NAUKOWIEC AMATOR

Shawn Carlson

Nikisch – niepowtarzalny geniusz dyry-Dêwi´kowy skalpel

gentury, posiada∏ szczególnà zdolnoÊç do precyzyjnego rozró˝niania struktur dêwi´kowych w muzyce i kwestionowa∏

Latem 1893 roku Arthur Nikisch, Piszàc otym, co odczuwa∏ Nikisch, ten fragment Symfonii Patetycznej, ponie-

ówczesny dyrygent numer jeden

u˝ywam okreÊlenia „prawdopodobnie”,

wa˝ jego s∏uch nie da∏ siźwieÊç iluzji.

w Europie, spotka∏ siź Piotrem

poniewa˝ nie wszyscy ludzie odbiera-

W dzisiejszych czasach tajemnicze ilu-Czajkowskim. Wed∏ug Richarda Lerta,

jà zjawiska muzyczne w identyczny spo-zje s∏uchowe mogà s∏u˝yç jako materia∏

asystenta Nikischa, tematem rozmowy

sób. Diana Deutsch, profesor psycholo-do poznawania mózgowych procesów

by∏y zastrze˝enia Nikischa do instru-gii w University of California w San przetwarzania bodêców dêwi´kowych.

mentacji fina∏u VI Symfonii (Patetycznej) Diego, twierdzi, ˝e odbiór pewnych se-Do tej pory przyk∏ady takie by∏y znane Czajkowskiego; nalega∏, aby kompozy-kwencji dêwi´kowych zale˝y od jźy-

jedynie specjalistom, ale od pewnego tor dokona∏ zmian w partyturze.

ka ojczystego s∏uchacza oraz od tego, czasu sà dost´pne równie˝ szerszemu

Fragmenty, które Nikisch kwestio-

czy jest on lewo-, czy praworćzny.

gronu. Deutsch nagra∏a zestaw iluzji s∏u-nowa∏, by∏y istotnie zinstrumentowa-

Istotnà rolódgrywajà równie˝ lokalne chowych na p∏yt´ kompaktowà Musical ne niekonwencjonalnie. Czajkowski

dialekty, na przyk∏ad obserwuje siŕó˝-

Illusions and Paradoxes. Przyk∏ady opa-podzieli∏ temat oraz drugi g∏os pomi´-

nice w percepcji pewnych nast´pstw

trzone sà komentarzem autorki i tak

dzy pierwsze i drugie skrzypce w ten dêwi´ków u osób, które wychowa∏y si´

przygotowane, aby ka˝dy zaintereso-

sposób, ˝e ka˝da z tych grup instru-

w Kalifornii i w Anglii.

wany móg∏ wykorzystaç je do w∏as-

mentów gra∏a na przemian co drugà nu-Przyk∏adem takiej osobliwej sekwen-

nych eksperymentów z dziedziny per-

tóbu g∏osów. Nikisch proponowa∏ kom-

cji dêwi´kowej sà kwestionowane przez cepcji dêwi´ku. Cena p∏yty wynosi 14.95

pozytorowi przygotowujàcemu pra-

Nikischa takty Symfonii Patetycznej. Wi´k-dolara plus koszty przesy∏ki 4.95 do-wykonanie Symfonii, aby temat w ca-szoÊç s∏uchaczy odbiera ten fragment lara. Zamówienia nale˝y kierowaç do:

∏oÊci wykonywa∏y pierwsze skrzypce,

zgodnie z intencjà kompozytora, tzn. s∏y-Philomel Records, Box 12189, La Jol-

a drugi g∏os – drugie.

szy dwie oddzielne frazy melodyczne.

la, CA 92039-2189, tel. [phone], Nie wiadomo, dlaczego

Nikischowi tak bardzo nie

podoba∏a siínstrumenta-

cja Czajkowskiego. Naj-

prawdopodobniej przed

prawykonaniem sam pro-

wadzi∏ próby i jego mu-

zycznà wra˝liwoÊç poru-

szy∏o osobliwe, wówczas

nie znane zjawisko z dzie-

dziny percepcji dêwi´ku.

