Na podstawie: R. Przybylska, Wstęp do nauki o języku polskim, Kraków 2003 (str. 180-
212)
V. O znaczeniu wyrazów
1. Struktura znaczeniowa wyrazu
Terminologia: Wyraz pojmowany jako jednostka słownika nazywa się leksemem. Obejmuje
zbiór słowoform  jedna z nich jest reprezentantem leksemu, czyli słowoformą podstawową.
Wyraz pojmowany jako składnik tekstu nazywa się wyrazem tekstowym.
Artykuł dotyczy znaczenia leksemów, czyli jednostek systemu słownikowego polszczyzny.
Znaczenie leksykalne (potencjalne, systemowe) to suma wszelkich możliwych znaczeń
wyrazu, w jakich go możemy używać w różnych wypowiedziach, tekstach, przekazach
językowych.
Znaczenie aktualne (kontekstowe) to realizacja leksemu w konkretnym akcie komunikacji
Na pełne znaczenie słowa składa się:
" znaczenie przedmiotowe (co to jest?)
" znaczenie ekspresywne (jaki mam do tego stosunek uczuciowy? jak to oceniam?)
" znaczenie asocjacyjne (jakie skojarzenia wywołuje dane słowo?)
" znaczenie stylistyczne (jaką wartość stylistyczną ma słowo, w jakich kontekstach1 jest
używane?)
" znaczenie gramatyczne (jaką częścią mowy jest dany wyraz, w jakiej formie został użyty?)
" znaczenie strukturalne (jak dany wyraz jest zbudowany, od jakiego wyrazu pochodzi?)
Znaczenie przedmiotowe określa desygnat2 słowa. Na jego rozumienie składają się dwa
aspekty: treść wyrazu i jego zakres. Treścią nazywamy zespół cech charakterystycznych
danego leksemu; zakres natomiast jest zbiorem wszystkich jego desygnatów. Istnieją wyrazy
nie posiadające znaczenia przedmiotowego (jeśli, czy, nawet, chyba, może i in.) określamy je
wyrazami gramatycznymi, potrzebnymi do budowania wypowiedzi i tworzenia struktur
składniowych. Wyrazy posiadające znaczenie przedmiotowe nazywamy również wyrazami
pełnoznacznymi (dom, duży, iść itd.).
Znaczenie ekspresywne określa subiektywny stosunek do desygnatu. Słowa nacechowane
ekspresywnie są konieczne do wyrażania ocen, opinii i sądów. Ze względu na zabarwienie
uczuciowe dzielimy je na: pieszczotliwe  hipokorystyczne (pozytywne nastawienie);
żartobliwe (ukazanie dystansu, humoru); ironiczne (wyrażające ukrytą drwinę lub
szyderstwo); pogardliwe (traktujące bez szacunku, z jawną niechęcią); rubaszne (nazywanie
rzeczy dosadnie, bez tabu); grubiańskie (świadczą o braku towarzyskiej ogłady); obelżywe
(używane celowo, by kogoś obrazić); nieprzyzwoite i wulgarne (skrajnie negatywne, łamiące
wszelkie normy). Wyrazy ekspresywne zbudowane są w sposób charakterystyczny: zawierają
dużo spółgłosek miękkich, tworzy się je za pomocą różnorakich formantów (-ek, --ka, -ko, -
sko, -isko, i in.), sÄ… bardzo obszernÄ… grupÄ….
Ekspresywizmy to słowa zmieniające znaczenie przedmiotowe wyrazu. Np. koza o
dziewczynie.
W. ekspresywne są charakterystyczne dla grup środowiskowych, w zasadzie nieużywane w
stylu formalnym, urzędowym. W stylu publicystycznym służą do manipulowania opinią
odbiorcy.
Znaczenie asocjacyjne (konotacje znaczeniowe) obejmuje różne cechy dodatkowe, nie
należące do ścisłej definicji danego słowa  mówiąc pokrótce jest to wywoływanie skojarzeń
formalnie nie związanych z budową czy znaczeniem danego leksemu  wiąże się głównie z
doświadczeniem nadawcy/odbiorcy wobec desygnatu, dlatego jest dalece indywidualne.
1
Gdzie kontekst to płaszczyzna rzeczywistości
2
Desygnat [denotat] to każdy przedmiot z rzeczywistości pozajęzykowej, rzeczywisty lub abstrakcyjny, który
zgodnie z prawdą można określić danym wyrazem.
1
Znaczeniem tym posługują się często specjaliści od PR, reklamy, teorii manipulacji oraz
pisarze i poeci.
