MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Anna Augustyńska-Mincger
Określanie anatomicznych, fizjologicznych i u\
ytkowych
cech zwierzÄ…t gospodarskich 321[01].Z2.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr in\
. Zofia Blajer
mgr in\
. Barbara Lewandowska
Opracowanie redakcyjne:
mgr in\
. Maria Majewska
Konsultacja:
mgr Rafał Rzepkowski
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[01].Z2.01,
 Określanie anatomicznych, fizjologicznych i u\
ytkowych cech zwierz Ä…t gospodarskich ,
zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik hodowca koni.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Budowa i funkcjonowanie układu ruchowego i powłokowego 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 18
4.1.3. Ćwiczenia 19
4.1.4. Sprawdzian postępów 21
4.2. Budowa i funkcjonowanie układu krą\
enia i oddechowego 22
4.2.1. Materiał nauczania 22
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 26
4.2.3. Ćwiczenia 27
4.2.4. Sprawdzian postępów 29
4.3. Budowa i funkcjonowanie układu pokarmowego 30
4.3.1. Materiał nauczania 30
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 35
4.3.3. Ćwiczenia 35
4.3.4. Sprawdzian postępów 38
4.4. Budowa i funkcjonowanie układu rozrodczego 39
4.4.1. Materiał nauczania 39
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 43
4.4.3. Ćwiczenia 44
4.4.4. Sprawdzian postępów 46
4.5. Budowa i funkcjonowanie układu dokrewnego i nerwowego 47
4.5.1. Materiał nauczania 47
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 49
4.5.3. Ćwiczenia 50
4.5.4. Sprawdzian postępów 51
4.6. Czynniki wpływające na rozwój, u\
ytkowość i produkcyjność zwierząt.
Dobrostan zwierzÄ…t gospodarskich 52
4.6.1. Materiał nauczania 52
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 54
4.6.3. Ćwiczenia 55
4.6.4. Sprawdzian postępów 56
5. Sprawdzian osiągnięć 57
6. Literatura 63
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i zdobywaniu umiejętności
z zakresu anatomicznych, fizjologicznych i u\
ytkowych cech zwierzÄ…t gospodarskich.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, które są wykazem umiejętności, jakie nale\
y opanować wcześniej,
by móc korzystać z tego poradnika,
- cele kształcenia, czyli umiejętności jakie zdobędziesz pracując z poradnikiem,
- materiał nauczania, który zawiera wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania
treści jednostki modułowej. Podzielono go na sześć rozdziałów, ściśle ze sobą
powiązanych i realizowanych w określonej kolejności,
- zestawy pytań, które pomogą Ci sprawdzić, czy posiadłeś podstawową wiedzę konieczną
do wykonania ćwiczeń,
- ćwiczenia, które mają na celu ukształtowanie umiejętności praktycznych,
- sprawdzian postępów, czyli przykładowy zestaw pytań, dzięki któremu sprawdzisz czy
nabyłeś niezbędną wiedzę i umiejętności po zrealizowaniu programu jednostki modułowej,
- wykaz literatury, z jakiej mo\
esz korzystać podczas nauki.
Trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia powinieneś rozwiązać, prosząc
nauczyciela o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni i w gospodarstwie szkolnym, gdzie będziesz realizować
część ćwiczeń musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
oraz instrukcji przeciwpo\
arowych, wynikających z tych regulaminów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
321[01].Z2
Organizacja produkcji zwierzęcej
321[321[01].Z2.01
Określanie anatomicznych, fizjologicznych
i u\
ytkowych cech zwierzÄ…t gospodarskich
321[01].Z2.02
śywienie zwierząt gospodarskich
i wykonywanie zabiegów zoohigienicznych
321[01].Z2.03
Planowanie i organizowanie produkcji zwierzęcej
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z ró\
nych z
ródeł informacji,
- stosować podstawowe pojęcia z zakresu biologii,
- rozró\
niać działanie układów i narządów w organizmach zwierząt,
- rozpoznawać gatunki zwierząt gospodarskich,
- określać płeć osobników ró\
nych gatunków zwierząt,
- stosować podstawowe przepisy sanitarno-weterynaryjne i przepisy dotyczące dobrostanu
zwierzÄ…t,
- stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo\
arowej i ochrony
środowiska,
- przewidywać zagro\
enia związane z pracą ze zwierzętami,
- skutecznie komunikować się z innymi uczestnikami procesu nauczania,
- korzystać z komputera i jego oprogramowania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- określić znaczenie gospodarcze produkcji zwierzęcej,
- scharakteryzować budowę anatomiczną poszczególnych gatunków zwierząt
gospodarskich,
- określić topografię narządów i układów organizmu zwierzęcego,
- określić rolę narządów i układów w organizmach zwierząt gospodarskich,
- wyjaśnić przebieg procesów fizjologicznych zachodzących w organizmie zwierzęcym,
- zastosować terminologię zootechniczną dotyczącą zwierząt gospodarskich,
- określić działanie czynników wpływających na zdrowie i produkcyjność bydła i trzody
chlewnej,
- określić działanie czynników wpływających na zdrowie i u\
ytkowość koni,
- zastosować zasady humanitarnego traktowania zwierząt gospodarskich,
- zinterpretować przepisy o ochronie zwierząt,
- określić wpływ chowu i hodowli zwierząt gospodarskich na środowisko.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Budowa i funkcjonowanie układu ruchowego i powłokowego
4.1.1. Materiał nauczania
Układ kostny
Funkcje układu kostnego:
- stanowi rusztowanie organizmu zwierzęcego,
- określa wzajemne poło\
enie poszczególnych narządów,
- jest miejscem przyczepu mięśni, przekazuje ich skurcze, co pozwala na wykonywanie
ruchów,
- chroni narządy wewnętrzne przed urazami mechanicznymi,
- produkuje szpik kostny, który jest narządem krwiotwórczym,
- magazynuje składniki mineralne.
Kości zbudowane są z tkanki kostnej. Ze względu na kształt dzielą się na cztery grupy:
- kości długie  w kształcie walca zwanego trzonem kości, z rozszerzonymi obydwoma
końcami. Wewnątrz trzonu mieści się jama szpikowa. Rozszerzone końce kości (bli\
szy
i dalszy) tworzą powierzchnię dla przyczepu ścięgien mięśni, torebki stawowej
i więzadeł. Na nich znajdują się powierzchnie stawowe, pokryte warstwą chrząstki
szklistej, tworzące połączenia stawowe z sąsiednimi kośćmi. Nale\
ą do tej grupy kości
kończyn (kość udowa, ramieniowa, \
ebra  kości długie łukowate),
- kości krótkie  kości nadgarstka i stępu,
- kości płaskie  kości czaszki, kość biodrowa, łopatka  tworzą osłonę dla poło\
onych pod
nimi narządów i stanowią du\
ą powierzchnię przyczepu dla mięśni,
- kości ró\
nokształtne  kości nie nale\
Ä…ce do \
adnej z powy\
szych grup, np. kości
podstawy czaszki, kręgi.
Powierzchnia kości pokryta jest okostną, cienką błoną z tkanki łącznej zbitej. Okostna nie
występuje na powierzchniach stawowych (pokrytych chrząstką szklistą), ani w miejscach
zetknięcia kości. Okostna zawiera komórki kościotwórcze  osteoblasty. W organizmach
rosnących, osteoblasty przekształcają się stopniowo w komórki kostne  osteocyty,
powodując wzrastanie kości na grubość. Okostna zrasta się z kością szczególnie silnie
w miejscach przyczepu więzadeł i ścięgien mięśniowych. Przez nią wnikają w głąb kości ich
włókna klejodajne. A
ączą one mięśnie, kości i więzadła w jednolity funkcjonalnie układ
ruchu.
W kościach długich, młodych organizmów, między końcem, a trzonem występuje
warstwa chrząstki nasadowej. Dzięki narastaniu tkanki kostnej w bezpośrednim sąsiedztwie
chrząstki nasadowej, kość wydłu\
a się. Proces ten kończy się po okresie dojrzewania
płciowego organizmu. Nasady zrastają się z trzonem i rozrastanie się kości na długość ustaje.
Trzon kości długiej zbudowany z istoty zbitej otacza jamę szpikową. W końcach kości
długich istota zbita tworzy cienką warstwę pokrywającą istotę gąbczastą, która przypomina
gąbkę zbudowaną z beleczek kostnych. Kości krótkie i ró\
nokształtne zbudowane są z istoty
gąbczastej okrytej na obwodzie warstwą istoty zbitej. Kości płaskie mają dwie warstwy istoty
zbitej: wewnętrzną i zewnętrzną, między nimi znajduje się warstwa istoty gąbczastej.
Wnętrze jam szpikowych kości długich oraz małe jamki szpikowe istoty gąbczastej
wypełnia szpik. Zawarty w kościach długich zwierząt dorosłych składa się głównie
z komórek tłuszczowych nadających mu zabarwienie \
ółtawe i nosi nazwę szpiku \
ółtego.
Szpik wypełniający jamki szpikowe istoty gąbczastej kości płaskich czaszki, mostka, \
eber,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
kręgów, kości miednicy oraz jamy szpikowe kości długich u młodych zwierząt, zwany jest
szpikiem czerwonym. Szpik czerwony jest właściwym narządem krwiotwórczym, powstają
w nim elementy morfotyczne krwi.
Składnikiem organicznym kości jest substancja białkowa zwana osseiną, która nadaje jej
elastyczność i stanowi 35% masy kostnej. Kości są twarde, dzięki przesyceniu solami
mineralnymi, głównie w postaci kompleksowego związku węglanu wapnia i fosforanu
wapnia, inne związki mineralne występują w niewielkiej ilości.
Połączenia kości
Połączenia pełne  zrosty
Więzozrosty  elementem spajającym kości jest tkanka łączna włóknista lub sprę\
ysta.
Tkanka łączna włóknista występuje w postaci błon międzykostnych, (między kośćmi
podudzia czy przedramienia). Tkanka Å‚Ä…czna sprÄ™\
ysta tworzy więzozrosty łączące ze sobą
łuki kręgów. Swoistym rodzajem więzozrostu są szwy, łączące u młodych zwierząt kości
czaszki. U dorosłych zwierząt szwy są skostniałe.
Chrząstkozrosty  to połączenia kości za pośrednictwem chrząstki. U osobników
niedojrzałych występują między trzonem a nasadą kości długich (chrząstki nasadowe),
w spojeniu łonowym miednicy lub między pierwszym \
ebrem a mostkiem.
Kościozrosty powstają z wiekiem przez skostnienie niektórych więzozrostów (szwów
czaszki) lub chrząstkozrostów (skostnienie chrząstek nasadowych). Występują te\
między
kręgami krzy\
owymi i kośćmi miednicy.
Połączenia ruchome (stawowe)
W skład stawu wchodzą:
- główki i panewki stawowe kości, pokryte chrząstką szklistą,
- torebka stawowa otaczajÄ…ca staw,
- jama stawowa wypełniona mazią stawową,
- więzadła stawowe, wzmacniające torebkę stawową i przechodzące w okostną.
Torebka stawowa składa się z dwóch warstw:
- torebki włóknistej (zewnętrznej) zbudowanej z tkanki łącznej zbitej, zawierającej gęstą
sieć włókien klejodajnych, które przez okostną przenikają w głąb kości tworzących staw,
- torebki maziowej (wewnętrznej) zbudowanej z tkanki łącznej wiotkiej, pokrytej warstwą
nabłonka produkującego maz
stawowÄ….
Więzadła są to pasma tkanki łącznej, wzmacniające włóknistą torebkę stawową, biegną
od jednej kości do drugiej, spajają je i stopniowo przechodzą w okostną.
Kościec
Kręgosłup zbudowany jest z kręgów, dzieli się na 5 odcinków: szyjny, piersiowy,
lędz
wiowy, krzy\
owy i ogonowy.
Wszystkie kręgi są zbudowane z trzonu, łuku i wyrostków. Trzon ma kształt krótkiego
walca, którego koniec doczaszkowy  wypukły stanowi główkę kręgu, doogonowy  wklęsły,
dół kręgu. W górę od trzonu odchodzi łuk kręgowy, razem z trzonem otaczający otwór
kręgowy. Przez otwory wszystkich kręgów, w utworzonym przez nie kanale kręgowym,
przechodzi rdzeń kręgowy. Od łuku odchodzą wyrostki kręgu, ku górze wyrostek kolczysty,
na boki 2 wyrostki poprzeczne, do przodu 2 wyrostki przednie (doczaszkowe), do tyłu
2 wyrostki tylne (doogonowe) oraz parzyste wyrostki suteczkowate na wyrostkach
poprzecznych lub stawowych. Wyrostek kolczysty, a tak\
e wyrostki poprzeczne oraz
suteczkowate słu\
ą do przyczepu mięśni.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
U większości gatunków ssaków odcinek szyjny kręgosłupa składa się z siedmiu kręgów.
Dwa pierwsze kręgi  szczytowy i obrotowy tworzą układ umo\
liwiajÄ…cy ruchy czaszki
w płaszczyz
nie pionowej oraz płaszczyznach bocznych.
Kręgów piersiowych jest zwykle 13 19. Bydło i owce mają 13, świnie  14, u koni
występuje 18 19. śebra (połączone z kręgami piersiowymi) łączą się z mostkiem i tworzą
klatkÄ™ piersiowÄ…. MajÄ… wyrazisty wyrostek kolczysty i zredukowane wyrostki poprzeczne.
Kręgi piersiowe stanowią rusztowanie kłębu, szczególnie zarysowanego u konia.
Rys. 1. Odcinek szyjny kręgosłupa konia: I, II, III, IV, V, Rys. 2. Odcinek piersiowy kręgosłupa konia wraz
VI, VII  kolejne kręgi szyjne [8, s. 176] z \
ebrami [8, s. 128]
Rys. 3. Kręg lędz
wiowy konia: 1) trzon, 2) dół kręgu, Rys. 4. Miednica konia z kością krzy\
owÄ…
3) Å‚uk, 4) wyrostek kolczysty, 5) wyrostek i odcinkiem ogonowym oraz nasadami
poprzeczny, 6) wyrostek sutkowato-stawowy, kości udowych [8, s. 154]
7) wyrostek stawowy, 8 powierzchnia stawowa
do połączenia ze skrzydłem kości krzy\
owej
[8, s. 137]
Lędz
wiowy odcinek kręgosłupa składa się z 6 7 kręgów. U bydła i owiec jest ich 6,
u świń 6 7, u koni 5 6. Kręgi tego odcinka zachowują wysokość wyrostków kolczystych
ostatnich kręgów piersiowych i posiadają mocno rozwinięte wyrostki poprzeczne.
Zrośnięte kręgi krzy\
owe (4 5) tworzą kość krzy\
ową. Bydło, owce, konie mają 5 tych
kręgów, świnie  4.
Odcinek ogonowy cechuje zmienność liczby kręgów od 3 do 24. Kręgi te nie posiadają
wyrazistych wyrostków jak poprzednie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Kościec głowy (czaszka)
Czaszka zbudowana jest z mózgowioczaszki i trzewioczaszki.
W skład mózgowioczaszki wchodzą kości:
- parzyste  czołowa, ciemieniowa, skroniowa,
- nieparzyste  potyliczna, klinowa, sitowa.
W skład trzewioczaszki wchodzą kości:
- parzyste  nosowa, łzowa, jarzmowa, szczękowa, siekaczowa, \
uchwowa, podniebienna,
skrzydłowa,
- nieparzyste  lemiesz, kość gnykowa.
Rys. 5. Kościec głowy konia, widziany od góry Rys. 6. Kościec głowy konia, od dołu kośćmi:
zaznaczonymi kośćmi: 1) potyliczna, 1) potyliczna, 2) skroniowa, 3) klinowa,
2) międzymięśniowa, 3 ciemieniowa, 4) skroniowa, 4) skrzydłowa, 5) lemiesz, 6) podniebienna,
5) czołowa, 6) nosowa 7) łzowa, 8) jarzmowa, 7) jarzmowa, 8) szczękowa, 9) czołowa,
9) szczękowa, 10) siekaczowa [8, s. 119] 10) siekaczowa [8, s. 121]
Rys.7. Kościec głowy z boku: 1) \
uchwa, 2) kość szczękowa, 3) kość siekaczowa, 4) kość nosowa, 5) kość
łzowa, 6) kość jarzmowa, 7) kość czołowa, 8) kość skroniowa, 9) kość ciemieniowa, 10) kość potyliczna
[8, s. 114]
Kościec kończyn
W skład obręczy kończyny piersiowej (przedniej) wchodzi tylko jedna kość  łopatka.
Obojczyki, u zwierząt domowych nie występują, po kości kruczej został wyrostek kruczy
na łopatce. Obręcz piersiowa łączy się z kończyną przednią za pomocą stawu ramiennego.
Szkielet kończyny piersiowej utworzony jest przez:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
- kość ramienną,
- kości podramienia  łokciową i promieniową,
- kości odcinka wolnego  nadgarstka, śródręcza i kości palców.
U konia są to kości trzeciego palca, u bydła trzeciego i czwartego, a u świń podporowego
trzeciego i czwartego oraz zwisające drugi i czwarty. Kości palców, to: pęcinowa, koronowa
i raciczna (u koni kopytowa).
Kości kończyny piersiowej połączone są stawami:
- ramiennym,
- Å‚okciowym,
- nadgarstkowym,
- pęcinowym,
- koronowym i racicznym (u parzystokopytnych) lub kopytowym (u koni).
W stawie pęcinowym występują dwie dodatkowe kostki  trzeszczki bli\
sze, a w stawie
racicznym (kopytowym), pojedyncza trzeszczka dalsza.
Rys. 8. Kościec kończyny piersiowej konia: Rys. 9. Kościec kończyny miednicznej konia: 1 3) kość
1 4) łopatka, 5 10) kość ramieniowa, biodrowa, 4) łonowa, 6, 7) kość kulszowa,
11 13) kość promieniowa, 14, 15, 17, 18) kości 8 12, 14 16) kość udowa, 13) rzepka,
nadgarstka, 16) kość dodatkowa nadgarstka, 17, 19 21) kość piszczelowa 18) kość
19) kość łokciowa, 20) kość śródręcza II strzałkowa, 22) kość piętowa, 23 26) kości
(kość rysikowa), 21) kość śródręcza III, stępu, 27) kość śródstopia III, 28) kość
22) trzeszczka bli\
sza, 23) kość pęcinowa, śródstopia II (kość rysikowa), 29) trzeszczka
24) kość koronowa, 25) kość kopytowa, bli\
sza, 30) kość pęcinowa, 31) kość koronowa,
26) trzeszczka dalsza [8, s. 126] 32) kość kopytowa [8, s. 147]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Obręcz kończyny miednicznej (tylnej) składa się z trzech par zrośniętych ze sobą kości:
- biodrowej,
- kulszowej,
- Å‚onowej.
W miejscu zrośnięcia tych kości znajdują się panewki stawów biodrowych.
Szkielet kończyny miednicznej tworzą:
- kość udowa,
- kości podudzia (piszczelowa i strzałkowa),
- kości odcinka wolnego  stępu, śródstopia oraz palców, analogicznie jak w kończynie
piersiowej: pęcinowa, koronowa, raciczna (u konia kopytowa).
Kości kończyny miednicznej połączone są stawami:
- biodrowym,
- kolanowym,
- skokowym,
- pęcinowym,
- koronowym,
- racicznym (u parzystokopytnych) lub kopytowym (u koni).