DziÊ instrumentacja te-

go fragmentu Symfonii Pa-

tetycznej nie budzi zastrze-

˝eƒ, poniewa˝ we wspó∏-

DOVER PUBLICATIONS

czesnym uk∏adzie orkie-

CORBIS-BETTMANN

stry symfonicznej pierw-

sze i drugie skrzypce sie-

dzà na estradzie obok sie-

bie. Temat grany co drugà

nutńa przemian przez

obydwie grupy instru-

MOSKWIE

mentów dociera zatem do

s∏uchacza z tego samego

kierunku. Jednak˝e sto

lat temu pierwsze skrzy-

MUZEUM GLINKI W

pce usytuowane by∏y po

DYRYGENT KONTRA KOMPOZYTOR:

lewej, a drugie po prawej

Dyrygent Arthur Nikisch (u góry) wprowadzi∏ poprawki

stronie dyrygenta. Stojàc

do partytury Symfonii Patetycznej : pierwsze skrzypce grajà

pomi´dzy nimi, Nikisch

dêwi´ki fis2, e2, d2, cis2, h1, oraz cis2 , drugie zaÊ: h1, ais1, gis1, eis1, eis1

prawdopodobnie odczu-

oraz e1 . Zgodnie z manuskryptem partytury

Czajkowskiego pierwsze skrzypce powinny graç kolejno

wa∏, ˝e docierajàce do nie-

dêwi´ki h1, e2, gis1, cis2, eis1 oraz cis2 , drugie natomiast

go z dwóch stron dêwi´ki

fis2, ais1, d2, eis1, h1 oraz e1 . Sprzeciw Nikischa móg∏

skrzypiec nie ∏àczà si´ w

wynikaç z pewnego szczególnego zjawiska

harmonijnà ca∏oÊç.

zwiàzanego z percepcjà dêwi´ku.

CORBIS-BETTMANN

ÂWIAT NAUKI Luty 1997 79

WZORZEC TYPOWY DLA S¸UCHACZY

30

analizy takich procesów mó-

Z KALIFORNII

zgowych. Pos∏ugujàc sińim,

S¸UCHACZE

25

S¸UCHACZE

Z ANGLII

ustaw g∏oÊnoÊç na niskim po-

d

Z KALIFORNII

ziomie. Potem za pomocà re-

cis

dis

JOHNNY JOHNSON

gulatora balansu we wzmac-

20

niaczu zmieniaj stopniowo

c

e

poziom g∏oÊnoÊci w kanale le-

15

wym i prawym, dopóki nie za-

h

f

uwa˝ysz, ˝e odbierany obraz

s∏uchowy iluzji oktawowej si´

10

zmieni∏. Nast´pnie za pomocà

ais

fis

miernika wysterowania lub

JAKO OPADAJÑCY (W PROCENTACH)

5

a

g

woltomierza zmierz poziom

gis

S¸UCHACZE, KTÓRZY ODBIERALI INTERWA¸

sygna∏u w ka˝dym z kana∏ów

0

na wyjÊciu s∏uchawkowym

ais-e

h-f

c-fis cis-g d-gis dis-a e-ais f-h fis-c

g-cis gis-d a-dis

wzmacniacza. Przeprowadê

PARY DèWI¢KÓW

doÊwiadczenie kilkakrotnie

PARADOKS TRYTONU. Wyniki badaƒ tego zjawiska sugerujà, ˝e u s∏uchaczy wytwarza si´

i oblicz Êrednià wyników. Wy-

okreÊlony wzorzec, w którym informacja o oktawie, w jakiej identyfikowana jest

kreÊlajàc histogram dla grupy

wysokoÊç dêwi´ku, reprezentowana jest na okr´gu. Dla s∏uchaczy z Kalifornii

oko∏o 30 osób prawo- lub le-

dêwi´ki h, c, cis, d i dis przypadajà na górnà po∏owókr´gu, wobec czego

worćznych (histogramy omó-

w parach h-f , c-fis, cis-g, d-gis oraz dis-a osoby te s∏yszà interwa∏ opadajàcy. U Anglików

stwierdzono natomiast tendencj´ przeciwnà: interwa∏y te odbierane sà jako wznoszàce.

wiliÊmy w czerwcowym nu-

merze), uzyskasz podstawowà

informacjílustrujàcà ró˝nic´,

fax: [phone], Internet: http://www.

szà prawà pó∏kulà, to s∏uchacz nie od-jaka wyst´puje w przetwarzaniu bodê-

philomel.com.

biera tej wysokoÊci i odnosi wra˝enie, ców dêwi´kowych w mózgu s∏uchaczy

Mia∏em niedawno okazjódwiedziç

˝e s∏yszy w lewym uchu wysokoÊç od-

prawo- i leworćznych.

laboratorium Deutsch i zapoznaç si´

bieranà w rzeczywistoÊci przez ucho

Jeszcze wi´ksze pole do popisu dla

z iluzjami z pierwszej r´ki. Zaczà∏em od prawe.

