SPIS RZECZY
TOM I

Spis ilustracji ................................... 14
Spis map i planów .............................'... 21
Przedmowa do trzeciego wydania ......................... 23
Przedmowa do drugiego wydania ......................... 25

CZĘŚĆ I ITALIA PRZED RZYMIANAMI
Rozdział I Środowisko geograficzne dziejów rzymskich .............. 29
1. Region śródziemnomorski .......................... 29
2. Italia .................................... 33

Rozdział II Najdawniejsi mieszkańcy Italii .................... 36
1. Człowiek epoki kamiennej ...............,,...< ;".. : . 36
2. Człowiek epoki brązu ...................... .-.i. ... 37
3. Epoka żelaza i "willanowiańczycy" ............... .,^. ... ?" 4l
4. Ludy i języki Italii ....................... s ..... .46-

Rozdział III Grecy i Etruskowie w archaicznej Italii ......... y ..... 52-;
1. Grecy .............................. .',. . . . . 52
2. Kim byli Etruskowie? ............................ 54
3. Cywilizacja etruska ............................. 58
4. Ekspansja etruska ............................. 66

CZĘŚĆ II PODBÓJ ITALII PRZEZ RZYMIAN
Rozdział IV Lacjum i Rzym ........................... 75
l. Geografia Lacjum ............................. 75
2. Tradycja ustna ........................77
3. Rzym. Położenie miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
4. PoczÄ…tki Rzymu wedle tradycji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
5. PoczÄ…tki Rzymu: od wioski do miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

Rozdział V Rzym w czasach królewskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
1. Królowie i tradycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
2. Miasto (Urbs) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
3. Życie gospodarcze w okresie królewskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
4. Pierwotna religia Rzymian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
5. Podziały społeczne i polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
6. Monarchia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
7. Ewolucja organizacji wojska i instytucji politycznych . . . . . . . . . . 110
8. Rzym i jego sÄ…siedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
9. Zmierzch panowania Etrusków w Rzymie . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

Rozdział VI Źródła do wczesnych dziejów Rzymu . . . . . . . . . . . . . . . . 120
1. Åšwiadectwa pisane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
2. Tradycja ustna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
3. Źródła literackie .......................

Rozdział VII Konflikt stanów. Pierwszy etap ............
1. Początki ustroju republikańskiego ...............
2. Stosunki gospodarcze .....................
3. Plebejska organizacja antypatrycjuszowska ..........
4. Kodeks XII Tablic ......................
5. Poprawa sytuacji plebejuszy .................

Rozdział VIII Wojny wczesnej Republiki ..............146
1. Rzym i Lacjum .............. . .........
2. Sabinowie, Ekwowie i Wolskowie ...............
3. Podbój Wejów ........................
4. Oblężenie Rzymu przez Galów ................

Rozdział IX Konflikt stanów. Drugi etap .............. 157
1. Ponowny wybuch waśni po wojnie galijskiej .........
2. Ustawodawstwo gospodarcze .................
3. Sukcesy plebejuszy ......................
4. Arystokracja patrycjuszowsko-plebejska ............
5. Nowy ustrój państwa .....................
6. Podsumowanie ........................

Rozdział X Wojny z Latynami, Samnitami i Pyrrusem ....... 175
1. Supremacja Rzymu w Italii środkowej ............
2. Sabelowie mówiący po oskijsku ................
3. Pierwsza wojna samnicka i wielka wojna latyńska ......
4. Druga wojna samnicka ....................
5. Trzecia wojna samnicka ...................
6. Wojna z Tarentem i Pyrrusem ................

Rozdział XI Państwo rzymskie w III wieku p.n.e. ......... 199
1. Ustrój rzymski: wady .....................
2. Zasady działania ustroju rzymskiego .............
3. Podbój Italii .........................
4. Polityczna organizacja Italii ..................
5. Sytuacja gospodarcza Rzymu i Italii .............
6. Architektura i sztuka ........'.............
7. Życie społeczne i religijne ...................
8. PoczÄ…tki literatury rzymskiej .................