W stawie kolanowym występuje trzeszczka  rzepka, w stawie pęcinowym podobnie jak
w kończynie piersiowej występują dwie trzeszczki bli\
sze, a w stawie racicznym
(kopytowym), pojedyncza trzeszczka dalsza.
Rys. 10. Szkielet konia: 1) kość skroniowa, 2) kość ciemieniowa, 3) oczodół, kość czołowa, 4) łuk jarzmowy,
grzebień twarzowy, 5) kość nosowa, 6) kość szczękowa, 7) \
uchwa, 8) zęby, 9) grzebień łopatki,
10) łopatka, 11) staw ramieniowy, 12) mostek, 13) kość ramieniowa, 14) staw łokciowy, 15) kość
promieniowa, 16) kość łokciowa, 17) kości nadgarstka, 18) kość śródręcza II (kość rysikowa), 19) kość
śródręcza IV (kość rysikowa), 20) kość śródręcza III, 21) staw pęcinowy, 22) kość kopytowa, 23) kość
koronowa, 24) staw kopytowy, 25) staw koronowy, 26) kość pęcinowa, 27) trzeszczka bli\
sza, 29) kość
dodatkowa nadgarstka, 30) \
ebra, 31) \
ebra rzekome, 32) kość biodrowa, 33) kość łonowa, 34) kość
udowa, 35) rzepka kolanowa, 36) staw kolanowy, 37) kość piszczelowa, 38) kości stępu, 39) kość
śródstopia III, 40) kość śródstopia II i IV, 41) guz piętowy, 42) kość strzałkowa, 43) staw biodrowy,
44) kość kulszowa, 45) kręgi ogonowe, 46) kość krzy\
owa, 47) guz krzy\
owy, 48) guz biodrowy,
49) kręgi lędz
wiowe, 50) kręgi piersiowe, 51) część chrzęstna łopatki, 52) kręgi szyjne.
[materiały AFASEC Francja]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Układ mięśniowy
Układ mięśniowy to zespół mięśni szkieletowych zbudowanych z tkanki mięśniowej
poprzecznie prÄ…\
kowanej. Układ ten, to czynny narząd ruchu, skurcze i rozkurcze mięśni
szkieletowych zmieniają poło\
enie kości wchodzących w skład biernego układu ruchu 
układu kostnego.
W ka\
dym mięśniu szkieletowym wyró\
nić mo\
na część mięśniową i część ścięgnistą.
Część mięśniowa (brzusiec), zbudowana jest z włókien mięśniowych osłoniętych błoną
łącznotkankową  omięsną własną (śródmięsną). Włókna zebrane są w pęczki mięśniowe,
a otacza je omięsna wewnętrzna (omięsna). Pęczki mięśniowe wchodzą w skład mięśnia,
który jest otoczony błoną  omięsną zewnętrzną (namięsną). W omięsnej znajdują się liczne
naczynia krwionośne, dostarczające składniki od\
ywcze komórkom mięśniowym oraz nerwy
czuciowe i ruchowe. Mięśnie oddzielone są od siebie powięziami.
Część ścięgnista zbudowana jest z pęczków włókien kolagenowych (tkanki łącznej
włóknistej zbitej) i otoczona jest cienką błoną, noszącą nazwę ościęgnej. W błonie tej,
znajdują się naczynia krwionośne i nerwy. Włókna kolagenowe wnikają do okostnej, a część
z nich wchodzi w głąb tkanki kostnej.
W zale\
ności od poło\
enia, mięśnie szkieletowe mają ró\
ne kształty. Wyró\
nia siÄ™
mięśnie szkieletowe: wrzecionowate, płaskie oraz okrę\
ne.
Mięśnie płaskie tworzą umięśnienie ściany jamy brzusznej i klatki piersiowej oraz
umięśnienie głowy i szyi. W mięśniach tych część ścięgnista jest szeroka, cienka i nosi nazwę
rozścięgna.
Mięśnie wrzecionowate występują na kończynach i częściowo tworzą umięśnienie głowy.
W mięśniach tych mo\
na wyró\
nić brzusiec (najgrubszą część mięśnia), głowę mięśnia (część
mięśniową przyczepiającą się do kości), przyczep początkowy i przyczep końcowy.
W zale\
ności od przebiegu włókien mięśnie dzielą się na proste i zło\
one.
W mięśniach prostych, włókna mięśniowe uło\
one są równolegle do osi długiej mięśnia.
Mięśnie zło\
one charakteryzują się ukośnym układem włókien mięśniowych. Mięśnie te
mo\
na podzielić na jednopierzaste, dwupierzaste oraz wielopierzaste. Mięśnie zło\
one kurczÄ…
się z większą siłą ni\
mięśnie proste.
Mięśnie okrę\
ne występują w okolicach warg, powiek, odbytu.
Wiele mięśni szkieletowych ma kilka przyczepów początkowych, a w związku z tym
brzuśców i głów. Oznacza to, \
e mięśnie te przyczepiają się do kilku części szkieletu.
W zale\
ności od liczby przyczepów początkowych rozró\
niamy mięśnie dwugłowe,
trójgłowe i czterogłowe. W ka\
dym z tych mięśni występuje jednak zawsze jeden przyczep
końcowy. W mięśniach wrzecionowatych część ścięgnista wydłu\
a się i tworzy ścięgno.
Odznacza siÄ™ ono du\
ą wytrzymałością na rozciąganie.
Obok mięśni, w skład układu mięśniowego wchodzą narządy pomocnicze, zbudowane
z ró\
nego rodzaju tkanek Å‚Ä…cznych, nale\
ą do nich: powięzie, kaletki maziowe, pochewki
ścięgniste, trzeszczki.
Powięzie, są to błony łącznotkankowe, otaczające poszczególne mięśnie lub zespoły mięśni.
Kaletki maziowe  poduszeczkowate, łącznotkankowe, podobne są pod względem
anatomicznym do torebek stawowych. Kaletki maziowe pełnią rolę ochronną, występują pod
mięśniami, ścięgnami i więzadłami w miejscach, nad ostrymi krawędziami lub wyrostkami kości.
Pochewki ścięgniste podobne są pod względem budowy i pełnionej funkcji do kaletek
maziowych. Są bardziej wydłu\
one, otaczają niemal całe ścięgna.
Trzeszczki zbudowane sÄ… z tkanki kostnej, a ich powierzchnie pokryte sÄ… tkankÄ… chrzestnÄ…
szklistą. Trzeszczki występują w tych stawach, w których ścięgna mięśniowe mogłyby być
nara\
one na uszkodzenia z uwagi na nierówne powierzchnie stawowe kości: kolanowym,
pęcinowym i kopytowym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Mięśnie szkieletowe mo\
na podzielić na mięśnie głowy, tułowia i szyi, kończyn
przednich oraz kończyn tylnych.
Mięśnie głowy
Są one słabo rozwinięte, wśród nich rozró\
nia siÄ™ najwa\
niejsze mięśnie  wyrazowe
i \
uciowe. Od działania tych pierwszych zale\
Ä… takie funkcje jak picie, ssanie, otwieranie
i zamykanie oczu. Mięśnie \
uciowe, umo\
liwiajÄ… odgryzanie i \
ucie pokarmu. Nale\
y do nich
mięsień \
wacz, mięśnie skrzydłowe oraz mięsień skroniowy.
Mięśnie tułowia i szyi
Mięśnie tułowia i szyi podzielić mo\
na na następujące grupy: mięśnie kręgosłupa,
mięśnie ścian klatki piersiowej oraz mięśnie ścian jamy brzusznej.
Mięśnie kręgosłupa le\
ą nad i pod jego długą osią.
Z mięśni tych najwa\
niejszy jest mięsień najdłu\
szy grzbietu, przebiegający od kości
krzy\
owej do kości potylicznej czaszki, a bocznie od niego mięsień biodrowo  \
ebrowy.
Mają za zadanie prostowanie kręgosłupa, ustalanie go i unieruchamianie. Ma to szczególne
znaczenie u koni wierzchowych noszÄ…cych ciÄ™\
ar jez
dz
ca i koni pociągowych przy ciągnięciu
zaprzęgu. Do najwa\
niejszych mięśni le\
ących pod kręgosłupem zalicza się mięsień długi
szyi, mięsień długi głowy oraz zespół mięśni działających na krtań i kość gnykową.
Bezpośrednio pod kręgami lędz
wiowymi znajduje się mięsień lędz
wiowo  biodrowy.
Mięśnie ściany klatki piersiowej tworzą zespół mięśni wdechowych (mięsień zębaty
grzbietowy przedni, mięśnie między\
ebrowe zewnętrzne oraz przepona  du\
y, płaski
mięsień oddzielający jamę piersiową od jamy brzusznej pełniący wa\
nÄ… funkcjÄ™ przy
oddychaniu zwierzęcia) oraz zespół mięśni wydechowych (mięsień zębaty dogrzbietowy
tylny, mięśnie między\
ebrowe wewnętrzne).
Mięśnie ściany jamy brzusznej. Są to mięśnie płaskie, przechodzące w końcowej części
w silne rozścięgna. Do najwa\
niejszych mięśni tworzących ściany jamy brzusznej zaliczamy
mięsień skośny brzucha zewnętrzny i wewnętrzny, mięsień prosty brzucha oraz mięsień
poprzeczny brzucha. Rozścięgna prawego i lewego mięśnia skośnego brzucha zewnętrznego
łączą się ze sobą na dolnej powierzchni brzucha, wzdłu\
linii białej. U konia i krowy ściany
brzucha wzmacnia powiez
głęboka. Mięśnie brzuszne wraz z przeponą tworzą tłocznię
brzuszną, która przy skurczu mięśni pomaga w wydalaniu kału, a u samic wypieraniu płodu.
Mięśnie kończyn
Mięśnie kończyn charakteryzują się bardzo długimi ścięgnami przyczepionymi w du\
ej
odległości od brzuśców, dlatego mięśnie te mogą zginać jeden staw, a prostować drugi. Pod
względem czynnościowym rozró\
nia się 4 rodzaje mięśni kończyn:
- zginacze i prostowniki,
- przywodziciele i odwodziciele.
Zginacze działają przeciwstawnie do prostowników, a przywodziciele do odwodzicieli.
Mięśnie kończyny przedniej
Wśród mięśni tych wyró\
nia siÄ™:
- łączące tułów z kończyną,
- le\
ące na kończynie.
Mięśnie tułowiowo-kończynowe składają się z mięśni zespalających staw barkowy. W skład
omawianego zespołu mięśni wchodzą:
- przytwierdzające łopatkę do tułowia  mięsień zębaty dobrzuszny łączący kończynę
przednią z tułowiem, mięsień czworoboczny i mięsień równoległoboczny,
- mięśnie łączące kość ramieniową z tułowiem i głową, a wśród nich:
mięsień ramienno głowowy, mięsień najszerszy grzbietu oraz mięsień piersiowy
powierzchniowy i głęboki. Mięśnie łopatki i ramienia działają na staw barkowy
i Å‚okciowy:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
- mięśnie zginające staw łokciowy  mięsień dwugłowy ramienia i mięsień ramieniowy,
- mięśnie prostujące staw łokciowy  mięsień napinacz powięzi przedramienia i mięsień
trójgłowy ramienia  największy w tej grupie.
.
Rys. 11. Mięśnie kończyny przedniej konia: 1) wyrostek Rys. 12. Mięśnie kończyny tylniej konia: 1) guz
łokciowy, 2) mięsień łokciowy, 3) mięsień biodrowy, 2) napinacz powięzi szerokiej,
ramieniowy, 4) mięsień dwugłowy ramienia, 3) prosty uda, 4) szeroki boczny, 5) powięz

5, 15) prostownik promieniowy nadgarstka, podudzia, 6) pośladkowy szeroki, 7) pośladkowy
6) więzadło, 7, 16) prostownik wspólny powierzchowny, 8) półścięgnisty,
palców, 8) zginacz łokciowy nadgarstka, 9) półbłoniasty, 10) dwugłowy uda,
9) prostownik łokciowy nadgarstka, 11) prostownik długi palców, 12) prostownik
10) prostownik boczny palców, boczny palców, 13) zginacz długi palca I,
11) odwodziciel długi palca, 12, 19) zginacz 14) ścięgno mięśnia trójgłowego łydki,
głęboki palców, 13, 14) prostownik łokciowy 15, 25) ścięgno mięśnia zginacza
nadgarstka, 17, 25) zginacz powierzchowny powierzchownego palców, 16) więzadło,
palców, 18) kość śródręcza IV, 20) kość 17) więzadło, 18) mięśniowy prostownik krótki
śródręcza, 21) mięsień międzykostny, palca, 19) więzadło śródstopowe poprzeczne,
22) prostownik boczny palców, 23) powięz
20) prostownik długi palców, 21, 22) zginacz
pęcinowa, 24) gałąz
mięśnia międzykostnego głęboki palców, 23) mięśień międzykostny,
do mięśnia prostownika wspólnego palców, 24) więzadło [12, s. 124]
26) chrzÄ…stka kopytowa [12, s. 123]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Mięśnie podramienia tworzą zespół mięśni zginaczy i prostowników stawu nadgarstkowego
i stawów palcowych. Zginacze stawu nadgarstkowego i palców, które le\
Ä… na tylno-bocznej
stronie, a prostowniki na przednio-bocznej stronie przedramienia.
Mięśnie kończyny tylnej
Są to mięśnie znacznie mocniej rozwinięte ni\
mięśnie kończyny przedniej. Ze względu
na miejsce występowania i pełnione funkcje, mo\
na wyró\
nić następujące zespoły:
- mięśnie miednicy, zadu i uda,
- mięśnie le\
Ä…ce w okolicy podudzia.
Mięśnie miednicy i uda składają się z mięśni działających na staw biodrowy i kolanowy
i wzmacniających połączenie stawowe kości udowej z miednicą.
Mięśnie podudzia składają się z:
- zespołu zginaczy stawu skokowego,
- zespołu prostowników stawu skokowego.
- zespołu zginaczy i prostowników stawów palcowych.
Mięśnie stopy podobnie jak w przypadku kończyny przedniej, utworzone są przez silne
mięśnie międzykostne.
Układ ustawieniowy kończyn umo\
liwia odpoczywanie i sen koniom na stojąco. W skład
tego układu wchodzą:
- zespół scięgien,
- wiązadło,
- rozcięgna,
- powiązadła.
Zastępują one pracę mięśni i odznaczają się powolną przemianę materii, dlatego nie
powodujązmęczenia.
Układ ustawieniowy dzielimy na:
- kończyny przednie (piersiowe)  wieloukładowa struktura ścięgien po stronie zginacza,
działająca a\
po staw nadgarstkowy,
- kończyny tylne (miednicze)  staw biodrowy nie wymaga dodatkowego systemu
stabilizacyjnego, większy udział biorą w nim mięśnie.
Układ powłokowy
W jego skład wchodzi skóra i narządy pochodne skóry.
Skóra zbudowana jest z 3 warstw: naskórka, skóry właściwej i warstwy podskórnej.
Naskórek zbudowany jest z nabłonka wielowarstwowego płaskiego, pokrytego na zewnątrz
zrogowaciałymi komórkami. W naskórku le\
ą komórki barwnikowe, które przez odpowiednie
zabarwienie skóry chronią ją przed promieniowaniem słonecznym.
Skóra właściwa zbudowana z tkanki łącznej zbitej i włókien kolagenowych oraz
niewielkiej ilości włókien sprę\
ystych.
Gęsta sieć naczyń krwionośnych zapewnia wymianę składników pokarmowych, a sieć
splotów nerwowych przyjmowanie podniet nerwowych. W warstwie tej występują gruczoły
potowe, łojowe, brodawki włosowe.
Warstwa podskórna zbudowana z tkanki łącznej luz
nej, w której, mo\
e odkładać się
zapasowa tkanka tłuszczowa.
Do wytworów skóry, będących pochodnymi naskórka zalicza się: włosy, gruczoły
potowe, Å‚ojowe, mlekowe oraz wytwory rogowe: kopyta i racice oraz rogi.
Włosy są zbudowane z trzonu i korzenia. Trzon i korzeń ustawione są w skórze ukośnie
podobnie jak włókna gładkie mięśnia stroszyciela włosa, który pod wpływem zimna i skurczu
powoduje ustawienie włosa prostopadle do skóry oraz wyciskanie łoju z gruczołów łojowych
i zamykanie gruczołów potowych. W efekcie chroni przed utratą ciepła.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
WÅ‚osy u zwierzÄ…t (z wyjÄ…tkiem owiec) przechodzÄ… linienie okresowe, wiosnÄ… i jesieniÄ…,
zmieniajÄ…c okrywÄ™.
Gruczoły potowe  wytwory naskórka wgłębionego w skórę właściwą, szczególnie
rozwinięte u konia. Gruczoły potowe wydzielają pot, zawierający do 99% wody, produkty
przemiany materii i sole mineralne.
Gruczoły łojowe, powstały w podobny sposób jak gruczoły potowe, produkują łój chroniący
skórę i włosy przed wysychaniem i nasiąkaniem wodą.
Kopyta
W skład kopyta wchodzą:
- pochodne naskórka  puszka kopytowa, tworzywo kopytowe, strzałka gąbczasta (opuszka
palcowa),
- inne: kość kopytowa, nasada dolna kości koronowej, trzeszczka kopytowa, chrząstki
kopytowe, więzadła, ścięgna, naczynia krwionośne i nerwy.
Puszka kopytowa zbudowana jest ze ściany kopytowej i zrośniętej z nią podeszwy
rogowej, w miejscu zrośnięcia powstaje linia biała. Ściana ograniczająca od przodu i z boków
kopyto, zagina się w kierunku podeszwy tworząc wspory. W podeszwę wchodzi od tyłu
strzałka rogowa, pod nią znajduje się strzałka gąbczasta, a pod puszką rogową tworzywo
kopytowe. Ściana kopyta, róg podeszwy i strzałki narasta 8 9 mm na miesiąc.
Racice. Występują u zwierząt parzystokopytnych, składają się z dwóch wydłu\
onych,
symetrycznych, połączonych części. Ka\
da z nich obudowana jest puszkÄ… rogowÄ…,
przechodzącą do tyłu w opuszkę palcową  piętkę raciczną.
Rys. 13. Przekrój strzałkowy kopyta konia: 1) kość pęcinowa, 2) ścięgno mięśnia zginacza powierzchownego
palców, 3) ścięgno mięśnia zginacza głębokiego palców, 4) przyczep ścięgna m. zginacza głębokiego
palców do kości koronowej, 5) więzadło koronowo-trzeszczkowe, 6) kaletka maziowa kopytowa,
7) trzeszczka kopytowa, 8) więzadło kopytowo-trzeszczkowe, 9) skóra właściwa podeszwy, 10) linia
biała, 11) kość kopytowa, 12) kość koronowa, 13) ścięgno mięśnia prostownika palców [8, s. 122]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Rys. 14. Kopyto konia: 1) piętka, 2) odnoga strzałki rogowej, Rys. 15. Racica krowy: 1) piętka racicy,
3) wierzchołek strzałki rogowej, 4) rowek strzałki, 2) podeszwa racicy, 3) ściana
5) rowek boczny, 6) ścian rogowa, 7) podeszwa racicy, 4) linia biała, 5) miazga
rogowa, 8) gałąz
podeszwy rogowej, 9) ściana rozrodcza graniczna, 6) miazga
wsporowa (wspora), 10) kÄ…t wsporowy kopyta, 11) linia rozrodcza koronowa, 7) miazga
biała, 12) miazga twórcza graniczna, 13) miazga podeszwowa, 8) miazga ścienna,
twórcza koronowa, 14) miazga twórcza ścienna, 9) piętka palca II, 10) ściana palca
15) zarys puszki kopytowej [8, s.169] II, 11) podeszwa palca II, II V,
palce II V [8, s. 35]
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Z jakiej tkanki, zbudowana jest kość?
