnych mianem „dewiantów", a nie „innych", znacznie wpływa na
sposób traktowania tych jednostek i, w konsekwencji, na sposób, w jaki one same postrzegają siebie.
DEWIACJA l SPOŁECZEŃSTWO
Durkheim (1938; oryginał, 1895) podkreślał, Ŝe dewiacje istnieją we wszystkich
społeczeństwach. Twierdził, Ŝe dewiacje nie tylko nie są niczym nienormalnym, ale stanowią
niezbędną cechę kaŜdego społeczeństwa i spełniają kilka waŜnych funkcji. Społeczne definicje
dewiacji wyznaczają granicę zachowań dopuszczalnych, wyjaśniając tym samym, co społeczeństwo
uwaŜa za działanie słuszne i właściwe. Określanie pewnych zachowań jako dewiacji wzmacnia silę
moralną zachowań traktowanych jako społecznie akceptowalne. Reakcja społeczeństwa na
zachowania dewiacyjne wzmacnia równieŜ solidarność społeczną, jednocząc wspólnie
reagujących.
Dewiacja moŜe równieŜ słuŜyć społeczeństwu, prowadząc do zmiany społecznej. Dewiacja
pokazuje alternatywę istniejących norm i wartości. Na przykład: według Mertona kaŜda innowacja
jest formą dewiacji, która jest nie tylko pozytywna, ale i absolutnie niezbędna, jeśli społeczeństwo
nie ma popaść w stagnację. Ci, których w pewnym okresie nazywa się dewiantami, w przyszłości
mogą być uznani za bohaterów. W przeszłości za dewiantów uwaŜano ludzi, którzy walczyli o prawo
wyborcze dla kobiet; obecnie nikt nie kwestionuje prawa kobiet do głosowania, a ci, którzy
przyczynili się do wprowadzenia tego prawa, są powszechnie chwaleni.
Dewiacja jest więc zachowaniem innym niŜ zwykłe czy tradycyjne. To, czy zostanie przyjęta,
czy napiętnowana, zaleŜy od tego, kto wydaje ten osąd; zaleŜy równieŜ od czasu, w jakim to
zachowanie ma miejsce. Krótko mówiąc, dewiacja jest rezultatem procesu społecznego.
Przestępczość, a w szczególności przestępczość nieletnich, wynika z naruszania prawa i
stanowi formę prawnie zdefiniowanej dewiacji. Dewiacja społeczna zaś odnosi się do działań
naruszających normy społeczne, a niekoniecznie prawne.
10