Horyzonty polonistyki
H
o
r
y
z
o
n
t
y
p
o
l
o
n
i
s
t
y
k
i
Nowa i dawna dydaktyka
polonistyczna
Czy losy koncepcji edukacyjnych waŻnych w przesz"oĘci uchronią wspó"czesnych refor-
matorów szkolnej polonistyki od pope"nienia b"´du abstrahowania od warunków, w któ-
rych ich projekty majÄ… byç realizowane?
nia. Do dziĘ nie spotka"em choçby jednego pedagoga
wypowiedziach powiÄ…zanych z
pracującego dla Wspólnoty Europejskiej, który by
obecnÄ… reformÄ… wiele jest swoistych
przeczyta" choçby par´ linijek napisanych przez pol-
Wpó"prawd i w ich kontekĘcie trudno
nie przyznaç racji Krzysztofowi Kruszewskie- skiego pedagoga dla polskich czytelników. 2
mu, który wskazywa" na charakteryzujący naszą
KrótkÄ… i wybiórczÄ… pami´ciÄ… reformato-
wspó"czesnoĘç rozkwit parapedagogiki.
rów wspó"czesnej oĘwiaty skonfundowani są
i dydaktycy-poloniĘci. Barbara Myrdzik pisa"a:
Do niej  pisa" Kruszewski  odwo"ujÄ… si´ decydenci.
Koncesjonowanych pedagogów zast´pujÄ… w roli do-
O tym, co by"o wk"adem minionych pokoleł
w roz-
radców i znawców amatorzy, cz´sto ludzie nader in-
wój dydaktyki literatury i j´zyka polskiego, trzeba
teligentni i zbrojni w zdrowy rozsądek, którzy jednak
przypominaç, gdyÅ» wiedza nie jest czymĘ raz na za-
nie wiedzÄ…, czego nie wiedzÄ… i kiedy nie wiedzÄ…. 1
wsze ustalonym, lecz etapem w rozwoju cz"owieka,
Z kolei Jan Potworowski, profesor Fellow
ma swojÄ… przesz"oĘç, która stajÄ…c si´ tradycjÄ… (warto-
of Brunel Uniwersity w Londynie i ekspert
ĘciÄ…), wyznacza w jakimĘ sensie przysz"oĘç. MoÅ»na
programu Phare, zaskoczony by" Ęwiadomym
powiedzieç za Hansem Georgiem Gadamerem, iÅ» hi-
dostosowywaniem modernizacji polskiego
storia uczy, Że Ęwiat nie jest tworzony kaŻdego dnia
szkolnictwa przez kolejne kierownictwa resor-
od nowa i Że zawsze  stoi na czyichĘ ramionach. 3
tu oĘwiaty przede wszystkim do wzorów an-
Szczecił
ska konferencja, z której materia"y
gielskich, nie tylko bez eksponowania, ale na-
zawiera powyÅ»szy tom, skupi"a uwag´ na mi-
wet zwyk"ej pami´ci o w"asnych osiÄ…gni´ciach.
nionym pi´çdziesi´cioleciu. Proponuj´ spoj-
Przez szeĘç lat b"aga"em i nalega"em w imieniu za-
rzeç nieco dalej  przyjrzeç si´ relacjom mi´dzy
granicznych konsultantów (zatrudnionych przez
wspó"czesną reformą oĘwiaty a sytuacją cha-
Wspólnot´ EuropejskÄ…), Å»eby przet"umaczyç na an-
rakterystycznÄ… dla okresu mi´dzywojennego.
gielski  pisa" Potworowski  wybór prac czo"owych
Choç dawne konstatacje sÄ… waÅ»ne z punktu wi-
polskich pedagogów. Nigdy Żadnego zainteresowa-
dzenia historii dydaktyki i nie mają b e z p o Ę
r e d n i e g o wp"ywu na obecnÄ… praktyk´, to
1
jednak uĘwiadomienie ich sobie pozwala lepiej
K. Kruszewski, Przeds"owie, w: Pedagogika
zrozumieç zarówno aktualne kontrowersje, jak
w pokoju nauczycielskim, pod red. tegoÅ», WSiP, War-
i obserwowane obecnie mechanizmy zmian pro-
szawa 2000, s. 7.
2
jektowanych w ramach edukacji polonistycznej.