2. Jaka jest budowa zewnętrzna i wewnętrzna kości?
3. Jakie są pełne połączenia kości?
4. Z jakich elementów składa się staw?
5. Z jakich kości składa się czaszka?
6. Z jakich odcinków składa się kręgosłup?
7. Jakie kości wchodzą w skład kończyny przedniej i zadniej konia?
8. Z jakich części zbudowany jest mięsień szkieletowy?
9. Jakie znasz rodzaje mięśni?
10. W jaki sposób uło\
one są antagonistyczne grupy mięśni na kończynach?
11. Co to jest układ ustawieniowy i do czego słu\
y?
12. Jak jest zbudowana skóra i jej wytwory?
13. Jakie części wchodzą w skład kopyta i racicy?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj kości konia, określ poło\
enie tych kości oraz nazwij połączenia między nimi.
Rysunek do ćwiczenia 1 [12]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym układu kostnego konia,
2) rozpoznać na rysunkach części kości oraz ró\
ne ich rodzaje,
3) obejrzeć kości w postaci eksponatów naturalnych,
4) określić ich nazwy, nazwać i posortować je w grupy w zale\
ności od poło\
enia,
5) porównać kości ró\
nych gatunków zwierząt,
6) rozpoznać na rysunku i na szkielecie wszystkie kości i stawy wchodzące w jego skład,
7) ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia,
8) sporządzić notatkę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- atlasy anatomiczne zwierzÄ…t,
- kości ró\
nych gatunków zwierząt gospodarskich (konia, krowy, świni),
- szkielet konia na schemacie i w postaci naturalnej.
Ćwiczenie 2
SporzÄ…dz
schematyczny rysunek szkieletu konia.
Sposób wykonania ćwiczeń
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygotować materiały pomocnicze  z katalogu wyciąć schematy kości,
2) uło\
yć wyjęte elementy szkieletu konia na kartonie i przykleić,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
3) pokolorować ró\
ne rodzaje kości (długie, krótkie, płaskie, ró\
nokształtne) ró\
nymi kolorami,
4) zaznaczyć kółkami stawy,
5) określić i podpisać poszczególne kości i stawy,
6) wywiesić karton na tablicy,
7) porównać prace własnej grupy z pracami kolegów z innych grup,
8) ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia,
9) zamieścić gwiazdkę na pracy wykonanej najstaranniej,
10) wyjaśnić swoją ocenę,
18. ocenić współpracę w grupie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- atlasy anatomiczne zwierzÄ…t,
- karton, klej, no\
yczki,
- mazaki w czterech kolorach,
- kserokopie rysunków kości,
- szkielet konia lub plansza przedstawiajÄ…ca szkielet konia.
Ćwiczenie 3
Określ poło\
enie mięśni i grup mięśni na rysunkach i na modelach zwierząt.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący układu ruchowego konia,
2) określić poło\
enie najwa\
niejszych mięśni ciała zwierząt,
3) rozpoznać poło\
enie określonych mięśni na schematach,
4) nazwać wskazane mięśnie na modelu konia,
5) wskazać na modelu konia wymieniane przez kolegę mięśnie,
6) skorygować ewentualne pomyłki.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- atlasy anatomii zwierzÄ…t,
- rysunki przedstawiające umięśnienie koni,
- model umięśnienia konia,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca budowy anatomicznej zwierząt.
Ćwiczenie 4
Porównaj budowę kopyta z racicami krowy i świni.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący układu powłokowego,
2) obejrzeć rozkładane modele kończyn zwierząt,
3) określić elementy budujące kopyto oraz racice krowy i racice świni,
4) określić podobieństwa i ró\
nice w ich budowie,
5) zapisać w formie tabelarycznej porównanie,
6) narysować schematycznie przekroje kończyn.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- ilustracje i modele kończyn zwierząt.
- literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca budowy kończyn.
Ćwiczenie 5
Określ funkcje skóry.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący budowy skóry,
2) zapisać (w wybranej losowo 6 osobowej grupie metodą  burzy mózgów , w ciągu
6 minut) wszystkie pomysły swoje i kolegów na temat roli skóry,
3) przekazać arkusz następnej grupie,
4) na otrzymanym od poprzedniej grupy arkuszu zaznaczyć krzy\
ykiem 2 najwa\
niejsze
funkcje,
5) przekazać arkusz dalej i powtórzyć zaznaczanie najwa\
niejszych funkcji na arkuszu
kolegów,
6) po ponownym otrzymaniu własnego arkusza, odczytać funkcje skóry, które zostały
uznane za najwa\
niejsze,
7) sporządzić notatkę z ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier, mazaki.
- literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca budowy skóry.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozró\
nić ró\
ne rodzaje koÅ›ci? ð ð
2) wymienić poÅ‚Ä…czenia koÅ›ci i scharakteryzować je? ð ð
3) nazwać poszczególne kości zwierząt gospodarskich i określić
gatunek zwierzęcia do którego nale\
Ä…? ð ð
4) rozpoznać koÅ›ci i stawy koÅ„czyn? ð ð
5) określić poło\
enie koÅ›ci w szkielecie? ð ð
6) określić na \
ywym zwierzęciu poło\
enie koÅ›ci i stawów? ð ð
7) scharakteryzować budowÄ™ mięśnia? ð ð
8) określić poło\
enie najwa\
niejszych mięśni ciaÅ‚a zwierzÄ…t? ð ð
9) scharakteryzować pracÄ™ mięśni? ð ð
10) scharakteryzować ukÅ‚ad ustawieniowy konia? ð ð
11) scharakteryzować budowÄ™ skóry i jej wytworów? ð ð
12) wykazać podobieństwa i ró\
nice w budowie kopyta i racicy? ð ð
13) wymienić funkcje skóry?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.2. Budowa i funkcjonowanie układu krą\
enia i oddechowego
4.2.1. Materiał nauczania
Układ naczyniowy (krą\
enia)
Do układu naczyniowego zaliczamy układ krwionośny oraz chłonny (limfatyczny).
Układ krwionośny
Układ krwionośny tworzony jest przez serce i naczynia krwionośne, którymi płynie krew.
Pełni ona w organizmie następujące funkcje:
- odpornościowe i obronne,
- przenoszenie tlenu i dwutlenku węgla, między tkankami, a układem oddechowym,
- przenoszenie produktów przemiany materii, z tkanek do układu wydalniczego,
oddechowego i powłokowego,
- przenoszenie substancji od\
ywczych z przewodu pokarmowego do tkanek,
- regulowanie temperatury ciała,
- rozprowadzanie po organizmie hormonów i witamin,
- wyrównywanie ciśnienia osmotycznego,
- regulowanie pH w tkankach.
Budowa układu krwionośnego
Serce zbudowane jest z tkanki mięśniowej poprzecznie prą\
kowanej (tkanka mięśnia
sercowego), ale jej praca jest niezale\
na od woli zwierzęcia. Otacza je osierdzie, będące
mocnym worem, zbudowanym z tkanki łącznej. Pomiędzy wewnętrzną ścianą osierdzia,
a zewnętrzną ścianą serca znajduje się jama osierdziowa, wypełniona płynem. Serce
przedzielone jest przegrodą międzykomorową na dwie części, lewą i prawą, ka\
da z nich
składa się z komory oraz przedsionka. Między nimi znajduje się ujście przedsionkowo-
komorowe zamykane przez zastawki \
aglowe. ZapobiegajÄ… one cofaniu siÄ™ krwi do
przedsionków. Pomiędzy prawym przedsionkiem, a prawą komorą występuje zastawka
trójdzielna. Pomiędzy lewym przedsionkiem, a lewą komorą występuje zastawka dwudzielna.
Do przedsionka prawego uchodzÄ… \
yły główne, do lewego \
yły płucne. Z lewej komory
uchodzi tętnica główna  aorta, rozpoczynająca du\
y krwioobieg, a z komory prawej  pień
tętnic płucnych, rozpoczynający mały obieg krwi. Pomiędzy komorą lewą, a ujściem aorty
oraz komorą prawą i tętnicą płucną występują zastawki półksię\
ycowate.
Rys. 16. Serce konia: 1, 2) tętnica główna, 3, 4) tętnica płucna, 5) \
yły płucne, 6) przedsionk lewy,
8) przedsionek prawy, 9, 10) \
yły i tętnice wieńcowe, 11, 12, 13) \
yły główne, 14, 16) komora lewa,
15) komora prawa [8, s. 145]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Układ krwionośny zbudowany jest z trzech rodzajów naczyń: tętnic, \
ył i naczyń
włosowatych. Naczynia krwionośne mają trójwarstwowe ściany, w ich skład wchodzi od
wewnątrz nabłonek jednowarstwowy płaski, włókna mięśniowe gładkie i sprę\
yste w środku
oraz na zewnętrz osłonka łącznotkankowa. Tętnice są naczyniami grubościennymi,
o otwartym świetle. Prowadzą one krew pod du\
ym ciśnieniem z serca do tkanek, dlatego
warstwa środkowa zawiera du\
o włókien sprę\
ystych. śyły prowadzą krew z tkanek do serca.
Ciśnienie krwi, płynącej \
yłami, jest stosunkowo małe, dlatego \
yły wyposa\
one sÄ… w liczne
zastawki, uniemo\
liwiające cofanie się krwi. Światło \
ył jest zamknięte, a ich ściany są,
w porównaniu ze ścianami tętnic, cienkie, zawierają mało włókien sprę\
ystych. Naczynia
włosowate mają niewielki przekrój. Występują pomiędzy \
yłami i tętnicami, gęstą siecią
oplatając lub przenikając narządy. Ich ściany są bardzo cienkie, niekiedy porowate,
zbudowane najczęściej tylko z jednej warstwy komórek śródbłonka, dlatego naczynia
włosowate są głównym miejscem wymiany substancji między krwią, a komórkami ciała.
W układzie krwionośnym występują dwa obiegi krwi: du\
y i mały. Krwioobieg du\
y,
który rozprowadza natlenioną krew po całym organizmie, rozpoczyna się w lewej komorze
serca, przez aortę, liczne tętnice i naczynia włosowate prowadzi krew w kierunku tkanek,
następnie powraca systemem \
ył do prawego przedsionka serca. Mały krwioobieg ma
początek w prawej komorze, potem tworzy tętnice płucne, skąd krew dostaje się do naczyń
włosowatych płuc, gdzie oddaje dwutlenek węgla, po czym wpływa \
yłami płucnymi do
lewego przedsionka serca.
Skład krwi
Krew składa się z części płynnej, czyli osocza i elementów morfotycznych. Osocze jest
zbudowane z wody (90%), białek (8%), (globuliny, albuminy, fibrynogen), substancji
mineralnych (1%), cukrów, tłuszczów, witamin, enzymów i hormonów.
Do elementów morfotycznych zaliczamy: erytrocyty, leukocyty i trombocyty.
Erytrocyty ssaków sÄ… niewielkie (ok. 6 µm), spÅ‚aszczone, dwuwklÄ™sÅ‚e, sÄ… pozbawione
jądra komórkowego. W 1 mm3 krwi znajduje się 6 14 mln erytrocytów. Erytrocyty zawierają
czerwony barwnik  hemoglobinÄ™. Hemoglobina uczestniczy w transporcie tlenu i dwutlenku
węgla, nadaje przy tym krwi czerwony kolor, dzięki zawartości \
elaza.
Leukocyty sÄ… wiÄ™ksze od krwinek czerwonych (do 40 µm) i bezbarwne. ZawierajÄ… jÄ…dro,
mają zmienny kształt. W 1 mm3 jest ich 5 13 tys. Przechodzą z naczyń krwionośnych do
tkanek. Leukocyty pełnią w organizmie funkcje obronną przed czynnikami obcymi.
Leukocyty dzielimy na granulocyty i agranulocyty. Granulocyty zawierajÄ… w cytoplazmie
ziarnistości, dzielą się na obojętnochłonne, kwasochłonne i zasadochłonne.
Granulocyty obojętnochłonne  stanowią większość leukocytów, unieszkodliwiają
bakterie i martwe komórki dzięki fagocytozie.
Granulocyty kwasochłonne  (2 4% wszystkich leukocytów) rozkładają unieszkodliwione
przeciwciałami obce białka, rozkładają te\
histaminę, powstającą w wyniku chorób
alergicznych i paso\
ytniczych.
Granulocyty zasadochłonne  (1%) mają słabe właściwości \
erne, dzięki heparynie
zapobiegają krzepnięciu krwi.
Do agranulocytów, które w cytoplazmie nie posiadają ziarnistości, zaliczamy monocyty
i limfocyty.
Limfocyty to najczęściej występujące po granulocytach obojętnochłonnych białe ciałka
krwi. SÄ… to komórki (6 10 µm), zawierajÄ…ce okrÄ…gÅ‚e jÄ…dra, powstajÄ…ce w szpiku kostnym,
śledzionie, grasicy, węzłach chłonnych. Występują w dwóch formach: limfocyty T
i limfocyty B. Pierwsze uszkadzają błony komórkowe bakterii i komórek rakowych, drugie
uczestniczą w wytwarzaniu przeciwciał.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Monocyty są wielkości leukocytów, po\
erają komórki bakterii, wytwarzają interferon 
substancję hamującą rozwój wirusów, po dostaniu się ich do organizmu zwierzęcego.
PÅ‚ytki krwi (trombocyty) powstajÄ… w czerwonym szpiku kostnym. Najmniejsze
z wszystkich elementów morfotycznych (2 4 µm), nieregularne, nie majÄ… jÄ…dra. W 1 mm3 jest
ich 120 600 tys. Ich funkcją jest hamowanie krwawienia poprzez zlepianie brzegów rany.
Ponadto uwalniają one czynnik krzepnięcia.
Układ chłonny
Składa się z chłonki, naczyń chłonnych i narządów chłonnych.
Chłonka jest płynem lekko \
ółtawej barwy, o składzie chemicznym i biologicznym
podobnym do osocza krwi. Od osocza ró\
ni siÄ™ tym, \
e zawiera znaczną ilość limfocytów,
więcej wody i mniej fibrynogenu, dlatego wolniej krzepnie.
Układ chłonny, w przeciwieństwie do układu krwionośnego, jest układem otwartym,
drobne naczynia chłonne otwierają się bezpośrednio do przestrzeni międzykomórkowych.
Z przestrzeni międzykomórkowych płyny tkankowe dostają się do naczyń chłonnych, które
poprzez dwa przewody: przewód piersiowy i pień tchawiczny odprowadzają je do układu
krwionośnego  \
yły czczej przedniej. Płyny ustrojowe, znajdujące się w przestrzeniach
międzykomórkowych, zapewniają ciągłość środowiska i umo\
liwiajÄ… przenoszenie
produktów od\
ywczych do komórek i produktów przemiany materii z komórek.
Ściany naczyń chłonnych budową przypominają \
yły. Ściana większych naczyń
zbudowana jest z 3 warstw. Zastawki naczyń chłonnych są rozmieszczone o wiele gęściej ni\

w naczyniach \
ylnych. Drobne naczynia chłonne mają następujące po sobie rozszerzenia
i zwÄ™\
enia, co przypomina wyglÄ…dem paciorki. W miejscach zwÄ™\
eń znajdują się zastawki.
Włosowate naczynia chłonne mają ściany zbudowane z jednej warstwy śródbłonka.
W skład układu chłonnego poza naczyniami wchodzą węzły chłonne, grudki chłonne,
migdałki, śledziona i grasica.
Węzeł chłonny pokrywa torebka, z której w głąb narządu wnikają beleczki łącznotkankowe.
Zrąb węzła chłonnego tworzą liczne komórki tkanki siateczkowatej. W okach siateczki tkwią
skupienia limfocytów (grudki chłonne). Wewnątrz poszczególnych grudek chłonnych
znajdują się młodsze formy limfocytów, limfoblasty. Pomiędzy mią\
szem a torebkÄ… oraz
pomiędzy mią\
szem a beleczkami Å‚Ä…cznotkankowymi znajdujÄ… siÄ™ wolne przestrzenie
chłonne, którymi przepływa chłonka.
Węzły chłonne pełnią bardzo wa\
ną rolę. Są miejscem, w którym powstają limfocyty, tu
równie\
zostają zatrzymane i niszczone bakterie oraz ciała obce dopływające w chłonce.
Węzły chłonne układają się przewa\
nie w grupy od kilku do kilkunastu sztuk.
Åšledziona. Jest du\
ym narzÄ…dem otoczonym torebkÄ… Å‚Ä…cznotkankowÄ…, dzieli siÄ™ na
nieregularne zraziki. W miÄ…\
szu śledziony wyró\
nia się grudki śledzionowe, które są
ośrodkami rozmna\
ania limfocytów. W śledzionie przebiega rozpad starych krwinek
i powstawanie nowych elementów krwi. Śledziona magazynuje krew, a w chwilach du\
ego
zapotrzebowania kurczy się, wyrzucając ją do naczyń.
Układ oddechowy
Układ oddechowy składa się z dróg oddechowych oraz właściwego narządu
oddechowego  płuc. Do dróg oddechowych zalicza się jamę nosową, gardło, krtań, tchawicę.
W płucach zachodzi wymiana gazowa zewnętrzna. Tlen z pęcherzyków płucnych przechodzi
do krwi, a dwutlenek węgla z krwi do światła pęcherzyków płucnych. Wymiana gazowa
wewnętrzna następuje w tkankach: przenika do nich tlen z naczyń włosowatych, a dwutlenek
węgla przechodzi z naczyń włosowatych do krwi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Jama nosowa
Powietrze z nozdrzy, dostaje się do oddzielonych przegrodą przewodów jamy nosowej,
które wraz ze znajdującymi się w nich czterema parami mał\
owin oraz z układem
powietrznych komór kości trzewioczaszki, wstępnie oczyszczają, nawilgacają i ogrzewają je.
Powierzchnia jamy nosowej wyścielona jest dobrze ukrwioną błoną śluzową. W tej
błonie znajdują się liczne gruczoły wydzielające śluz i płyn surowiczy, tworzące na jej
powierzchni dodatkową warstwę, na której osadzają się zanieczyszczenia wdychanego
powietrza. Niewielka część błony śluzowej jamy nosowej tworzy okolicę węchową,
zaopatrzoną w wyspecjalizowany nabłonek węchowy oraz gruczoły węchowe.
Gardło
Jama nosowa poprzez tylne nozdrza łączy się z gardłem, gdzie następuje skrzy\
owanie
drogi oddechowej z drogÄ… pokarmowÄ….
Gardło jest wyścielone błoną śluzową, znajdują się w nim skupiska tkanki limfatycznej
 migdałki, istotny składnik układu odpornościowego. Przód gardła stanowi jego część
krtaniowÄ…. Bardzo wa\
nym elementem z nim związanym jest nagłośnia, ruchoma chrząstka
nagłośniowa, która anatomicznie zaliczana jest do kolejnego odcinka dróg oddechowych
 krtani. Nagłośnia w czasie połykania pokarmów zamyka wejście do krtani.