naukowca amatora daje wykryte przez

iluzji oktawowej. Dêwi´ki w tym przy-Osoby, u których ˝adna z pó∏kul nie

Deutsch zjawisko tzw. paradoksu tryto-k∏adzie odtwarzane by∏y za pomocà s∏u-dominuje (wi´kszoÊç ludzi leworćz-

nu. Do jego demonstracji u˝ywa siśpe-chawek stereofonicznych i podawane

nych i niektórzy praworćzni), odbiera-cjalnych dêwi´ków generowanych za

w nast´pujàcy sposób: do jednego ucha jà iluzjóktawowà inaczej. Osoby lewo-pomocà komputera. Ka˝dy z nich zawie-dêwi´k ni˝szy i jednoczeÊnie do drugierćzne z takà samà czśtoÊcià lokalizujà ra szeÊç tonów o tej samej wysokoÊci na go – wy˝szy. Kana∏y szybko odwracano, dêwi´k wy˝szy w prawym albo lewym

skali chromatycznej, jednak˝e oddalone tak wić ka˝dy z tych dêwi´ków docie-uchu. Dwukrotnie cz´Êciej ni˝ u prawo-sà one od siebie o oktaw´, obejmujàc ra∏ raz do ucha prawego, a raz do lewerćznych wyst´pujà u nich przypadki

∏àcznie zakres pićiu oktaw [ ilustracja na go. Pomimo i˝ zawsze podawane by∏y

bardziej z∏o˝onych obrazów s∏ucho-

nast´pnej stronie]. Wszyscy s∏uchacze od-jednoczeÊnie dwa dêwi´ki – jeden

wych, na przyk∏ad wra˝enia zmieniajà-

bierajà prawid∏owo wysokoÊç chroma-

w uchu lewym i drugi w prawym – od-

cej si´ wysokoÊci lub przeskakiwania tycznà takiego dêwi´ku, ale nie sà

nosi∏em wra˝enie, ˝e w kolejnych pre-dêwi´ku wy˝szego z ucha do ucha.

zgodni, do jakiej oktawy jà przypisaç.

zentacjach wyst´puje tylko jeden dêwi´k, Je˝eli zmniejsza si´ g∏oÊnoÊç dêwi´-

Paradoks trytonu tworzy si´ wtedy, gdy na przemian ni˝szy i wy˝szy, przy czym ku odtwarzanego przez prawà s∏uchaw-po prezentacji opisanego wy˝ej wielo-dêwi´k ni˝szy lokalizowa∏em w uchu le-k´, to zmniejsza si´ pobudzenie lewej tonu poda siśzybko nast´pny, odleg∏y wym, wy˝szy zaÊ w prawym.

pó∏kuli i zwi´ksza cià˝enie w kierunku na skali chromatycznej o tryton (tj. o Na podstawie sposobu, w jaki odbie-pó∏kuli prawej. Po przekroczeniu pewszeÊç pó∏tonów, czyli o szeÊç kolejnych ra∏em iluzjóktawowà, Deutsch stwier-nej granicy zmniejszanie g∏oÊnoÊci

klawiszy fortepianu, w tym klawisze

dzi∏a, ˝e jestem typowà osobà prawo-

w prawym uchu spowoduje zmianĺo-

czarne). Na przyk∏ad po dêwi´ku d od-rćznà. W mózgu osoby praworćznej

kalizacji dêwi´ku, przy czym obserwu-twarzany jest dêwi´k gis. Jedni s∏ucha-dominujàcà rolódgrywa lewa pó∏ku-

je si´ jà nawet u osób praworćznych, cze odbierajà dêwi´k gis jako ni˝szy ni˝

la. Wi´kszoÊç sygna∏ów odbieranych

u których wyst´puje silna dominacja le-d, inni zaÊ jako wy˝szy.

przez ucho prawe przekazywana jest do wej pó∏kuli. Kiedy zmieni si´ g∏oÊnoÊç Wed∏ug Deutsch sposób, w jaki dana

lewej pó∏kuli, gdzie odbywa si´ deko-w jednej s∏uchawce, prawdopodobnie

osoba odbiera paradoks trytonu, zale-dowanie ich wysokoÊci. S∏absza prawa mo˝na spowodowaç, ˝e s∏uchacz lewo-

