MORFOLOGIA  nauka o morfemach
dziewczyn  k  a niezależny morfem gramatyczny
- funkcja tekstowa; pokazuje
zależności w zdaniu, nie ma
odniesienia do
morfem realny morfem słowotwórczy świata.
(rdzenny) - funkcja semantyczna;
- funkcja semantyczna, nie są obowiązkowe;
znaczenie w odniesieniu do z wyrazu istniejącego,
świata pozajęzykowego podstawowego tworzy inny wyraz.
- jego zmiana powoduje
zmianę znaczenia.
ALOMORFY  warianty jednego morfemu
SUPLETYWIZM  w skład jednego morfemu wchodzą różne postaci fonemu; funkcjonalnie ten sam morfem,
np. człowiek  � ludz
 e
rok  � lat  a
Podział języków ze względu na dominującą konstrukcję:
1) język fleksyjny  dominacja morfemów gramatycznych; polszczyzna
nierozłączne cechy:
a. konstrukcje syntetyczne  końcówka dolepiona do morfemu rdzennego; tworzą całość
b. konstrukcje fuzyjne  w jednej końcówce kumuluje więcej funkcji, kilka form
gramatycznych, np. dla rzeczownika końcówka  ami = l. mnoga lub narzędnik
2) język aglutacyjny  dolepianie końcówki, na ogół syntetyczne, 1 morfem = 1 funkcja; węgierski, arabski
3) język alternacyjny  wymienne morfemy gramatyczne (zwykle samogłoski), a rdzenie stałe spółgłoskowe;
hebrajski, arabski
4) język pozycyjny  zmiana znaczenia przez zmianę szyku zdania, ważna jest pozycja wyrazu dla kontekstu,
znaczenia całości; angielski
5) język izolujący  analityczny  zależności w zdaniu sygnalizowane przez wyrazy funkcyjne; chiński, ang.
filiżanka herbat  y �� fuzja
a cup of tea of = osobny wyraz, sygnał dopełniacza
GRAMATYCZNOŚĆ = REGULARNOŚĆ
- formalna regularność polega ma jednoznacznie przypisanej funkcji  widząc końcówkę kwalifikuję do odpowiednich
klatek paradygmatu, części mowy, liczby itp.
- regularność semantyczna  odwrotna; słysząc przypadek i liczbę dołączam odpowiednią końcówkę
- wielofunkcyjność morfemów słowotwórczych
GRAMATYCZNOŚĆ = KATEGORIALNOŚĆ �� dana reguła stosuje się do wszystkich okazów danej klasy,
wartości kategorii fleksyjnej odnoszą się do całości, grupy jednej
klasy, np. rzeczowniki policzalne zawsze mają przypadek i liczbę
WOKABUA
A  forma słownikowa, to co otwiera hasło słownikowe; przedstawiciel, przykład, np. rzeczownik
policzalny  mianownik, l. pojedyncza
FLEKSJA IMIENNA ą� deklinacja (rzeczownik)
FLEKSJA WERBALNA ą� koniugacja (czasownik)
Dwuklasowość języka: wyrazy + reguły kombinatoryczne tych wyrazów na różnych poziomach (gramatyka)
1
S A
O W O T W Ó R S T W O :
Derywaty słowotwórcze  wyrazy pochodne, podzielne słowotwórczo utworzone na podstawie innych wyrazów w
sensie synchronicznym, np.
pies ą� pies  ek
podstawa słowotwórcza derywat (wyraz motywowany, fundowany)
(wyraz motywujący,
fundujący)
Pochodność synchroniczna  motywacja, fundacja; związki w tym momencie języka, wyczuwalny dla współczesnych
użytkowników języka związek między podstawą i wyrazem pochodnym.
Kryteria pochodności synchronicznej:
* motywacja
* fundacja
* związek derywacji  tworzenia
nierozerwalne:
- związek formalny  zauważalny w formie
- związek między znaczeniami
kroić  nóż związek semantyczny, ale brak formalnego, jeden nie pochodzi od drugiego, bo brak
rodzić  mama jednego kryterium
policzyć  policzek brak związku znaczeniowego, podobna forma; brak stosunku słowotwórczego
koń  koniak
Parafraza słowotwórcza  uproszczone, uogólnione znaczenie, musi zawierać podstawę słowotwórczą
BUDOWA DERYWATU:
- zawsze ma dwa człony
a. temat słowotwórczy  to co wychodzi z podstawy
b. formant  pojęcie abstrakcyjne, formułuje nowy wyraz
- temat słowotwórczy musi wystąpić w innym wyrazie w tym samym znaczeniu (czwórka proporcjonalna!)
Pozorne derywaty  brak czwórki proporcjonalnej, nie ma związku semantycznego, nie są pochodne słowotwórczo,
np. żuraw -ina i mal -ina
Kwestie problematyczne:
1) derywat nie musi być wyrazem prostszym formalnie od podstawy słowotwórczej, np. bułka ą� buła
2) czasami wyróżniamy podstawy wiązane, np. zamknąć, domknąć, przymknąć  wymienne prefiksy, ale
 mknąć oznacza samodzielnie co innego
3) złożenia z dwóch tematów słowotwórczych z których jeden nie występuje samodzielnie, np. hydrobudowa
4) quasi-złożenia  oba człony nie występują samodzielnie, ale mogą występować w różnych złożeniach, np. geo
i grafia ą� geografia, geologia, biografia
5) niejasny kierunek motywacji, np. przy zapożyczeniach
6) można wskazać dwie podstawy  wielomotywacyjność, wybiera się lepszą, lepiej pasującą w parafrazie
7) motywacje równorzędne  dwa wyrazy wyglądają jak jeden
2
TYPY DERYWATÓW:
1. derywaty proste  jeden temat słowotwórczy
2. uniwerbalizacje  polegają na tym, że istniej stałe połączenia  wyrazy dwuczłonowe, a uniwerbalizacje
stanowią ich skrót, np. starówka, kablówka, komórka
3. derywaty złożone  mają więcej jak jeden temat
4. złożenia z jednym członem niesamodzielnym
5. quasi-złożenia  intuicyjnie jest to złożenie, żaden z członów nie występuje samodzielnie
6. zrosty  połączenie bez zmiany tematów słowotwórczych, np. wiarygodny ą� godny wiary
7. skrótowce
8. zestawienia  np. maszyna do pisania = jedna nazwa
ALTERNACJE W TEMATACH  wymiana głosek w temacie; porównujemy ten sam przypadek
a) jakościowe  wymiana na inną głoskę
b) ilościowe  było coś, a teraz nie ma lub odwrotnie
c) jakościowo-ilościowe
TYPY FROMANTÓW:
I. afiksy
* prefiksy  przedrostki słowotwórcze, np. wy-biec, do-lać, nie-wytrzymały
* sufiksy  dołączone do końca tematu, np. piek-arz, mal-eńki, duś-ić
* postfiksy  dołączane za koncówką:
się ą� do wyrazów które istnieją
-ś ą� np. ktoś, coś, gdzieś
-kolwiek ą� np. ktokolwiek, jakkolwiek, gdziekolwiek
*interfiksy  w środku tematu słowotwórczego, np. wod  o  wstręt, zielon  o  niebieski
* złożenia bezafiksalne  np. speckomisja, teleserial, europarlament
!!! końcówka bezokolicznika + samogłoska przed:
- ić / -yć
- ać
- eć
- ować
-ywać
II. formanty paradygmatyczne  zmiana wzorca odmiany
1. zmiana części mowy, wymiana końcówek odmiany, np. ryb-a ą� ryb -i , biał-y ą� biel-�
2. zmiana paradygmatu, ale nie części mowy, np. Czech-y ą� Czech-�
3. derywaty od wyrażeń przyimkowych, np. bezludzie (jako całość nieodmienne) ą� bez ludz
-i
4. konwersja  przeniesienie wyrazu z jednej części mowy do drugiej; bez wykładników formalnych w
analogicznych formach  pozorna zmiana paradygmatu, np. chory (rzecz.) ą� chory (przym.)