CZĘŚĆ III PODBÓJ ŚWIATA ŚRÓDZIEMNOMORSKIEGO
Rozdział XII Pierwsza wojna punicka i podbój Italii północnej . . . 225
1. Źródła ............................
2. Państwo kartagińskie .....................
Spis rzeczy 7
3. Sprawa Messany .............................. 229
4. Nowe cele wojenne Rzymu ......................... 231
5. Inwazja na AfrykÄ™ ............................. 233
6. Drugi etap działań na Sycylii ........................ 234
7. Pierwsza wojna punicka. Wnioski ...................... 237
8. Zdobycie Sardynii i Korsyki ........................ 238
9. Ostatnia inwazja galijska .'. ........................ 238
10. Wojny iliryjskie .............................. 241

Rozdział XIII Druga wojna punicka ...... ^................ 243
1. Podboje kartagińskie w Hiszpanii ...................... 243
2. Zatarg o Sagunt .............................. 245
3. Najazd Hannibala na ItaliÄ™. Kanny ...................... 248
4. Rzym po klęsce pod Kannami ....................... 252
5. Przebieg wojny w Italii po bitwie pod Hannami .............. 255
6. Wojna w Grecji i na Sycylii ........................ 256
7. Scypionowie w Hiszpanii .......................... 258
8. Wojna w Afryce .............................. 262
9. Podsumowanie ...............................' 266

Rozdział XIV Podboje w zachodniej strefie Morza Śródziemnego ......... 268
1. Ekspansja terytorialna Rzymu ....................... 268
2. Podbój Galii Przedalpejskiej ........................ 271
3. Wojny liguryjskie .............................. 273
4. Wojny hiszpańskie w latach 197-179 p.n.e. ................ 275
5. Wojny hiszpańskie w latach 154-133 p.n.e. ................ 279
6. Rzym, Kartagina i Numidia ........................ 284
7. Trzecia wojna punicka ........................... 287

Rozdział XV Wojny macedońskie ......................... 290
1. Najdawniejsze kontakty Rzymu z GrecjÄ… .................. 290
2. Pierwsza wojna macedońska ........................ 292
3. Kwestia Pergamonu i Rodos ........................ 297
' 4. Druga wojna macedońska ......................... 300
5. Antioch III i Etolowie ........................... 304
6. Trzecia wojna macedońska ......................... 307
7. Czwarta wojna macedońska ........................ 311
8. Rzym i Grecja ............................... 312

Rozdział XVI Wojny Rzymu w Azji w II stuleciu ................ 315
1. Geneza wojny z Antiochem ......................... 315
2. Pierwsza kampania rzymska w Azji ..................... 318
3. Rrym wkracza na azjatyckÄ… scenÄ™ politycznÄ… . . . . . . . . . . . . . . . . 320
4. Rzymianie w Azji Mniejszej (do 129 roku p.n.c.) . . . . . . . - . . . 322
5. Stosunki z SyriÄ… i Egiptem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325

Rozdział XVII Administracja prowincjonalna. . 331
1. Klienci Rzvmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
2. Sytuacja prawna. ludności prowinęji . . . . - . . . . . . . . . . . . . . . . 335
3. Namiestnicy prowincji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
4. Służha wojskowa i system podatkowy w prowincjach . . . . . . . . . . - - 338
5. Wady rzymskięj administracji prowincjonalnej . . . . . . . . . . . . . . . 341
6. Próbv reform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343


Rozdział XVIII Polityka wewnętrzna w II stuleciu . . . . . . . . . . . . . - . . 346 2. Pierwsza wojna z Mi
1. Zgromadzenie ludowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - . . . 346
2. Nowa arystokracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
3. Ugrupowania polityczne w Rzymie . . . . . . . . - . . . . . . . . . . . . 351 4. WÅ‚adza wykonawcza . . . . . . . . . . . . . . - . . . . . . . . . . . . . 354 6.
5. Reformy wymiaru sprawiedliwoÅ›ci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 · RozdziaÅ‚ XXIV Nicpowod<
6. Administracja finansowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 1.
7. Rzym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
8. Italia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 9. Sprawy zagraniczne. Armia ......................