J. Potworowski, Pierwiastek angielski w transfor-
macji polskiej oĘwiaty, w: Pedagogika w pokoju na-
uczycielskim, jw., s. 49.
Powtórka z historii
3
B. Myrdzik, wst´p do: Wczoraj i dziĘ edukacji
polonistycznej, pod red. B. K´dzi-Klebeko i A. Ci- Relacje mi´dzy nowÄ… a dawnÄ… dydaktykÄ…
ciak, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szcze- polonistycznÄ… obserwowaç moÅ»na w kilku co
cił
skiego, Szczecin 2001, s. 10. najmniej zakresach. Wymieni´ tylko te, które
POLONISTYKA 4/2003
196
Horyzonty polonistyki
H
o
r
y
z
o
n
t
y
p
o
l
o
n
i
s
t
y
k
i
uĘwiadamiajÄ… powtarzalnoĘç edukacyjnych WaÅ»nym efektem zwiÄ…zków szko"y i uni-
problemów: wersytetu jest kolejny  trzeci obszar analizy 
Pierwszy  dotyczy analogicznej dziĘ nader rozbudowana oferta podr´cznikowa.
i w mi´dzywojniu trójstopniowej struktury
KtóŻ bowiem jeszcze pami´ta, iÅ» nie tylko
szkolnej.
wspó"czeĘni nauczyciele mają k"opoty z wybo-
Do reformy J´drzejewiczowskiej w 1932 r. rem szkolnej ksiÄ…Å»ki dla swoich uczniów? Pro-
obowiÄ…zywa"a: 4-letnia szko"a podstawowa blem nadmiaru odczuwali juÅ» nasi mi´dzywo-
i 8-letnie gimnazjum, w ramach którego gim- jenni poprzednicy. Oko"o 50 nazwisk autorów
nazjum niÅ»sze zajmowa"o 3 lata nauki, gimna- i blisko dwukrotnie wi´cej tytu"ów podr´czni-
zjum wyŻsze zaĘ 5 lat, z czego 2 lata ukierun- ków literatury dla szkó" ogólnokszta"cących
kowane by"o na doskonalenie sprawnoĘci w latach 1919  1939 odnotowuje Bibliografia
i przygotowanie do lektury poezji i prozy, metodyki nauczania j´zyka polskiego, pod re-
a dopiero w 3 ostatnich klasach wprowadzano dakcjÄ… W"adys"awa Szyszkowskiego. A sÄ…
kurs historii literatury; po reformie J´drzeje- wĘród nich tak znakomite propozycje, jak:
wiczowskiej, czyli od 1932 r., obowiÄ…zywa"a 6- Lucjusza Komarnickiego Historia literatury
-letnia szko"a podstawowa, 4-letnie gimna- polskiej wieku XIX. KsiąŻka dla m"odzieŻy szkol-
zjum koł
czÄ…ce si´ tzw. ma"Ä… maturÄ… i 2-letnie nej i samouków (1917), Manfreda Kridla Lite-
liceum. ratura polska wieku XIX (kolejne cz´Ä˜ci ukazy-
Drugi zakres obserwacji  to zwiÄ…zki mi´- wa"y si´ w latach 1925  1933), wydawane
dzy szko"ą a uniwersytetem. jeszcze w czasach II wojny Ęwiatowej Mówią
wieki Juliusza Balickiego i Stanis"awa May-
Te zaĘ mia"y charakter ambiwalentny. Bo
kowskiego. Nauczycielom, ale i chyba takŻe
z jednej strony imponuje zaangaŻowanie
dydaktykom warto przypomnieç, iÅ» juÅ» w mi´-
w problemy edukacji takich znakomitych po-
dzywojniu powsta" podr´cznik, który integro-
lonistów akademickich, jak Juliusz Kleiner,
wa" wiedz´ o literaturze, kulturze i j´zyku,
Konrad Górski, Manfred Kridl, Henryk Gaer-
a takŻe wprowadza" objaĘnienia dotyczące
tner, Stanis"aw Szober; z drugiej strony istot-
metodologii badał
, co mia"o miejsce w Histo-
na jest ĘwiadomoĘç, iÅ» to atak Ęrodowiska uni-
rii literatury i j´zyka polskiego Konrada Gór-
wersyteckiego  m.in. Ignacego Chrzanow-
skiego.
skiego, Juliana KrzyŻanowskiego, Zbigniewa
¸empickiego  by" jednÄ… z przyczyn odrzuce- ZaleÅ»noĘci pomi´dzy rozwijanymi kierun-
nia monograficznej koncepcji lektury opraco- kami metodologicznymi a koncepcjami dydak-
wanej przez Kazimierza Wóycickiego, a uzna- tycznymi to juŻ czwarty element obrazujący
wanej przez dydaktyków za  niedoĘcig"y ide- swoistoĘç mi´dzywojennej metodyki.
a" (opinia W"adys"awa Szyszkowskiego).