˝y od tego, gdzie si´ wychowa∏a. Kali-pó∏kula przetwarza natomiast przede

rćzny zacznie odbieraç iluzjóktawo-

fornijczycy s∏yszà interwa∏ trytonu

wszystkim sygna∏y z lewego ucha. W

wà w ten sam sposób jak praworćzny,

w kierunku odwrotnym ni˝ osoby wy-

oddzielnej grupie neuronów odbywa siáczkolwiek nie potwierdzono tego eks-chowane w po∏udniowej Anglii [ wykres dekodowanie informacji o przestrzen-perymentalnie. Najmniejsza ró˝nica po-powy˝ej]. Innà ciekawà obserwacjà jest, nej lokalizacji dêwi´ku, w czym wa˝nà ziomu sygna∏u mi´dzy s∏uchawkà lewà

˝e dzieci odbierajà paradoks trytonu rolódgrywa czśtotliwoÊç. W przypad-i prawà powodujàca u s∏uchacza zmia-

w podobny sposób jak ich matki. Âwiad-ku iluzji oktawowej dêwi´k jest lokali-n´ percepcji iluzji oktawowej pozwala czy to, ˝e dialekt, w jakim dziecko wy-zowany w uchu, do którego dociera

okreÊliç, w jakim stopniu u danej osoby rasta, wp∏ywa na przetwarzanie w mó-

w danym momencie wy˝szy dêwi´k. Je-

wyst´puje dominacja jednej z pó∏kul

zgu dêwi´ków, dzi´ki którym ujawnia

˝eli dominuje lewa pó∏kula (u osoby pra-mózgowych.

si´ paradoks trytonu.

worćznej), a wy˝szy dêwi´k podawany

Regulator g∏oÊnoÊci mo˝e wić pe∏-

Zjawisko to zosta∏o jednak˝e zbadane jest do lewego ucha zwiàzanego ze s∏ab-niç funkcj´ dêwi´kowego skalpela do

w niewielkim stopniu. Nie wiadomo,

80 ÂWIAT NAUKI Luty 1997

60

d

Moim ulubionym przyk∏adem dêwi´-

A na marginesie – Czajkowski nie

kowym na p∏ycie Deutsch jest iluzja

zgodzi∏ sińa poprawki w partyturze

zwiàzana ze s∏owami „high” i „low”.

i w kilka miesićy po spotkaniu z Niki-Na poczàtku nagrano pojedyncze s∏o-

schem zmar∏. Nikisch zrewidowa∏ spor-wa „high” i „low”. Potem pojawia sińy fragment partytury, tworzàc w ten d∏u˝szy fragment nagrania stereofonicz-sposób nowà szko∏´ wykonawczà S ym-0

nego, w którym s∏owa te wypowiadajà

fonii Patetycznej. Niektórzy wspó∏czeÊni 60

w bardzo szybkim tempie ró˝ne osoby.

dyrygenci podzielajà zdanie Nikischa gis

Nagranie odbierane jest nadal jako

i wykonujà Symfoni´ z wprowadzony-POZIOM CIÂNIENIA

dêwi´ki mowy, jednak˝e trudno rozpo-

mi przez niego poprawkami.

znaç poszczególne s∏owa.

Po kilku sekundach s∏uchania tej

Society for Amateur Scientists przygoto-AKUSTYCZNEGO (W DECYBELACH)

JOHNNY JOHNSON

dziwnej kakofonii zaczà∏em wy∏apy-

wa∏o we wspó∏pracy z prof. Deutsch specjalny 0

100

1000

waç wyraêne s∏owa i zwroty. Najpierw zestaw dla badaczy amatorów, dzi´ki któremu CZ¢STOTLIWOÂå (W HERCACH)

us∏ysza∏em „blank, blank, blank”, na-badacz amator mo˝e wnieÊç w∏asny wk∏ad do st´pnie „time, time, time”, „no time”, nauki. Zestaw sk∏ada siź p∏yty kompakto-

NIEJEDNOZNACZNE PARY DèWI¢KÓW.

„long pine” oraz „any time”. Póêniej ze wej, kasety do badania mo˝liwoÊci percepcyj-

Trudno jest okreÊliç oktaw´, do jakiej

nale˝à dêwi´ki d oraz gis . Dêwi´ki te

zdziwieniem stwierdzi∏em, ˝e mśki

nych s∏uchu oraz z instrukcji i arkuszy da-

(wielotony) zawierajà szeÊç tonów

g∏os wydobywajàcy siź prawego g∏o-

nych. Pos∏ugujàc si´ tymi materia∏ami, mo˝e-

sk∏adowych, których czśtotliwoÊci,

Ênika mówi z wyraênym australijskim

my przeprowadziç w∏asne oryginalne ekspe-

oddalone od siebie o oktaw´,

akcentem: „take me, take me, take me”.

rymenty, a tak˝e skorzystaç z mo˝liwoÊci bez-

obejmujà ∏àcznie zakres pićiu oktaw.