III. formanty alternacyjne  są alternacje (tylko kiedy brak sufiksów!), np. mięch-o ą� mięs-o
IV. formanty prozodyczne  akcentuacja; zrosty i zlepienia, np. dobranoc ą� dobra noc
STRUKTURA ZNACZENIOWA DERYWATU:
1. parafraza strukturalna  uogólnione znaczenie formantu, to co wypływa z budowy podstawy
2. parafraza leksykalna  znaczenie strukturalne jest różne od realnego
3
DERYWATY WA
AŚCIWE:
a. regularny  znaczenie strukturalne stanowi istotną część realnego lub całkowicie się pokrywa, struktura
wyczerpuje znaczenie realne, np. lampa ą� lampka
b. nieregularny  istnieją dodatkowe elementy nie wypływające ze struktury, np. repartycja znaczenia słowa
kierować: kierować ą� kierownik, kierować ą� kierowca lub pisać ą� pisać, ale nie każdy kto pisze jest
pisarzem; ręka ą� ręcznik, ale nie służy jedynie do wycierania rąk
DERYWATY ASOCJACYJNE  znaczenie kategorialne (strukturalne) właściwie nie wchodzi do znaczenia realnego,
jest obok niego, np. wieloryb  nie jest rybą, cytrynek to motyl, a nie owoc
DERYWAT SYMILATYWNY  kiedy peryfraza zawiera porównanie, np. wieżowiec  budynek wysoki jak wieża
Typy formantów słowotwórczych:
* produktywne  ciągle tworzy się nowe derywaty z tymi formantami
* nieproduktywne  nie tworzy się już derywatów z tymi formantami, np.  ba nie tworzy już czasowników
odrzeczownikowy tak jak proś-ba, groz
-ba
CHARAKTERYSTYKA DERYWATU POD WZGL
DEM SEMANTYKI  STRUKTURY:
- relacja semantyczni-gramatyczna pod miedzy podstawą słowotwórczą a derywatem
0. Derywaty tautologiczne  to samo znaczenie i właściwości gramatyczne, mają zróżnicowaną wartość
stylistyczną ( w rzeczywistości są niepotrzebne), np. strona ą� stronnica, wers ą� werset
1. Derywaty transpozycyjne  o tym samym znaczeniu, ale stanowią różną część mowy, np. rzeczownikowe
nazwy cech: blady ą� bladość, czerwony ą� czerwień / rzeczowniki odczasownikowe pisać ą� pisanie
2. Modyfikacja  różnica znaczenia, ta sama część mowy ze względu na własność gramatyczną, znaczenie
formantu dookreśla znaczenie podstawy, wrażenia i odczucia subiektywne, ekspresywne, np. pies ą� piesek to
mały pies / dom ą� domiszcze to duży dom/ pisać ą� dopisać to pisać do czegoś
3. Mutacja  podstawowe jest znaczenie formantu, które dookreśla znaczenie podstawy, np. palić ą� palarnia to
miejsce gdzie się pali / pisać ą� pisarz ten kto pisze
4. Derywacje łączone  np. praca ą� pracuś (nie tylko wykonawca czynności, ale także określenie ekspresywne)
Kategorie słowotwórcze rzeczowników:
I. derywaty transpozycyjne
- NOMINA ACTIONIS  rzeczowniki odczasownikowe, np. pis  anie, pi  cie
- NOMINA ABSTRACTA  nazwy abstrakcyjne nazywające cechy, np. blad  ość, dobr  o, zdrowj  e
II. derywaty modyfikacyjne
- DEMINUTIVA  nazwy zdrobniałe, np. wiader  ko, łóżecz  ko
- AGUMENTATIVA  nazwy zgrubiałe, np. kluch  a, dom  iszcze
- EXPRESSIVA  derywaty ekspresywne i spieszczenia, np. kobiec  ina, tat  uś
- ISTOTY MA
ODE  kacz  ę, koci  ę
- ZWI
ZANE Z OCEN
 arcy  mistrz, anty  wada, vice  burmistrz
- FEMINATIVA  nazwy żeńskie, np. aktor  ka, sprzedaw  czyni
4
III. derywaty mutacyjne
- NOMINA AGENTIS  nazwy wykonawców czynności, np. służ  ba, krzyk  acz, bajer  ant
- ODNARZ
DZIOWA NAZWA  np. lino  szkocz  ek, wędk  arz, narci  arz
- ODMIEJSCOWA NAZWA WYKONAWCY, np. kiosk  arz, ogrod  nik
- ODMATERIAA
OWA NAZWA  np. złot  nik
- ODREZULTATYWNA NAZWA  np. portre  cista, czap  nik
- NAZWY SUBIEKTÓW  subiekt stanu, czynności, np. śpj  och
- NAZWY POSIADACZY  np. sklepik  arz
- NAZWY AMATORÓW  np. Kobieci - arz, herbaci  arz
- UCZESTICY ZDARZEC
 np. balow  icz
- NAZWY ZWOLENNIKÓW LUB PRZECIWNIKÓW  np. komun  ista
- NOMINA ATRIBUTIVA  nazwy nosicieli cech, np. ziel  eń, wąs  acz, mruk  �, mędrz  ec
