Przegląd Geologiczny, vol. 55, nr 5, 2007
Dlaczego nie sprawdzają się cykle geologiczne tektoniki płyt?
Clifford D. Ollier*, Jan Koziar**
Cykl geologiczny  platform na fundamencie zerodowanych korzeni starszych
zwany również cyklem gór fałdowych. Procesy magmowe w geosynklinach (a do-
skalnym  polega na kładniej w eugeosynklinach), metamorfizm i fałdowanie,
powtarzalnym przetwa- prowadziły do ich konsolidacji i łączenia się ze starszą
rzaniu skał poprzez wie- skorupą kontynentalną w jedną kratoniczną całoS
ć. Konty-
trzenie i erozję, następ- nenty zwiększały też swoją objętoS
ć przez wylewy skał
nie deponowaniu sedy- zasadowych i kwaS
nych w obszarach platformowych.
mentów, ich kompakcji i Tak zmodyfikowany cykl geologiczny przestał być
diagenezie, metamorfiz- cyklem zamkniętym. Zachodzi w nim dostawa juwenil-
C.D. Ollier J. Koziar
mie, granityzacji, przeta- nych magm zasadowych i kwaS
nych z płaszcza Ziemi.
pianiu i wypiętrzaniu, po którym następuje ponownie wie- Poza tym nie wszystkie skały przechodzą przez cykl wielo-
trzenie, erozja, sedymentacja itd. Cykl geologiczny jest krotnie, a niektóre w ogóle nie ulegają odtwarzaniu. Grani-
podstawową ideą w naukach o Ziemi od czasów Huttona, ty powstające poprzez granityzację lub przetopienie starszych
który nie widział ani początku ani końca tego procesu (No granitów mogą być w cyklu odtwarzane. Jednakże S
cięte
vestige of a beginning, no prospect of an end  1788). erozyjnie i przykryte pokrywą platformową korzenie star-
Według pierwotnych założeń teorii, cykl geologiczny miał szych pasm fałdowych stawały się stałym składnikiem
obejmować wszystkie typy skał i działać we wszystkich rosnącego kontynentu. Bazalty z kolei, choć mogą być ero-
rejonach kuli ziemskiej. Póx
niej jednak idea cyklu została dowane i trafiać do basenów geosynklinalnych w postaci
zmodyfikowana zgodnie z teorią geosynklin i konsolidacji materiału klastycznego, nie mogą być w nim odtwarzane.
kontynentów, a ostatnio została dostosowana do teorii tekto- Pochodzą one zawsze z górnego płaszcza jako bazalty
niki płyt litosfery. W związku z tym cykl geologiczny został juwenilne. Ten zmodyfikowany cykl geologiczny, będący
rozbudowany do dwu cykli: kontynentalnego (a dokładniej cyklem w ramach jednokierunkowego, progresywnego
kontynentalno-oceanicznego) i oceanicznego. (ewolucyjnego) rozwoju kontynentów, jest przedstawiany
W niniejszej pracy podjęto zadanie wykazania błędnoS
ci na wielu schematach, których reprezentantem jest schemat
płytowo-tektonicznego schematu recyklowania skał i zna- Holmesa (ryc. 1) z jego wiodącego podręcznika geologii
lezienia nowego schematu oraz odpowiadającego mu kon- fizycznej.
tekstu geotektonicznego.
dopływ atmosferycznej wody,
Połączenie pierwotnej koncepcji cyklu geologicznego
tlenu i dwutlenku węgla
(głównie podczas wietrzenia)
z teorią geosynklin i z teorią akrecji kontynentów
W drugiej połowie XIX wieku odkryto i scharakteryzo-
wano geosynkliny, wprowadzono podział skorupy ziem-
skiej na sial i simę, udokumentowano bazaltowy budulec
skorupy oceanicznej i zjawisko izostazji. Odkrycia te
PROCESY EGZOGENICZNE
wykorzystano do sformułowania teorii akrecji kontynen-
ŻYCIE
materia
tów (Dana, 1876). Według tej koncepcji pierwotna skorupa
organiczna
skały różnego typu odsłonięte na powierzchni Ziemi
Ziemi była skorupą oceaniczną. Lokalna działalnoS
ć wul-
aktywnoS
ć
lux
ne osady
wulkaniczna
kaniczna i związana z nią dyferencjacja magmy zasadowej
konsolidacja
osadów (diageneza)
doprowadziła do powstania w prekambrze kwaS
nych (gra-
TOPIENIE
metamorfizm
nitowych) zalążków dzisiejszych kontynentów. Dalszy ich kontaktowy
PROCESY ENDOGENICZNE
rozwój miał się odbywać przez deponowanie erodowanego
intruzje magm
zasadowych wypiętrzanie
z nich materiału w otaczających geosynklinach, jego czę-
i intruzje diapirów
granitowych
S
ciowy metamorfizm i uzupełnianie zawartoS
ci geosynklin
przez pochodzące z simy zasadowe i kwaS
ne magmy. Po
przekształceniu geosynklin w wypiętrzone pasma fałdowe
cykl zaczynał się od nowa. Obszar wypiętrzony podlegał
intensywnej erozji i zasilał nowe geosynkliny powstające u
wznoszenie się gorących emanacji
wznoszenie się
brzegów tak rozrastającego się kontynentu. CzęS
ć osadów
magm zasadowych
była znoszona do jego wnętrza, tworząc osadowe pokrywy
Ryc. 1. Otwarty cykl geologiczny (wg Holmesa, 1965)
*School of Earth and Geographical Sciences, University of
Western Australia, Nedlands, W.A. 600
Należy podkreS
lić, że kołowy schemat Holmesa ilu-
**Instytut Nauk Geologicznych, Wydział Nauk o Ziemi i
struje jedynie periodycznoS
ć procesu, a nie rzeczywisty
Kształtowania R
rodowiska, Uniwersytet Wrocławski, pl. M. Borna 9,
50-205 Wrocław transport materiału skalnego, który przemieszcza się w przy-
375
Przegląd Geologiczny, vol. 55, nr 5, 2007
oraz na podłużny (obok poprzecznego) rozrost
grzbietów oceanicznych. Szersze zestawienie
kierunek wzrostu kontynentu
argumentów na rzecz ekspansji Ziemi przedsta-
wiono w pracach Olliera (1981), Cwojdzińskie-
kierunek głównego tektonicznego i okruchowego transportu
go (2003) i Koziara (2004).