Iluzja ta wyznacza nowe kierunki ba-

poÊredniej wspó∏pracy z prof. Deutsch. Cena daƒ. Sprawdê, czy odpowiedzi twoich

zestawu wynosi 24.95 dolara plus koszty prze-jak odbierajà paradoks trytonu osoby s∏uchaczy zale˝à od stanu ich umys∏u sy∏ki 4.95 dolara. Pieniàdze nale˝y wp∏acaç z Maine, Nowej Szkocji, Tennessee lub lub od ich przekonaƒ. Mo˝e to dostar-pod adresem: Society for Amateur Scientists, po∏udniowej Afryki (a tak˝e Polacy –

czyç danych o zale˝noÊci mi´dzy nasta-4951 D Clairemont Square, Suite 179, San przyp. t∏um.). Jaka jest ró˝nica mi´dzy wieniem s∏uchacza i odbieranym przez Diego, CA 92117, USA. Informacje na temat przedstawicielami ró˝nych pokoleƒ?

niego zwrotem. Spróbuj mu na przy-

zestawu dost´pne sà równie˝ w Internecie: Zbierajàc odpowiedzi od swoich przyk∏ad zasugerowaç zwrot „play time”

http://www.thesphere.com/SAS/

jació∏ i znajomych, mo˝ecie wnieÊç istot-i sprawdê, po jakim czasie us∏yszy go T∏umaczy∏

ny wk∏ad do nauki.

w nagraniu.

Andrzej MiÊkiewicz

Nagrody im. Aurelii Baczko

W tym roku po raz szósty zosta∏a przyznana nagroda za najlepszà prac´ doktorskà w dziedzinie nauk medycznych. Na konkurs zg∏oszono 21 prac doktorskich obronionych w roku 1995. Sàd Konkursowy w sk∏adzie: prof. dr hab. med. Wies∏aw W. J´drzejczak – przewodniczàcy, prof. dr hab. med. Witold Bartnik, prof. dr hab. med. Zofia Kuratowska, prof. dr hab. med. Andrzej Trzebski, prof. dr hab. med. Jacek Zaremba, postanowi∏ przyznaç Nagrodím. Aurelii Baczko w wysokoÊci 3500 z∏

dr Jackowi Toporskiemu

za prac´

Opracowanie metody pobierania komórek progenitorowych uk∏adu krwiotwórczego z krwi obwodowej i szpiku kostnego do przeszczepiania autologicznego u dzieci (wykonanà pod kierunkiem prof. dr hab. Janiny Bogus∏awskiej-Jaworskiej w Akademii Medycznej we Wroc∏awiu).

Ponadto Sàd Konkursowy zdecydowa∏ o przyznaniu czterech równorz´dnych wyró˝nieƒ honorowych:

❏ dr. Grzegorzowi Ma∏kowi za prac´ Ultraso-

❏ dr. Micha∏owi Milewskiemu za prac´ Wyniki badaƒ

nografia dopplerowska w rozpoznawaniu zw´˝eƒ

molekularnych w rodzinach obcià˝onych wyst´powa-t´tnicy nerkowej (wykonanà pod kierunkiem prof. dr niem zespo∏u ∏amliwego chromosomu X (wykonanà med. Bogdana Pruszyƒskiego w Akademii Medycznej pod kierunkiem doc. dr hab. Tadeusza Mazurczaka w In-w Warszawie)

stytucie Biostruktury Akademii Medycznej w Warszawie)

❏

dr. Tomaszowi Markowi za prac´ Progno-

❏ dr. Januszowi Zimowskiemu za prac´ Charakte-zowanie przebiegu ostrego ˝ó∏ciopochodnego zapa-rystyka delecji w genie dystrofiny u polskich pacjen-lenia trzustki u chorych leczonych sfinkterotomià tów dotkni´tych dystrofià mi´Êniowà Duchen-endoskopowà (wykonanà pod kierunkiem prof. dr hab.

ne’a–Beckera (wykonanà pod kierunkiem prof. dr hab.

med. Andrzeja Nowaka w Âlàskiej Akademii Medycznej Jacka Zaremby w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Katowicach)

w Warszawie)

ÂWIAT NAUKI Luty 1997 81