Rozdział XIX Społeczeństwo rzymskie w II stuleciu ........... 364
1. Rolnictwo .............................
2. Praca niewolnicza w rolnictwie ...................
3. Wytwórczość i handel .......................
4. Życie prywatne Rzymian ......................
5 Stolica ...............................
6. Sztuka rzymska i italska ......................
7. Wczesna poezja łacińska ......................
8. PoczÄ…tki prozy literackiej ......................
9. Nauka i filozofia ..........................
10. Religia ...............................

CZĘŚĆ IV ZMIERZCH REPUBLIKI
Rozdział XX Tyberiusz i Gajusz Grakchowie ...............
1. Tyberiusz Grakchus. Jego program polityczny ...........
2. Prawo agrarne Tyberiusza Grakcha .................
3. Pierwsza kontrakcja senatu .....................
4. Pierwszy projekt ustawy o pełnym obywatelstwie dla Italików ...
5. Reformy społeczne Gajusza Grakcha ................
6. Ustawodawstwo polityczne Gajusza Grakcha ............
7. Druga kontrakcja senatu ......................
8. Podbój Galii Narbońskiej ......................

Rozdział XXI Mariusz. Reforma armii rzymskiej .............
1. Restauracja rządów senatu .....................
2. Sytuacja we wschodnim regionie śródziemnomorskim ........
3. Wojna z JugurtÄ…: pierwsza faza ..................
4. Wojna z JugurtÄ…. Metellus i Mariusz ................
5. Inwazja Cymbrów i Teutonów ...................
6. Saturninus. Szósty konsulat Mariusza ................

Rozdział XXII Wojny ze sprzymierzeńcami w Italii w latach 91-83 p.n.e.
1. Trybunat Liwiusza Druzusa ......'..............
2. Konfederacja italska przeciwko Rzymowi ..............
3. Wojna ze sprzymierzeńcami .....................
4. Trybunat Sulpicjusza Rufusa ....................
5. Rzym w rękach Sulli i Cynny ...................
6. RzÄ…dy Cynny ............................

Rozdział XXIII Jedynowładztwo L. Korneliusza Sulli ...........
1. Rozwój sytuacji w Azji Mniejszej do 88 roku ............
2. Pierwsza wojna z Mitrydatesem ....................... 449
3. Powrót Sulli ................................ 453
4. Odwet Sulli: proskrypcje .......................... 455
5. Reformy Sulli ................................ 456
6. Miejsce Sulli w dziejach rzymskich ..................... 461

Rozdział XXIV Niepowodzenie prób odrodzenia Republiki ............ 465
1. Nadzieje lat siedemdziesiÄ…tych ....................... 465
2. Bunt Lepidusa i jego następstwa ...................... 466
3. Wojna z Kw. Sertoriuszem ......................... 468
4. Wojna niewolnicza w Italii ......................... 471
5. Zamach stanu Pompejusza ......................... 472
6. Krassus, Cezar i Katylina .......................... 477
7. Spisek Katyliny ............................... 479
8. Concordia ordinum ............................. 482
9. Pierwszy triumwirat i pierwszy konsulat Cezara .............. 484

Rozdział XXV Wojny Lukullusa, Pompejusza i Krassusa ............. 489
1. Walki z piratami .............................. 489
2. Podboje Lukullusa w Azji Mniejszej ............,...'.... 491
3. Kampanie Lukullusa w Armenii ...................... 493
4. Nowy porzÄ…dek polityczny na Wschodzie .................. 496
5. Wojna Krassusa z Fartami ......................... 500