Teoria ekspansji Ziemi łączy w jedną całoS
ć
rozsuwanie się kontynentów i związany z tym
WSPÓŁCZESNE spreding litosfery oceanicznej oraz ich wew-
PREKAMBRYJSKIE KALEDOŃSKIE WARYSCYJSKIE ALPEJSKIE
GEOSYNKLINY
PASMO FAŁDOWE PASMO FAŁDOWE PASMO FAŁDOWE PASMO FAŁDOWE
nętrzny, tensyjny rozpad. Co więcej, wyjaS
nia
PRZY KRAWĘDZIACH
KONTYNENTÓW
stopniowy zanik procesu tworzenia się geosyn-
klin rozładowywaniem tensji, głównie w base-
iniekcje juwenilnego płaszczowego materiału (zasadowego i kwaS
nego) w geosynkliny
nach oceanicznych. Przed górną jurą tensja ta
rozładowywała się wyłącznie w obrębie skoru-
py kontynentalnej, która pokrywała wtedy całą
Ryc. 2. Cykloidalny transport materiału skalnego w otwartym cyklu geologicz-
powierzchnię Ziemi (za wyjątkiem eugeosynkli-
nym, zgodnie z klasyczną teorią konsolidacji kontynentów
nalnych ryftów). W póx
niejszym okresie nastąpił
stopniowy transfer rozładowywania się global-
bliżeniu wzdłuż cykloidy, w kierunku na zewnątrz od cen-
nej tensji ze skorupy kontynentalnej do nowo powstałych
trum rosnącego kontynentu (ryc. 2).
obszarów oceanicznych.
Pod koniec lat 1960. proces rozrostu litosfery oceanicznej
Problemy z geotektonicznym kontekstem
został jednak wykorzystany i włączony jako element składowy
zmodyfikowanego cyklu geologicznego
tektoniki płyt litosfery, bez podważenia i dyskusji dowo-
dów ekspansji Ziemi podanych przez Careya.
Nowy cykl geologiczny okazał się w zasadzie popraw-
ny, lecz w jego geotektonicznym kontekS
cie pojawiły się
Cykl geologiczny w ujęciu tektoniki płyt litosfery
problemy. Dokładniejsze rozpoznanie struktury wiekowej
kontynentów wykazało, że wcale nie mają one tak regular-
Wiadomo dzisiaj z całą pewnoS
cią, że litosfera oce-
nej budowy, jak wynikało z teorii konsolidacji tychże kon-
aniczna rozrasta się w osiach odkrytego przez Careya (1958)
tynentów. Skorupa kontynentalna jest nieregularnie poprze-
i Heezena (1960) spredingu. Odbywa się to w partiach
cinana różnowiekowymi strukturami, nie tylko pasmami
osiowych grzbietów S
ródoceanicznych poprzez intruzje
fałdowymi, ale i zamarłymi geosynklinami (aulakogenami).
bazaltów MORB (Mid-Oceanic Ridge Basalts).
Struktura taka S
wiadczy o wewnętrznym rozpadzie konty-
Tektonika płyt, zakładająca niezmiennoS
ć promienia
nentów. Teoria Wegenera mogła ten rozpad wyjaS
nić poprzez
Ziemi, aby utrzymać stałe rozmiary globu, przyjmuje, że
tensję, tak jak wyjaS
niała go w większej skali dylatacyjnym
płyty oceaniczne są podsuwane pod inne płyty w tzw. stre-
rozpadem superkontynentu Pangei na oddzielne kontynen-
fach subdukcji. Jeden z twórców tektoniki płyt, Le Pichon
ty. Proces taki został zresztą wiele lat póx
niej wykazany w
(1968), pisał: jeżeli Ziemia nie ekspanduje, to muszą istnieć
odniesieniu do geosynklin i tym samym aulakogenów (G�n-
inne granice płyt, wzdłuż których płyty są skracane lub
zler-Seifert, 1941; Staub, 1951; Lemoine, 1953; Tr�mpy,
niszczone (str. 3673). Materiał oceaniczny musi zatem wró-
1957, 1958) oraz rozległych basenów osadowych (McKen-
cić do miejsca spredingu i, wynurzając się, zamknąć w ten
zie, 1978; Jarvis & McKenzie, 1980).
sposób cykl. Taka wędrówka materii ma być zapewniona
Borykając się z tym problemem na gruncie zwycięskie-
poprzez system hipotetycznych prądów konwekcyjnych,
go fiksycyzmu (stabilizmu) Stille (1944) próbował zmody-
które to prądy są traktowane zarazem jako mechanizm
fikować pierwotną teorię konsolidacji kontynentów,
napędowy płyt litosfery. W ten sposób wprowadzono w
wprowadzając do niej proces zapadania się skorupy konty-
tektonice płyt nowy cykl geologiczny, który jest cyklem
nentalnej, nazwany przez niego  regeneracją . Popadł przy
oceanicznym (ryc. 3), nazywanym również cyklem płasz-
tym jednak w sprzecznoS
ć z teorią izostazji, podobnie jak
czowym (Flint & Skinner, 1977). Pierwszą ideę takiego
przedwegenerowska teoria pomostowa. Co więcej, oka-
cyklu przedstawił Dietz (1961).
zało się, że w miejscach, gdzie powinny się znajdować
W trakcie realizacji cyklu oceanicznego kontynent jest
zapadnięte bloki sialu, występuje simatyczne podłoże bazal-
erodowany, a osady deponowane w rowach oceanicznych.
towe. Zaproponowano więc kolejny, hipotetyczny proces,
CzęS
ć z nich jest zdrapywana, tworząc pryzmę akrecyjną,
nazwany  bazyfikacją (Biełousow, 1960), mający pole- a pozostałe są transportowane w dół razem z subdukowaną
gać na rozpuszczaniu sialu w simie. Jest on jednak sprzeczny
płytą. Opadająca płyta jest częS
ciowo topiona, w wyniku cze-
z prawidłowoS
ciami fizykochemicznymi i teorią dyferencjacji
go powstaje magma. Jej częS
ć może tworzyć granity, a częS
ć
magm zasadowych w kierunku magm kwaS
nych.
może wydobywać się na powierzchnię w procesie wulka-
nizmu andezytowego. W ten sposób za pomocą tektoniki
Odkrycie rozrostu litosfery oceanicznej
płyt zreinterpretowano klasyczny cykl kontynentalny i po-
i teoria ekspandującej Ziemi
łączono go z nowo wykreowanym cyklem oceanicznym
(ryc. 3). Jest to de facto złożony cykl kontynentalno-oce-
Carey (1958) i Heezen (1960) odkryli proces rozrostu,
aniczny, który będziemy nazywać krótko  cyklem konty-
czyli spredingu litosfery oceanicznej. Obaj autorzy wiązali
nentalnym .
go ze sformułowaną wiele lat wczeS
niej teorią ekspansji
Oba cykle, tworząc razem bardzo skomplikowany układ,
Ziemi (Jarkowski, 1888, 1889; Lindemann, 1927; Hilgen- stały się na powrót cyklami zamkniętymi. Tylko energia
berg, 1933). Carey uzasadniał tę teorię w nowy sposób, cieplna jest do nich dostarczana z zewnątrz. Oznacza to
wskazując na rozsuwanie się kontynentów wokół Pacyfi- regres w stosunku do otwartego cyklu klasycznego, pre-
ku, co jest równoważne ze wzrostem jego powierzchni, zentowanego na ryc. 1, w którym uwzględniono proces
376
Przegląd Geologiczny, vol. 55, nr 5, 2007
�!