- NOMINA OBIECTI  nazwy obiektów powstałe od czynności, np. liz  ak, pi  cie, jedz  enie
- NOMINA INSTRUMENDI  nazwy narzędziowe, np. wiert  ło, dziurk  acz, lej  ek
- NAZWY MATERIAA
ÓW  coś co się zużywa, np. tworz  ywo, przędz
 iwo
- NOMINA RESULTATI  nazwy rezultatywne, np. wyrób  �, dopis  ek, pajęcz  yna
- NOMINA LOCI  nazwy miejsc, np. kwiaciar  nia, pral  nia, lodow  isko
- NAZWY TEMPORALNE  piąt  ek, przer  wa
- NAZWY SPOSOBOWE  sposób wykonywania czynności, np. wymow  a, wygląd  �, chód  �
- NAZWY ILOŚCIOWE  sprzed  aż, spoży  cie
- NAZWY GENETYCZNE  pochodzenie zwierzęce bądz
roślinne, np. wołow  ina, dęb  ina
- NOMINA COLECTIVA  nazwy kolektywne, np. ptac  two, igl  iwie
- NAZWY SYNGULATYWNE  pył  ek, krw  inka, śnież  ynka
- NOMINA HABITATORIS  nazwy mieszkańców  Włoch  �, Warszawi  Anin
- NAZWY SYMILATYWNE  porównanie do czegoś w parafrazie
IV. COMPOSITA = ZA
OŻENIA
Jak robić analizę słowotwórczą?
1) parafraza
2) podać podstawę słowotwórczą
3) podział formalny
a. wydzielić temat i formant
b. określić typ formantu
c. alternacje (jeśli nie jest to sufiks)
d. typ derywacji
4) kategoria słowotwórcza  tylko rzeczowniki
Kategorie słowotwórcze przymiotników:
- podajemy przy analizie z rzeczownikiem
I. modyfikacja  derywaty przymiotnikowe od przymiotników
- INTENSIVA  prze-miły, hiper-poprawny, nad-opiekuńczy
- OSA
ABIENIE CECHY  niedo  rozwinięty, przy  krótki
- EXPRESSIVA  mięci  utki, mięci  uteńki
- ANTONIMY  nie-cierpliwy, ir-racjonalny, a-społeczny, bez-pretensjonalny, anty-nikotynowy
II. transpozycja  derywatu odprzysłówkowe, np. natychmiast  owy, darm  owe, wczoraj  szy
III. derywaty odrzeczownikowe:
1) transpozycyjne  nie stopniują się
- RELACJA MI
DZY DWOMA RZECZOWNIKAMI  babć-ine (okulary), wilcz-a (jama), (dom) rodzin  ny
- UŻYCIA OBIEKTOWE  (podatek) dochod-owy, (pług) śnież-ny, (bar) mlecz  ny
- UŻYCIA INSTRUMENTOWE  (roboty) ręcz  ne, (piłka) noż  na
5
- RELACJA CZ
ŚCI DO CAA
OŚCI  (koło) zęb  ate, (drzewo) igl  aste
- UŻYCIA MATERIAA
OWE  (bułka) pszen  na, (bielizna) bawełń  Ana
- UŻYCIA MIEJSCOWE  Leś  na (droga), (kwiaty) pol  ne
- UŻYCIA TEMPORALNE  (romans) wakacyj  ny, (sen) zim  owy
- UŻYCIA GENETYCZNE  (skóra) cielęc  a, (mąka) ziemniacz  Ana
- RELACJA PRZEZNACZENIA  (płótno) żagl  owe
- UŻYCIA ZAKRESOWE  (obszar) nizin-ny, (instrument) perkusyj-ny
- UŻYCIA LIMITUJ
CE  (wiedza) przyrodn  icza , (błąd) logicz  ny
2) mutacyjne  jakościowe (stopniują się), np. socz  ysty (owoc)  owoc, w którym jest dużo soku, dziecin-ne
(zachowanie)  takie jak zachowanie małego dziecka, wąs  aty (człowiek)  mający długie wąsy
IV. derywaty odczasownikowe:
1) transpozycyjne  niepredyspozycyjne (ze spójką: być, stać się, zostać), np. zgń  iłe (jabłka)
2) mutacja  predyspozycyjne  skłonność przedmiotu do czynności lub stanu ( w parafrazie: można, dużo,
często, mocno, dobrze)
- DERYWAT POTENCJALNY  przenoś  ne (radio) �� które, można przenosić / wid  ny (pokój) �� w którym
dobrze widać / prac  owity (uczeń) �� który dużo pracuje
Stopniowanie przymiotników  można je traktować jako derywat czyli trzy różne słowa:
* COMPARATIVUS - stopień wyższy: -szy, -ejszy
* SUPERLATIVUS  stopień najwyższy: naj-, -szy, -ejszy
argumenty za włączeniem do derywacji:
+ stopniowanie nie ma regularności fleksyjnej i kategorialnej ( muzyka poważna  nie stopniuje się, a poważny
człowiek już się stopniuje)
+ stopniują się tylko jakościowe
+ nieregularność formalna  forma analityczna: bardziej, najbardziej, mniej, najmniej / supletywne: rożne podstawy,
np. zły  � ą� gor  szy / syntetyczny: za pomocą regularnych sufiksów i prefiksów
JAKOŚCIOWE:
1) relatywne  wskazanie na cechę przez porównanie do czegoś; ustalenie cechy nieabsolutnej, np. Janek jest
wyższy od Piotr, ale jest niski.