Rozdział XXVI Podbój Galii przez Cezara i upadek pierwszego triumwiratu.505
1. Galia i ludy galijskie ............................ 505
2. Cezar nad Renem i kanałem La Manche .................. 509
3. Najazdy Cezara na GermaniÄ™ i BrytaniÄ™ .................. 512
4. Podbój Galii ...............(................ 513
5. Pierwszy kryzys triumwiratu ........................ 517
6. Spotkanie w Lukce. Dyktatura Pompejusza ................. 519
7. Drugi kryzys triumwiratu .......................... 522

Rozdział XXVII Droga Cezara do jedynowładztwa ................ 528
1. Działania zbrojne w 49 roku p.n.e. ..................... 528
2. Dyrrachium i Farsalos ........................... 531
3. Bellum Alexandrinum ............................ 534
4. Tapsus i Munda .............................. 538
5. Próby odbudowy państwa ......................... 540
6. Polityka zagraniczna Cezara. Inne reformy ................. 545
7. Pozycja Cezara w ustroju rzymskim ................. 8. Osobowość Cezara i icw ^•"°1"

TOM II

CZĘŚĆ V OKRES ŚWIETNOŚCI CESARSTWA RZYMSKIEGO
Rozdział XXX Działalność reformatorska Augusta. Rzym i Italia .........
1. Pierwsze reformy (29-23 rok p.n.e.) ....................
2. Drugi etap reform Augusta .........................
3. Reorganizacja władzy wykonawczej .....................
4. Miasto Rzym ................................
5. Italia ....................................
6. Ustawodawstwo społeczne .........................
7. Ludi Saeculares ...............................

Rozdział XXXI Imperium rzymskie za czasów Augusta ..............
1. Granice państwa rzymskiego ........................
2. Afryka i Morze Czerwone .........................
3. Azja Mniejsza. Nad Eufratem .......................
4. Europa Zachodnia .............................
5. Kraje naddunajskie .............................
6. Reformy wojskowe .............................
7. Prowincje ..................................
8. Administracja finansowa ..........................
9. Sukcesja ..................................
10. Charakterystyka pryncypatu Augusta ....................
11. Wnioski ..................................

Rozdział XXXII Dynastia julijsko-klaudyjska. Sytuacja wewnętrzna ........
1. Tyberiusz (13-37 rok n.e.) .........................
2. Kaligula (37-41 r.) ............................
3. Klaudiusz (41-54 r.) ............................
4. Neron (54-68 r.) ..............................
5. Przemiany ustrojowe ............................
6. Finanse ...................................
7. Rzym i Italia ................................

Rozdział XXXIII Imperium rzymskie za panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej .................. i ...................
1. Afryka ...................................
2. Judea ....................................
3. Armenia i Partia ..............................
4. Kraje naddunajskie .............................
5. Germania ..................................
Spis rzeczy 11
6. Podbój Brytanii ............................... 113
7. Prowincje .................................. 117
8. Wnioski .................................. 119

Rozdział XXXIV Społeczeństwo rzymskie za pierwszych cesarzy ......... 122
1. Rolnictwo ................................. 122
2. Wytwórczość i handel ............................ 126
3. Życie w miastach .............................. 131
4. Architektura i sztuka ............................ 135
5. Literatura. Charakterystyka ogólna ..................... 138
6. Poezja łacińska ..... l ......................... 140
7. Proza łacińska ............................... 143
8. Religia ................................... 149

Rozdział XXXV "Rok czterech cesarzy" ..................... 155
1. Bunt przeciwko Neronowi ......................... 155
2. Galba ...............;................... 158
3. Otho .................................... 161
4. Witeliusz .................................. 164
5. Podsumowanie ............................... 170

Rozdział XXXVI Dynastia flawijska ....................... 172
1. Sylwetki cesarzy flawijskich ......................... 172
2. Reformy ustrojowe ............................. 175
3. Administracja ................................ 179
4. Wojna żydowska .............................. 182
5. Rewolta Cywilisa i Klassykusa ....................... 186
6. Dalsze podboje w Brytanii ......................... 189
7. Granice reńskie i dunajskie ......................... 192
8. Wschód ................................... 194
9. Prowincje .................................. 196
10. "Opozycja" przeciwko cesarzom flawijskim ................. 197