Ryc. 3. Cykle tektoniki płyt
spreding
na grzbiecie
wulkan
zdrapywanie
pryzma
oceanicznym
akrecyjna
osady bazalt
(kierunek (materiał
litosfera perydotyt
ruchu płyty) sztywny)
kontynentalna
wytapianie
(materiał
magmy
astenosfera
plastyczny)
granitowej
iniekcja
MORB
wzrostu skorupy ziemskiej kosztem juwenilnego materiału
oceaniczna nie może jednak produkować andezytów, a nawet
płaszczowego.
granitów, a następnie powracać na grzbiet oceaniczny,
Warto zwrócić uwagę, że okręgi na ryc. 3 odpowiadają
zachowując skład MORB-u. Nasuwa się zatem wniosek, że
w przybliżeniu zakładanemu tu obiegowi materii, czego
bazalt oceaniczny nie jest cyklicznie przetwarzany.
nie było w cyklach klasycznych  zarówno w cyklu pier-
wotnym, zamkniętym, jak i zmodyfikowanym, otwartym. Woda i składniki lotne wydzielane przez magmę MORB.
Tektonika płyt odrzuca teorię geosynklin, z którą jest Kiedy tworzony jest MORB, powstaje nie tylko skała, lecz
związany klasyczny, otwarty cykl geologiczny i która była wydobywają się z głębi również takie składniki, jak: woda,
słusznie uważana (obok cyklu geologicznego) za najważ- hel, dwutlenek węgla, argon i inne. Ze stałego składu MORB i
wydobywania się tych juwenilnych składników wynika
niejszą, podstawową ideę w tektonice (Kettner, 1956  str.
także juwenilnoS
ć samego bazaltu. Jedynie potrzeba stwo-
258). Powodem odrzucenia jest cyklicznoS
ć ewolucji geo-
rzenia cyklu oceanicznego na Ziemi o stałych rozmiarach
synklin, a zakładana przez tektonikę płyt subdukcja powin-
prowadzi do wniosku, że MORB jest recyklowany.
na być ciągła w związku z ciągłoS
cią udowodnionego
W strefach spredingu pojawia się m.in. hel. Jest on
procesu spredingu.
bardzo lekki i uchodzi bezpowrotnie w kosmos. Hel nie
podlega żadnym geologicznym ani biologicznym cyklom.
Problemy z cyklem oceanicznym
ZawartoS
ć helu w atmosferze jest okreS
lona jego tempem
uwalniania z Ziemi i tempem jego ucieczki z atmosfery.
Skład bazaltów oceanicznych (MORB). MORB to
Jeżeli skorupa oceaniczna ma być recyklowana, jak doma-
toleity oliwinowe z małym zakresem wahań głównych
gają się zwolennicy tektoniki płyt, bazalty MORB przed
składników, co wskazuje na stabilnoS
ć procesów działających
pojawieniem się na grzbietach oceanicznych musiałby
wzdłuż większoS
ci osi spredingu. Są one najobfitszymi
zaopatrywać się w nowy hel. Łatwiej przyjąć, że zarówno
skałami eruptywnymi na Ziemi i ich tworzenie jest najbar-
bazalt, jak i hel są juwenilne.
dziej istotnym procesem dyferencjacji górnego płaszcza w
Dodatkowym argumentem za takim poglądem jest izo-
czasie geologicznym (Wilson, 1989). MORB, lokalizowa-
topowy skład helu. Pierwiastek ten występuje pod postacią
ny pierwotnie w grzbietach oceanicznych, okazał się skałą
4 3 4
dwu izotopów: He i He. Izotop He jest produktem radio-
typową dla wszystkich oceanów. W teorii tektoniki płyt
3
aktywnego rozpadu uranu i toru. Izotop He jest bardziej
subdukowana płyta składa się z bazaltu MORB i trudnej do
tajemniczy, jako że nie znamy mechanizmu jego powsta-
okreS
lenia iloS
ci osadów o różnym składzie chemicznym,
wania na Ziemi. Przyjmuje się, że jest on pierwiastkiem
zależnym od typu kontynentalnych skał, z których osady te
pierwotnym z czasów formowania się naszej planety (np.
pochodzą. W cyklu oceanicznym tektoniki płyt bazalt, po
Gold, 1987).
3
przetopieniu, kontaminacji, dyferencjacji, wytworzeniu gra-
Za miarę stosunku H/4He przyjmujemy wielkoS
ć tego sto-
nitoidowych batolitów i andezytowych wulkanów, powraca
sunku w atmosferze ziemskiej, gdzie wynosi ona1: 1,4x106,
3
do grzbietów oceanicznych (ryc. 3). W sposób zadziwiający
oznaczając ją jako RA. Przez R oznaczamy stosunek H/4He
procesy związane z subdukcją oczyszczają bazalt tak, że
w danym miejscu i wyrażamy go wielokrotnoS
cią RA. Dla
kiedy pojawia się on ponownie na grzbietach oceanicz-
helu wydobywającego się na grzbietach oceanicznych R 8.
nych, zawsze stanowi specyficzny typ bazaltu, jakim jest
Stosunek ten jest zaskakująco stały, w sytuacji, gdyby oba
MORB.
izotopy miały pochodzić z różnych x
ródeł. Jambon (1994)
Wbrew znacznej zmiennoS
ci skał kontynentalnych,
pisze: Ten wysoki stosunek musi być odziedziczony po pier-
powodującej dużą różnorodnoS
ć osadów u krawędzi kon-
wotnym helu (R 100 RA) z niewielkim dodatkiem helu
tynentów, a także wbrew komplikacjom związanym z
radiogenicznego. Ponieważ tak wysoki stosunek nie może
obecnoS
cią lub brakiem łuków wysp, rowów oceanicznych
być wytwarzany w płytkich zbiornikach, musi zatem pocho-
oraz wbrew stromej lub łagodnej strefie Benioffa, subdu- dzić z płaszcza, wskazując, że dzisiejszy płaszcz dotąd
kowany i recyklowany w komórce konwekcyjnej materiał
zachowuje pierwotne gazy. Alternatywnie Herndon (2003)
3
odzyskuje swój skład i w końcu wyłania się w grzbietach dopuszcza, że He jest tworzony przez jądrowy generator w
S
ródoceanicznych znowu jako MORB. Subdukowana płyta głębi Ziemi.