Relacje pomi´dzy polonistykÄ… gimnazjalnÄ…
Uwag´ przyciÄ…gajÄ… teÅ» paradoksalne losy pro-
a uniwersyteckÄ… ujawnia"y si´ nie tylko jako
pozycji Wóycickiego  odrzuconej przez jemu
wp"yw konkretnych postaci i ich indywidual-
wspó"czesny Ęwiat nauki, póęniej uznanej,
nej osobowoĘci czy teŻ poprzez zamieszczanie
m.in. przez Henryka Markiewicza, za poczÄ…t-
w podr´cznikach fragmentów monografii
ki nowoczesnej teorii literatury4. NiewÄ…tpliwie
i rozpraw naukowych (takÅ»e z zakresu j´zyko-
frapowaç teÅ» musi aktywnoĘç i samoĘwiado-
znawstwa  wypowiedzi Kazimierza Nitscha,
moĘç mi´dzywojennego Ęrodowiska nauczy-
Jana Rozwadowskiego, Aleksandra Brückne-
cielskiego, przejawiajÄ…ca si´ choçby w tym, iÅ»
ra), ale i sama teoria podr´cznika wiÄ…za"a si´
podr´cznik Ignacego Chrzanowskiego Histo-
z rozwojem badał
naukowych. Na powstanie
ria literatury niepodleg"ej Polski (1906), barwna
koncepcji monograficznej
literacka gaw´da, nigdy nie zdo"a" uzyskaç ak-
ceptacji w"adz oĘwiatowych, co uzasadniano
faktem wyr´czania uczniów przez autora na
4
Zob. H. Markiewicz, G"ówne problemy wiedzy
skutek formu"owania gotowych sądów i prefe-
o literaturze, Kraków 1976, s. 70  71.
rowania nauki pami´ciowej.
4/2003 POLONISTYKA
197
Horyzonty polonistyki
H
o
r
y
z
o
n
t
y
p
o
l
o
n
i
s
t
y
k
i
niema"y wp"yw  jak dowodzi" Lech S"owił
ski  wy- nienie. Wtedy to bowiem uszanowano profe-
war" kierunek fenomenologiczny w badaniach lite- sjonalizm nauczycieli, pozostawiajÄ…c w ich ge-
rackich, reprezentowany m.in. przez Romana Ingar- stii  na co zwraca uwag´ Lech S"owiÅ‚
ski  nie
dena, który w tym duchu zabiera" równieŻ g"os
tylko dobór tekstów, ale i tryb lektury6 . Prefe-
w sprawie szkolnych podr´czników literatury5.
rowany wówczas polimetodyzm pozostaje
waŻnym do dziĘ sposobem pracy. Ucznia trak-
Analogicznie  wspó"czesny rozwój badał

towano nie jako badacza literatury, ale czytel-
intertekstualnych, jak i zainteresowanie kwe-
nika, dla którego tekst literacki moÅ»e byç waÅ»-
stiami pragmalingwistyki owocuje w obecnych
ny ze wzgl´dów przede wszystkim egzysten-
koncepcjach dydaktycznych odpowiednio
cjalnych7. TakŻe i to ostatnie przekonanie po-
skupieniem uwagi na problematyce integracji
wtarza si´ w dzisiejszym myĘleniu o edukacji
i nauczania komunikacyjnego.
polonistycznej.