Krtań
Krtań zbudowana jest z 5 chrząstek: pierścieniowatej, tarczowatej, dwóch chrząstek
nalewkowatych oraz wymienionej wy\
ej nagłośni, połączonych między sobą stawami lub
więzadłami. Chrząstki tworzą szkielet krtani, który stanowi podporę dla aparatu głosowego.
Powierzchnia wewnętrzna krtani jest wyścielona błoną śluzową o budowie typowej dla dróg
oddechowych.
Tchawica
Krtań bezpośrednio łączy się z tchawicą. Zbudowana jest z okrę\
nych, podkowiastych
chrząstek, uło\
onych jedna nad drugą, umiejscowionych w łącznotkankowej błonie
włóknistej. Od środka tchawica wyścielona warstwą śluzową z nabłonkiem wielorzędowym
migawkowym, którego migawki poruszają się w kierunku krtani oraz z licznymi gruczołami
produkującymi śluz i płyn surowiczy, które, tak jak w jamie nosowej i krtani, tworzą
najbardziej wewnętrzną warstwę pochłaniającą zanieczyszczenia i nawil\
ającą napływające
w czasie wdechu powietrze. Tchawica w dolnym swym końcu dzieli się na dwa du\
e oskrzela
 prawe i lewe.
Oskrzela
Oskrzela główne mają identyczną budowę ściany, jak tchawica, ale są od niej wę\
sze.
W swej strukturze posiadają chrząstki w kształcie podkówek, które są zawieszone w tkance
łącznej włóknistej, budują je, tak\
e okrÄ™\
ne włókna mięśniowe. Oskrzela główne dzielą się na
coraz drobniejsze oskrzeliki.
PÅ‚uca
Płuca są narządem parzystym, wypełniają całą klatkę piersiową, oprócz jej centralnej
części  śródpiersia. Otoczone są opłucną, błoną surowiczą z przestrzenią opłucnową
wewnątrz, oddzielającą płuca od klatki piersiowej. W jamie opłucnowej znajduje się
niewielka ilość płynu surowiczego. Płuca z wyglądu przypominają zaokrągloną u góry
piramidę. Od strony śródpiersia oba płuca mają wgłębienie. Jest to wnęka płuca, miejsce
wypełnione przez korzeń płuca, na który składają się: oskrzela, naczynia krwionośne
i limfatyczne oraz nerwy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
W płucach oskrzela drzewiasto się rozgałęziają. Oskrzela główne dzielą się, na
drobniejsze, ka\
de kolejne oskrzele ma coraz mniejszą średnicę. Budowa ich ścian jest
podobna do budowy tchawicy i du\
ych oskrzeli. Od nich odchodzÄ… oskrzeliki  ju\
bez
chrząstek, a po kolejnych podziałach oskrzeliki oddechowe, przechodzą w przewody
pęcherzykowe prowadzące do pęcherzyków płucnych.
Układ końcowych odcinków dróg oddechowych ma charakter grona. Zespoły gron
tworzą zrazik, zraziki  segmenty, te zaś płaty. Lewe płuco jest mniejsze, u konia dwupłatowe
(górny i dolny płat), prawe większe, u konia trzypłatowe (górny, środkowy i dolny płat).
U prze\
uwaczy i świń prawe płuco ma 4 płaty, lewe u prze\
uwaczy 3 a u świń 2.
Wnętrze dróg oddechowych wyścielone jest błoną śluzową z licznymi gruczołami
produkującymi śluz, tworzący cienką warstwę ochronną. Pęcherzyki mają kształt kulisty,
czasem półkulisty lub wielościenny. Utworzone są z komórek nabłonkowych otoczonych
cienkim zrębem łącznotkankowym, w którym znajduje się sieć naczyń włosowatych. Przez
ścianę pęcherzyka płucnego i ścianę naczynia włosowatego tlen dyfunduje do krwi,
a odwrotnie przedostaje się dwutlenek węgla.
Fizjologia oddychania
Głównym mięśniem wdechowym jest przepona oddzielająca klatkę piersiową od jamy
brzusznej. W czasie wdechu, kurczÄ…ca siÄ™ przepona pociÄ…ga \
ebra do przodu i powoduje
zwiększenie objętości klatki piersiowej. Wymiana gazowa następuje dzięki ró\
nicy ciśnień,
jaka wytwarza się podczas wdechu pomiędzy pęcherzykami płucnymi, a atmosferą. Wskutek
rozszerzenia klatki piersiowej ciśnienie w jej wnętrzu staje się ni\
sze ni\
panujÄ…ce w danym
momencie w atmosferze. Zachodzi zjawisko zasysania powietrza do drzewa oskrzelowego.
PÅ‚uca podÄ…\
ają za klatką piersiową, poszerzając się dzięki niewielkiej ilości płynu w jamie
opłucnowej. Wdech jest czynną fazą oddychania zewnętrznego. Wydech ma charakter bierny.
Pierwotnie poszerzona klatka piersiowa i płuca powracają do swoich rozmiarów dzięki
zjawisku odkształcenia sprę\
ystego. Ciśnienie w płucach zwiększa się w porównaniu
z ciśnieniem atmosferycznym i powietrze uchodzi z płuc.
Częstość oddechów w stanie spoczynku u poszczególnych gatunków wynosi:
- bydło  od 10 do 30,
- konie  od 8 do 16,
- świnie  od 8 do 18.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak zbudowane jest serce?
2. Z jakich warstw zbudowane są naczynia krwionośne?
3. Czym ró\
niÄ… siÄ™, a w czym sÄ… podobne \
yły i tętnice?
4. Z jakich części składa się układ krwionośny?
5. Jaki przebieg ma du\
y obieg krwi, a jaki mały obieg krwi?
6. Jaka jest budowa i właściwości krwi?
7. Z jakich elementów zbudowany jest układ chłonny?
8. Jaką rolę pełni układ chłonny?
9. W jaki sposób układ chłonny uczestniczy w tworzeniu układu odpornościowego
w organizmie?
10. Jak zbudowany jest układ oddechowy?
11. Czym charakteryzujÄ… siÄ™ procesy oddychania?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
SporzÄ…dz
schemat przepływu krwi w układzie krwionośnym
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący obiegu krwi,
2) narysować serce w postaci prostokąta,
3) narysować schematycznie mały i du\
y obieg krwi,
4) zaznaczyć na schemacie kolorem czerwonym naczynia, w których krew jest natleniona,
a niebieskim  odtleniona,
5) obrysować podwójną linią ściany tętnic,
6) nanieść nazwy największych naczyń,
7) zaznaczyć strzałkami przebieg krwi,
8) sprawdzić prawidłowość wykonania ćwiczenia,
9) powiesić pracę na tablicy i porównać z pracami kolegów,
10) zanotować spostrze\
enia z ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- kartki białego papieru,
- ołówek, mazaki  czerwony i niebieski.
- literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca układu krwionośnego.
Ćwiczenie 2
Porównaj budowę i funkcje naczyń krwionośnych i chłonnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący układu krwionośnego i oddechowego,
2) określić kryteria do porównania,
3) narysować tabelę do porównań,
4) sporządzić porównanie naczyń,
5) porównać swoje zestawienie ze sporządzonymi przez kolegów z innych grup,
6) nanieść poprawki,
7) sporządzić notatkę z ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- kartki białego papieru formatu A1,
- kolorowe mazaki,
- literatura z rozdziału 7 poradnika dotycząca budowy układu krwionośnego i oddechowego.
Ćwiczenie 3
Udowodnij tezÄ™, \
e krew pełni wa\
nÄ… funkcjÄ™ w organizmie
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący układu krwionośnego,
2) określić tezę którą nale\
y udowodnić,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
3) określić z kolegami funkcje krwi (nie więcej jak 6),
4) określić funkcję, która potwierdza tezę,
5) zapisać ją na schemacie uzyskanym od nauczyciela   szkielecie ryby ,
6) wyjaśnić w jaki sposób funkcja jest pełniona,
7) zapisać ka\
de wyjaśnienie funkcji na osobnej kartce,
8) przypiąć kartki z wyjaśnieniami do schematu,
9) przeczytać wyjaśnienia sporządzone przez kolegów z innych grup,
10) przeczytać udowodnienie tezy waszej grupy,
11) wysłuchać dowodów innych grup,
12) wziąć udział w dyskusji,
13) sporządzić notatkę z ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- tablica,
- karton A1,
- małe kolorowe kartki,
- kolorowe mazaki,
Ćwiczenie 4
Przeprowadz
obserwacjÄ™ oddychania konia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący oddychania,
2) zaobserwować sposób oddychania konia,
3) policzyć ilość oddechów w ciągu 1 minuty,
4) zwrócić uwagę na specyfikę oddychania konia,
5) wyjaśnić sposób wykonywania wdechu i wydechu,
6) sporządzić notatkę z ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- notatnik,
- stoper,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca układu oddechowego.
Ćwiczenie 5
SporzÄ…dz
schemat blokowy drogi, którą gazy są transportowane w organizmie
zwierzęcym od wdechu do wydechu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący oddychania,
2) określić drogę, którą przedostaje się tlen do tkanek,
3) określić poszczególne części układów, którymi przepływa dwutlenek węgla,
4) narysować schemat blokowy przedstawiający drogę gazów od wdechu do wydechu,
5) zawiesić swój schemat na tablicy,
6) porównać swój schemat ze schematami kolegów,
7) nanieść ewentualne poprawki na swój schemat,
8) sporządzić notatkę z ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier biały A1,
- kolorowe mazaki,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca funkcjonowania układu oddechowego.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić elementy skÅ‚adowe ukÅ‚adu krwionoÅ›nego?? ð ð
2) okreÅ›lić cechy charakterystyczne serca? ð ð
3) scharakteryzować budowÄ™ naczyÅ„ krwionoÅ›nych? ð ð
4) określić przebieg du\
ego i maÅ‚ego obiegu krwi? ð ð
5) wyjaÅ›nić rolÄ™ krwi i jej elementów morfotycznych? ð ð
6) scharakteryzować budowÄ™ ukÅ‚adu chÅ‚onnego? ð ð
7) okreÅ›lić znaczenie ukÅ‚adu chÅ‚onnego? ð ð
8) wymienić kolejno poszczególne części ukÅ‚adu oddechowego? ð ð
9) okreÅ›lić cechy budowy ukÅ‚adu oddechowego? ð ð
10) scharakteryzować fizjologiÄ™ wdechu i wydechu ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
4.3. Budowa i funkcjonowanie układu pokarmowego
4.3.1. Materiał nauczania
Układ pokarmowy (trawienny)
Składa się z przewodu pokarmowego i gruczołów le\
ących poza jego ścianami. Przewód
pokarmowy tworzony jest przez jamę ustną, gardło, przełyk, \
ołądek, jelito cienkie i jelito
grube. W skład jelita cienkiego wchodzą dwunastnica, jelito czcze i biodrowe (kręte). Jelito
grube dzieli się na: jelito ślepe, okrę\
nicę i odbytnicę, zakończoną odbytem. Gruczoły
zaścienne to wątroba i trzustka.
Ściany wszystkich części przewodu pokarmowego od przełyku do odbytu mają taką samą
trójwarstwową budowę, którą stanowią: wewnętrzna warstwa  błona śluzowa, środkowa
 błona mięśniowa i zewnętrzna  błona łącznotkankowa. Śluzówka \
ołądka i jelita jest
mocno sfałdowana, przez co zwiększa powierzchnię trawienną i chłonną przewodu
pokarmowego. Mięśniówka zbudowana jest z mięśni gładkich. Najbardziej zewnętrzna
warstwa przewodu pokarmowego zbudowana jest z mocnej elastycznej tkanki Å‚Ä…cznej,
pokrytej gładką osłonką otrzewnej.
Jama ustna, początkowy odcinek układu  jest ograniczona z boków policzkami, zębami
i dziąsłami, od dołu przez język, a od góry przez podniebienie. Podniebienie miękkie, które
jest przedłu\
eniem podniebienia twardego (kostnego rusztowania jamy ustnej), pomaga przy
połykaniu i nie pozwala na dostanie się pokarmu do jamy nosowej. U konia podniebienie
miękkie jest na tyle długie, \
e uniemo\
liwia przechodzenie powietrza z jamy ustnej do gardła.
W jamie ustnej pokarm poddawany jest trawieniu mechanicznemu, a tylko w niewielkim
stopniu, enzymatycznemu. Trawienie mechaniczne przygotowuje pokarm do trawienia
chemicznego. Uczestniczą w tym organy jamy ustnej: zęby, język oraz ślina.
Zęby słu\
Ä… do rozdrabniania pokarmu, niezale\
nie od rodzaju ka\
dy zbudowany jest z:
- korony zęba wystającej ponad dziąsło,
- szyjki zęba  części otoczonej dziąsłem,
- korzenia zęba  część tkwiącą w zębodole.
Ka\
dy zÄ…b jest zbudowany z kilku warstw:
- szkliwo  najtwardsza, zewnętrzna warstwa, pokrywa tylko koronę i górną część szyjki,
- zębina  warstwa podobna do kości, le\
ąca pod szkliwem, otacza komorę zębową,
- miazga  miękka tkanka, w komorze zęba, zawiera naczynia krwionośne i nerwy,
- cement  twarda substancja mocująca ząb w zębodole, u koni pokrywa cały ząb.
Zęby ró\
nią się wielkością i kształtem w zale\
ności od rodzaju pokarmu, jakim się
zwierzÄ™ od\
ywia. Występują grupy zębów o ró\
nych funkcjach i budowie: siekacze, kły oraz
zęby policzkowe  przedtrzonowe i trzonowe. Siekacze są dłutowate, słu\
Ä… do odcinania
kawałków pokarmu, za nimi znajdują się cztery sto\
kowate kły. Po bokach występują zęby
policzkowe słu\
Ä…ce do mia\
d\
enia i rozcierania pokarmu.
Bydło i konie mają dobrze rozwinięte siekacze do ścinania trawy oraz spłaszczone
trzonowce, nie posiadają kłów (za wyjątkiem ogierów) niektóre klacze mają kły szczątkowe.
Åšwinie od\
ywiające się pokarmem ró\
norodnym mają zarówno siekacze, jak i kły oraz zęby
policzkowe.
U koni i świń siekacze, których jest po 6 w górnej szczęce i \
uchwie, dzielą się na: cęgi,
średniaki, okrajki.
U prze\
uwaczy siekacze występują tylko w \
uchwie i jest ich 8: cęgi, średniaki
wewnętrzne i zewnętrzne oraz okrajki. Prze\
uwacze w górnej szczęce nie posiadają zębów
siecznych, bowiem ścinają trawę przez przyciskanie jej powierzchnią języka i górnej wargi do
dolnych siekaczy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Konie i prze\
uwacze majÄ… po ka\
dej stronie po 3 zęby przedtrzonowe i 3 trzonowe,
zarówno w górnej szczęce jak i w \
uchwie. Świnie mają po 4 zęby przedtrzonowe
i 3 trzonowe analogicznie poło\
one jak u innych zwierząt; stąd ogiery 40, klacze 36, świnie
44, a bydło 32 zębów stałych.
W trawieniu mechanicznym oprócz zębów, ma te\
udział język, uczestniczący
w pobieraniu pokarmu, mieszaniu go i formowaniu kęsów oraz ślina, wytwarzana przez
gruczoły ślinowe, która zwil\
a pokarm, zapoczątkowuje trawienie i ułatwia jego połykanie.
Wydzielane w ślinie świń i koni enzymy rozkładające skrobię na cukry proste, ze względu na
krótki czas przebywania pokarmu w jamie ustnej i śladową ich ilość nie odgrywają większego
znaczenia.
Pokarm z jamy ustnej przechodzi do gardła, jamy poło\
onej poza podniebieniem
miękkim, gdzie przewód pokarmowy krzy\
uje się z oddechowym. Z jamy ustnej przez gardło
pokarm dostaje się do przełyku, a następnie do \
ołądka. Przełyk jest umięśnioną rurą
prowadzącą wprost z gardła do \
ołądka.
śołądek jest to grubościenny, umięśniony worek le\
ący z lewej strony ciała tu\
poni\
ej
ostatniego \
ebra. Budowa \
ołądka zwierząt domowych jest zró\
nicowana. U konia i świni
(zwierzęta monogastryczne) \
ołądek jest stosunkowo mały i jednokomorowy zło\
eniowy
a u prze\
uwaczy (zwierzęta poligastryczne) bardzo du\
y i wielokomorowy.
W budowie \
ołądka u konia i świni mo\
na wyró\
nić następujące elementy: wpust
\
ołądka, dno \
ołądka i część odz
wiernikową. Otwór prowadzący z przełyku do \
ołądka
(wpust \
ołądka) zaopatrzony jest w pierścień mięśni gładkich zwany zwieraczem. Zwykle jest
on stale zamknięty i otwiera się odruchowo w chwili, gdy fala perystaltyczna doprowadza do
niego kęs pokarmowy. U koni zwieracz ten jest bardzo silny i uniemo\
liwia cofanie siÄ™
pokarmu do jamy ustnej. Inny zwieracz kontroluje ruch pokarmu na granicy \
ołądka i jelita
cienkiego  odz
wiernik. Pojemność \
ołądka konia jest stosunkowo mała i wynosi 8 15 l,
świni 5 8 l. Śluzówka wyścielająca światło \
ołądka zawiera olbrzymią ilość maleńkich
gruczołów \
ołądkowych wydzielających sok \
ołądkowy, w skład, którego wchodzą enzymy
i kwas solny.
śołądek ten nazywany jest przełykowo-jelitowym ze względu na budowę sciany oraz
obecność w nim części bezgruczołowej i gruczołowej.
Rys. 17. Wnętrze \
ołądka konia: 1) przełyk, 2) wpust, Rys. 18. śołądek prze\
uwaczy: 1, 2) \
wacz,
3) worek ślepy \
oÅ‚Ä…dka, 4) dno, 5) część 3) czepiec, 4) ksiÄ™gi¸ 5) trawieniec,
odz
wiernikowa, 6, 7) krzywizna mniejsza 6) przełyk, 7) dwunastnica [8, s. 59]
i większa \
ołądka, 9, 10) odz
wiernik,
11) poczÄ…tek dwunastnicy [8, s. 162]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Prze\
uwacze majÄ… \
ołądek czterokomorowy. Składa się z: 3 przed\
ołądków  \
wacza,
czepca i ksiÄ…g oraz z \
ołądka właściwego  trawieńca. A
ączna pojemność \
ołądka
prze\
uwaczy wynosi 200 350 l.
śwacz, to największa z komór \
ołądka, połączona z przełykiem oraz kolejną komorą,
czepcem. Ma kształt lekko spłaszczonego wora podzielonego bruzdami. Na powierzchni
błony śluzowej \
wacza znajdujÄ… siÄ™ liczne brodawki \
waczowe, rozdrabniajÄ…ce pokarm.
śwacz nie zawiera gruczołów trawiennych, lecz bakterie, których enzymy rozkładają celulozę
oraz pierwotniaki  orzęski, biorące udział w przemianach węglowodanowo-białkowych.
Pojemność \
wacza u dorosłej krowy wynosi 160 l.
Czepiec to mała komora o kulistym kształcie, jego błona śluzowa ma charakterystyczne
zagłębienia  komórki czepcowe, przez co przypomina plaster miodu.