377
litosfera
oceaniczna
(subdukcja)
wleczenie
MORB
(uplastycznienie)
wsteczne
płynięcie
Przegląd Geologiczny, vol. 55, nr 5, 2007
Tak czy inaczej istotne jest to, że wysoka i stała wartoS
ć dotąd zadowalającego wyjaS
nienia tych problemów.
3
He/4He jest zawsze stwierdzana w osiach spredingu. Jeszcze wczeS
niej Le Pichon (1968  str. 3673) pisał: Jed-
Potwierdza to zatem przypuszczenie, że mamy tu do czy- nakowoż, jeżeli Ziemia nie ekspanduje, to jaki jest mecha-
nienia z nowym materiałem o okreS
lonych cechach, poja- nizm powodujący takie ruchy [płyt]?
wiającym się na grzbietach oceanicznych niezgodnie z ideą Koncepcja prądów konwekcyjnych w płaszczu Ziemi
recyklingu. pozostaje niejasna do dziS
(np. Cwojdziński, 2004).
Współczesne schematy prądów konwekcyjnych nadal są
Wiek oceanów. We wszystkich oceanach najstarsza bardzo skomplikowane i niejednoznaczne (np. ryc. 5; wg
litosfera pochodzi z górnej jury. Za starszą uważa się jedy- van der Pluim & Marshak).
nie ofiolity w przedmezozoicznych pasmach fałdowych. Liczni autorzy (np. Brown & Muset, 1993; Stuart i in.,
Warto jednak przypomnieć, że ofiolity nie były traktowane 2003) uznają nieciągłoS
ć sejsmiczną na głębokoS
ci 650 km
przez geologię klasyczną jako relikty oceanów. Jeżeliby za nieprzekraczalną barierę dla prądów konwekcyjnych,
jednak nawet były, to jak wyjaS
nić, że wszystkie starsze od poniżej której ewentualna konwekcja nie ma geotektonicz-
górnej jury obszary oceaniczne (postulowane przez tekto- nego znaczenia. Zatem decydujące o ruchu płyt komórki
nikę płyt) zostały zlikwidowane. Prawdopodobieństwo tak konwekcyjne powinny się mieS
cić w wąskiej warstwie gór-
precyzyjnej likwidacji jest znikome. Zachodzi zatem podej- nego płaszcza (ryc. 5  skrajny prawy rysunek). Szero-
rzenie, że uzasadniamy jedną fikcję przez drugą, tj.  ist- koS
ć komórki staje się przez to o wiele większa (od grzbietu
nienie dawnych oceanów przez cykl oceaniczny tektoniki atlantyckiego do krawędzi Pacyfiku i od grzbietu wschod-
płyt, który miał je usunąć. O wiele proS
ciej przyjąć, że wraz nio-pacyficznego do Wysp Japońskich) niż jej głębokoS
ć,
z juwenilnym MORB, również obecne oceany są pierwszy- co uniemożliwia konwekcję, nawet gdyby górny płaszcz
mi, które pojawiły się w historii naszej planety. był cieczą.
Konwekcja w płaszczu Ziemi. W teorii tektoniki płyt DługoS
ć osi spredingu i stref subdukcji. DługoS
ć osi
materiał płaszczowy wraca poniżej płyty oceanicznej i spredingu jest mniej więcej trzy razy większa od długoS
ci
wynurza się powtórnie na grzbiecie oceanicznym, tworząc domniemanych stref subdukcji, tym samym, zgodnie z
komórki konwekcyjne (ryc. 4), które są traktowane jako zasadami tektoniki płyt, produkowane jest trzy razy więcej
mechanizm napędowy płyt litosfery. skorupy oceanicznej niż jest konsumowane. Aby utrzymać
zerowy bilans tworzenia i niszczenia litosfery
litosfera litosfera
oceanicznej, tempo dosuwania się płyt do
rowów oceanicznych powinno być o wiele wię-
A S T E N O S F E R A
ksze niż tempo ich odsuwania się od grzbietów
M E Z O S F E R A
oceanicznych. Tymczasem, według tektoniki
płyt, tempo ruchu płyt między osią rozrostu a
Ryc. 4. Elementarny schemat prądu konwekcyjnego (wg Isaacsa i in., 1968 
strefą konsumpcji musi być stałe.
zmodyfikowany)
Jednym słowem  tektoniczno-płytowy cykl
oceaniczny nie działa. Oznacza to, że rozrost
Powyższy schemat był publikowany wiele razy. Nie
litosfery oceanicznej na grzbietach oceanicznych nie jest
zwraca się jednak uwagi na to, że widoczne na nim strzałki
kompensowany w aktywnych krawędziach kontynentów.
nie tworzą zamkniętej komórki konwekcyjnej. Płynięcie
Brak tej kompensacji oznacza brak konwergentnego ruchu
od grzbietu oceanicznego jest ograniczone do samej lito-
w tychże krawędziach, co może być wykazywane również
sfery. Cała astenosfera bierze udział w ruchu powrotnym.
bezpoS
rednio (Krebs, 1975; Carey, 1976; Tanner, 1976;
Subdukująca płyta sięga poniżej prądu wstecznego.
Koziar & Jamrozik, 1991; Koziar & Jamrozik, 1994; Chu-
W czasach, kiedy koncepcja prądów konwekcyjnych w
dinov, 1998; Koziar, 2003).
płaszczu Ziemi pojawiła się po raz pierwszy, była raczej
niejasną ideą. Sami twórcy tektoniki płyt mieli co do niej
Problemy z cyklem kontynentalnym
wątpliwoS
ci. Geneza sił poruszających płyty jest ze wszech
miar niejasna  pisał McKenzie (1972  str. 323). Wtóru- Subdukowanie osadów kontynentalnych. Według tek-
je mu Le Pichon i współautorzy (1973  str. 18): Dynami- toniki płyt subdukcja zachodzi wzdłuż tzw. aktywnych
ka płyt i geneza [ich] ruchów nie są dyskutowane. Nie ma (sejsmicznych) krawędzi kontynentów. Są to zachodnie
wypiętrzenie ponowne opadanie
kontynent
opadanie superkontynent ponowne wypiętrzenie
Ryc. 5. Globalny schemat komórek konwekcyjnych, tworzących i rozbijających superkontynenty (van der Pluijm & Marshak, 1997;
Fig. 14.18)
378
Przegląd Geologiczny, vol. 55, nr 5, 2007
�!