Przywo"anie projektu lektury monogra-
Wszystkie wskazane wyŻej zakresy obser-
ficznej jako jednego z wyznaczników dydakty-
wacji szkolnej polonistyki mi´dzywojennej "Ä…-
ki mi´dzywojennej domaga si´ wskazania
czy wpisane w nie przekonanie naszych po-
drugiej opcji dydaktycznej tego okresu, prefe-
przedników o potrzebie ograniczenia erudycyj-
rowanej po reformie J´drzejewiczowskiej
nego wyk"adu historycznoliterackiego na rzecz
koncepcji kulturoznawczej z bardzo wyraęny-
nauki lektury. Preferowanie sprawnoĘciowego
mi elementami narodowo-pał
stwowymi, co
modelu pracy jest przes"ankÄ… budujÄ…cÄ… po-
w konsekwencji pozwala przejĘç do piÄ…tej
most mi´dzy reformÄ… zaprojektowanÄ… przed
p"aszczyzny warunkujÄ…cej charakter szko"y
laty a obecnymi tendencjami dydaktycznymi.
mi´dzywojennej, a mianowicie  uwarunkowaÅ‚

historyczno-kulturowych.
Wobec wspó"czesnoĘci
Do wprowadzenia koncepcji kulturoznawczej
przyczyni" si´ m.in. Zbigniew ¸empicki, wy-
Niejednokrotnie analizując zarówno naj-
g"aszając na II Ogólnopolskim Zjeędzie Polo-
nowsze programy, jak i powstajÄ…ce obecnie
nistów w 1930 r. referat Polska i jej polskoĘç
nowe podr´czniki moÅ»na zauwaÅ»yç, iÅ» choç
w nauczaniu j´zyka polskiego. Choç natr´tna
nie wprost, to niejako intencjonalnie zdaje si´
dominacja idei narodu i pał
stwa w obrazach
im patronowaç zdanie zaczerpni´te z popu-
kolejnych epok ma prawo wzbudzaç nieprzy-
larnego w dwudziestoleciu podr´cznika Mó-
chylne emocje i krytyczne opinie, to jednak
wiÄ… wieki Juliusza Balickiego i Stanis"awa
i w tym okresie rozwoju myĘli dydaktycznej
Maykowskiego, w którym ówczesny gimnazja-
wspó"czesnoĘç moÅ»e znaleÄ™ç swoje zakorze-
lista wĘród Pi´tnastu prawide" post´powania dla
M"odzi, naleŻącej do Zgromadzenia Przyjació"
5
L. S"owił
ski, Podr´czniki literatury a koncepcja PoÅ»ytecznej Zabawy znajdowa" wskazanie:
kszta"cenia w 20-leciu mi´dzywojennym, w: Podr´czni-
Nie nazywaj nauką wiadomoĘci us"yszanych z ust ob-
ki literatury w szkole Ęredniej. Wczoraj  dziĘ  jutro,
cych albo wyczytanych z ksiÄ…Å»ki, lecz staraj si´ nadto
pod red. B. Chrząstowskiej, Poznał
1991, s. 51; zob.
sam nad wszystkiem, co widzisz, s"yszysz, pojmujesz,
teÅ» R. Ingarden, O roli podr´cznika w nauczaniu
ciekawie i rozumnie zastanawiaç si´ i myĘliç, aby na-
w szkole Ęredniej,  Muzeum 1939/2, s. 69 96.
byte wiadomoĘci przerabia"y si´ w istotny poÅ»ytek
6
TamŻe, s. 60.
i w"asnoĘç twego umys"u: podobnie jako pokarm uÅ»y-
7
Zob. W. Szyszkowski, Ogólne podstawy progra-
ty i przetrawiony zmienia si´ w posi"ek, krew we w"a-
mu j´zyka polskiego w gimnazjum,  Polonista
Ęciwe cz´Ä˜ci twojego cia"a8.