Księgi  ostatni z przed\
ołądków, równie\
niedu\
y, posiada błonę śluzową pokrytą
blaszkami, układającymi się jak otwarta ksią\
ka. Ujście czepcowo-księgowe ma połączenie
z ujściem przełyku w postaci rynienki czepca, która umo\
liwia przepływ pokarmów płynnych
z pominięciem \
wacza.
Trawieniec jest częścią gruczołową \
ołądka prze\
uwaczy i przypomina budowÄ… \
ołądek
zwierzÄ…t monogastrycznych.
Jelito cienkie jest najdłu\
szym odcinkiem układu pokarmowego, tworzonym przez
dwunastnicę u konia o długości 1 1,5 m, jelito czcze i biodrowe (zwane krętym) 17 28 m
u koni. Dwunastnica zawieszona jest na więzadłach, które łączą równie\
wÄ…trobÄ™ i \
ołądek
z grzbietową ścianą ciała. Pozostała część jelita cienkiego zawieszona jest na cienkiej
przezroczystej błonie  krezce, która pozwala całej masie jelit na znaczne ruchy. Krezka
stanowi równie\
rusztowanie dla nerwów i naczyń krwionośnych
Jelito jest bardzo pofałdowane, co nadaje mu du\
ą powierzchnię chłonną, którą
zwiększają liczne kosmki jelitowe, gęsto rozmieszczone na wewnętrznej powłoce jelita.
Ka\
dy z nich zawiera sieć naczyń krwionośnych włosowatych, wewnątrz tej sieci znajdują się
kapilary limfatyczne, do których przechodzą składniki pokarmu. Powierzchnię chłonną
zwiększa tak\
e, olbrzymia liczba ściśle do siebie przylegających cylindrycznych wyrostków
zwanych mikrokosmkami. W błonie śluzowej jelita cienkiego rozmieszczone są liczne
gruczoły wydzielające sok jelitowy, uczestniczący w trawieniu.
Do dwunastnicy uchodzą przewody 2 głównych gruczołów zaściennych  wątroby
i trzustki.
Wątroba to największy gruczoł organizmu zwierzęcego, w kształcie czworoboku,
podzielonego wcięciem na 3 płaty. Przez wnękę wątrobową wchodzą do wątroby tętnica, \
yła
wrotna i nerwy a uchodzi przewód \
ółciowy, który odprowadza \
ółć do woreczka
\
ółciowego. W woreczku \
ółciowym \
ółć zostaje zagęszczona, w wyniku usunięcia wody
i soli. Woreczek \
ółciowy nie występuje u konia. Mią\
sz wątroby składa się z beleczek
tworzonych przez komórki wątrobowe, które produkują \
ółć, pełnią funkcje filtru krwi,
neutralizujÄ… trucizny w niej zawarte.
Trzustka ma kształt nieregularny, zawiera gruczoły produkujące sok trzustkowy oraz
gruczoły wydzielania dokrewnego produkujące hormony: insulinę i glukagon.
Jelito grube zło\
one jest z jelita ślepego, okrę\
nicy i odbytnicy. Jelito grube stanowi
odcinek krótszy ni\
jelito cienkie (30-35% całego jelita). Śluzówka nie tworzy tu kosmków,
natomiast wytwarza grubą warstwę śluzu. Do jelita grubego przechodzą jedynie nie strawione
części pokarmu i du\
e ilości wody pochodzące z pokarmu i soków trawiennych.
Jelito ślepe u konia jest silnie rozwinięte, ma kształt rogala i du\
ą pojemność około 45 l,
podobnie jak \
ołądek prze\
uwaczy jest siedliskiem drobnoustrojów, umo\
liwiajÄ…cych
przyswajanie błonnika. Na zewnątrz, jelito ma charakterystyczne garby, a jego wewnętrzna
błona śluzowa, wyposa\
ona jest w kieszonki jelitowe, w których bytują drobnoustroje.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
OkrÄ™\
nica, to najdłu\
szy odcinek jelita grubego, jej budowa jest zró\
nicowana
w zale\
ności od gatunku zwierzęcia. U konia ma 6 7 m, pojemność 100 l i składa się
z 2 części: okrę\
nicy wielkiej przypominającej dwie nało\
one na siebie podkowy (pokład
górny i dolny) oraz prostego odcinka okrę\
nicy małej, która ma du\
o mniejszy przekrój
światła jelita. Okrę\
nica bydła jest gładka, zwinięta w płaską spiralę, u świń jest mocno
pofałdowana i ma kształt spirali rozciągniętej.
Odbytnica  ostatni odcinek układu pokarmowego, kończy się otworem odbytowym,
zaopatrzonym w silny zwieracz.
Rys. 19. Przewód pokarmowy bydła: 1) trawieniec, 2, 3) dwunastnica, 4) jelito czcze, 5) jelito biodrowe,
6) jelito ślepe, 7) pętla bli\
sza okrÄ™\
nicy, 8) błędnik okrę\
nicy, 9) okrÄ™\
nica wstępująca, 10) jelito
proste, 11) odbyt [8, s. 66]
Rys. 20. Schemat układu pokarmowego konia: 1) jama ustna, 2) gruczoły ślinowe, 3) przełyk, 4) \
ołądek,
5) jelito cienkie, 6) jelito ślepe, 7) okrę\
nica wielka, 8) okrÄ™\
nica mała, 9) jelito proste [12, s. 81]
Fizjologia trawienia
W układzie pokarmowym zachodzą procesy trawienia mechanicznego, biologicznego
i enzymatycznego. Trawienie mechaniczne zachodzi w jamie ustnej dzięki zębom i językowi
i ślinie. Trawienie biologiczne zachodzi w przed\
ołądkach prze\
uwaczy i jelicie ślepym
konia. Przebiega tam rozkład błonnika, którego ssaki nie trawią własnymi enzymami, przez
występującą, tam bogatą florę bakteryjną i pierwotniaki. Uszlachetnieniu podlega równie\

białko roślinne i następuje synteza witamin K i B.
W \
waczu, na zjedzonych roślinach rozwijają się masy symbiotycznych bakterii
i orzęsków. Trawią one celulozę (polisacharyd) rozło\
oną w ten sposób na kwasy tłuszczowe,
które są wchłaniane w \
waczu oraz czepcu do krwi. PowstajÄ…cy w \
waczu mocznik jest
wykorzystany do budowy substancji organicznych własnych ciał drobnoustrojów.
Zawartość \
wacza wraca jeszcze raz do jamy gębowej dla dokładnego prze\
ucia
i ponownie połknięta, trafia przez rynienkę przełykową, zbudowaną z dwóch fałd błony
śluzowej, do ksiąg, a potem do trawieńca, w którym odbywa się trawienie enzymatyczne
i który budową i funkcjami przypomina \
ołądek jednokomorowy innych ssaków.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Trawienie enzymatyczne
W funkcjonowaniu układu pokarmowego zwierząt, mo\
na wyró\
nić trzy etapy:
pobieranie pokarmu, trawienie i wchłanianie. Pasza pobrana, rozdrobniona i naśliniona
w jamie ustnej, a u prze\
uwaczy wstępnie strawiona w przed\
ołądkach, trafia do dalszych
odcinków układu pokarmowego. Tam podlega trawieniu enzymatycznemu.
Trawienie enzymatyczne to hydrolityczny rozkład, z udziałem enzymów trawiennych,
wielkocząsteczkowych substancji pokarmowych: węglowodanów, białek, tłuszczów, wody,
witamin i soli mineralnych, na drobnocząsteczkowe, które są wchłaniane przez błony
komórkowe i przyswajane przez organizm.
Właściwe trawienie enzymatyczne zachodzi w \
ołądku (równie\
w trawieńcu) i jelitach,
za pomocą enzymów soków trawiennych: \
ołądkowego, jelitowego i trzustkowego.
W soku trawiennym \
ołądka występują:
- pepsyna  enzym proteolityczny rozkładający białka do wielkocząsteczkowych
peptydów,
- podpuszczka  występuje tylko u młodych ssaków  ścina białko mleka  kazeinę
w parakazeinian wapnia,
- kwas solny  produkowany przez komórki okładzinowe,
- lipaza \
ołądkowa rozkładająca tłuszcze będące w postaci emulsji (tłuszcze mleka) do
glicerolu i wy\
szych kwasów tłuszczowych.
Po przejściu przez \
ołądek częściowo strawiony pokarm dostaje się do bardzo długiego
jelita cienkiego, którego pierwszym odcinkiem jest dwunastnica. Tu ulega rozkładowi pod
wpływem soków jelitowych oraz soku trzustkowego, wspomaganych działaniem \
ółci
z wÄ…troby, gromadzonej w woreczku \
ółciowym. Substancje te mieszają się w jelicie cienkim
z pokarmem i uzupełniają trawienie rozpoczęte w jamie ustnej i \
ołądku.
śółć nie zawiera enzymów trawiennych, ale ma odczyn zasadowy. Jest głównym
czynnikiem zobojętniającym kwaśną papkę pokarmową, poniewa\
enzymy trawienne
zarówno trzustki, jak i ściany jelita nie działają w odczynie kwaśnym. Główny składnik \
ółci
 sole kwasów \
ółciowych  działają emulgująco na tłuszcze, co ułatwia działanie lipaz.
Sok trzustkowy, dostaje siÄ™ do dwunastnicy przewodem trzustkowym, zawiera enzymy
hydrolizujące białka, tłuszcze, kwasy nukleinowe i węglowodany.
Enzymy trawienne - proteazy (trypsyna, chymotrypsyna) doprowadzajÄ… do rozpadu
du\
ych cząsteczek białka na mniejsze (peptydy), peptydazy (karboksypeptydaza,
aminopeptydaza) odczepiają drobniejsze cząstki rozkładając dwu- i trójpeptydy do
aminokwasów, które są wchłaniane w drodze aktywnego transportu do naczyń włosowatych,
wędrują do wątroby na krótki okres magazynowania, a następnie są przenoszone do
wszystkich komórek organizmu.
Nukleazy  hydrolizują wiązania pomiędzy nukleotydami w kwasach nukleinowych.
Lipazy  rozkładają wiązania estrowe tłuszczów do glicerolu i kwasów tłuszczowych,
kwasy tłuszczowe o krótkich łańcuchach ulegają wchłonięciu, przenikając przez ściany
naczyń włosowatych limfatycznych.
Cukry zło\
one (wielocukry  węglowodany) trawione są do cukrów prostych. Skrobia
(występująca w roślinach) i glikogen (cukier zwierzęcy) do maltozy, dzięki działaniu
amylazy.
Dwucukry: sacharoza do glukozy i fruktozy, laktoza (cukier mleka) do glukozy
i galaktozy, maltoza do 2 cząsteczek glukozy. Dzieje się to przy pomocy enzymów,
odpowiednio: sacharazy, laktazy i maltazy.
Wchłanianie (absorpcja) jest procesem zło\
onym, przebiegającym częściowo w drodze
dyfuzji i częściowo dzięki aktywnemu transportowi, do naczyń limfatycznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Jelitowe naczynia limfatyczne przenoszą strawione składniki pokarmowe do du\
ego
przewodu piersiowego, a następnie do \
yły obojczykowej. W ten sposób proste składniki
pokarmowe rozprowadzane są do tkanek i narządów.
Część wody zawartej w jelicie jest wchłaniana w jelicie cienkim, jednak większość
w okrÄ™\
nicy. W wyniku tego w okrÄ™\
nicy następuje zagęszczenie nie strawionych resztek
pokarmowych. Bakterie jelitowe syntetyzują niektóre witaminy i inne składniki, które są
wchłaniane do krwi. U zwierząt roślino\
ernych nie strawiony w poprzednich odcinkach jelita
pokarm (o du\
ej zawartości celulozy) zostaje częściowo rozło\
ony dzięki enzymom bakterii
zasiedlajÄ…cych jelito grube i uczestniczÄ…cych w produkcji witamin B i K. Zjawisko to
występuje w znacznym stopniu u konia.
Materiał pozostały po strawieniu i wchłonięciu w jelicie cienkim przechodzi do
okrÄ™\
nicy, pozbawiony ju\
większości składników od\
ywczych, lecz ma jeszcze konsystencjÄ™
płynną, poniewa\
znajduje się w nim pewna ilość wody, pochodząca z soku trzustkowego
i \
ółci. Na przejście przez okrę\
nicÄ™ i odbytnicÄ™ nie strawione resztki pokarmu potrzebujÄ… od
12 do 24 godzin, końcowym produktem jest kał, który zawiera nie strawione resztki
pokarmowe, pewne substancje wydzielone przez organizm, jak barwniki \
ółciowe i ogromną
ilość bakterii.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Ile i jakie rodzaje zębów ma koń, krowa i świnia?
2. Na czym polega trawienie mechaniczne i biologiczne?
3. Czym charakteryzuje się budowa poszczególnych odcinków układu pokarmowego?
4. Jakie funkcje pełnią kolejne odcinki układu pokarmowego?
5. Jaką rolę pełnią gruczoły zaścienne  wątroba i trzustka?
6. Czym charakteryzują się składniki pokarmowe?
7. Jakie są podstawowe enzymy trawiące białka, węglowodany i tłuszcze?
8. Jakie cechy charakterystyczne ma układ pokarmowy konia?
9. Jakie procesy zachodzą w jelicie ślepym u konia?
10. Jaki związek ma budowa układu pokarmowego konia z występowaniem kolek?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Porównaj budowę \
ołądka jednokomorowego i wielokomorowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący budowy układu pokarmowego,
2) wypisać cechy \
ołądka jednokomorowego na małych, białych karteczkach, jedna cecha
na jednej karteczce,
3) wypisać cechy \
ołądka prze\
uwaczy na małych, \
ółtych karteczkach, jedna cecha na
jednej karteczce,
4) wymieszać wszystkie karteczki,
5) posegregować karteczki w następujący sposób: na jeden stosik kartki białe i \
ółte,
zawierajÄ…ce podobne cechy obu \
ołądków, zaokrąglić no\
yczkami rogi karteczek,
6) uło\
yć osobno na osobne stosiki, kartki białe i \
ółte, które nie zawierają cech
podobieństwa obu \
ołądków,
7) przykleić karteczki na arkusz zawierający porównanie i przypiąć arkusz do tablicy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
8) przeczytać najpierw cechy ró\
niÄ…ce oba \
ołądki, póz
niej cechy wspólne,
9) ocenić wykonaną pracę,
10) sporządzić notatkę z ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- tablica, karton A1,
- małe kolorowe kartki,
- kolorowe mazaki,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca budowy układu pokarmowego.
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj części układu pokarmowego ró\
nych gatunków zwierząt.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1. przeczytać materiał nauczania dotyczący układu pokarmowego,
2. obejrzeć na rysunkach części układu pokarmowego ró\
nych gatunków zwierząt,
3. rozpoznać na rysunkach części układu pokarmowego krowy, konia i świni,
4. obejrzeć i rozpoznać narządy w postaci eksponatów naturalnych lub modeli,
5. sporządzić notatkę z ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- ilustracje układów pokarmowych ró\
nych gatunków zwierząt,
- modele i eksponaty naturalne narządów wewnętrznych,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca układu pokarmowego.
Ćwiczenie 3
Nazwij części układu pokarmowego na schemacie. Opisz ich budowę.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przykleić razem z kolegami z grupy karteczki z nazwami do poszczególnych części na
schemacie budowy układu,
2) opisać budowę tych części i przykleić ją na schemacie,
3) wywiesić schematy na tablicy,
4) obejrzeć prace innych grup,
5) ocenić prawidłowość sporządzonego schematu,
6) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- blokowy schemat budowy układu pokarmowego na kartonie A1,
- klej, tablica,
- literatura z rozdziału 7 poradnika dotycząca układu pokarmowego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Ćwiczenie 4
Określ funkcje poszczególnych części układu pokarmowego konia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wpisać nazwy poszczególnych części układu pokarmowego na schemacie jego budowy,
2) dopasować kartki z wypisaną charakterystyką ich funkcji,
3) wywiesić schematy na tablicy i obejrzeć prace innych grup,
4) ocenić prawidłowość sporządzonego schematu,
5) sporządzić notatkę z wykonanego
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- blokowy schemat budowy układu pokarmowego na kartonie A1,
- opisy funkcji poszczególnych części układu pokarmowego na karteczkach,
- tablica,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca układu pokarmowego.
Ćwiczenie 5
Określ działanie enzymów na określone składniki pokarmowe.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygotować kartoniki z nazwami składników pokarmowych,
2) przypiąć kartoniki do tablicy,
3) dopasować otrzymane od nauczyciela kartoniki z nazwami enzymów do składników
pokarmowych, na które działają,
4) wypisać części składowe, jakie powstaną po działaniu enzymów,
5) obejrzeć prace innych grup,
6) wziąć udział w dyskusji,
7) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- tablica korkowa lub magnetyczna,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca enzymów trawiennych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować budowę układu pokarmowego
podstawowych gatunków zwierzÄ…t inwentarskich? ð ð
2) określić ró\
nice między budową układów pokarmowych
prze\
uwaczy, konia i Å›wini? ð ð
3) rozpoznać części układu pokarmowego i umiejscowić je na
\
ywym zwierzÄ™ciu? ð ð
4) uzasadnić powody kÅ‚opotów trawiennych koni? ð ð
5) wymienić skÅ‚adniki pokarmowe i okreÅ›lić ich cechy? ð ð
6) okreÅ›lić funkcje trawienne części ukÅ‚adu pokarmowego? ð ð
7) określić działanie enzymów trawiennych na określone
skÅ‚adniki pokarmowe? ð ð
8) wyjaÅ›nić znaczenie gruczołów zaÅ›ciennych? ð ð
9) wyjaśnić przebieg i znaczenie trawienia mechanicznego,
biologicznego i enzymatycznego? ð ð
10) określić ró\
nice w funkcjach układów pokarmowych
prze\
uwaczy i monogastrycznych? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
4.4. Budowa i funkcjonowanie układu
4.4.1. Materiał nauczania
Układ rozrodczy
Samcze narządy płciowe
U samców podstawowymi składnikami układu rozrodczego są:
- gruczoły rozrodcze męskie (jądra), w których produkowane są komórki rozrodcze
(plemniki) i samcze hormony płciowe,
- drogi wyprowadzające nasienie (nasieniowód),
- gruczoły dodatkowe (gruczoł krokowy, parzyste gruczoły pęcherzykowe i opuszkowo-
cewkowe),
- narzÄ…d kopulacyjny (prÄ…cie) umo\
liwiający przeniesienie plemników do ciała samicy.
JÄ…dro i najÄ…drze
Jądro jest narządem wytwarzającym komórki płciowe  plemniki. Oba jądra umieszczone
są w worku mosznowym. Poło\
enie jÄ…der w mosznie zapewnia im mniejsze ni\
wewnÄ…trz
jamy brzusznej wahania ciśnienia i ni\
szÄ… temperaturÄ™.
Jądro ma kształt spłaszczonej elipsoidy, mo\
na w nim wyró\
nić zrąb i mią\
sz. W zrębie
biegną naczynia krwionośne i chłonne doprowadzające do płacików składniki od\
ywcze,
a zbierajÄ…ce niepotrzebne ju\
produkty przemiany materii oraz nerwy kontrolujÄ…ce jego pracÄ™.
ZrÄ…b stanowi rusztowanie dla miÄ…\
szu, który dzieli się na płaciki. W ich skład wchodzą cewki
(kanaliki) nasieniotwórcze kręte, które przechodzą w cewki proste, łączą się ze sobą, tworząc
sieć jądra.