Znaczenie stylowe (wartość stylowa wyrazu) wiele słów jest nacechowanych
stylistycznie ze względu na wąski zasięg użytkowania. Wyrazy takie mogą być ograniczone
zasięgiem terytorialnym (regionalizmy, dialektyzmy), społecznym (profesjonalizmy, wyrazy
środowiskowe), chronologicznym (archaizmy) oraz stylem funkcjonalnym (wyrazy potoczne,
oficjalne, naukowe, zawodowe, poetyckie).
Znaczenie gramatyczne określa sposób funkcjonowania wyrazu w zdaniu, wiedza
gramatyczna jest konieczna do poprawnego użycia wyrazu. Znaczenie to nakłada się na z.
leksykalne.
Znaczenie strukturalne  mają je tylko wyrazy podzielne słowotwórczo, pochodne od
innych. Znaczenie strukturalne nie zawsze pokrywa siÄ™ ze znaczeniem realnym, czyli
używanym współczeÅ›nie (np. stol-arz º% w znaczeniu strukturalnym  ten, kto robi stoÅ‚y ale w
znaczeniu realnym º%  rzemieÅ›lnik wyrabiajÄ…cy przedmioty z drewna ).
Znaczenie etymologiczne (znaczenie pierwotne) określa się je na podstawie budowy
wyrazu i znajomości pochodzenia oraz rozwoju historycznego danego słowa. Znaczenie
współczesne nie musi pokrywać się ze znaczeniem etymologicznym.
2. Wyrazy wieloznaczne  polisemy
Wyraz wieloznaczny, polisem, to wyraz, który używany jest w więcej niż jednym znaczeniu,
może odnosić się do kilku skrajnie różnych desygnatów.
Wieloznaczność ( gr. polisemos = wieloznaczny)
º% naturalna cecha jÄ™zyka
º% pozwala na to, by jÄ™zyk byÅ‚ ekonomiczny
º% wieloznaczność niweluje kontekst sÅ‚owny
º% najczęściej wystÄ™puje jedno znaczenie podstawowe (dosÅ‚owne) oraz kilka wtórnych
(przenośnych)
Motywacja znaczeniowa między znaczeniem podstawowym a wtórnym może być
przeniesieniem nazwy na inne obiekty (związane z nim kształtem, kolorem, zapachem grzbiet
języka  grzbiet książki; kolanko rury  kolanko trawy) lub przesunięciem nazwy na
przedmioty współistniejące z przedmiotem nazwanym przez wyraz w znaczeniu
podstawowym (np. papiery w znaczeniu  dokumenty urzędowe )
2
Typy struktur wieloznaczności wyrazu:
1. Wieloznaczność  gwiaz
dzista , czyli taka, która opiera się na podobieństwie
kształtu.
małe dziecko,
chłopiec
element
bęben
konstrukcyjny duży, wydatny
o kształcie brzuch
instrument
walka
szpula do
nawijania nici
2. Wieloznaczność  łańcuszkowa czyli taka, gdzie pierwsze słowo motywuje
znaczenie drugiego, drugie trzeciego itd.
niedojrzały zielony
zielony (liść)
(owoc) (zawodnik)
3. Wieloznaczność, w której znaczenie podstawowe ma najwęższy zakres, by w
kolejnych kontekstach zyskiwać coraz szersze znaczenie.
3
rodzina
(np. silników)
rodzina - osoby
mieszkajÄ…ce razem
rodzina - dzieci,
rodzice, krewni
rodzina
dzieci i rodzice
4. Wieloznaczność, w której znaczenie podstawowe mieści w swym znaczeniu kilka
znaczeń wtórnych.
numer
w cyrku
numer
gazety
numer
butów
numer
4
3. Homonimy
Homonim to wyraz mający formę identyczną z innym wyrazem, ale całkowicie różniącym się
od niego znaczeniem. Ich znaczenia nie wykazują podobieństwa.
(z gr. homos =taki sam, ónyma = imię)
Homonimia  zjawisko, polegające na tym, że dwa wyrazy różne, bo odnoszące się do pojęć
zupełnie ze sobą nie powiązanych, tylko przypadkowo mają to samo brzmienie.
º% dwa wyrazy przypadkowo majÄ… to samo brzmienie
może dotyczyć wyłącznie warstwy fonetycznej [homofony], por. buk, Bug, Bóg
może dotyczyć formy gramatycznej, por. bez (rzeczownik) i bez (przyimek)
może dotyczyć pochodzenia etymologicznego, por. bal  zabawa (z fr. bal) i bal
 obrobiony pień grubego drzewa (z niem. Ballen)
º% może być spowodowane procesami sÅ‚owotwórczymi [homofony sÅ‚owotwórcze], mimo
różnych podstaw pochodne brzmią tak samo, por. gazik  samochód terenowy (od podstawy
gaz) i gazik  opatrunek (od podstawy gaza)
º% z
ródłem może być ewolucja znaczeniowa  gdy podstawa pod wpływem rozwoju języka
zmieniła swoje znaczenie (por. pióro ptaka dawniej pisano piórem gęsim obecnie mówi
się o piórze również jako o przyrządzie do pisania, jednak z piórem ptaka nie ma ono nic
wspólnego)
4. Wyrazy bliskoznaczne- synonimy
- Język umożliwia nam wyrażenie tej samej treści za pośrednictwem różnych środków
językowych. To zjawisko określamy mianem synonimii.