1934/1/2. Por. teÅ». B. ChrzÄ…stowska, Teoria literatury
w szkole. Z badał
nad recepcją liryki, Wroc"aw 1979, Wyrazistym dowodem prawomocnoĘci
s. 21. sformu"owanej tu tezy jest fakt, iÅ» kiedy przy-
8
J. Balicki, S. Maykowski, MówiÄ… wieki, cz. III, pomnia"am sugestie z podr´cznika Balickiego
Wydawnictwo Zak"adu Narodowego im. Ossolił
- i Maykowskiego, autorzy Skarbca j´zyka, litera-
skich, Lwów 1935, s. 243. tury i sztuki  licealnego podr´cznika opubli-
POLONISTYKA 4/2003
198
Horyzonty polonistyki
H
o
r
y
z
o
n
t
y
p
o
l
o
n
i
s
t
y
k
i
kowanego w roku 2002  uznali je za s"owa miotem perswazji. Istnieją poza Ęwiadomo-
najlepiej oddajÄ…ce równieÅ» ich w"asne inten- ĘciÄ…, co dodatkowo jeszcze zwi´ksza si"´ ich
cje i ten w"aĘnie cytat zamieĘcili w skierowa- oddzia"ywania. Uczestnicy kultury postfigura-
nym do uczniów odautorskim wst´pie9. tywnej  jak przekonywa"a Margaret Mead 
Wskazanie podobieł
stwa zapatrywał
dy- otrzymujÄ…
daktyków mi´dzywojennych i wspó"czesnych
gotowe odpowiedzi na pytania: kim jestem?, na czym
na podstawowÄ… rol´ umiej´tnoĘci lekturo-
polega moje Życie jako jednostki w mojej kulturze?,
wych nie oznacza wcale abstrahowania przeze
jak mam mówiç i chodziç, jeĘç i spaç, kochaç i zara-
mnie od r ó Å» n i c rysujÄ…cych si´ mi´dzy ty-
biaç na Å»ycie, zostaç rodzicem i przyjÄ…ç Ęmierç? 11
mi dwoma okresami w rozwoju szkolnej polo-
nistyki. Odmienna sytuacja historyczno-kultu- Dzisiaj m"odzi, inaczej niÅ» ich mi´dzywo-
rowa sprawi"a, Å»e szko"a mi´dzywojenna na- jenni rówieĘnicy, nie znajdujÄ… jednoznacz-
stawiona by"a na prezentacj´ tradycji literac- nych odpowiedzi na te pytania. W"aĘciwa
kiej, kulturowej, ideowej, z wyraęną perspekty- wspó"czesnoĘci kultura prefiguratywna (lub 
wą diachroniczną. Wspó"czesna zaĘ dydaktyka jak ją nazywają Levi-Strauss i McLuhan 
w centrum swoich dzia"ał
sytuuje ucznia, stÄ…d kultura gorÄ…ca) oczekuje po"Ä…czenia trud-
dominujÄ…ca staje si´ perspektywa synchronicz- nych do wywaÅ»enia czynników: akceptacji te-
na, co wcale jednak nie oznacza odwrotu od go, co zastane, i krytycyzmu wobec istniejÄ…-
poznawania tradycji, ale raczej sygnalizuje dÄ…- cych instytucji.
Żenie do poszukiwania innej koncepcji jej pre- Preferowany obecnie model dydaktyki
zentacji.  z uczniem poĘrodku znajduje swoje g"´bo-
Obserwacja zjawisk w"aĘciwych kulturze na- kie zakorzenienie w ustaleniach refleksyjno-
szych czasów  relatywizacji wartoĘci, uboŻenia -krytycznego nurtu pedagogiki, psychologii
j´zyka i odpowiadajÄ…cego mu obrazu rzeczywi- humanistycznej, filozofii, szczególnie w teo-
stoĘci, dominacji mass mediów i w"aĘciwego im, riach eksponujących antropotwórczy charak-
z regu"y uproszczonego pojmowania Ęwiata, ter relacji cz"owiek  cz"owiek. Dominacja
szybkoĘci przemian kulturowych i wielorod- perspektywy synchronicznej charakteryzują-
noĘci ęróde" informacji  przekonuje, Że refor- cej taki sposób pracy szko"y znajduje wsparcie
ma edukacji jest obecnie jeszcze bardziej po- w ustaleniach antropologów dowodzących, iŻ
trzebna niŻ by"o to za czasów Franciszka Próch- w kulturach prefiguratywnych (gorących)
nickiego, Konstantego Wojciechowskiego czy m"odzi muszÄ… nie tyle reprodukowaç wzory
Kazimierza Wóycickiego. kulturowe, ale je modyfikowaç. To my, starsi,
Wspó"czesne przeformu"owanie eduka- musimy cz´sto podejmowaç próby dogonienia
cyjnej perspektywy wynika m.in. z obserwo- m"odych. Obecna szko"a zmuszona jest po-
wanych obecnie zmian kulturowych. ¸Ä…czy si´ szukiwaç nowych sposobów kulturowej per-
m.in. z faktem przechodzenia, jak dowodzÄ… swazji.