2) nierelatywne  wyraz
ny przedział, brak sensu
IMIESA
OWY PRZYMIOTNIKOWE  odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje
a. czynne: od czas. niedokonanych  czytający, piszący
b. bierne: czytany, przeczytany
IMIESA
OWY CZYNNE PRZESZA
E
najedzone dziecko
zeschnięte kwiaty
przemoknięty płaszcz
zapadła wieś
IMIESA
OWY BIERNE REZULTATYWNE  mają znaczenie dokonane mimo, że forma niedokonana
gotowane mleko
smażone morele
przyciemniona szyba
tłumaczone na francuski
_____________________________
DERYWATY PRZYSA
ÓWKOWE:
- istnieją takie, które nie są derywatami: wczoraj, jutro
- od przymiotnikowe: brzydk  i ą� brzydk  o, ładny  y ą� ładn  e
6
- od przymiotników rzeczownikowych, np. po  polsk  u / z  rzadk  a
- zrosty: wtenczas, pojutrze, naprzód
- tworzone od rzeczowników w konkretnych przypadkach, np. wiosną, rankiem, wieczorem �� narzędnik od
rzeczownika wieczór lub derywatu odrzeczownikowego
jak? do sucha
na sucho mogą przyjąć jakiś przypadek
na miękko
na gorąco
_____________________________
DERYWATY CZASOWNIKOWE
- ać
- i/yć
- eć
- ywać / iwać
- ować
- nąć
1. DERYWATY ODMIENNE OD RZECZOWNIKÓW I PRZYMIOTNIKÓW
- w parafrazie: być, stać się, zostać
- np. bieleć ą� być białym
a. derywaty stanowe z BYĆ
chory ą� chorować to być chorym
król ą� królować to być królem
smutny ą� smucić się to być smutnym
matka ą� matkować to być jak matka
b. derywaty procesualne  ze STAĆ SI

siwy ą� posiwieć to stać się siwym  dokonany
to stawać się siwym  niedokonany
leniwy ą� rozleniwić się to stać się leniwym
to stawać się leniwym
c. derywaty kauzatywne  powodowanie
cicho ą� uciszyć to sprawić, że coś/ ktoś jest cicho
nieszkodliwy ą� unieszkodliwić to sprawić, że ktoś/coś jest nieszkodliwe
d. derywaty anulatywne  usuwanie
gruz ą� odgruzować to usunąć gruz
kurz ą� odkurzyć to usunąć kurz
2. DERYWATY ODCZASOWNIKOWE
a. derywaty aspektowe  czyste pary aspektowe tworzone za pomocą prefiksu
czytać ą� PRZEczytać (niedokonany ą� dokonany)
kłaść ą� POłożyć (podstawy supletywne)
pisać ą� PRZEpisać ą� PRZEpisywać
- Nie wszystkie mają parę aspektową, np. chcieć, musieć, leżeć, podróżować, filozofować.
- NIEDOKONANE mają czas teraz
niejszy, a przyszły tworzą opisowo przez osobny wyraz, np. będę
- DOKONANE nie mają czasu teraz
niejszego
- Czasowniki dwuaspektowe, np. aresztować ą� czas teraz
niejszy i czas przyszły
7
b. derywaty dokonane  modyfikacje
pisać �� za pomocą różnych prefiksów tworzy derywaty dokonane od niedokonanego, np.
pod  pisać, do  pisać, prze  pisać, za  pisać
wyjątki: re 
de  nie zamieniają niedokonanego na dokonany, np. tworzyć ą� współtworzyć
współ 
c. derywaty kierunkowe
* całkowite zbliżenie, znajduje się w punkcie docelowym, np.:
jechać ą� przy-jechać
lecieć ą� przy-lecieć
* częściowe zbliżenie, np.:
jechać ą� pod-jechał
* widzenie z punktu startu, wyjścia; oddalenie od tego punktu, np.:
jechać ą� od-jechał
* wzajemne zbliżanie się z różnych stron do wspólnego celu, do środka, np.:
jechać ą� z-jechać się
sunąć ą� z-sunąć
szyć ą� z-szyć
* oddalanie się od punktu wyjścia, np.:
pędzić ą� roz-pędzić
czesać ą� roz-czesać
* przemieszczanie się z jednego punktu do drugiego, np.:
jechać ą� prze-jechać
sadzić ą� prze-sadzić
d. derywaty lokatywne
+ oddziaływanie na całą powierzchnię, np.:
sypać ą� za-sypać
lać ą� za-lać
+ działanie kompletne na powierzchnię
lać ą� wy-lać
sypać ą� wy-sypać
+ do wnętrza, do środka
sypać ą� w-sypać
lać ą� w-lać
+ oddziaływanie częściowe na powierzchnię
sypać ą� po-sypać
lać ą� po-lać
+ działanie na spód
kleić ą� pod-kleić
szyć ą� pod-szyć
+ działanie na całość obiektu
8
kleić ą� o-kleić
prószyć ą� o-prószyć
e. derywaty determinatywne
* coś dzieje się na jakiś niedługi czas
stać ą� po-stać
gadać ą� po-gadać
narzekać ą� po-narzekać
f. derywaty fazowe (koniec lub początek akcji)
za-chorować ą� zacząć chorować
po-lubić ą� zacząć lubić
u-wierzyć ą� zacząć wierzyć
finitywne: prze-kwietnąć, prze-brzmieć �� naturalny koniec procesu
g. derywaty limitywne  trwanie czynności do pewnego momentu i jej zaniechanie
czytać ą� do-czytać
siedzieć ą� do-siedzieć
czekać ą� do-czekać
h. derywaty dystynktywne
wynosić ą� po-wynosić to wynieść wszystko, po kolei, każdy element
zdawać ą� po-zdawać
i. derywaty kompletywne  wszystko wkoło
truć ą� wy-truć
darować ą� ob-darować
częstować ą� ob-częstować
j. derywaty perduratywne  do końca czegoś
siedział ą� wy-siedział
stał ą� od-stał
czekał ą� prze-czekał
k. derywaty kumulatywne (dużo rzeczy)
walić ą� na-walić
znosić ą� na-znosić
l. INTENSIVA czasownikowe  subiektywny punkt widzenia
skakać ą� wy-skakać się
tańczyć ą� wy-tańczyć się
grzać ą� prze-grzać się
solić ą� prze-solić
m. derywaty osłabiające  nie zakończenie, ale zmniejszenie
cichnąć ą� prz-cichnąć
hamować ą� przy-hamować
leczyć ą� pod-leczyć
uczyć ą� pod-uczyć
n. derywaty ewolutywne
śpiewać ą� roz-śpiewać się
kręcić się ą� roz-kręcić się
gadać ą� roz-gadać się
o. derywaty interatywne  powtarzalność czynności, coś się dzieje co jakiś
czytać ą� czytywać
pisać ą� pisywać
9
p. derywaty jednokrotne
mruczeć ą� mruknąć
tupać ą� tupnąć
stąpać ą� stąpnąć
q. derywaty komutatywne  równoległa czynność
klasnąć ą� przy-klasnąć
brzmieć ą� współ-brzmieć
r. derywaty suplementarne  coś do czegoś
solić ą� do-solić
pisać ą� do-pisać
robić ą� do-robić
s. derywaty mutacyjne
prosić ą� wy-prosić to uzyskać coś prosząc
grać ą� prze-grać (utrata czegoś)
budować ą� prze-budować (zmienić coś budując)
* anulatywne
formować ą� de-formować
stabilizować ą� de-stabilizować
* reakcje
szepnąć ą� od-szepnąć
myśleć ą� wy-myśleć
* rekompensata
spać ą� ode-spać
10
FLEKSJA
Co tu się dzieje, co tam masz?