Synonimia(gr. synonymia=równość imienia)
- Wyraz bliski znaczeniowo innemu wyrazowi to jego synonim.
- Synonimiczne środki językowe:
Øð konstrukcje skÅ‚adniowe, np. rzucić kamieÅ„ i rzucić kamieniem
Øð wyrazy i odpowiadajÄ…ce im znaczeniowo poÅ‚Ä…czenia wyrazów, np. zmienić i dokonać
zmiany;
Øð wyrażenia i odpowiadajÄ…ce im znaczeniowo staÅ‚e zwiÄ…zki frazeologiczne, np. zwolnić
kogoś z pracy i wysłać kogoś na zieloną trawkę
Øð formy fleksyjne, np. senatorzy, senatorowie
Øð pary wyrazów o tym samym znaczeniu
Na znaczenie wyrazu składają się różne elementy(znaczenie przedmiotowe, ekspresywne
itp.), całkowita równoważność pary wyrazów musiałaby polegać na identyczności wszystkich
składników, dlatego też badacze uważają, że absolutna synonimia jest bardzo rzadka, ale
wyrazami, które są najbliższe absolutnej synonimii są tzw. dublety.
Dublety to pary wyrazów: nazwa obca i jej rodzimy odpowiednik znaczeniowy, np.
lingwistyka i językoznawstwo.
Wyróżniamy:
a) synonimy częściowe- wyrazy, które mają częściowo wspólną treść i zazębiające się ze
sobÄ… zakresy znaczeniowe,
np.
- ziemniak i kartofel(zakresy znaczeniowe obu synonimów mogą być identyczne),
- ksiądz i zakonnik(zakresy mogą się krzyżować- nie każdy ksiądz jest zakonnikiem, jak i nie
każdy zakonnik jest księdzem, łączy ich to, że są osobami duchownymi)
- kobieta i staruszka(zakres jednego synonimu może się zawierać w zakresie drugiego, słowo
staruszka ma węższy zakres niż kobieta);
5
b) synonimy ekspresywne- wyrazy, które mają identyczne znacznie przedmiotowe, ale różnią
się wartością emocjonalną, np. brzdąc zamiast neutralnego wyrazu dziecko;
c) synonimy stylistyczne- wyrazy, które mogą mieć identyczne znaczenie przedmiotowe i tę
samą wartość ekspresywną, ale mogą się różnić ze względu na zasięg ich użycia w różnych
odmianach i stylach funkcjonalnej polszczyzny, np. ziemniaki-pyry(regionalizm poznański)
stróż-cieć(gwara warszawska)
niewidomy-ociemniały(nomenklatura oficjalna);
d) synonimy chronologiczne- są to wyrazy przestarzałe, używane przez przedstawicieli
najstarszego pokolenia, ale rzadko pojawiające się w języku młodszych Polaków, np. zeszyt i
kajet, woz
ny i pedel.
Wśród 6100 słów tworzących trzon leksykalny współczesnej polszczyzny mamy 137 par
synonimów rzeczownikowych, 116 par synonimów przymiotnikowych, 112 par synonimów
czasownikowych i 57 par synonimów przysłówkowych.
Synonimy
to wyrazy bliskoznaczne różniące się co
do:
Znacznia Zakres użycia
przedmiotowego
Znaczenia
ekspresywnego
Synonimy częściowe
Synonimy Synonimy
wiatr i huragan
Synonimy ekspresywne
stylistyczne chronologiczne
dziecko i brzdÄ…c
koń i rumak zeszyt i kajet
5. Wyrazy o przeciwnym znaczeniu-antonimy
-ð Wiele wyrazów dziaÅ‚a w naszej Å›wiadomoÅ›ci na zasadzie kontrastu. Pomaga nam to w
klasyfikowaniu i ocenianiu pewnych zjawisk. Taka klasyfikacja odzwierciedla skłonność
człowieka do dzielenia zjawisk na dwa przeciwstawne zbiory pod jakimś względem
zbiory.
Antonimy to wyrazy o treściach nawzajem przeciwstawnych.