Ryc. 6. Rozmieszczenie pasyw-
nych krawędzi kontynentów
krawędzie pasywne
wybrzeża obu Ameryk oraz łuki wysp. W pasywnych (asej-
Nie ma bowiem rowów oceanicznych ani strefy Benioffa
smicznych) krawędziach kontynentów subdukcja nie jest
wzdłuż zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej (poza
zakładana. Do funkcjonowania płytowo-tektonicznego cyklu
Alaską). Głównym jednak problemem cyklu kontynental-
kontynentalnego potrzebne jest deponowanie sedymentów
nego obu Ameryk jest zamknięcie zlewni głównych rzek
tam, gdzie subdukcja jest zakładana. Tymczasem domnie-
od zachodu (ryc. 7). Zatem tylko niewielka iloS
ć osadów
mana subdukcja a rzeczywista depozycja osadów zachodzą
może być deponowana u zachodnich, aktywnych krawędzi
w różnych miejscach. Deponowanie sedymentów zachodzi
obu kontynentów.
bowiem głównie wzdłuż pasywnych krawędzi kontynen-
tów. Krawędzie te są trzy razy dłuższe od krawędzi aktyw-
nych (ryc. 6), a prawie wszystkie duże rzeki są skierowane
właS
nie w stronę krawędzi pasywnych.
WiększoS
ć amerykańskich zlewni uchodzi do Atlanty-
ku lub Arktyki, gdzie nie ma aktywnych krawędzi. Dwie z
największych rzek S
wiata  Amazonka i Missisipi-Misso-
uri  płyną w kierunku krawędzi pasywnych. Potter
(1978) wskazuje, że 25 największych delt znajduje się na
krawędziach pasywnych. Zatem większoS
ć osadów zmie-
rza do miejsc będących poza płytowo-tektonicznym cyklem
kontynentalnym. Osady te nie mogą być więc recyklowane
i przywrócone kontynentom.
Od czasu separacji Antarktydy od innych częS
ci Gon-
dwany jej osady są deponowane wokół niej bez żadnej
możliwoS
ci dołączenia ich do jej sialicznego cokołu. Płyto-
wo-tektoniczne cykle nie działają tu w ogóle. To samo
Ryc. 7. Linia wielkiego wododziału obu Ameryk
odnosi się do Australii, za wyjątkiem, być może, morza
Timor-Arafura, i do Afryki, za wyjątkiem, być może,
Niewiele osadów może być także subdukowanych pod
Morza R
ródziemnego.
Ocean Arktyczny jest otoczony wyłącznie krawędzia- łuki wysp. Łuki wysp są głównymi strefami, gdzie subduk-
mi pasywnymi, a jest zlewnią kilku potężnych rzek. W wie- cja jest zakładana i tym samym strefami, w których osady
powinny być przywracane skorupie kontynentalnej.
lu obszarach osady przybrzeżne są dobrze rozpoznane,
np. wschodnie wybrzeże Stanów Zjednoczonych jest roz- Zewnętrzna częS
ć większoS
ci zachodniopacyficznych
łuków wysp (ryc. 8) może odgrywać tylko niewielką rolę w
poznane aż do kredy, podobnie rozpoznane jest wybrzeże
Skandynawii. Atlantycka linia zgodnoS
ci kształtów konty- recyklingu materiału kontynentalnego, jako że powinny
one subdukować prawie wyłącznie litosferę oceaniczną i
nentów wykazuje, że pryzmy osadowe są zdeponowane na
krawędzi kontynentu. Jedynie delta Nigru sięga poza jego tylko trywialną iloS
ć materiału znoszonego z samych łuków
granice. wysp (ma to miejsce, jeżeli subdukcja w ogóle zachodzi).
Przy niektórych kontynentach ryfty utworzone w pierw- Podobnie jest z łukami indonezyjskimi, gdzie nie ma żad-
szych stadiach fragmentacji Gondwany zachowały się jako nych większych x
ródeł osadów, tak że ich rola w kontynen-
baseny solne, jak np. wokół Afryki. Są one zdeformowane talnym recyklingu nie może być duża.
przez tektonikę solną, lecz nie zostały nasunięte na lub Za łukami wysp znajdują się baseny załukowe. Wychwy-
podsunięte pod kontynent, za wyjątkiem krótkiego odcinka tują one wszystkie osady kontynentalne i zapobiegają ich
nasuniętych, waryscyjskich mauretanidów. przedostaniu się do rowów oceanicznych. Same tylko baseny
Z kolei, niewiele osadów może być subdukowanych
załukowe mogłyby recyklować produkty kontynentalnej
pod aktywne krawędzie kontynentów bez łuków wysp. erozji i dołączać je z powrotem do skorupy kontynentalnej.
Aktywne krawędzie kontynentów tego typu są ograniczone Lecz baseny załukowe nie spełniają takiej roli  nie ma tu
do zachodnich wybrzeży obu Ameryk. Ich całkowita bowiem rowów oceanicznych ani stref Benioffa, które
długoS
ć jest jednak fałszywą miarą zakładanej subdukcji. można by wiązać z domniemaną subdukcją.
379
Przegląd Geologiczny, vol. 55, nr 5, 2007
że pojawianie się magm kwaS
nych jest skutkiem przetapia-
nia subdukowanych sedymentów. Następnie magmy te
stają się  dowodem procesu subdukcji, a konkretnie mają
 dowodzić jej istnienia w wielu różnych miejscach skoru-
py kontynentalnej.
Cykl geologiczny na ekspandującej Ziemi
Cykl geologiczny na ekspandującej Ziemi nie różni się
Ocean Spokojny
zasadniczo od zmodyfikowanego (otwartego) cyklu kla-
sycznego i tak jak on wiąże się z teorią geosynklin. Obie
klasyczne koncepcje znajdują tu prosty, dynamiczny kon-
Morze Filipińskie
tekst  tensyjne rozrywanie litosfery kontynentalnej.