Jądra wytwarzają plemniki i hormony płciowe. Proces wytwarzania plemników zwany
jest spermatogenezą. Komórki płciowe spermatogonia,  będące obok komórek podporowych
głównym składnikiem ściany cewek krętych  dzielą się i dojrzewają, potem przechodzą
przez etap spermatocytów I i II rzędu, następnie spermatyd, a\
w końcu (po podziale
redukcyjnym) stajÄ… siÄ™ plemnikami.
Oprócz plemników jądro produkuje równie\
androgeny (głównie testosteron)  samcze
hormony płciowe odpowiedzialne za wzrost i rozwój zewnętrznych narządów płciowych oraz
wtórnych cech płciowych.
Do górnej krawędzi jądra przylega fajkowatego kształtu najądrze. Powstało z przewodów
wyprowadzających i łączących się w jeden przewód. Tu plemniki są magazynowane
i dojrzewają. Najądrze przechodzi w nasieniowód, którego funkcją jest dalszy transport
samczych komórek płciowych. W tym miejscu nasieniowód wchodzi w skład powrózka
nasiennego, wraz z naczyniami krwionośnymi i chłonnymi, nerwami oraz mięśniem
dz
wigaczem jÄ…dra.
Nasienie składa się z plemników i innych substancji, które nadają mu objętość, od\
ywiajÄ…
plemniki w trakcie przemieszczania się, pobudzają ich ruchy. Jednym z narządów
wydzielających składniki nasienia są parzyste gruczoły pęcherzykowe. Ich wydzielina jest
bogata w enzymy, fruktozę oraz kwas cytrynowy i witaminę C. Ujścia gruczołów
pęcherzykowych wpadają do baniek nasieniowodów. Następnie nasieniowody łączą się
w przewód wytryskowy, który z cewką moczową tworzy końcową, wspólną drogę układu
moczowego i rozrodczego, przewód moczowo-płciowy. Do przewodu wytryskowego mają
ujścia: gruczoł krokowy (sterczowy) oraz parzyste gruczoły opuszkowo-cewkowe.
Wydzielina tych gruczołów zawiera ró\
ne składniki, które są niezbędne do prawidłowego
funkcjonowania plemników.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
PrÄ…cie
Prącie przebiega od kości kulszowych do okolic pępka. Składa się z korzenia (nasady),
trzonu oraz z części końcowej, zwanej \
ołędzią.
Narząd ten tworzą dwa ciała jamiste przedzielone ciałem gąbczastym. Ciała jamiste
składają się, z jamek wypełniających się krwią podczas wzwodu. Tętnice doprowadzające
krew do prącia rozszerzają się wtedy, a odpływ krwi zostaje zahamowany, poprzez ucisk
rozszerzonych jamek na \
yły. To powoduje, \
e ciała jamiste sztywnieją i następuje wzwód.
W środku prącia znajduje się otaczające cewkę moczową ciało gąbczaste. W przeciwieństwie
do ciał jamistych ta część narządu nie sztywnieje, a cewka moczowa pozostaje dzięki temu
dro\
na. Koniec tego organu, czyli \
ołądz
, jest pokryty fałdem skóry  napletkiem,
przykrywającym ujście zewnętrzne cewki moczowej.
Rys. 21. Układ rozrodczy i wydalniczy ogiera: 1) nerka, 2) pęcherz moczowy, 3) nasieniowod, 4) najądrze,
5) prącie, 6) jądro, 7) cewka moczowa, 8) gruczoły dodatkowe, 9) prostnica, 10) odbyt [12, s. 109]
Samicze narządy płciowe
Do samiczych narządów płciowych, nale\
ą parzyste gruczoły płciowe  jajniki, drogi
wyprowadzające komórki płciowe samicze (komórki jajowe)  parzyste jajowody oraz
macica, pochwa i srom. Jajniki mają kształt owalny, bądz
fasolowaty, umocowane są do ścian
miednicy i sąsiednich narządów za pomocą krezki jajnikowej.
Głównymi częściami jajnika są kora i rdzeń. W tej pierwszej znajdują się pęcherzyki
pierwotne zawierające komórki jajowe. W chwili osiągnięcia dojrzałości płciowej samicy
tworzą pęcherzyki dojrzewające, a te przechodzą w dojrzałe pęcherzyki jajnikowe
(pęcherzyki Graafa). U krowy i klaczy dojrzewa zwykle jeden pęcherzyk, na jednym
z jajników, u świni kilkanaście na obu jajnikach. W momencie, kiedy pęka pęcherzyk Graafa
uwalnia komórkę jajową, która przeszła ju\
podział redukcyjny i zawiera połowę
chromosomów. Moment takiego pęknięcia nazywa się jajeczkowaniem (owulacją).
Jajowody transportują komórkę jajową do macicy. Pierwszą częścią jajowodu jest lejek,
obejmujący jajnik swymi strzępkami. Wychwycona przez strzępki komórka jajowa wędruje
do bańki jajowodu, gdzie następuje zwykle zapłodnienie. Zapłodnione jajo (zygota) wędruje
następnie przez ujście maciczne jajowodu do macicy.
Macica w przeciwieństwie do jajnika i jajowodu jest narządem pojedynczym. Le\
y
w miednicy między pęcherzem moczowym a odbytnicą. Jajowody wpadają do jej rogów,
które schodzą się, w rozszerzonej części macicy, tworząc jej trzon, zwę\
ający się ku dołowi
w szyjkę macicy. Szyjka objęta jest od dołu przez pochwę. Podobnie jak w przypadku jajnika,
macica zawieszona jest w miednicy za pomocą więzadeł utrzymujących ją w miarę stałym
poło\
eniu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Ściana macicy i jajowodów składa się z trzech głównych warstw: błony surowiczej
(zewnętrznej), mięśniowej (środkowej) i śluzowej (wewnętrznej). Po jajeczkowaniu
(w środku cyklu płciowego) błona śluzowa przygotowuje się na przyjęcia zapłodnionego jaja.
Przedłu\
eniem pochwy, jej przedsionkiem, jest zatoka moczowo-płciowa, będąca
równie\
ujściem cewki moczowej. Końcowy odcinek układu rozrodczego samicy nazywany
jest sromem. SzparÄ™ sromu zamykajÄ… wargi sromowe. Odpowiednikiem prÄ…cia jest le\
Ä…ca
w dolnym spojeniu Å‚echtaczka.
Rys. 22. Układ rozrodczy i wydalniczy klaczy: 1) nerka, 2) jajnik, 3) macica, 4) moczowód, 5) pęcherz
moczowy, 6) wymiÄ™, 7) cewka moczowa, 8) szyjka macicy, 9) prostnica, 10) pochwa, 11) odbyt,
12) przedsionek pochwy, 13) srom [12, s. 110]
Dojrzałość płciowa i rozpłodowa
W momencie osiągnięcia dojrzałości płciowej gonady zwierząt zaczynają produkować
komórki rozrodcze i hormony płciowe. Pojawia się popęd płciowy. Samce i samice nabierają
charakterystycznych dla płci cech fizjologicznych i eksterierowych, dzięki określonym dla
płci hormonom (u samców  androgeny, u samic  estrogeny).
W tym okresie zwierzęta nie mogą jeszcze zostać u\
yte do rozpłodu, poniewa\
wciÄ…\

intensywnie rosnÄ….
Dojrzałość rozpłodowa, to okres, kiedy oprócz dojrzałości płciowej osiągną dojrzałość
fizycznÄ…, wystarczajÄ…cÄ… na to, \
eby bez uszczerbku dla zdrowia i rozwoju swojego oraz
potomstwa, wydać je na świat.
Dojrzałość płciowa i rozpłodowa występuje u poszczególnych gatunków w ró\
nym
okresie.
Dojrzałość płciowa:
jałówki  6 9 miesięcy,
buhaje  8 12 miesięcy,
klacze  12 18 miesięcy,
ogiery  23 27 miesięcy,
loszki  6 7 miesięcy,
knury  7 10 miesięcy.
Dojrzałość rozpłodowa:
jałówki  16 18 miesięcy,
buhaje  14 16 miesięcy,
klacze  36 48 miesięcy,
ogiery  30 36 miesięcy,
loszki  9 12 miesięcy,
knury  10 12 miesięcy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Cykl płciowy występuje tylko u samic, jest to regularnie powtarzające się dojrzewanie
komórek rozrodczych. U krów, loch i klaczy trwa średnio 20 22 dni i w tym samym rytmie
powtarza się krótki okres pobudliwości płciowej zwany rują.
W cyklu, mo\
na rozró\
nić dwie fazy: pęcherzykową i ciałka \
ółtego.
W fazie pęcherzykowej, pod wpływem gonadotropowego hormonu przysadki mózgowej
 folikulotropiny (FSH), w zale\
ności od plenności gatunku dojrzewa charakterystyczna dla
niego liczba pęcherzyków jajnikowych. U krowy i klaczy 1 (rzadko 2), u loch kilkanaście.
Dojrzały pęcherzyk Graafa wytwarza estrogeny, które powodują powiększenie gruczołów
macicznych i nabłonka pochwy oraz rozpulchnienie błony śluzowej macicy. W szczytowym
okresie dojrzałości pęcherzyka, wydzielany jest inny hormon gonadotropowy przysadki 
hormon luteinizujący (LH) i największa w cyklu ilość estrogenów.
Następuje jajeczkowanie (owulacja): pęcherzyk pęka i wydostaje się z niego komórka
jajowa, która dostaje się do jajowodu, gdzie mo\
liwe jest w tym momencie zapłodnienie.
Pojawiają się zewnętrzne objawy w postaci rui.
Wiele objawów rui jest podobnych u samic wszystkich gatunków: podniecenie, niepokój,
spadek apetytu, większy lub mniejszy obrzęk sromu, zaczerwienienie, wilgotność
i połyskliwość ścian warg sromowych, wydawanie charakterystycznego głosu (porykiwanie
u krów, hukanie u loch, r\
enie u klaczy), spokojne stanie w obecności samca. Oprócz tego
u krów tolerancja na obskakiwanie przez inne krowy, a tak\
e obskakiwanie ich, obni\
enie
wydajności mleka, obfity wyciek przejrzystego, bardzo ciągliwego śluzu, zwisającego
w kształcie sopla. U klaczy otwieranie i zamykanie warg sromowych zwane błyskaniem
(łyskanie), rozstawianie kończyn tylnych, wydzielanie małych ilości moczu ze śluzem,
podnoszenie i odstawianie ogona, u loch odruch tolerancji (spokojne stanie przy nacisku na
grzbiet). Ruja dla ka\
dego gatunku ma swoją swoistą nazwę: latowanie lub gonienie u krów,
hukanie u loch, grzanie u klaczy.
Ruja u samic trwa odpowiednio:
- u krowy  10 18 godzin,
- u klaczy  2 14 dni,
- u lochy  2 3 dni.
Po owulacji w miejsce pękniętego pęcherzyka powstaje ciałko \
ółte, produkujące hormon
opiekuńczy cią\
y (progesteron), który hamuje wydzielanie hormonów gonadotropowych.
W przypadku ciÄ…\
y poziom progesteronu utrzymuje się i jego obecność w płynach
ustrojowych samicy jest dowodem ciÄ…\
y. Je\
eli nie dojdzie do zapłodnienia, to w ostatnich
dniach cyklu rozpoczyna się produkcja prostaglandyny, która likwiduje ciałko \
ółte.
Wydzielanie progesteronu ustaje i cykl powtarza siÄ™ od nowa.
Zapłodnienie
U pokrytej w okresie rui samicy, przez kopulację lub inseminację, w sposób naturalny lub
sztuczny, dochodzi w jajowodzie do zapłodnienia. Połączone, komórka jajowa i plemnik,
tworzą zygotę, która bardzo szybko zaczyna się dzielić. W ten sposób powstaje zarodek.
Zdolność do zapłodnienia po owulacji u klaczy jest bardzo krótka, trwa, bowiem tylko do
4 godzin, ale u krów odwrotnie, często zostają one zapłodnione w momencie, gdy ruja ju\

zanika.
CiÄ…\
a
Pierwszym objawem ciÄ…\
y jest brak rui. CiÄ…\
a rozpoczyna się od momentu zapłodnienia
i trwa do momentu porodu. W jej trakcie, mo\
na wyró\
nić dwa okresy: zarodkowy
(embrionalny) i płodowy.
Okres zarodkowy trwa od zapłodnienia do momentu wytworzenia błon płodowych. Okres
płodowy następuje po okresie zarodkowym i trwa do porodu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Zarodek w poczÄ…tkowej fazie od\
ywia siÄ™ substancjami od\
ywczymi pochodzÄ…cymi
z cytoplazmy komórki jajowej, w momencie wszczepienia się w błonę macicy wydzieliną
gruczołów macicznych. Z komórek zarodka na granicy z błoną macicy powstaje zewnętrzna
błona płodowa  kosmówka, wokół zarodka druga błona płodowa  owodnia a między nimi
omocznia. W następnym okresie cią\
y powstaje Å‚o\
ysko, z kosmówki i warstwy błony
śluzowej macicy, która się z nią styka.
Za pomocÄ… Å‚o\
yska powstały z zarodka płód od\
ywia siÄ™, oddycha i usuwa swoje
produkty przemiany materii. A
o\
ysko nie dopuszcza do wnikania do płodu drobnoustrojów
i trucizn. Płód wytwarza własny układ krą\
enia, który nie ma bezpośredniego połączenia
z krwiobiegiem matki. Krew matki i płodu nie mieszają się. Składniki pokarmowe i tlen
dostają się z krwiobiegu matki do krwiobiegu płodu dzięki zjawiskom dyfuzji przez błony
półprzepuszczalne naczyń krwionośnych matki i płodu, stykających się ze sobą w ło\
ysku. TÄ…
drogą usuwany jest dwutlenek węgla i produkty przemiany materii płodu.
Poród
Zakończeniem cią\
y jest poród  wydalenie z dróg rodnych samicy, dojrzałego do
samodzielnego \
ycia i dalszego rozwoju oseska.
Pierwszymi objawami zbli\
ajÄ…cego siÄ™ porodu jest nabrzmienie wymienia i pojawienie
siÄ™ siary, rozluz
nienie więzadeł krzy\
owo-miednicowych, obwiśnięcie brzucha, obrzęk
i wydłu\
enie się warg sromowych, wyciek z nich śluzu. Tu\
przed porodem występuje silny
niepokój, spoglądanie do tyłu na swoje boki, wstawanie, kładzenie się, klacze krą\
Ä… po
boksie, wymachują ogonem, bardzo mocno się pocą, lochy ścielą gniazdo. W momencie
pojawienia się bólów porodowych, wywołanych rytmicznymi skurczami macicy i tłoczni
brzusznej (pod wpływem hormonu oksytocyny), błony płodowe wypełnione płynami
płodowymi napierają i otwierają końcowe drogi rodne: szyjkę macicy, pochwę i srom. Po
rozwarciu szyjki macicy, pękają błony płodowe i płód jest wypierany na zewnątrz.
U klaczy i krowy płód przyjmuje specyficzne poło\
enie: główkowe, bądz
pośladkowe.
Przy poło\
eniu główkowym, najpierw pokazuje się jedna nó\
ka, potem druga, następnie pysk
i główka. Ciało płodu przybiera kształt klina. Przy tym poło\
eniu nó\
ki majÄ… ustawione
podeszwy kopytek (raciczek) do dołu. Przy uło\
eniu pośladkowym trochę mniej korzystnym
(poród trwa dłu\
ej), podeszwy kończyn tylnych zwrócone są do góry. Po dalszej serii
skurczów zostaje wydalone ło\
ysko.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Z jakich części zbudowany jest układ rozrodczy samicy i samca?
2. Z jakich części zbudowany jest jajnik i jądro?
3. W jaki sposób powstają komórki rozrodcze?
4. Jaki ma przebieg cykl płciowy samic?
5. Jaka jest budowa komórki jajowej i plemnika?
6. Jak przebiega proces kopulacji?
7. Jakie funkcje pełnią błony płodowe?
8. Jaka jest budowa Å‚o\
yska?
9. Jaki jest przebieg ciÄ…\
y?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj części układu rozrodczego samca i samicy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący układu rozrodczego,
2) obejrzeć ilustracje przedstawiające części układu rozrodczego samca,
3) rozpoznać na rysunkach bez podpisów i nazwać części układu rozrodczego samca,
4) powtórzyć czynności z ilustracjami układu rozrodczego samicy,
5) ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia,
6) sporządzić notatkę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- atlasy anatomiczne zwierzÄ…t,
- ilustracje układu rozrodczego samca i samicy,
- plansze lub modele układów rozrodczych,
- literatura z rozdziału 7 poradnika dotycząca układu rozrodczego.
Ćwiczenie 2
Porównaj fizjologię rozmna\
ania ró\
nych gatunków samic.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący rozmna\
ania,
2) sporządzić zestawienie porównujące klacze, krowy, lochy pod względem fizjologii
rozmna\
ania: wieku uzyskiwanej dojrzałości płciowej i rozpłodowej, długości trwania
cyklu płciowego i rui, czasu trwania cią\
y i porodu,
3) określić cechy podobne, podkreślając je,
4) przeczytać najpierw cechy wspólne, póz
niej cechy ró\
niące poszczególne gatunki od siebie,
5) wysłuchać porównań innych kolegów i wziąć udział w dyskusji,
6) sporządzić notatkę z ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- tablica,
- karton A1,
- małe kolorowe kartki,
- kolorowe mazaki,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca rozmna\
ania.
Ćwiczenie 3
Rozpoznaj objawy rui oraz porównaj je u samic ró\
nych gatunków zwierząt.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygotować się do zgadywanki (ustalić zestaw 20 pytań z zakresu cyklu płciowego,
Å‚Ä…cznie z odpowiedziami), wykorzystujÄ…c przez
rocza i ilustracje,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
2) wybrać w grupie lidera,
3) naradzić się w grupie i podać prawidłową odpowiedz
na zadane przez lidera innej grupy
pytania,
4) skreślić z listy swojej grupy pytania, które ju\
wystąpiły,
5) uczestniczyć w podliczeniu wyników po kolejnych pięciu rundach,
6) dopasować wraz z kolegami z grupy, cechy rui do samic określonego gatunku,
7) umieścić w środku kartonu A1, nazwę samicy a wokół niej wpisać objawy rui, najbli\
ej
te, które są charakterystyczne dla gatunku w okresie nasilonej rui,
8) zawiesić mapę na tablicy,
9) porównać wykonanie map,
10) ocenić wykonanie, podkreślając na zielono popełnione przez kolegów błędy,
11) sporządzić notatkę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- karton A1,
- kolorowe mazaki,
- tablica korkowa lub magnetyczna,
- ilustracje i przezrocza obrazujÄ…ce zachowanie samic w czasie rui,
- rzutnik,
- literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca rozrodu.