wyraz tekstowy  to co się widzi
typ  6 �� to co się powtarza dwa razy
okaz  7 �� ogólna liczba słów, to co widać
TYP OKAZ
Wyraz
Tekstowy 6 7
Wyraz
gramatyczny 6 6
Leksem 5 Nie liczymy
Rzeczpospolita, Białystok  formalnie 2 wyrazy
KRYTERIA WYRAZÓW:
1. Względnej samodzielności i przestawności, np. Kasia przyszła do domu. / Do domu przyszła Kasia.
2. Ciągłości  jeśli można coś wstawić w środek są to dwa te same wyrazy, np. Kasia przyszła do swojego
domu. / Kasia przyszła do mojego domu.
Ale: Do widzenia, bez liku, od groma, za młodu  jeden wyraz tekstowy
DEFINICJA INWARIATYWNA:
leksem = znaczenie, które jest wspólne dla wszystkich form wyrazowych
DEFINICJA MNOGOŚCIOWA:
leksem = suma tych wszystkich form wyrazowych, np. dziewczynka = {dziewczynki, dziewczynce}
Fleksja paradygmatyczna  pokazuje odmiany, końcówki
Fleksja funkcjonalna  zajmuje się funkcjami gramatycznymi w końcówkach fleksyjnych
wyraz odmieniany składa się z : tematu fleksyjnego + wykładnik funkcji gramatycznych (jeden lub więcej morfemów)
Zadanie: identyfikowanie leksemów po samych formach wyrazowych (synkretyzm form)
burz  BURZA ( D. l.m.)
BURZYĆ (t. rozkazujący, 2 os, lp)
mamy  MIEĆ (t. oznajmujący, czas teraz
niejszy, 1 os., lm)
MAMA ( D. lp)
MAMA (M. lm)
MAMA (B. lm)
MAMA (W. lm)
11
F L E K S J A P A R A D Y G M A T Y C Z N A :
RZECZOWNIK  fleksja imienna
Od czego zależą końcówki? ą� MOTYWACJA:
1) gramatyczna: zależą od przypadka i liczby
2) leksykalna: przypisanie danemu leksemowi końcówki, konwencja, brak ogólnej motywacji
3) grupy deklinacyjne: motywacja rodzajowa
4) fonetyczna: w ramach grup rodzajowych, w zależności od zakończenia tematu
DEKLINACJA M
SKA
1. zakończenia tematów miękkie (ryś, gwóz
dz
, słoń, drań, nauczyciel, paw, cierń)
w motywacji leksykalnej: Dopełniacz liczby mnogiej dopuszcza końcówkę  ów (np. palów, draniów)
w liczbie mnogiej B=M
w motywacji semantycznej: rzecz B=M / osoba B=D / zwierzę l.p B=D l.m B=M
wyjątki: papieros, nazwy tańców (oberek, mazurek), rodzaje grzybów, marki samochodów, nazwy firm
2. zakończenia tematów na spółgłoskę stwardniałą (c, sz, ż, dż itp.)
w obu liczbach B=D
w dopełniaczu liczby mnogiej dopuszcza końcówkę  ów (np. palców, lekarzów)
w wołaczu liczby pojedynczej dopuszcza końcówkę  cze (np. młodzieńcze!)
3. zakończenia tematu tylnojęzykowe, np. koniak, celnik, (k, g, ch)
w obu liczbach B=M
4. zakończenia tematu twarde (poza wymienionymi do tej pory)
w dopełniaczy liczby pojedynczej dopuszcza końcówki  u / -a np. stołu / krzesła
w mianowniku liczby mnogiej przy nazwach pokrewieństw, zawodów, tytułów, stanowisk zakończoanych na
 owie w grupach 3 i 4: M l.m profesorowie / profesorzy
forma deprecjatywna: te studenty! �� zamiast: ci studenci!
5. Grupa ze skróconym tematem, np. mieszczanin  mieszczanie
w obu liczbach B=D
DEKLINACJA ŻEC
SKA:
1. zakończenia tematów miękkie + a (np. łania, ciocia, Basia, żmija)
1a. Zakończenia miękkotematowe bez a (np. przyjaz
ń, pleśń, jabłoń, łódz
, kość, brew, krew, chęć)
W mianowniku, dopełniaczu, bierniku i wołaczu taka sama forma (-i), ale znaczą co innego
2. Zakończenie tematu na spółgłoskę stwardniałą
2a. Wariant z  � w mianowniku liczby pojedynczej i  y w wołaczu (np. noc)
3. Zakończenia tematu tylnojęzykowe (częste alternacje!)
4. Zakończenia twardotematowe
wyjątki: gospodyni, pani, władczyni ą� B.  ę / -ą / -ę
12
DEKLINACJA NIJAKA:
1. i 2. Zakończenia miękkie i stwardniałe, na ogół końcówka  e w mianowniku (np. płuco, radio, studio)
M. = B. = W.
3. Zakończenia tylnojęzykowe
4. Zakończenia twardotematowe
wyjątki: dobro, zło ą� Msc. dobru, złu
Rodzaj nijaki z rozszerzonym tematem:
1) żywotny, np. jagnię
tematy w liczbie pojedynczej to: jagń- i jagnięć-
tematy w liczbie mnogiej to: jagnięt- i jagniąt-
2) nieżywotne, np. imię, ramię, plemię, znamię
tematy w liczbie pojedynczej to: im(j)- i imień-
temat w liczbie mnogiej to: imion-
Wyrazy z  um w mianowniku (np. muzeum, fatum, forum, kolokwium)
- w liczbie pojedynczej wszystkie formy takie same �� formy synkretyczne
- jest to wyraz funkcjonalnie odmienny, ponieważ w zdaniu możemy rozpoznać jaki to przypadek !