Tensja tworzy najpierw negatywną formę zagłębienia
ryftowego, które wypełniane osadami staje się potencjalną
geosynkliną (ryc. 9a). Dalsze rozciąganie i rozrywanie
wywołuje diapirową reakcję głębokiego podłoża (ryc. 9b,
10a) i początek procesów magmowych i metamorficznych
w strukturze, która na mocy definicji staje się eugeosyn-
kliną. Przedstawiony ryftowo-diapirowy mechanizm jest
dziS
dobrze rozpoznany i udokumentowany (np. Burke,
1980; Latin & White, 1993; Kearey & Vine, 1997).
A
strefa osady
krucha
kierunki przypuszczalnej subdukcji
strefa ciągliwa
Ryc. 8. Rozprzestrzenienie łuków wysp. Strzałki pokazują kieru-
nek przypuszczalnej subdukcji. Strzałki są tylko schematyczne.
Ruch płyt może być skoS
ny, a nawet styczny do łuku wyspowego,
jak w przypadku Aleutów
B
Geneza wulkanizmu andezytowego. Wulkanizm ande-
zytowy aktywnych krawędzi kontynentów wydaje się nie strefa osady
krucha
wiązać z przetapianiem subdukowanych osadów pocho-
dzenia kontynentalnego. Niektóre łuki wysp, jak Kerma-
strefa ciągliwa
deck-Tonga, Mariany, Kuryle i Aleuty, dostarczają do
towarzyszących im rowów niewielkie iloS
ci osadów, a przy
diapir
tym same te łuki nie są zbudowane ze skorupy kontynental-
Ryc. 9. Rozwój geosynkliny (A) i diapiryzmu górnego płaszcza (B)
nej. Mimo to wulkanizm tych wysp jest andezytowy. Do
jako następstwo rozciągania i rozrywania litosfery kontynentalnej
aktywnej krawędzi Ameryki Płn., tzw. Kaskadii, są wpraw-
dzie dostarczane osady kontynentalne, ale krawędx
ta nie
ma ani rowu oceanicznego, ani strefy Benioffa. Mimo to
wulkanizm Kaskadii jest andezytowy. Wulkanizm andezy- GłębokoS
ć obniżenia ryftowego i miąższoS
ć jego osa-
towy występuje również na wyspach oceanicznych i w dowego wypełnienia może sięgać kilkunastu kilometrów.
pobliżu osi spredingu, gdzie subdukcja produktów konty- Diapir doprowadza, z o wiele większych głębokoS
ci, duże
nentalnej erozji jest niemożliwa. Andezyty znajdujemy na
iloS
ci wody juwenilnej (Klimas & Koziar, 2002) o istotnym
Islandii, trachity występują na wyspach Tristan da Cunha.
znaczeniu dla procesów metamorfizmu i przetapiania serii
Widocznie skały te powstają w wyniku dyferencjacji MORB.
eugeosynklinalnych oraz dla kształtowania się tektoniki
Z powyższego wynika, że wulkanizm andezytowy aktyw- serii metamorficznych. NadciS
nienie stowarzyszonej z dia-
nych krawędzi kontynentów wiąże się z dyferencjacją magmy
pirem wody juwenilnej może podnieS
ć ciS
nienie w dolnej
bazaltowej, a nie z recyklingiem osadów kontynentalnych,
częS
ci eugeosynkliny do wartoS
ci znacznie wyższych od
zakładanym przez tektonikę płyt w ramach jej cyklu konty- ciS
nienia hydrostatycznego nadkładu. Dalszy rozwój dia-
nentalno-oceanicznego. Za takim wnioskiem przemawia
piryzmu może doprowadzić do wypiętrzenia i obnażenia
również płaszczowa, dyferencjacyjna geneza granitoidowych
dolnych, osiowych częS
ci eugeosynkliny. Proces ten, nazwany
batolitów Kordylierów (Brown, 1977; Coleman & Walker,
współczeS
nie  ekshumacją , też jest dobrze rozpoznany i
1992; Barbarin, 1999) związanych z aktywną krawędzią kon-
udokumentowany (np. Jolivet i in., 1996; Sosson i in., 1998).
tynentu Ameryki Płn.
Diapirowe wypiętrzenie utworów eugeosynkliny powo-
Tektoniczno-płytowy cykl kontynentalny stał się pod- duje transport grawitacyjny na zewnątrz od osi wypiętrze-
stawą koła błędnego rozumowania. Najpierw zakłada się, nia i tym samym tworzy pasma fałdowe (ryc. 10b).
380
Przegląd Geologiczny, vol. 55, nr 5, 2007
miogeosynklina eugeosynklina
A
osiowa strefa diapirów,
plutonów i migmatytów
pasmo skał ultrazasadowych
płaszczowiny grawitacyjne
B
zręby pdłoża
nowa powierzchnia Moho skorupa jest rozciągana
związana z przejS
ciem na wszystkich etapach
rozgrzanego płaszcza
do mniej gęstej fazy
osiowy ruch w górę, połączony
ze spredingiem grawitacyjnym powyżej
Ryc. 10. Rozwój geosynklin (A) oraz diapiryzmu i fałdowania grawitacyjnego (B) jako następstwo rozciągania i rozrywania
litosfery kontynentalnej (wg Careya, 1976)
globalnego reżimu tensyjnego z obszarów kontynentalnych
Odgazowanie i kolaps wierzchołka diapiru doprowadzają
do oceanicznych. Osłabianie reżimu tensyjnego w obrębie
do powstania zapadliska S
ródgórskiego.
Bardziej szczegółowe omówienie i dokumentację proce- kontynentów jest też widoczne w słabnącym rozwoju roz-
ległych basenów osadowych, które są strukturami większymi
su tensyjnego rozwoju pasm fałdowych przedstawili Carey
i lepiej czytelnymi od geosynklin.
(1976), Koziar & Jamrozik (1985a i b), Ollier & Pain (2000),
W obszarach oceanicznych mamy do czynienia prawie
Ollier (2003, 2005) i Koziar (2005a i b, 2006).
wyłącznie z dopływem z głębi materiału juwenilnego. Na
Materiał skalny w cyklu geologicznym na ekspandującej
Ziemi także przemieszcza się cykloidalnie, lecz bez wyróż- grzbietach oceanicznych nie realizuje się żaden cykl geolo-
nionego w planie kierunku, a kolejne, coraz młodsze geo- giczny.
synkliny oraz pasma fałdowe nie muszą ze sobą sąsiadować
Wnioski
i być do siebie równoległe. Rozrywanie litosfery może
zachodzić w różnych częS
ciach kontynentów i mieć różny
Wykazywana w artykule nierealnoS
ć cyklu oceanicz-
przebieg. Tłumaczy to nieregularną, mozaikową budowę
nego oznacza powrót do zmodyfikowanego cyklu klasycz-
skorupy kontynentalnej, którą zbagatelizowała klasyczna
nego, w którym cały ekstrudujący bazalt jest bazaltem
teoria konsolidacji kontynentów i z którą nie mógł sobie
juwenilnym. Poza tym, niemożnoS
ć istnienia tego cyklu
poradzić Stille (1944) w swej zmodyfikowanej teorii kon-
wyklucza hipotezę prądów konwekcyjnych w płaszczu Zie-
solidacji.