Ćwiczenie 4
Rozpoznaj objawy ciÄ…\
y i zbli\
ajÄ…cego siÄ™ porodu u klaczy i krowy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący cią\
y,
2) sprawdzić w dokumentacji terminy porodów klaczy z
rebnych,
3) określić zachowanie i wygląd klaczy na okólniku i w trakcie przepędzania,
4) sprawdzić stan wymienia, okolic krzy\
a i sromu,
5) określić w jakim okresie cią\
y sÄ… klacze,
6) porównać z oceną kolegów,
7) sporządzić notatkę z ćwiczenia,
8) powtórzyć czynności, w oborze z krowami,
9) ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia,
10) sporządzić notatkę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- dokumentacja dotycząca terminów porodu klaczy i krów,
- klacz,
- krowa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) okreÅ›lić części ukÅ‚adu rozrodczego samicy i samca? ð ð
2) okreÅ›lić cechy budowy jajnika i jÄ…dra? ð ð
3) scharakteryzować przebieg cyklu pÅ‚ciowego? ð ð
4) scharakteryzować działanie hormonów regulujących przebiegiem cyklu
pÅ‚ciowego? ð ð
5) rozpoznać objawy rui u krowy, klaczy i lochy? ð ð
6) określić funkcje błon płodowych i budowę ło\
yska? ð ð
7) rozpoznać objawy zbli\
ajÄ…cego siÄ™ porodu u krowy, klaczy i lochy? ð ð
8) scharakteryzować przebieg cią\
y? ð ð
9) rozpoznać objawy porodu? ð ð
10) scharakteryzować przebieg porodu? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
4.5. Budowa i funkcjonowanie układu dokrewnego i nerwowego
4.5.1. Materiał nauczania
Gruczoły dokrewne
Gruczoły dokrewne produkują hormony wydzielane do krwi. Są to gruczoły wydzielania
wewnętrznego. Hormony  produkty wytworzone w gruczole dokrewnym, regulują
aktywność ró\
nych komórek, a przez to czynność narządów lub nawet całego organizmu.
Hormony wydzielane są bezpośrednio do krwi i są transportowane przez naczynia
krwionośne (tętnice) do tkanek i narządów, w których są potrzebne. Na działanie hormonów
wra\
liwe są tylko te komórki, które posiadają receptory dla danego hormonu. Gruczoły
dokrewne nie mają przewodów wyprowadzających, natomiast są wyposa\
one w gęstą sieć
naczyń włosowatych. Wiele hormonów jest wytwarzanych w ró\
nych innych miejscach,
w ścianie przewodu pokarmowego, dróg oddechowych, narządu moczowego  są to hormony
tkankowe.
Wśród gruczołów dokrewnych wyró\
nia się następujące: przysadka mózgowa, tarczyca,
przytarczyce, szyszynka, nadnercza, trzustka, gonady samcze i samicze  jÄ…dra i jajniki.
Przysadka mózgowa posiada dwie części, gruczołową i nerwową, część gruczołowa
produkuje hormony a nerwowa gromadzi hormony z podwzgórza i wyprowadza je do krwi.
Cześć gruczołowa przysadki wydziela:
- hormon wzrostu regulujÄ…cy wzrost organizmu  somatotropinÄ™,
- prolaktynÄ™ pobudzajÄ…cÄ… wytwarzanie mleka,
- hormony tropowe, które wpływają na inne gruczoły dokrewne: tyreotropina (TSH) na
tarczycÄ™, kortykotropina (ACTH) na nadnercza, gonadotropiny  hormon
folikulotropowy (FSH) i luteinizujÄ…cy (LH) na jajniki i jÄ…dra.
Cześć nerwowa przysadki gromadzi i wydala:
- oksytocynę pobudzającą skurcz mięśniówki macicy w czasie porodu, a komórki
mięśniowo-nabłonkowe pęcherzyków mlecznych wymienia, w trakcie doju,
- wazopresynę regulującą ciśnienie krwi i poziom wody w organizmie.
Tarczyca wydziela hormony tarczycowe:
- tyroksynę i trójjodotyroninę, które wpływają na przemianę materii, wzrost zwierzęcia,
funkcjonowanie układu nerwowego i gruczołów płciowych,
- kalcytoninÄ™ regulujÄ…cÄ… poziom wapnia we krwi (obni\
a poziom wapnia do wartości
prawidłowych, gdy jest on podwy\
szony).
Przytarczyce  wydzielajÄ… parathormon (PTH) utrzymujÄ…cy odpowiedni poziom wapnia
i fosforu we krwi w płynach ustrojowych.
Szyszynka jest przekształconą w mały gruczoł dokrewny częścią ośrodkowego układu
nerwowego, produkuje hormon melatoninę, hamujący wydzielanie hormonów
gonadotropowych, regulujÄ…cy rytm dobowy organizmu.
Nadnercza wydzielajÄ…:
- adrenalinę  hormon wpływający na układ krą\
enia i zwiększający poziom cukru we
krwi (antagonista insuliny),
- kortyzon uczestniczący w przystosowaniu zwierzęcia do reakcji na czynniki środowiska,
- aldosteron regulujÄ…cy gospodarkÄ™ mineralnÄ… ustroju.
- Trzustka wydziela:
- insulinÄ™  obni\
ajÄ…cÄ… poziom cukru we krwi,
- glukagon  przeciwdziałający obni\
eniu poziomu cukru poni\
ej wartości prawidłowych
(działa antagonistycznie do insuliny),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Gonady samicze (jajniki) wydzielajÄ…:
- estrogeny  kontrolujące cykle płciowe, płodność i przebieg cią\
y,
- progesteron  hormon ciałka \
ółtego  który przygotowuje błonę śluzową macicy do
przyjęcia płodu, hamuje rozwój pozostałych pęcherzyków jajnikowych, pobudza rozwój
gruczołu mlekowego,
- relaksynÄ™  wydzielanÄ… przed porodem, rozluz
niającą więzadła krzy\
owo-miednicze.
Gonady samcze (jÄ…dra) wydzielajÄ… androgeny (testosteron i androsteron),
odpowiedzialne za samcze cechy płciowe. Kastrowanie samców w młodym wieku powoduje
zanik samczych cech fizycznych i płciowych, zwolnienie przemiany materii i zmniejszenie
pobudliwości.
Układ nerwowy
Układ nerwowy reguluje funkcjonowanie wszystkich narządów i układów w organizmie
zwierzęcym. Gromadzi informacje napływające z zakończeń czuciowych, poddaje je analizie
oraz bierze udział w adaptacji organizmu do zmieniających się warunków wewnętrznych
i środowiskowych. Układ nerwowy zbudowany jest z komórek nerwowych i glejowych.
Komórka nerwowa (neuron) to najwa\
niejszy składnik układu nerwowego, decydujący
o jego funkcjach. Komórki glejowe stanowią podporę komórek nerwowych, jednocześnie je
chroniÄ…c i od\
ywiajÄ…c.
W skład komórki nerwowej wchodzi ciało komórki (epikarion) i dwa rodzaje wypustek:
dłu\
szy, pojedynczy neuryt (akson) oraz liczne, krótsze wypustki  dendryty. Akson przenosi
informacje z ciała komórki do innych komórek nerwowych lub narządów wykonawczych
(efektorów), dendryty natomiast przekazują impulsy do ciała komórki nerwowej.
Komórki nerwowe łączą się ze sobą połączeniami  synapsami, które pośredniczą
w przekazywaniu informacji.
Rys. 23. Komórka nerwowa [13]
W skład układu nerwowego wchodzi ośrodkowy i obwodowy, a tak\
e autonomiczny
układ nerwowy.
Ośrodkowy układ nerwowy
Ośrodkowy układ nerwowy obejmuje mózgowie (mózg, pień mózgu i mó\
d\
ek) oraz
rdzeń kręgowy. Poddaje rejestracji i analizie pobudzenia dopływające z układu obwodowego
i zapewnia prawidłową reakcję organizmu na te bodz
ce. Największą część mózgu stanowią
półkule mózgu, które dzieli się na cztery płaty: czołowy, ciemieniowy, skroniowy i potyliczny
Obwodowy układ nerwowy
Obwodowy układ nerwowy tworzą nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe. Układ ten
odbiera doznania czuciowe i przewodzi je z ośrodków nerwowych (mózg, rdzeń kręgowy) do
narządów wykonawczych (mięśni, gruczołów dokrewnych). Nerwy obwodowe zbudowane są
z włókien nerwowych ruchowych, czuciowych i autonomicznych. Włókna ruchowe
i autonomiczne przewodzą pobudzenia do narządów wykonawczych (mięśni, gruczołów
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
wydzielania wewnętrznego). Włókna czuciowe są dendrytami i przewodzą pobudzenia do
ośrodków nerwowych.
Autonomiczny (wegetatywny) układ nerwowy wyodrębniany jest ze względów
czynnościowych, unerwia narządy wewnętrzne, których czynności są niezale\
ne od woli
zwierzęcia. Układ ten dzieli się na część współczulną i przywspółczulną.
Funkcją układu współczulnego (sympatycznego) jest podnoszenie ogólnej aktywności
organizmu. Odgrywa on pierwszoplanowÄ… rolÄ™ w sytuacjach stresowych, wymagajÄ…cych
pełnej mobilizacji organizmu
Aktywność układu przywspółczulnego (parasympatycznego) przewa\
a podczas snu,
odpoczynku i odprÄ™\
enia.
A
uk odruchowy
Podstawowy mechanizm działania ośrodkowego układu nerwowego to odruch nerwowy,
który jest reakcją na bodziec działający na receptory. Receptor jest zakończeniem włókna
czuciowego, przystosowanym do odbierania podniet.
Odruchy mogą być bezwarunkowe i warunkowe. Odruchy bezwarunkowe są to reakcje
wrodzone (wydzielanie soków trawiennych, wydalanie moczu i kału, odruchy płciowe,
kaszel). Odruchy warunkowe to te, które wykształcają się w trakcie \
ycia zwierzęcia.
Podło\
em fizjologicznym reakcji odruchowych jest łuk odruchowy. Jest on drogą, którą
przebywa impuls nerwowy od receptorów narządu czuciowego do komórek nerwowych
narzÄ…du wykonawczego. Mo\
e równie\
płynąć w odwrotnym kierunku. Impuls nerwowy
powstaje przy wystarczajÄ…co silnej podniecie, \
eby pobudzić receptor.
Ka\
dy łuk odruchowy składa się z receptora, drogi doprowadzającej, która przewodzi
pobudzenia od receptora do ośrodka nerwowego, ośrodek nerwowy (mózg, rdzeń kręgowy),
drogi odprowadzajÄ…cej, przenoszÄ…cej pobudzenia do narzÄ…du wykonawczego, narzÄ…d
wykonujący czynności  efektor (mięśnie, gruczoły wydzielania wewnętrznego). Drogami
przewodzÄ…cymi impulsy sÄ… nerwy czuciowe, ruchowe oraz czuciowo-ruchowe.
Rys. 24. Struktury Å‚uku odruchowego [13]
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1) Jakie sÄ… objawy zbli\
ajÄ…cego siÄ™ porodu i jego przebieg?
2) Jakie są gruczoły dokrewne?
3) Jak działają hormony na układ rozrodczy?
4) Jakie są funkcje układu nerwowego?
5) Jak zbudowany jest układ nerwowy?
6) Jakie elementy składowe budują łuk odruchowy?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ poło\
enie gruczołów dokrewnych i przypisz im odpowiednie funkcje.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący budowy gruczołów dokrewnych,
2) nanieść na ilustracji lub schemacie poło\
enie gruczołów dokrewnych,
3) określić poszczególne gruczoły,
4) zaznaczyć strzałkami oddziaływanie między nimi,
5) sporządzić tabelę z nazwami gruczołów, nazwami wydzielanych przez nie hormonów
i funkcji jakie pełnią,
6) ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia,
7) sporządzić notatkę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- schemat zarysu ciała konia lub krowy,
- kolorowe mazaki,
- atlas budowy anatomicznej zwierzÄ…t.
Ćwiczenie 2
Określ przebieg łuku odruchowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący odruchów,
2) sporządzić schemat blokowy z przebiegiem łuku odruchowego,
3) zaznaczyć strzałkami przebieg łuku,
4) ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia,
5) sporządzić notatkę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- schemat zarysu ciała konia lub krowy,
- kolorowe mazaki.
Ćwiczenie 3
Rozpoznaj części układu nerwowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym układu nerwowego,
2) przeanalizować plansze przedstawiające układ nerwowy kona,
3) rozpoznać i nazwać (na rysunku) części układu nerwowego ,
4) sporządzić notatkę.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- atlasy anatomiczne zwierzÄ…t,
- plansze,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca układu nerwowego.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować gruczoÅ‚y dokrewne i ich funkcje? ð ð
2) okreÅ›lić dziaÅ‚anie poszczególnych hormonów? ð ð
3) scharakteryzować budowÄ™ ukÅ‚adu nerwowego? ð ð
4) wymienić przykÅ‚ady odruchów bezwarunkowych i warunkowych? ð ð
5) okreÅ›lić przebieg Å‚uku odruchowego? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
4.6. Czynniki wpływające na rozwój i u\
ytkowość zwierząt.
Dobrostan zwierzÄ…t gospodarskich
4.6.1. Materiał nauczania
Czynniki wpływające na rozwój i u\
ytkowość zwierząt
Na procesy rozwojowe zwierząt, ich zdrowie i przydatność u\
ytkowÄ…, w tym
produkcyjną mają wpływ trzy grupy czynników:
1) czynniki wewnętrzne dziedziczne (genetyczne),
2) czynniki wewnętrzne paragenetyczne i niegenetyczne,
3) czynniki zewnętrzne  środowiskowe.
Czynniki dziedziczne, to zespół cech, odziedziczonych po przodkach, które wyznaczają
rozwój osobniczy zwierzęcia, decydują o jego niezmiennych właściwościach, jak równie\

o pewnych jakościowych cechach osobnika określając w chwili zapłodnienia z góry
nieodwracalny przebieg rozwoju. Czynniki te ró\
nicują zwierzęta tego samego gatunku,
w zale\
ności od typu u\
ytkowego, rasy, a tak\
e bezpośrednich przodków.
Wpływ czynników dziedzicznych na cechy u\
ytkowe zwierzÄ…t jest mniejszy ni\
wpływ
czynników niedziedzicznych, wyjątkiem są: długość strzyków u krów, tempo wypływu mleka
w czasie doju, a tak\
e, choć w mniejszym stopniu: wzrost zwierząt czy skład chemiczny
mleka.
Czynniki dziedziczne mogą wywoływać choroby genetyczne, które powodują powstanie
wad wrodzonych, zaburzeń hormonalnych prowadzących do wad budowy, niepłodności,
zakłócenia procesu rozwojowego, uniemo\
liwiajÄ…ce u\
ytkowanie zwierzÄ…t.
Pod wpływem działania czynników dziedzicznych kształtuje się fenotyp, czyli zespół
cech osobnika, powstałych w wyniku reakcji cech dziedzicznych (genotypu) i czynników
środowiska zewnętrznego. W jaki sposób organizm będzie reagował na czynniki
środowiskowe uwarunkowane jest genetycznie, ale w procesie rozwoju mo\
e to ulec zmianie.
Do czynników wewnętrznych (paragenetycznych i niegenetycznych) nale\
Ä… wrodzone
przyczyny powstałe w ciągu \
ycia płodowego zwierzęcia, wynikające z wpływu genów
matki, przemiany materii, wspólnego dla matki i płodu środowiska wewnętrznego. Wpływają
one na jakość całego przebiegu rozwoju osobniczego (ontogenezy).
Czynniki zewnętrzne, czyli środowiskowe modyfikujące rozwój fizyczny, to: zasoby
mineralne, skład wody i gleby oraz powietrza, klimat, ukształtowanie terenu, flora i fauna
oraz mający decydujące znaczenie, wpływ hodowcy.
Zasobne w składniki mineralne, \
yzne gleby i dostatek wody stymulują rozwój
organizmów. Cechy klimatu, na który składają się: powietrze (wilgotność, temperatura),
słońce, wiatr, opady, silnie oddziaływują na zwierzę. Ta zale\
ność związana jest
z przemiennością pór roku, ze zmianami rytmu wzrastania. Wpływają one na przemiany
hormonalne zachodzÄ…ce w organizmach zwierzÄ…t, a w zwiÄ…zku z tym na procesy wzrostu,
rozwoju a tak\
e rozrodcze. Największe przyrosty wysokości ciała notuje się wiosną, szybsze
jest w tym okresie równie\
kostnienie szkieletu. Zwierzęta urodzone wiosną są wy\
sze,
a jesienią obserwuje się większe przyrosty cię\
aru ciała. U większości gatunków tak\
e wiosnÄ…
wzrasta aktywność płciowa. Pewien wpływ na rozwój wywiera równie\
skład powietrza,
a tak\
e wysokość nad poziomem morza. Ze środowiskiem zewnętrznym wią\
e siÄ™ te\
flora
i fauna, a co istotne drobnoustroje i paso\
yty chorobotwórcze. Na ogół choroby o lekkim
przebiegu, nie zakłócają procesów wzrostu i rozwoju. Cię\
kie choroby zakaz
ne mogÄ…
spowalniać prawidłowy ich przebieg, a tak\
e znacznie obni\
ają produkcyjność zwierząt.
Do czynników zewnętrznych, w znacznym stopniu wpływających na zdrowie, rozwój
i u\
ytkowanie zwierzÄ…t nale\
ą, warunki środowiskowe stworzone przez człowieka:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
- \
ywienie,
- pielęgnacja,
- warunki bytowe w budynkach inwentarskich,
- profilaktyka chorób,
- ruch.
śywienie jest jednym z najwa\
niejszych czynników zewnętrznych wpływających na
zdrowie, wzrost, rozwój i produkcyjność zwierząt. Racjonalna, znormowana dawka
pokarmowa powinna zapewnić odpowiedni do wieku, stanu fizjologicznego i produkcji
poziom składników pokarmowych: białka, węglowodanów, tłuszczów, soli mineralnych
i witamin. Istotny w niej jest równie\
ich wzajemny ilościowy stosunek np. białka do energii,
wapnia do fosforu, dostosowany do potrzeb pokarmowych zwierzęcia. Regularność
zadawania pasz i pojenia wpływają na prawidłowe wykorzystanie dawki pokarmowej przez
organizm.
Pielęgnacja zwierząt, polegająca na czyszczeniu i myciu skóry, korekcja kopyt i racic
oraz zębów zapewnia im dobre samopoczucie, podobnie jak jasne, wentylowane budynki
inwentarskie, zapewniające optymalną temperaturę, o wystarczającej powierzchni boksów,
kojców, a tak\
e wybiegów.
Do czynników zewnętrznych nale\
y ponadto odporność organizmu na działanie
środowiska, jej brak, obni\
a jego wydolność, a tym samym łatwo nara\
a organizm na
choroby. Zapobieganie chorobom w du\
ym stopniu jest udziałem hodowcy, który poprzez
szczepienia, hartowanie zwierząt, zapewnienie im odpowiednich warunków wpływa na
ich zdrowie.
Innym czynnikiem wpływającym na zdrowie i u\
ytkowanie szczególnie koni jest
swobodny ruch na pastwisku, w kontakcie z innymi zwierzętami zapewniający im nie tylko
dobre samopoczucie, ale wpływający te\
na rozwój układów: ruchowego, krwionośnego,
oddechowego.
Utrzymanie pastwiskowe oprócz z
ródła paszy, zapewnienia ruchu, regulacji procesów
przemiany materii i hormonalnych, podobnie jak wybiegi pozwala wykorzystać słońce, wiatr,
deszcz i ró\
nice temperatur do hartowania organizmu i pielęgnacji skóry. Słońce powoduje
równie\
wytwarzanie witaminy D, która zwiększa zdolność przyswajania soli wapnia
i fosforu.
Dobrostan zwierzÄ…t gospodarskich
Zapewnienie dobrostanu zwierzÄ…t jest obowiÄ…zkiem hodowcy, wyrazem jego kultury,
a wynika z zasad u\
ytkowania zwierząt, uwarunkowanych równie\
ekonomicznie.