Wyróżniamy:
6
a) antonimy właściwe- wyrazy nazywające wartości położone na skali w jednakowej
odległości od punktu zerowego, np. lodowaty i gorący
b) antonimy komplementarne- wyrazy o znaczeniu wzajemnie wykluczajÄ…cym siÄ™, np.
żywy i martwy. Rozpatrywana cecha nie jest stopniowana. Jest to alternatywa, dwie
wykluczające się możliwości(dzień- noc). Jest to wybór pomiędzy  albo-albo , nic pomiędzy.
Kontrast znaczeniowy może się ujawnić w parach wyrazów, które nazywają skrajne fazy
jakiegoś procesu, np. włączyć i wyłączyć, przykleić i odkleić
c) antonimy słownikowe- wyrazy kojarzone tylko na podstawie znaczenia, np. wesoły-
smutny, twardy-miękki
d)antonimy słowotwórcze- wyrazy są oparte na tym samym rdzeniu, do tworzenia
antonimów służą przedrostki, np.
nie-: wygodny-niewygodny
bez-: kształtny-bezkształtny
a-: normalny-anormalny
anty-: faszystowski-antyfaszystowski
itd.
Jeśli wyraz jest wieloznaczny, może tworzyć więcej par antonimicznych, bo do każdego ze
znaczeń wyrazu może pasować inny antonim, np. stary-młody(człowiek), stary-nowy(dom),
stary-świeży(chleb), itd.
Układanie się wyrazów w pary antonimiczne świadczy o tym, że słownictwo jest pewnym
systemem, a nie chaotycznym zbiorem wyrazów.
Wśród 6100 wyrazów stanowiący trzon leksykalny jęz. polskiego aż 1100 wyrazów tworzy
pary antonimiczne. Najwięcej jest antonimów przymiotnikowych ok. 350, czasownikowych,
ok. 230 i przysłówkowych, ok. 220.
6. Konwersy
Janek kupił od Piotra samochód. Piotr sprzedał Jankowi samochód.
Te dwa zdania odnoszą się do tej samej sytuacji, ale opisują ją z dwóch różnych punktów
widzenia. Bohaterem pierwszego jest Janek, a drugiego Piotr. Zmiana czasownika kupić na
czasownik sprzedawać umożliwia odwrócenie ról między uczestnikami danej sytuacji. Te
dwa czasowniki w stosunku do siebie konwersujÄ…(Å‚ac. conversus=odwrotny).
Dzięki konwersom wysuwamy na pozycję podmiotu bądz
jednego, bÄ…dz
drugiego uczestnika
wydarzenia.
Konwersy są ogromnie pomocne w budowaniu wypowiedzi, wyrażają na różne sposoby tę
samą treść.
7.Wyrazy ogólne i szczegółowe- hiponimia
Ten sam obiekt możemy przedstawić w rzeczywistości pozajęzykowej za pomocą wyrazu
ogólnego, np. zwierzę, lub bardziej szczegółowego, np. pies, albo jeszcze bardziej
precyzyjnego, np. pudel. Im bardziej ogólna jest nazwa, tym ma szerszy zakres, a uboższą
treść(zwierzę), najprecyzyjniejsza nazwa(pudel) niesie ze sobą najbogatszą i najbardziej
7
szczegółową treść.
Ogół zwierzę
pies
szczegół pudel
ZwierzÄ™ jest hiperonimem wyrazu pies, a pies hiponimem wyrazu zwierzÄ™. Podobnie wyraz
pies jest hiperonimem wyrazu pudel, a pudel jest hiponimem wyrazu pies.
Relacja hiponimii zachodzi między wyrazem o ogólniejszym zakresie- hiperonimem, a
wyrazem o węższym zakresie- hiponimem.
Wyrazy:
- jednostkowe  odnoszÄ… siÄ™ do jednego desygnatu
- pospolite  odnoszą się do wielu desygnatów
8. Wyrazy konkretne i abstrakcyjne
Język jest odbiciem procesu poznawania świata przez człowieka, wyodrębniania składników i
nazywania ich.
Wyrazy konkretne są odbiciem wszystkich składników świata, które poznajemy za pomocą
zmysłów. Są to: przedmioty, osoby, zwierzęta, rośliny, wszystko to, czego można doznać
zmysłami.
Wyrazy abstrakcyjne oznaczają wszystkie przedmioty umysłowe, niedostrzegalna dla
zmysłów, wytwory myślenia i wyobraz
ni. Wśród tych wyrazów możemy wyróżnić
rzeczowniki oznaczające cechy, np. długość, głębokość; stany, np. sen, zdrowie; czynność,
np. praca, bieganie oraz inne pojęcia, np. rozum.
8