antropologowie, od kultury postfiguratywnej
do prefiguratywnej10. Okres mi´dzywojenny
bliŻszy by" bowiem wyznacznikom kultury
9
postfiguratywnej czy teÅ», przywo"ujÄ…c okreĘle- Zob. Skarbiec j´zyka, literatury i sztuki. Wypisy
nia Claude a Levi-Straussa bÄ…dÄ™ Marshalla z çwiczeniami dla klasy I liceum ogólnokszta"cÄ…cego
McLuhana, kultury zimnej. Ten typ formacji i profilowanego, pod red. B. ChrzÄ…stowskiej, Na-
kom, Poznał
2002, s. 7.
oparty jest na autorytecie pochodzÄ…cym
10
W perspektywie edukacyjnej rozwijam t´
z przesz"oĘci. Nast´pujÄ…ce wolno zmiany do-
kwesti´ w szkicu O polsko-czesko-niemieckich spo-
piero po ich zasymilowaniu przez starszych
przekazywane sÄ… m"odym. Poczucie nie- tkaniach,  Polonistyka 2002/4.
11
zmiennej ciÄ…g"oĘci jest efektem wspó"obecno- M. Mead, Kultura i toÅ»samoĘç. Studium dystan-
Ęci trzech pokoleł
(dziadkowie, rodzice, dzie- su mi´dzypokoleniowego, t"um. J. Ho"ówka, Warsza-
ci). Zachowania kulturowe nie sÄ… tu przed- wa 2000, s. 29.
4/2003 POLONISTYKA
199
Horyzonty polonistyki
H
o
r
y
z
o
n
t
y
p
o
l
o
n
i
s
t
y
k
i
o ekonomii pracy szkolnego polonisty, zdajÄ…
W stron´ przysz"oĘci
si´ tym samym nawiÄ…zywaç do najwaÅ»niejsze-
Propozycje adresowane do licealistów bo- go przed reformÄ… J´drzejewiczowskÄ… doku-
rykajÄ… si´ z wieloma problemami. Korespon- mentu z roku 1923, jakim by"y Wskazówki me-
dujÄ… z projektami mi´dzywojennymi, ale i na- todyczne do programu gimnazjum paÅ‚
stwowego,
wiązują do aktualnych europejskich standar- w którym czytamy:
dów, zgodnie z którymi poŻądaną cechą mate-
SÄ… wiadomoĘci, które trzeba uczniowi podaç, bo
ria"ów edukacyjnych jest otwartoĘç na rozma-
w inny sposób uczeł
ich nie zdob´dzie, albo zdo"a"by
ite moŻliwoĘci formowania12. Tak programy,
je zyskaç tylko dzi´ki wysi"kowi nieproporcjonalne-
jak i podr´czniki nie sÄ… dane do  realizacji ,
mu do osiÄ…gni´tych wyników13.
ale niejako juÅ» w swojej konstrukcji eksponu-
Co bardzo waÅ»ne, licealne podr´czniki
jÄ… potrzeb´ autorskiej aktywnoĘci nauczycie-
starajÄ… si´ teÅ» przywróciç w liceum kszta"cenie
la. To on zna swój przedmiot, jest Ęwiadomy
j´zykowe, po"Ä…czyç refleksj´ nad j´zykiem ze
moŻliwoĘci i oczekiwał
wychowanków, to
sprawnoĘciÄ… jego uÅ»ywania. Wi´kszoĘç no-
w interakcji mi´dzy nim a uczniami podr´cz-
wych szkolnych ksiąŻek zachowuje jednak
nikowe materia"y nabierają dopiero w"aĘci-
uk"ad chronologiczny. Zyskuje si´ w ten spo-
wych kszta"tów.