Przy ocenie dobrostanu zwierząt gospodarskich kryteria, których spełnienie jest
wymagane i kontrolowane są następujące:
zapewnienie stałego dostępu zwierząt do wody (w kojcu, na stanowisku, na wybiegu
-
i pastwisku),
odpowiednie do sposobu u\
ytkowania \
ywienie,
-
minimalne wymiary stanowisk i powierzchni kojca czy boksu, a tak\
e wybiegów,
-
prawidłowe wykonanie wentylacji i właściwe oświetlenie budynków inwentarskich,
-
prawidłowe gromadzenie, przechowywanie i zagospodarowanie odchodów.
-
Największą trudność w zapewnieniu dobrostanu zwierząt gospodarskich mają fermy
przemysłowe. Są to bowiem systemy, w których zwierzęta są pozbawiane mo\
liwości
zaspokajania podstawowych potrzeb.
Prawną ochronę zwierząt określają: Powszechna Deklaracja Praw Zwierząt i ustawa
o ochronie zwierzÄ…t.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
Powszechna Deklaracja Praw Zwierząt mówi o tym, \
e wszystkie zwierzęta rodzą się
z równym prawem do \
ycia i do istnienia, majÄ… prawo do szacunku, opieki, troski i ochrony
ze strony człowieka. Ponadto ka\
de zwierzÄ™ wymaga humanitarnego traktowania.
Ustawa o ochronie zwierzÄ…t reguluje sytuacjÄ™ prawnÄ… zwierzÄ…t i umo\
liwia ukaranie
osób, które nie respektują zasad prawidłowego utrzymywania i u\
ytkowania zwierzÄ…t.
Zabronione jest znęcanie się nad zwierzętami. Dotyczy to takich zachowań, jak:
- umyślne zranienie lub okaleczenie zwierzęcia,
- umyślne u\
ywanie do pracy lub w celach sportowych zwierzÄ…t chorych w tym rannych
lub kulawych, albo zmuszanie do czynności mogących spowodować ból,
- bicie zwierzÄ…t przedmiotami twardymi i ostrymi lub zaopatrzonymi w urzÄ…dzenia
obliczone na sprawianie specjalnego bólu, bicie po głowie, dolnej części brzucha,
dolnych częściach kończyn,
- przeciÄ…\
anie zwierzÄ…t pociÄ…gowych i jucznych Å‚adunkami lub zmuszanie ich do zbyt
szybkiego biegu,
- transport zwierząt powodujący ich zbędne cierpienie i stres,
- u\
ywanie uprzÄ™\
y, pęt, stela\
y, więzów zmuszających zwierzę do przebywania
w nienaturalnej pozycji, powodujących zbędny ból, uszkodzenie ciała albo śmierć,
- złośliwe straszenie lub dra\
nienie zwierzÄ…t,
- utrzymywanie zwierząt w niewłaściwych warunkach bytowania.
Hodowca jest zobowiązany do spełnienia wymagań weterynaryjnych zapewniając:
- odpowiedni stan zdrowia zwierząt, w tym określone szczepienia ochronne,
- posiadanie dokumentów umo\
liwiajÄ…cych ustalenie pochodzenia zwierzÄ…t oraz
świadectwa zdrowia,
- odpowiednie prowadzenie dokumentacji związanej ze zwierzętami.
Ochrona środowiska
Intensywna produkcja rolna, niesie niekorzystne skutki dla środowiska takie jak
zanieczyszczenie powietrza, wody i gleby w wyniku, czego następuje niszczenie siedlisk
\
ycia dzikich zwierzÄ…t, zmiany w wyglÄ…dzie krajobrazu wiejskiego.
Koncentracja produkcji zwierzęcej (fermy hodowlane) powoduje kumulowanie
odchodów, które prowadzą do zanieczyszczenia środowiska, przede wszystkim wody, ale
tak\
e i gleby. Największe zagro\
enia powstają wtedy, gdy odchody zwierzęce trafiają do
środowiska w formie płynnej (gnojowica, gnojówka). Istnieje tak\
e niebezpieczeństwo
bakteriologicznego ska\
enia ujęć wody pitnej w przypadku nieprawidłowego
przechowywania i stosowania nawozów organicznych (szczególnie w przypadku gnojowicy).
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:
1. Jakie grupy czynników wpływają na rozwój i u\
ytkowanie zwierzÄ…t?
2. W jaki sposób czynniki wewnętrzne wpływają na zdrowie i rozwój zwierząt?
3. Jakie czynniki zewnętrzne wpływają na rozwój i u\
ytkowanie zwierzÄ…t?
4. Które z warunków środowiskowych zale\
Ä… od hodowcy zwierzÄ…t?
5. W jaki sposób hodowca mo\
e wpłynąć na zdrowie zwierząt?
6. Od czego zale\
y produkcyjność zwierząt?
7. Jakie przepisy określają prawną ochronę zwierząt?
8. Co jest celem dobrej praktyki rolniczej?
9. Jakie elementy środowiska nale\
y chronić?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ działanie czynników wpływających na zdrowie i u\
ytkowość zwierząt.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący czynników wpływających na rozwój, zdrowie
i u\
ytkowość (produkcyjność) zwierząt,
2) zapisać na karteczkach wszystkie czynniki wpływające na rozwój, zdrowie i u\
ytkowość
zwierzÄ…t,
3) poło\
yć wszystkie karteczki na jeden stosik z karteczkami kolegów,
4) posegregować karteczki według zasady podobne do podobnego,
5) zatytułować stosiki karteczek,
6) zapisać na arkuszu A1 czynniki, z podziałem na te, które oddziaływują na zdrowie
zwierząt, na ich rozwój, u\
ytkowanie i produkcyjność,
7) porównać i określić wspólne czynniki wpływające na wszystkie elementy,
8) odczytać arkusz grupy i porównać z pracami kolegów,
9) sporządzić notatkę z ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier, mazaki,
- literatura dotycząca czynników wpływających na u\
ytkowość zwierząt.
Ćwiczenie 2
SporzÄ…dz
kodeks humanitarnego traktowania wybranego gatunku zwierzÄ…t
gospodarskich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania dotyczący dobrostanu zwierząt i ich ochrony prawnej,
2) przeanalizować kodeks przedstawiony przez nauczyciela,
3) określić gatunek zwierząt, dla których sporządzony zostanie kodeks,
4) przedyskutować z kolegami w grupie, jakie postanowienia kodeksu powinny
obowiązywać i zapisać je na arkuszu papieru,
5) wykreślić powtarzające się lub mniej istotne postanowienia, tak aby kodeks miał nie
więcej ni\
10 punktów,
6) podkreślić je kolorowym mazakiem,
7) powiesić kodeks na tablicy,
8) porównać z pracami kolegów,
9) sporządzić notatkę z ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier,
- mazaki,
- kodeks.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wymienić czynniki wpływające na rozwój i u\
ytkowanie zwierzÄ…t? ð ð
2) określić, w jaki sposób czynniki wewnętrzne wpływają na zdrowie
i rozwój zwierzÄ…t? ð ð
3) określić, w jaki sposób czynniki zewnętrzne wpływają na
u\
ytkowanie zwierzÄ…t? ð ð
4) scharakteryzować warunki środowiskowe wpływające na
u\
ytkowanie zwierzÄ…t zale\
ne od ich hodowcy? ð ð
5) wyjaśnić, w jaki sposób hodowca mo\
e wpłynąć na zdrowie
zwierzÄ…t? ð ð
6) określić, jakie warunki nale\
y spełnić, \
eby zapewnić dobrostan
zwierzÄ™tom? ð ð
7) okreÅ›lić przepisy okreÅ›lajÄ…ce prawnÄ… ochronÄ™ zwierzÄ…t? ð ð
8) okreÅ›lić cele dobrej praktyki rolniczej? ð ð
9) wymienić elementy środowiska, sprzyjające \
yciu, które nale\
y
chronić? ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
Instrukcja dla ucznia
1. Przed rozpoczęciem rozwiązywania testu przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 30 zadań. Do ka\
dego zadania dołączone są cztery odpowiedzi, tylko jedna
jest prawidłowa.
5. Za prawidłową odpowiedz
otrzymasz 1 punkt.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi stawiając znak  X
w odpowiedniej rubryce. W przypadku pomyłki błędną odpowiedz
zaznacz kółkiem,
a następnie zakreśl prawidłową odpowiedz
.
7. Pracuj samodzielnie.
8. Je\
eli będziesz miał problem z którymś zadaniem, to odłó\
jego rozwiązanie na póz
niej i
wróć do niego jeszcze raz.
9. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 minut.
10. Jeśli czas Ci pozwoli, przed oddaniem swojej pracy sprawdz
odpowiedzi jeszcze raz.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Szpik kostny czerwony, u dorosłych zwierząt występuje w jamkach szpikowych
a) kości płaskich i krótkich.
b) wszystkich kości.
c) trzonów kości długich.
d) tylko kości płaskich.
2. Przedstawione kości to
a) kręg piersiowy i kość krzy\
owa.
b) kość nadgarstka i drugi kręg szyjny.
c) dwie kości stawu skokowego.
d) kręg lędz
wiowy i pierwszy kręg szyjny.
3. W skład kopyta wchodzą
a) kość koronowa, kość kopytowa, tworzywo kopytowe, staw koronowy.
b) podeszwa rogowa ze strzałką rogową, kość pęcinowa, kość kopytowa.
c) puszka rogowa ze strzałką rogową, kość kopytowa, strzałka gąbczasta.
d) podeszwa rogowa z linią białą, 2 trzeszczki kopytowe, staw kopytowy.
4. W szkielecie konia
a) obręcz miedniczna składa się kości biodrowej, łonowej i kulszowej.
b) kości: biodrowa, kulszowa i łonowa tworzą miednicę.
c) w skład podudzia wchodzą kości piszczelowa i promieniowa.
d) kości palców II i III zostały u konia zredukowane do kości rysikowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
5. Znaczenie omięsnej dla mięśni polega na
a) oddzielaniu mięśni od siebie.
b) zaopatrywaniu w składniki pokarmowe.
c) przewodzeniu naczyń krwionośnych oraz nerwów czuciowych i ruchowych.
d) oddzieleniu mięśni od kości.
6. Zginacze i prostowniki kończyn są poło\
one w stosunku do stawów, na które działają
a) zginacze po wewnętrznej stronie stawu, a prostowniki po zewnętrznej.
b) zginacze po zewnętrznej stronie stawu, a prostowniki po wewnętrznej.
c) zginacze i prostowniki le\
Ä… po tej samej stronie w zale\
ności od staw.
d) na kończynie miedniczej wszystkie prostowniki le\
ą na tylnej stronie kończyny.
7. Do funkcji skóry nale\
Ä…
a) ochrona przed czynnikami wewnętrznymi, wydzielanie tlenu.
b) ochrona przed czynnikami zewnętrznymi, oddychanie, regulacja temperatury ciała.
c) wytwarzanie hormonów, przewodzenie impulsów.
d) pokrywanie narządów wewnętrznych, wytwarzanie napięcia mięśniowego.
8. Dzięki podziałowi serca pełną przegrodą na dwie części
a) du\
y obieg krwi oddzielony jest całkowicie od małego obiegu krwi.
b) nie miesza siÄ™ krew natleniona z odtlenionÄ….
c) krew pompowana przez serce na obwód ciała nie mo\
e wrócić z powrotem.
d) serce mo\
e wykonać skurcz i rozkurcz.
9. Erytrocyty we krwi
a) pełnią funkcje obronne.
b) są większe od limfocytów, ale mniejsze od trombocytów.
c) są bezjądrzastymi, dwuwklęsłymi komórkami.
d) w przeciwieństwie do trombocytów mają jądra.
10. Mały obieg krwi zaczyna się w
a) lewym przedsionku.
b) prawym przedsionku.
c) lewej komorze.
d) prawej komorze.
11. Układ limfatyczny jest układem otwartym, poniewa\
naczynia chłonne mają przebieg
a) od obwodu ciała do serca.
b) od tkanek do przewodu piersiowego a ten do \
yły czczej.
c) od aorty do wszystkich tkanek w organizmie.
d) od układu krwionośnego do pokarmowego.
12. Proces wymiany gazów w płucach zachodzi dzięki
a) zmniejszeniu ciśnienia w klatce piersiowej w czasie wdechu i zjawisku dyfuzji.
b) osmozie między naczyniami krwionośnymi a pęcherzykami płucnymi.
c) zwiększeniu ciśnienia w klatce piersiowej, wskutek działania mięśni oddechowych.
d) przenoszeniu przez krew tlenu po całym organizmie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
13. Wspólną częścią układów pokarmowego i oddechowego jest
a) gardło.
b) krtań.
c) jama ustna.
d) przełyk.
14. Organem trawiącym i jednocześnie wchłaniającym składniki pokarmowe jest
a) \
ołądek.
b) jelito cienkie.
c) trzustka.
d) wÄ…troba.
15. Na rysunku poni\
ej przedstawiony jest układ pokarmowy
a) prze\
uwaczy.
b) konia.
c) świni.
d) bydła.
16. Jelito ślepe u konia
a) ma kształt rogala i gładką błonę śluzową.
b) w błonie śluzowej posiada charakterystyczne kieszonki.
c) ma budowÄ™ i funkcje podobne do \
wacza krowy.
d) jest zbli\
one budową i funkcją do jelita u świni.
17. Wielkość \
ołądka konia wynosi
a) 8-14 l.
b) 25 28 l.
c) 20 25 l.
d) 22 29 l.
18. Enzym trawiÄ…cy dwucukry to
a) lipaza,
b) maltaza,
c) amylaza,
d) peptydaza.
19. Jelito cienkie ma du\
ą zdolność chłonną, poniewa\

a) jest zbudowane z cienkiej błony i ma mały przekrój.
b) błona śluzowa jest tu mocno unaczyniona i zaopatrzona w kosmki jelitowe.
c) składniki pokarmowe w tej części układu są ju\
strawione.
d) na składniki pokarmowe działają tutaj sok jelitowy, sok trzustkowy oraz \
ółć.
20. Gruczoły płciowe to
a) jądra i męskie gruczoły dodatkowe.
b) jÄ…dra i jajniki.
c) jajniki, jądra i przysadka mózgowa.
d) jajniki i część nadnerczy wytwarzająca hormony płciowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59
21. Czas między jedną, a drugą owulacją to
a) dojrzałość płciowa.
b) ruja.
c) owulacja.
d) cykl płciowy.
22. Wiek dojrzałości płciowej samców i samic bydła, koni, świń, wynosi
a) 5 10 jałówki, 5 12 buhaje, 6 10 klacze 20 21 ogiery, 3 5 loszki, 5 7 knurki.
b) 6 9 jałówki, 8 12 buhaje, 12 18 klacze 23 27 ogiery, 6 7 loszki, 7 10 knurki.
c) 8 10 jałówki, 6 10 buhaje, 12 13 klacze 12 15 ogiery, 10 17 loszki, 12 13 knurki.
d) 5-6 jałówki, 6 8 buhaje, 8 10 klacze 15 16 ogiery, 8 10 loszki, 10 12 knurki.
23. Zapłodnienie komórki jajowej następuje w
a) jajowodzie.
b) macicy.
c) rogu macicy.
d) jajniku.
24. Objawy charakterystyczne dla ciÄ…\
y to
a) obni\
enie produkcji mleka, przekrwienie warg sromowych.
b) wzrost apetytu, obrzęk sromu, obskakiwanie innych samic.
c) pojawienie się mleka u jałowic dwuletnich, odłączanie się od stada, brak rui.
d) rozwój gruczołów mlecznych u pierwiastek.
25. A
o\
ysko to
a) część układu rozrodczego, w którym odbywa się zapłodnienie.
b) część macicy, dzięki której od\
ywia siÄ™ zarodek.
c) organ umo\
liwiajÄ…cy od\
ywianie i oddychanie płodu.
d) błona płodowa.
26. Hormon relaksyna wpływa na
a) wytworzenie drugorzędnych cech płciowych u samic.
b) przygotowanie błony śluzowej macicy do zagnie\
d\
enia zarodka.
c) powstrzymanie dojrzewania pęcherzyków Graafa przed dojrzewaniem
d) rozluz
nienie więzadeł krzy\
owo-miedniczych przed porodem.
27. Adrenalina powoduje
a) zmniejszenie ciśnienia krwi i zamianę glukozy w glikogen.
b) zwiększenie częstotliwości uderzeń serca i wpływa na działanie insuliny.
c) zmniejszenie wydzielania hormonów płciowych.
d) zwÄ™\
enie naczyń krwionośnych i przemianę glikogenu w glukozę.
28. Ośrodkowy układ nerwowy dzieli się na
a) mózg, tyłomózgowie i rdzeń kręgowy.
b) mózgowie, kresomózgowie i układ autonomiczny.
c) rdzeń kręgowy, układ somatyczny i układ autonomiczny.
d) mózgowie, nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
60
29. Odruchy bezwarunkowe to
a) ssanie, połykanie, zwę\
anie z
renic.
b) rozszerzanie z
renic, obni\
anie mleczności na widok obcego dojarza.
c) odruchy pobudzenia płciowego, wydzielanie śliny na widok pokarmu.
d) reakcja strachu na widok du\
ego zwierzęcia.
30. W największym stopniu na produkcyjność zwierząt ma wpływ
a) pielęgnacja.
b) \
ywienie.
c) odporność na choroby.
d) pochodzenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
61
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ................................................................................................
Określanie anatomicznych, fizjologicznych i u\
ytkowych cech zwierzÄ…t
gospodarskich
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
21 a b c d
22 a b c d
23 a b c d
24 a b c d
25 a b c d
26 a b c d
27 a b c d
28 a b c d
29 a b c d
30 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
62
6. LITERATURA
1. Fedorski J.: Poradnik dla hodowców i miłośników koni. PWRiL, Poznań 2003
2. Hawcroft T.: Rasy, pielęgnacja, wychowanie, tresura. Wydawnictwo Ania. Warszawa
3. Hodowla zwierzÄ…t. Tom 1 i 2. PWRiL, Warszawa 1996
4. Kosiniak-Kamysz K., Wierzbowski S.: Rozród koni. Drukrol s.c., Kraków 2003/2004
5. Lewandowski S. (red.): Podstawy produkcji zwierzęcej. Hortpress, Warszawa 1997
6. Milart Z.: Anatomia topograficzna zwierzÄ…t domowych. PWRiL, Warszawa 1998
7. Minksztym W.: Podstawy produkcji zwierzęcej. Zeszyt 1. Anatomia zwierząt. Hortpress,
Warszawa 1994
8. Popesco P.: Atlas anatomii topograficznej zwierzÄ…t domowych. PWRiL, Warszawa 1995
9. Praca zbiorowa. Podstawy produkcji zwierzęcej. WSiP, Warszawa 1997
10. Rudzka J. (red.): Chów, hodowla i u\
ytkowanie koni. SGGW, Warszawa 1991
11. Szlaszyńska Z., Fijałkowska W. Batowska W. (red.): Hodowla zwierząt t. 1, t. 2.
Podręcznik dla techników rolniczych. PWRiL, Warszawa 1996
12. Urbaniak-Czajka B.: Koń zdrowy jak.... Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2001
13. Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 20 czerwca 2001 r. (Dz. U. Nr 62, poz.627
z póz
n. zmianami)
14. http://www.zdrowie.med.pl/
15. http://pl.wikipedia.org/
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
63