WYJ
TKI:
a) rzeczowniki męskie, które odmieniają się jak żeńskie, np. oferma, golibroda, łamaga, wiercipięta
b) w liczbie mnogiej:
mężczyzna  mężczyzn  i
radca  radc  owie
pediatra  pediatrz  y
logopeda  logopedz
 i
sługa  słudz  y
c) rzeczowniki, które odmieniają się jak przymiotniki, np. chory człowiek / dziewczyna / dziecko zatem przez
przypadki, liczby i rodzaje
d) Formy skrócone zawsze końcówka  �
ciekawy ą� ciekaw  �
pełny ą� pełen  �
wesoły ą� wesół  �
e) odmiany nieregularne: sędzia, hrabia
FLEKSJA CZASOWNIKOWA
Jak wyznaczyć grupę koniugacyjną? - identyczny zestaw przyrostków
- bezokolicznik
- końcówki czasu nieprzeszłego
- rozkaz
nik
- końcówki czasu przeszłego
13
BEZOKOLICZNIK -ć
Zestaw przyrostków dla bezokolicznika:
Koch  a  ć
- a 
wykładnik funkcji gramatycznej
- aj 
- i 
rdzeń + przyrostek
- � -
=
temat fleksyjny
CZAS NIEPRZESZA
Y:
końcówki
l.p l.m
1.  ę / - m 1.  my
2.  sz 2.  cie
3.  � 3.  ą
ROZKAy
NIK:
l.p l.m
1. ------ 1. Koch  aj - my
2. Koch  aj  � 2. Koch  aj - cie
3. ------ 3. ---------
CZAS PRZESZA
Y:
zestaw końcówek:
l.p l.m
1.  m 1.  śmy
2.  ś 2.  ście
3.  � 3.  �
zestaw końcówek po spółgłosce, j, ł :
lp. l.m
1.  em 1.  eśmy
2.  eś 2.  eście
3.  � 3.  �
1. Koch  a - || - ł  a  m
2. Koch  a - || - ł  a  ś
3. Koch  a - || - ł  a  �
14
TRYB PRZYPUSZCZAJ
CY:
lub  i - || - ł  a  by  m
lub  i - || - ł  o  by  m
lub  i - || - ł  �  by  m
ZASTOSOWANIE KONCÓWE AGLUTYNACYJNYCH:
dopierom przyjechała ą� dopiero przyjechałam
tuśmy widzieli ą� tu widzieliśmy
jesteś piękna ą� pięknaś
KONSTRUKCJE ANALITYCZNE:
- wykładnikiem f. gramatycznej jest osobny wyraz, niezależny
1) 1, 2 os liczby pojedynczej rozkaz
nika i 3 os liczby mnogiej rozkaz
nika, np. niech skonam, niech pojedzie
2) czas przyszły złożony (od aspektu niedokonanego), np. będę pisać, będę pisał, będziesz pisała
3) tryb warunkowy nierzeczywisty, np. byłabym pisała ą� by - || - ł  a  by  m pis  a - || - ł  a
byłbyś napisał, napisałabym była
4) czas zaprzeszły, np. zrobiłem byłem ą� zrob  i  ł  em by  ł  em
F L E K S J A F U N K C J O N A L N A
Kategoria gramatyczna  typ opozycji, która jest w danym języku obligatoryjna (ma swoje wykładniki w postaci
morfemów gramatycznych
a. kategorie modulujące  dziedzina fleksji, przyjmowane na wyraz, np. dla czasownika = liczba, osoba, rodzaj,
czas, tryb i aspekt
b. kategorie selektywne  dziedzina składni, dany wyraz wymaga od innych wyrazów łączących się z nim, np.
konkretnego przypadka - (kto?) lubi (kogo? co?) �� dwa miejsce
Kategorie modulujące dzielą się na:
* fleksyjne ( morfologiczne)  dany wyraz może przyjmować różne wartości (odmieniać się), np. rzeczownik  liczba
i przypadek, przymiotnik  rodzaj, przypadek, liczba
* słownikowe (klasyfikujące)  dany wyraz przyjmuje tylko jedną wartość (nie odmienia się), np. rzeczownik 
rodzaj, czasownik  aspekt
15
CZASOWNIKI
1) kategorie fleksyjne:
- zależne od rzeczownika  liczba, osoba, rodzaj
- niezależne składniowo  czas, tryb
2) kategorie słownikowe:
- aspekt
Specjalne formy czasownikowe:
- imiesłowy przysłówkowe (współczesne i uprzednie)
- bezokolicznik (forma nienacechowana  nie można określić kategorii fleksyjnych)
- bezosobnik (-no, -to)  czas przeszły w obu aspektach, tryb przypuszczający
Funkcje  SI
 :
ż 1  cząstka nieodrywalna od czasownika, nieciągły czasownik, np. bać się, śmiać się, wybrać się
ż 2  cząstkę można oderwać od czasownika, dobrze ugruntowana w polszczyz
nie, staje się prefiksem, np. urodzić się,
pytać się, ucieszyć się
ż 3  użyty ewidentnie zwrotnie, czynność ku sobie, można je rozdzielić składniowo, np. myć się, ubrać się
ż 4  konstrukcje składniowe  bić + zaimek w funkcji zależnościowej, np. chłopcy biją się
ż 5  konstrukcja składniowa niezwrotna, się jest zaimkiem nieokreślonym mającym tylko mianownik, np. Tu mówi
się po francusku. Tu nie jez
dzi się na rowerze. Tego nigdy nie jest się pewnym.
Gerundivum = rzeczowniki odczasownikowe, np. picie, jedzenie, czytanie. Odmieniają się przez przypadki!
Z rzeczownikiem w mianowniku nie łączą się CZASOWNIKI Z NIEPEA
NYM PARADYGMATEM
(DEFEKTYWNE)  nie odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje, np.:
trzeba, można, wolno, warto
niepodobna, uniesposób, widać
wiadomo, brak, czuć, dość, słychać
Odmieniają się przez czasy i tryby.