sób wyrazisty porządek wiedzy, ale trudniej-
Najdalej idące wnioski z takich za"oŻeł

szy staje si´ pe"niejszy, bliÅ»szy kontakt z tek-
wyciÄ…gn´li autorzy koncepcji To lubi´!, którzy
stem. NawiÄ…zuje si´ teÅ» do tradycji edukacji li-
juÅ» w adresowanym do uczniów wst´pie do
cealnej, ale nie w pe"ni mobilizuje to szkol-
nowego licealnego podr´cznika podkreĘlajÄ…,
nych polonistów do modyfikowania w"asnych
Że nie zawarli w nim gotowej wiedzy o litera-
nauczycielskich przyzwyczajeł
. Uk"ad chro-
turze, kulturze czy prezentowanych tekstach,
nologiczny zachowany jest m.in. w podr´czni-
nie w"Ä…czyli, jak piszÄ…,  mÄ…drego wyk"adu,
kach Krzysztofa Mrowcewicza Przesz"oĘç to
który wszystko t"umaczy . ZamieĘcili zaĘ to,
dziĘ (Stentor), Mi´dzy tekstami Stanis"awa
co umoŻliwi  wysnuwanie wiedzy z indywi-
RoĘka, Jolanty Maçkiewicz, Zbigniewa Maj-
dualnych obserwacji kulturowej rzeczywisto-
chrowskiego (S"owo/obraz/terytoria), Barwy
Ęci. Choç to za"oÅ»enie jest analogiczne do
epok Witolda Bobił
skiego, Anny Janus-Si-
przyj´tego przez Komarnickiego, to, inaczej
tarz i Bogus"awa Ko"cza (WSiP). Z regu"y au-
niÅ» mi´dzywojenny poprzednik, autorzy To lu-
torzy starajÄ… si´  oswoiç przesz"oĘç poprzez
bi´! nie tylko zaniechali formu"owania w pod-
wskazywanie na kontynuacje i nawiÄ…zania,
r´czniku pytaÅ‚
i poleceł
analitycznych, prze-
przywo"ywanie rozmaitych lekturowych kon-
nosząc wszelkie sugestie do ksiąŻki metodycz-
tekstów, w"ączanie eseistyki, fragmentów wy-
nej nauczyciela, ale teÅ» zrezygnowali z chro-
powiedzi historyków literatury, kultury, filo-
nologicznego toku poznawania kultury.
zofów. ProjektujÄ… dzia"ania majÄ…ce pobudziç
DÄ…Å»enie do przezwyci´Å»ania historyczno-
intelektualnÄ… aktywnoĘç licealistów. Nawet
literackiego uk"adu treĘci (czego nie moŻna
nie wykraczająca poza tradycyjne myĘlenie
utoÅ»samiaç z rezygnacjÄ… z budowania Ęwiado-
o kszta"ceniu polonistycznym, wyk"adowa,
moĘci historycznoliterackiej!) charakteryzuje
napisana pi´knÄ… polszczyznÄ… Literatura polska
teŻ Skarbiec, w którym jednak wypisom dla
i powszechna Andrzeja Borowskiego opubli-
poszczególnych klas towarzyszy przeznaczony
kowana przez Wydawnictwo Literackie po-
na trzy lata  wyk"adowy przewodnik po lite-
wiązana jest z programem Dialog ze Ęwiatem
raturze i kulturze. Jego autorzy, pami´tajÄ…c
autorstwa Adama Regiewicza, w którym pod-
kreĘla si´ i potrzeb´ zderzeÅ‚
rozmaitych tek-
12
Zob. B. D. Go"´bniak, Nie tylko j´zyki obce, In- stów, i uczniowskiej samodzielnoĘci...
ternet i treĘci kszta"cenia...,  Polonistyka 2002/4. Obserwacja propozycji dla 3-letniego li-
13
Wskazówki metodyczne do programu gimna- ceum uprawnia jednak do nieweso"ego wnio-
zjum pał
stwowego. J´zyk polski (gimnazjum wyÅ»sze), sku. Autorzy cz´sto starajÄ… si´ w podr´czni-
Warszawa 1923, s. 84, cyt. za: L. S"owił
ski, jw., s. 45. kach zamieĘciç wszystko to, co wczeĘniej
POLONISTYKA 4/2003
200
Horyzonty polonistyki
H
o
r
y
z
o
n
t
y
p
o
l
o
n
i
s
t
y
k
i
czytano w ciÄ…gu czterech lat, ale teÅ» dodajÄ… model podr´cznika stworzony przez Komar-
nowe teksty i wskazujÄ… nowe obszary kultu- nickiego nie mia" naturalnego zaplecza. Au-
rowych obserwacji. Ambicje autorów i moŻli- tor zrezygnowa" z wyk"adu na rzecz nauki lek-
woĘci uczniów nie zawsze idą w parze. tury. Ta ksiąŻka szkolna by"a zbiorem mate-
ria"ów Ä™ród"owych (listy, pami´tniki, wypo-
wiedzi historycznoliterackie) ukierunkowa-
Dawne (?) poraŻki
nych na prezentacj´ rozwoju form literackich,
ale i ukazywanie relacji mi´dzy literaturÄ… a Å»y-
I w kwestii tego swoistego rozziewu towa-
ciem narodu i tekstów literackich opatrzo-
rzyszÄ…cego obecnym poszukiwaniom modelu
nych pytaniami i poleceniami analitycznymi
kszta"cenia polonistycznego moŻe nas wspo-
wyraziĘcie powiązanymi z czytanym tekstem.