W wyniku tensyjnego rozwoju geosynklin i pasm fał- mi i kompensację spredingu w miejscach zakładanych stref
dowych kontynenty zwiększają swoją powierzchnię. Zwię- subdukcji. Ponieważ spreding litosfery oceanicznej jest
udowodniony ponad wszelką wątpliwoS
ć, brak jego kom-
kszają ją też wyniku rozwoju aulakogenów i rozległych
pensacji jest jednoznaczny z ekspansją Ziemi.
basenów osadowych, których tensyjny rozwój jest dziS

Płytowo-tektoniczna wersja cyklu kontynentalnego także
dobrze rozpoznany. Natomiast objętoS
ć kontynentów roS
nie
w wyniku dopływu z płaszcza juwenilnych magm kwaS
- powinna być odrzucona. Wynika to z omówionych proble-
mów tej koncepcji, a poza tym ta wersja cyklu zazębia się z
nych i zasadowych. Dopływ ten inicjowany jest zawsze
rozciąganiem i rozrywaniem litosfery, co mobilizuje mag- drugim nierealnym cyklem tektoniki płyt  z cyklem oce-
anicznym. Jednak recykling materiału kontynentalnego
my poprzez dekompresję, zapewnia im możliwoS
ć ruchu ku
powierzchni Ziemi i tworzy przestrzeń zajmowaną przez jest ewidentny w przeszłoS
ci geologicznej. Należy zatem
intruzywne ciała magmowe. tylko ustalić poprawne, geotektoniczne ramy cyklu konty-
Klasyczny, nieewolucyjny cykl geologiczny był wmon- nentalnego.
towany w ewolucyjny rozwój kontynentów. Cykl geolo- Punktem wyjS
cia jest przeanalizowanie na nowo
giczny na ekspandującej Ziemi sam podlega ewolucji w mechanizmu tworzenia się pasm fałdowych. Zadanie to
sensie swego zanikania w miarę zanikania geosynklin, co zostało już podjęte w innych, przytaczanych pracach, dając
wiąże się ze wspomnianym już transferem rozładowania w efekcie tensyjny rozwój tych pasm, z czego również
381
Przegląd Geologiczny, vol. 55, nr 5, 2007
KOZIAR J. & JAMROZIK L. 1991  Tensyjno-grawitacyjny model
wynika ekspansja Ziemi. Skutkiem ubocznym jest powrót
subdukcji. Streszczenia referatów wygłoszonych w 1990 r. w PTG
do odrzuconej przez tektonikę płyt teorii geosynklin, któ-
Oddz. w Poznaniu. Inst. Geol. UAM.
rych tensyjna geneza została już wykazana. Zatem ekspan- KOZIAR J. & JAMROZIK L. 1994  Tension-gravitational model of
island arcs. [In:] Selleri F. & Barone M. (red.), Proceedings of the
dująca Ziemia dostarcza nowego, geotektonicznego kontekstu
International Conference: Frontiers of Fundamental Physics, Olympia,
zarówno dla geosynklin, jak i dla klasycznego, otwartego
Greece, September 27 30, 1993; Plenum, New York.
cyklu geologicznego.
KOZIAR J. 2003  Tensional development of active continental mar-
gins. Internationales Kolloquim: Erdexpansion  eine Theorie auf
dem Pr�fstand, 24.05 25.05.2003, Ostbayern Schloss Theuern.
Literatura
Technische Universit�t.
KOZIAR J. 2004  Geologia wrocławska a teoria ekspansji Ziemi.
BARBARIN B. 1999  A review of the relationships between granito-
Ochrona GeoróżnorodnoS
ci, Materiały Sesji Naukowej z okazji XV
id types, their origins and their geodynamic environments types.
Zjazdu SGWUW, Wrocław, 18 wrzeS
nia 2004. Wyd. ARTES.
Lithos, 46: 605 626.
KOZIAR J. 2005a  Tensyjny rozwój orogenów S
ródlądowych.
BROWN G.C. 1977  Mantle origin of Cordilleran granites. Nature,
Mechanizm. Referaty, t. XIV, PTG Oddz. w Poznaniu, UAM IG,
265: 21 24.
Poznań: 131 156.
BROWN G.C. & MUSETT A.E. 1993  The Inaccessible Earth. Chap-
KOZIAR J. 2005b  Tensyjny rozwój orogenów S
ródlądowych.
man & Hall.
Przykłady regionalne. Referaty, t. XIV, PTG Oddz. w Poznaniu, UAM
BURKE K. 1980  Intracontinental Rifts and Aulakogens. [In:] Conti-
IG Poznań: 157 196.
nental Tectonics. National Academy of Science. Washington.
KOZIAR J. 2006  Terrany, czyli geologia w krainie duchów.
CAREY S.W. 1958  The tectonic approach to continental drift. Con-
Referaty, t. XV, PTG Oddz. w Poznaniu, UAM IG Poznań: 47 98.
tinental Drift: A Symposium. Geol. Dept. Univ. Tasmania, Hobart:
LATIN D. & WHITE N. 1993  Magmatism in extensional sedimen-
177 355.
tary basins. Annali di Geofisica, XXXVI, N. 2:123 138.
CAREY S.W. 1976  The Expanding Earth. Elsevier Scientific Publis-
LEMOINE M. 1953  Remarques sur les caracteres et l evolution de
hing Company, Amsterdam Oxford New York.
la paleographie de la zone brianconnaise au Secondaire et au Tertiare.
COLEMAN D.S. & WALKER J.D. 1992  Evidence for the Genera-
Bull. Soc. Geol. France, 3: 105 122.
tion of Juvenile Granitic Crust During Continental Extension, Mineral
LE PICHON X. 1968  Sea-Floor Spreading and Continental Drift, J.
Mountains Batholit, Utah. J. Geophys. Res., 97: 11011 11024.
Geophys. Res., 12 (73): 3661 3697.
