Zarządzanie rozwojem obszarów wiejskich
ze szczególnym uwzględnieniem
programu SAPARD
Paweł Bryła
Nieustannie wzrasta znaczenie polityk wyzwań było uproszczenie tego systemu.
rozwoju o charakterze terytorialnym, w tym Najpopularniejszymi działaniami były pro-
dotyczących obszarów wiejskich, w aktywno- gramy rolnośrodowiskowe (27,5% budżetu),
ści Unii Europejskiej na przestrzeni ostatnich wspieranie obszarów o niekorzystnych
kilkunastu lat. Modelowy program stymulo- warunkach gospodarowania (12,5%), zale-
wania pomysłów przedsiębiorczych na wsi sianie (9,8%), inwestycje w gospodarstwach
stanowi Inicjatywa Wspólnotowa LEADER, rolnych (9,5%) i inwestycje w zakładach
we wdrażaniu której  stare kraje członkow- przetwórstwa rolno-spożywczego (7,7%)
skie dysponują wieloma cennymi doświad- (Komisja Europejska 2003: 8 9), zatem
czeniami, często możliwymi do przeszczepie- akcenty były trochę inaczej rozłożone w po-
nia na grunt polski. Pierwszym, zakrojonym równaniu do programu przedakcesyjnego
na dużą skalę programem zarządzania SAPARD (patrz niżej). Reforma komisarza
rozwojem obszarów wiejskich w Polsce był Fischlera z lat 2003 2004 jeszcze zwiększyła
SAPARD, współfinansowany ze środków rolę polityki rozwoju obszarów wiejskich
unijnych. Pomimo początkowych trudności realizowanej na szczeblu UE, wprowadza-
z jego implementacją wyzwolił imponującą jąc nowe instrumenty, wzmacniając część
dynamikę po stronie wnioskodawców, w re- już istniejących i gwarantując większe
zultacie czego złożono ponad 31 tys. wnio- środki finansowe dzięki tzw. modulacji,
sków o wsparcie różnego rodzaju inwesty- czyli ograniczeniu dopłat bezpośrednich dla
cji. Nasz sposób rozumienia mechanizmów największych gospodarstw na rzecz II filaru
zarządzania obszarami wiejskimi wzbogacają Wspólnej Polityki Rolnej, tj. polityki roz-
teoretyczne koncepcje typów kapitału, w tym woju obszarów wiejskich.
kapitału społecznego i ludzkiego. W niniejszym artykule wyodrębniono
trzy główne zagadnienia: 1) program
LEADER+ i przykłady wzorcowych modeli
1. Wstęp
jego wykorzystania w krajach  starej Unii;
Polityka rozwoju obszarów wiejskich 2) program SAPARD i polskie doświad-
realizowana przez UE stanowi jednÄ… z bar- czenia w jego realizacji i 3) zastosowanie
dziej dynamicznie ewoluujących dziedzin koncepcji kapitału do analizy programów
integracji europejskiej w ostatniej dekadzie, rozwoju obszarów wiejskich typu SAPARD.
nabierając znaczenia tak pod względem W przekonaniu autora te trzy części wza-
liczby instrumentów, jak i udziału w budże- jemnie się uzupełniają. Pozwalają one na
cie unijnym. W 15 krajach  starej Unii zrozumienie specyfiki polskich doświad-
na lata 2000 2006 przewidziano 49,1 mld czeń związanych z wdrażaniem programu
Ź ze środków wspólnotowych na realizację SAPARD poprzez umieszczenie ich w szer-
programów rozwoju obszarów wiejskich. szym kontekście instrumentów z tej dzie-
Dodatkowo 2,1 mld Ź z budżetu UE w tym dziny stosowanych w krajach tzw.  starej
okresie przeznaczono na realizację inicja- Unii. Koncepcję kapitału, w szczególno-
tywy wspólnotowej LEADER+. W UE-15 ści kapitału społecznego, znacznie łatwiej
zatwierdzono aż 230 programów rozwoju zastosować wobec instrumentów rozwoju
wsi współfinansowanych ze wspólnego obszarów wiejskich typu LEADER, co też
budżetu. Tak wielkie rozdrobnienie wyni- miało miejsce w licznych pozycjach litera-
kało m.in. z różnych procedur obowiązują- tury przedmiotu, niż w stosunku do mecha-
cych w zależności od sekcji Europejskiego nizmów typowych dla programu przedakce-
Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnych syjnego SAPARD. Będąc świadomym tych