U Świdzińskiego traktowane jako: QUASI-CZASOWNIKI, osobna część mowy.
+ czasowniki trzecio osobowe, np. mdlić, grzmieć, boleć, dmieć, brakować (nie odmienne przez liczby)
Niektóre z nich wyglądają tak samo jak rzeczownik, np. wstyd, żal, szkoda, brak, potrzeba, grzech
WSTYD
ŻAL przysłówki predykatywne (bo tworzą zdanie) + zrobiło się
SZKODA
Jak rozpoznawać formy homonimiczne?
wstyd + było/będzie ą� quasi-czasownik
wstyd + był ą� rzeczownik
czuć + było/będzie ą� quasi-czasownik
czuć + co? stęchliznę ą� bezokolicznik
RZECZOWNIK
1) kategorie fleksyjne: przypadek i liczba
2) kategoria słownikowa: rodzaj
Jeśli chodzi o liczbę to wyjątki:
+ plurale tantum (zawsze l.m), np. skrzypce, drzwi, spodnie, sanie, imieniny, kombinerki
+ singularis tantum (zawsze l.p), np. młodzież, igliwie, klej, łobuzeria, rycerstwo, profesura
+ abstrakcyjne nazwy, np. szacunek, honor, cześć, pogarda
+ nazwy niepoliczalne, np. żwir, piasek, woda
16
NOWA KLASYFIKACJA RODZAJOWA  ujęcie paradygmatyczne (patrzymy na sam typ odmiany)
1. RODZAJ M
SKI
a. liczba pojedyncza
r. męskoosobowy M1 r. męskozwierzęcy M2 r. męskorzeczowy M3
M. ładny chłopiec M. ładny pies M. ładny samochód
D. ładnego chłopca D. ładnego psa D. ładnego samochodu
C. ładnemu chłopcu C. ładnemu psu C. ładnemu samochodowi
B. ładnego chłopca B. ładnego psa B. ładny samochód
B = D B = D B = M
b. liczba mnoga
M. ładni chłopcy M. ładne psy M. ładne samochody
D. ładnych chłopców D. ładnych psów D. ładnych samochodów
C. ładnym chłopcom C. ładnym psom C. ładnym samochodom
B. ładnych chłopców B. ładne psy B. ładne samochody
B = D B = M B = M
2. RODZAJ NIJAKI
- żeby sprawdzić należy połączyć z liczebnikami zbiorowymi
N1  nijaki żywotny
N2  nijaki nieżywotny
3. PRULARE TANTUM w sensie składniowym  łączące się z określeniami w liczbie mnogiej
PL1 męskoosobowe PL2 policzalne PL3 niepoliczalne
M. ładni państwo M. dwoje skrzypiec M. piękne imieniny
D. ładnych państwa
C. ładnemu państwu
B. ładnych państwa
jeśli chcemy je policzyć nie łączą się z liczebnikiem, lub za pośrednictwem
B = D jest taka możliwość pary czy sztuki
przez użycie
liczebników zbiorowych
PRZYMIOTNIKI:
- przyjmują od rzeczowników rodzaj, liczbę i przypadek
- nie mają kategorii słownikowej !
- stopniowanie jest nieregularne
PRZYSA
ÓWKI:
- nieodmienne: dzisiaj, jutro, wczoraj, na opak itp.
- pochodne od przymiotników, np. dobry ą� dobrz-e / ładny ą� ładń  e
U Saloniego i Świdzińskiego:
- uznawane za specjalną formę przymiotnika nie nacechowaną jego właściwościami (liczbą, rodzajem, przypadkiem)
17
LICZEBNIKI:
1) główne (proste i złożone)  przez przypadek i liczbę
2) zbiorowe
* rodzaj nijaki żywotny (istoty młode) N1
* plurale tantym P1, P2
* podstawowy kontekst  liczymy zbiór ludzi niejednorodnych płciowo
* związki frazeologiczne  dwoje uszu, dwoje oczu
- kategorią słownikową jest LICZBA !
3) ułamkowe  pół (nie połowa!), półtora, ćwierć
Pół kostki masła leżało
Zdarzyło się to przed pół rokiem.
Wezwali ich po pół godzinie.
4) nieokreślone  mało dużo wiele
5) porządkowe  odmieniają się przez przypadek, rodzaj i liczbę
6) Wielorakie  trzykrotny
7) mnożne  podwójny
8) wielorakie  trojaki, dwojaki
Homonimia rzeczowników i liczebników:
Milion gwiazd świeci. ą� rzeczownik
Milion gwiazd świecilo. ą� liczebnik
Miliony gwiazd świeciły. ą� rzeczownik MILION
Miliony gwiazd świeciło. ą� liczebnik MILIONY
N i e o d m i e n n e c z ę ś c i m o w y:
PRZYIMKI:
- pod, nad, do, za, poniżej, powyżej, wobec, zamiast
- narzucają konkretny przypadek określanym przez siebie rzeczownikom, np. :
z + narzędnik i z + dopełniacz �� to dwa różne przyimki !
za + biernik i za + narzędnik
we �� wariant od w
ze �� wariant od z
- szyk przyimków w polszczyz
nie: zwykle przed rzeczownikiem, oprócz przyimka  temu , który stoi za, np. dwa dni
temu, tydzień temu
- wyrażenia przysłówkowe = przyimki złożone, np.:
na zewnątrz tego
na podstawie tego
w pobliżu czego
18
blisko, nieopodal, niedaleko �� semantycznie bliskie przysłówkom, ale mają rząd (rekcję), więc są to przyimki
blisko, bliżej, najbliżej �� trzy różne przyimki
U Saloniego i Świdzińskiego:
Mieszkam nieopodal. / Mieszkam w pobliżu. �� brak rządu, więc jest to przysłówek
Mieszkam niedaleko Oli. / Mieszkam nieopodal parku. �� jeśli jest rząd to przyimek
SPÓJNIKI:
1) współrzędne
- łączne ( i, oraz)
- rozłączne (albo, lub, bądz
, czy) + spójnik nieciągły ani & & , ani & & .