móc znajomoĘç szko"y 20-lecia mi´dzywojen-
Uk"ad podr´cznika sprawia", iÅ» by" on odbie-
nego. Historia dydaktyki jest bowiem waŻna
rany jako mądry, bo zmuszający do myĘlenia,
nie tylko wtedy, gdy rekonstruuje przesz"oĘç
ale bardzo trudny.
b´dÄ…cÄ… inspiracjÄ… w postaci prostego wskaza-
Czy losy dawnych koncepcji uchroniÄ…
nia moŻliwych do powielenia wzorców. Prze-
wspó"czesnych reformatorów szkolnej poloni-
sz"oĘç szkolnej polonistyki jest istotna rów-
styki od pope"nienia b"´du abstrahowania od
nieÅ» wówczas, gdy pozwala wyciÄ…gaç wnioski
warunków, w których ich projekty majÄ… byç
z dawnych potkni´ç. Zw"aszcza jeÅ»eli te ostat-
realizowane? Pytanie to nie ma wcale sugero-
nie spotyka"y projekty uznawane przez dydak-
waç ograniczania innowacyjnoĘci projektów
tyków za  niedoĘcig"y idea" , jak W"adys"aw
dydaktycznych, ale raczej winno mobilizowaç
Szyszkowski okreĘli" koncepcj´ Kazimierza
do ich objaĘniania, wieloaspektowego opisu
Wóycickiego, czy powiązany z nią i uznany za
i poszukiwania sojuszników tak w szko"ach,
 rewelacj´ metodycznÄ… podr´cznik Lucjusza
jak i na uniwersytetach. Nauka i edukacja sÄ…
Komarnickiego, na co wskazywa" Lech S"o-
bowiem ze sobą ĘciĘle powiązane i wzajemnie
wił
ski. RównieŻ z dzisiejszego punktu widze-
od siebie zaleŻne. Jak pisa" Henryk Markie-
nia bardzo wysoko trzeba oceniç te dawne
wicz,
projekty dydaktyczne. CzyÅ» jednak ich recep-
cja w szkole mi´dzywojennej i zdecydowane w wieku XXI miejsce literatury w Å»yciu spo"ecznym,
odrzucenie po reformie J´drzejewiczowskiej w konkurencji z mediami audiowizualnymi, b´dzie
nie jest takÅ»e Ęwiadectwem swoistej poraÅ»ki? si´ nadal zmniejszaç; wraz z tym  os"abnie jej pozy-
SzukajÄ…c jej przyczyn trzeba oczywiĘcie wska- cja w nauczaniu, a w konsekwencji nastÄ…piç musi po-
zaç na wyprzedzanie przez te projekty rozwo- gorszenie si´ instytucjonalnych warunków uprawia-
ju macierzystej dziedziny wiedzy. To przyk"ad, nia literaturoznawstwa14 .
kiedy zamys" edukacyjny zdystansowa" nie tyl-
Reforma kszta"cenia polonistycznego jest
ko ówczesne literaturoznawstwo, ale i dydak-
zatem wspólną sprawą nauczycieli, dydakty-
tyk´ uniwersyteckÄ…. Ani sposób pracy ze stu-
ków oraz badaczy literatury i j´zyka.
dentami, ani tryb zawodowego kszta"cenia na-
uczycieli nie przygotowywa" do pracy opartej
na samodzielnym dochodzeniu przez uczniów
MARIA KWIATKOWSKA-RATAJCZAK
do wiedzy. RównieŻ tradycja szkolnej poloni-
styki powiÄ…zana z modelem syntezy historycz-
14
H. Markiewicz, Co si´ dzieje w nauce o literatu-
noliterackiej nie sprzyja"a opartym na analizie
rze polskiej?,  Polonistyka 2000/7.
koncepcjom Wóycickiego. Podobnie i nowy
4/2003 POLONISTYKA
201