Rozdział XXXVII "Pięciu dobrych cesarzy". Administracja państwa ....... 200
1. Sylwetki cesarzy .............................. 200
2. Reformy ustrojowe ............................. 203
3. Administracja municypalna ......................... 212
4. Cesarska administracja finansowa ...................... 215
5. Prowincje .................................. 218

Rozdział XXXVIII "Pięciu dobrych cesarzy". Sprawy zagraniczne ......... 222
1. Polityka zagraniczna ............................ 222
2. Afryka ................................... 225
3. Armenia i Partia ....... ^ ...................... 227
4. Judea .................................... 232
5. Dacja .................................... 235
6. Wojny markomańskie ............................ 240

Rozdział XXXIX lyummuuus i aewerowie ....................... 292
1. Panowanie Kommodusa (180-192 r.) ................... 292
2. Wojny domowe w latach 193-197 ..................... 296
3. Wojny i reformy militarne Septymiusza Sewera ............... 300
4. Reformy wewnętrzne Septymiusza Sewera .................. 306
5. Karakalla (211-217 r.) ........................... 310
6. Sewer Aleksander (222-235 r.) ....................... 317
7. Wiek Sewerów ............................... 321

CZĘŚĆ VI ZMIERZCH CESARSTWA RZYMSKIEGO

Rozdział XLI Kryzys Cesarstwa w III wieku ................... 333
1. Okres anarchii militarnej .......................... 333
2. Najazd barbarzyńców na Cesarstwo .................... 342
3. Odzyskanie dawnych granic ......................... 354

Rozdział XLII Dioklecjan i Konstantyn ...................... 367
1. Dioklecjan. Tetrarchia ........................... 367
2. Droga Konstantyna do władzy ....................... 372
3. Konstantyn i Licyniusz ........................... 378
4. Powstanie monarchii absolutnej ....................... 381
5. Cesarze oraz władze wykonawcze ...................... 383
6. Reformy finansowe ............................. 390
7. Przymusowa służba dla państwa ...................... 393
?^ 8. Obrona granic. Reforma wojskowa ..................... 396
9. Podsumowanie ............................... 400

Rozdział XLIII Przemiany gospodarcze, kulturalne i religijne ........... 401
1. Sytuacja gospodarcza ............................ 401
2. Architektura i sztuka ............................ 405
3. Społeczeństwo u schyłku Cesarstwa ..................... 408
4. Oświata i piśmiennictwo .......................... 409
5. Literatura Å‚aciÅ„ska i grecka ................•.•••.••• 410
6. Religie .......................-•••••••••• 414
7. Chrześcijaństwo prześladowane i tryumfujące ................ 416

Rozdział XLIV Cesarstwo Rzymskie - bilans i perspektywy ........... 424
1. Upadek Cesarstwa na Zachodzie .................••••• 424
2. Zmierzch i upadek ................••••••••••••• 426
3. Naturalne przyczyny zmierzchu Cesarstwa ................. 428
4. Społeczne i polityczne przyczyny zmierzchu Cesarstwa ........... 432
5. Åšlady Cesarstwa Rzymskiego w historii ................... 438

Tablice chronologiczne .............................. 443
Cesarze rzymscy od Augusta do Konstantyna ................... 470

TABLICE GENEALOGICZNE
1. Comelii, Aemilii i Sempronii Gracchi .................... 473
2. Metelli, Ciaudii i inni ............................ 474
3. Dynastia julijsko-klaudyjska ......................... 475

PRZYPISY
Nota bibliograficzna ............................... 479
Wykaz skrótów .................................. 482
Przypisy ..................................... 484

ANEKS
Bibliografia prac w języku polskim dotyczących historii starożytnego Rzymu
(Opracował Marek Stępień) ........................... 639
Słownik ważniejszych pojęć i terminów (Opracował Włodzimierz Lengauer) 669
Indeks (Opracowała Krystyna Konopnicka) .................... 683