- przeciwstawne ( a, lecz, ale, natomiast, jednak, zaś)
- wynikowe ( zatem, toteż, przeto)
- doprecyzowujące (czyli)
2) podrzędne
- przyczynowe (bo, ponieważ, dlatego, bowiem)
- dopełnieniowe (że, żeby, iż)
- warunkowe ( jeśli & & , to & & . , gdyby & & ., to by & & . , pod warunkiem & & .)
- niewspółmierności treści (im & & , tym & & . )
- przyzwoleniowe ( chociaż, aczkolwiek, mimo że
jak, jako, niż �� czasami jak spójniki, np. Kocham cię jak matkę.
czasami jak przyimki z rządem mianownikowym, np. kocham cię jak matka.
a więc, a mianowicie �� spójniki złożone
PARTYKUA
Y:
- -że (zróbże), nie, czy, niech, dopiero, już, jeszcze, niestety, na szczęście, tylko, aż
- o tę część mowy nie sposób zapytać
- są elementami metatekstu, naddatkiem od nadawcy / autora
# Odróżnienie przysłówków od partykuł:
Na tej paralotni doleciał aż tam. | aż  partykuła tam (gdzie?)  przysłówek
Zrobię to natychmiast, jeszcze dziś. |natychmiast(kiedy?)  przysłówek, jeszcze  partykuła, dziś(kiedy?)- przysłówek
Czy aby się tu nie pomyliłaś? | czy, aby  partykuły, tu (gdzie?)  przysłówek
# Odróżnienie partykuł od spójników:
- kiedy spójnik można pominąć pozostaje partykuła, np.
Nie mogę tam iść, (a) zresztą mi się nie chce. | zresztą - partykuła
WYKRZYKNIKI:
- onomatopeiczne (hej, hura, hop, ach, och, kukuryku, bęc, bach, buch, trach)
- stoją poza zdaniem prymarnie
- mogą stanąć w pozycji czasownika  zamiast niego mogą stworzyć zdanie
- także zwroty fatyczne: halo, dzień dobry, dobranoc
- z wołaczem: uwaga!, baczność!, brawo!, precz!, wynocha!
- dopowiedzenia = mini odpowiedzi na pytania ( tak, nie, naturalnie, oczywiście, istotnie, właśnie, jak najbardziej)
19
K l a s a n i e j e d n o r o d n a :
ZAIMKI
- zastępują części mowy (KSERO str. 85!)
- niektóre zaimki liczebne nieokreślone są homonimiczne z przysłówkami, np.:
Mało pływam. ą� jak? przysłówek
W szklance było mało wody. ą� zaimek liczebny
- kiedy (od kiedy, do kiedy, na kiedy) = niezależny zaimek przysłowny nieokreślony, nie odmienia się przez
przypadki
KRYTERIA PODZIAA
U LEKSEMÓW:
1. Kryterium semantyczne, np. czasownik  określa czynności lub stan. | rzeczownik  rzeczy
2. Kryterium składniowe (R. Laskowski)  ze względu na to jakie funkcje spełniają dane wyrazy w zdaniu
- czy wchodzi w relacje z innymi wyrazami w zdaniu
- czy samodzielnie czy niesamodzielnie
- jeśli samodzielnie to jaką funkcję spełnia w zdaniu
3. Kryterium fleksyjne  jak się odmieniają poszczególne części mowy
Wg Saloniego i Świdzińskiego:
- dla leksemów odmiennych kryterium fleksyjne pozostaje bez zmian, ale dla odmiennych kryterium składniowe:
20
Zaimki a kryteria podziału leksemów:
* W tradycji  zaimki (podział ze względu na substytucyjność i deiktyczność)
* W kryterium fleksyjnym i składniowym znika ta klasa, gdyż jest niejednorodna  zastępują części mowy
* U Saloniego i Świdzińskiego:
- zaimki rzeczowne = RZECZOWNIK
- zaimki przymiotne = PRZYMIOTNIK
- zaimki liczebne = LICZEBNIK
- zaimki przysłowne = PARTYKUA
OPRZYSA
ÓWEK
Dwie klasy czasowników u Saloniego i Świdzińskiego:
^ właściwy  odmienne przez osoby ( podmiot w mianowniku), np. Kasia pojechała.
^ niewłaściwy  np. nie wolno mi tego. Trzeba jechać.
Kwestia liczebników u Saloniego i Świdzińskiego:
- główne, zbiorowe i ułamkowe + zaimki liczebne = LICZEBNIK
- porządkowe, wielorakie, wielokrotne, mnożne = PRZYMIOTNIK
- dwakroć, trzykroć = PARTYKUA
OPRZYSA
ÓWKI
U Saloniego i Świdzińskiego powiększona klasa przymiotników:
- przysłówki odprzymiotnikowe (np. ładnie, nisko, brzydko, grubo)
- wyżej wymienione liczebniki
- imiesłowy przymiotnikowe (w tradycji są formą czasownika!), np.:
piszący ą� tradycja: PISAĆ  czasownik, kategoria imiesłów przymiotnikowy czynny
u Saloniego: PISZ
CY  przymiotnik, Mianownik, liczba pojedyncza, rodzaj męski, pisząc  (y)
Ćwiczenie przykładowe:
Z pierwszymi spotkanymi znajomymi zastanawialiśmy się niedawno czy za kilka lat będzie nas stać jeszcze na nie.
FORMA FORMA W CZ
ŚĆ FORMA U CZ
ŚĆ PODZIAA
TYP KATEGORIE
WYRAZOWA TRADYCJI MOWY W SALONIEGO MOWY U FORMALNY KONSTRUKCJI GRAM.
TRADYCJI SALONIEGO
z Z Przyimek Z Przyimek Niepodzielne Brak Brak Brak
pierwszymi PIERWSZY Liczebnik PIERWSZY Przymiotnik pierwsz-ymi syntetyczna Brak N.,
porządkowy l.m,
r.
M1
spotkanymi SPOTKAĆ czasownik SPOTKANY Przymiotnik Spotkan-ymi Syntetyczna brak jw.
znajomymi ZNAJOMY rzeczownik ZNAJOMY rzeczownik Znajom-ymi Syntetyczna r. N.,
M1 l.m
Zastana- ZASTANA- czasownik ZASTANA- Czasownik Zastanaw - Aglutynacyjna asp. t.ozn.
wialiśmy WIAĆ SI
WIAĆ SI
właściwy a||-l -i-śmy ndok czas,
się 1os
l.m
r.Mos
I tak dalej
21