CWOJDZIŃSKI S. 2003  The tectonic structure of continental litho-
LE PICHON X., FRANCHETAU J. & BONIN J. 1973  Plate Tecto-
sphere considered in the light of the expanding Earth theory  a pro-
nics. Developments in geotectonics 6. Elsevier Scient. Publ. Co.
posal of a new interpretation of deep seismic data. Polish Geological
LINDEMAN B. 1927  Kettengebirge Kontinentale Zerspaltung und
Institute Special Papers, 9: 5 79.
Erdexpansion. Verlag von Gustav Fischer, Jena.
CWOJDZIŃSKI S. 2004  Mantle plumes and dynamics of the Earth
MCKENZIE D. 1972  Plate tectonics. [In:] E.C. Robertson (ed.),
interior  towards a new model. Prz. Geol., 52: 817 826.
The Nature of the Solid Earth. McGraw-Hill, New York.
FLINT R.F. & SKINNER B.J. 1997  Physical Geology, 2d ed. John
MCKENZIE D. 1978  Some remarks on the development of sedi-
Wiley & Sons.
mentary basins. Earth Planet. Sci. Lett., 40: 25 32.
GOLD T. 1987  Power from the Earth. Dent, London.
OLLIER C.D. 1981  Tectonics and Landforms (2nd. Ed.). Longman,
G�NZLER-SEIFERT H. 1941  Persistente Br�cke im Jura der Wild-
London. Tłum. polskie: Tektonika a formy krajobrazu. Wyd. Geol.,
horndecke des Berner Oberlandes. Eclogae Geol. Helv., 34: 164 172.
Warszawa, 1987.
HERNDON J.M. 2003  Nuclear georeactor origin of oceanic basalt,
OLLIER C.D. & PAIN C.F. 2000  The Origin of Mountains.
3
He/4He, evidence, and implications. Proceedings of the National Aca-
Routledge, London.
demy of Sciences USA, 100 (6): 3047 3050.
OLLIER C.D. 2003  The origin of mountains on an expanding Earth
HILGENBERG O.C. 1933  Vom wachsenden Erdball. Giessmann
and other hypotheses. [In:] Scalera G. & Jacob K-H. (ed.), Why expan-
und Bartsch, Berlin Pankow.
ding Earth? INGV Publisher, Roma.
HOLMES A. 1965  Principles of Physical Geology. Nelson, London.
OLLIER C.D. 2005  Mountain building and orogeny on an expan-
HUTTON J. 1788  The Theory of the Earth, with Proofs and Illustra-
ding Earth. Boll. Soc. Geol. It., Volume Speciale, 5: 169 176.
tions, Volume 1. Transactions of the Royal Society of Edinburgh.
POTTER P.E. 1978  Significance and origin of big rivers. J. Geol.,
ISAACS B., OLIVER J. & SYKES L. 1968  Seismicity and the new
86: 13 33.
global tectonics. J. Geophys. Res., 73: 5855 5899.
SOSSON M., MARILLON A.C., BOURGOIS J., FERAND G.,
JAMBON A. 1994  Earth degassing and large-scale geochemical
POUPEAU G. & SAINT-MARC P. 1998  Late exhumation stages of
cycling of volatile elements, [In:] Carroll M.R. & Holloway J.R., Vola-
the Alpujarvide Complex (western Betic Cordilleras, Spain): new ther-
tiles in Magmas. Min. Soc. Am. Rev. Miner., 30: 479 517.
mochronological and structural data on Los reales and Ojen nappes.
JARKOWSKI J. 1888  Vsemirnoje tjagotenije kak sledstvije obra-
Tectonophysics, 285: 253 273.
zovanija vesomoj materii vnutri nebesnych tel. Wydane przez autora,
STAUB R. 1951  �ber die Beziehungen zwischen Alpen und Apen-
Moskwa.
nin und die Gestaltung der alpinen Leitlinien Europas. Eclogae Geol.
JARKOWSKI J. 1889  Hypothese cinetique de la gravitation univer-
Helv., 44: 29 130.
selle en connexion avec la formation des elements chimiques. Chez
STILLE H. 1944  Geotektonische Gliederung der Erdgeschichte.
l auteur, Moscou.
Berlin.
JARVIS G.T. & MCKENZIE D. 1980  Sedimentary basin formation
STRAHLER A.N. 1963  The Earth Sciences. Harper and Row, New
with finite extension rates. Earth Planet. Sci. Lett., 48: 42 52.
York.
JOLIVET L., GOFEE B., MONIE P., TRUFERT-LUXEY C. &
STUART F.M., LASS-EVANS S., FITTON J.G. & ELLAM R.M. 2003
3
BONNEAU M. 1996  Detachment in Crete and Exhumation P-T
 High He/4He ratios in picritic basalts from Baffin Island and the
path. Tectonics, 15: 1129 1153.
role of a mixed reservoir in mantle plumes. Nature, 424: 57 59.
KEAREY P. & VINE F.J. 1996  Global Tectonics. Blackwell Science.
TARLING D.H. 1978  Evolution of the Earth s Crust. Academic
KETTNER R. 1956  Va
eobecna geologie. I. Stavba zemsk� kłry.
Press, London.
Nakl. �s. Ved. Praha.
TR�MPY R. 1958  Remarks on the preorogenic history of the Alps.
KLIMAS K. & KOZIAR J. 2002  Wadsleyit   potencjalne oceany
Geol. Mijnbouw, 20: 340 352.
wody w strefie przejS
ciowej płaszcza Ziemi? Prz. Geol., 50: 594 595.
TR�MPY R. 1960  Der Werdegang der Geosynclinale. Geol. Rund-
KOZIAR J. & JAMROZIK L. 1985a  Tension-gravitation model of
schau, 50: 4 7.
the tectogenesis. Proceeding reports of the XIII-th Congress of Carpa- VAN DER PLUIJM B.A. & MARSHAK S. 1997  Earth Structure.
tho-Balkan Geological Association, Poland Cracov, September 5 10,
WCB/McGraw-Hill.
1985., Wyd. AGH, Geological Institute: 195 199.
WEGENER A. 1912  The Origin of Continents and Oceans. English
KOZIAR J. & JAMROZIK L. 1985b  Application of the ten-
translation 1924. Methuen, London.
sion-gravitation model of the tectogenesis to the Carpathian orogen
WILSON M. 1989  Igneous Petrogenesis. Unwin Hyman, London.
reconstruction. Proceeding reports of the XIII-th Congress of Carpa-
tho-Balkan Geological Association. Poland, Cracow, September 5 10, Praca wpłynęła do redakcji 01.09.2006 r.
1985, Wyd. AGH, Geological Institute: 200 203. Akceptowano do druku 18.12.2006 r.
382