(EFOiGR). Jednym z największych trudności, autor podjął próbę takiej analizy
52 Studia i Materiały  Wydział Zarządzania UW
w celu podniesienia wartości eksplanacyjnej lokalnych produktów dzięki działaniom
niniejszego opracowania. zbiorowym w celu ułatwienia dostępu do
rynków (19%), wykorzystanie know-how
i nowych technologii do poprawy konku-
2. Przykłady dobrych praktyk
rencyjności produktów i usług na obsza-
w zakresie rozwoju obszarów
rach wiejskich (11%) (Komisja Europejska
wiejskich w UE
2003: 15). W kontekście informacji o do-
Jako punkt wyjścia moich rozważań skonałych efektach programu LEADER
szczególnie uzasadnione wydaje się ukaza- w  starej Unii niezbyt zrozumiałe wydaje
nie mechanizmów stosowanych w ramach się pominięcie tego typu działań w progra-
inicjatywy wspólnotowej LEADER, która mie SAPARD, gdyż mogłyby one stanowić
pomimo sukcesów w stymulowaniu przed- komplementarne z
ródło rozwoju przedsię-
siębiorczości w  starej Unii nie została jed- biorczości na obszarach wiejskich w krajach
nak umieszczona w zestawie instrumentów kandydujących i zarazem przygotowywać je
objętych programem SAPARD. Program do pełnego członkostwa. Tymczasem w la-
LEADER, realizowany od 1991 r., wspiera tach 2004 2006 w Polsce odbył się zaledwie
inicjatywy oddolne (ang. bottom-up) pole- pilotaż programu LEADER, zapewne ze
gające na formułowaniu strategii rozwoju szkodą dla procesu stymulowania przedsię-
obszarów wiejskich przez lokalnych inte- biorczości na obszarach wiejskich.
resariuszy (tzw. Lokalne Grupy Działania W zagranicznej literaturze przedmiotu
 LGD), realizacji projektów na małą skalę, opisano wiele przedsięwzięć o charakterze
a także ich współpracy w sieci wzajemnych gospodarczym i społecznym, realizowa-
powiązań (ang. networking) oraz z innymi nych na obszarach wiejskich. Wydaje się,
LGD z kraju i z zagranicy. Głównym celem że warto przyjrzeć się w tym miejscu kilku
tego programu jest stymulowanie działań przykładom takich dobrych praktyk przed-
innowacyjnych poprzez angażowanie lokal- siębiorczych w celu identyfikacji potencjal-
nego potencjału różnych sektorów. Chodzi nych możliwości i ograniczeń przeniesienia
o uzyskanie  masy krytycznej dla wspól- europejskich doświadczeń w tej dziedzinie
nych projektów i zapewnienie spójności na grunt polski.
działań. Program stanowi swoiste labo- Przedsięwzięcia wspierane z programu
ratorium, w którym testowane są pomy- LEADER mają najczęściej charakter wie-
sły, mające wzmocnić politykę rozwoju losektorowy. Na przykład w Walii realizo-
Wspólnoty. R. Grochowska i B. Płonka wano projekt zwany  Bloomfield House .
(2002) do wymiernych efektów programu Jego podstawowe osiągnięcia polegały na:
LEADER zaliczajÄ…: nowoutworzone lub 1) wykorzystaniu historycznego budynku na
utrzymane miejsca pracy, powstałe lub potrzeby lokalnej społeczności; 2) utworze-
rozbudowane przedsiębiorstwa przetwór- niu całego szeregu działalności usługowych,
cze, rzemieślnicze i usługowe, zagospoda- takich jak: przedszkole, dom dziennego
rowane tereny, odrestaurowane budynki, pobytu dla osób starszych i upośledzonych,
przeszkolonych mieszkańców i przyciąg- szkoła wieczorowa, sala gimnastyczna, krę-
niętych turystów. Autorki te słusznie pod- gielnia  z tych usług korzysta ponad tysiąc
kreślają znaczenie efektów niewymiernych osób tygodniowo; 3) uruchomieniu dzia-
tego programu, takich jak: stworzenie kom- łalności artystycznej i kulturalnej; 4) utwo-
petentnych i wiarygodnych sieci partnerów rzeniu nowych miejsc pracy; 5) złożeniu
na najniższym szczeblu, współpraca dla zamówień na usługi budowlane lokalnych
osiągnięcia wspólnych celów, lepsze pozna- przedsiębiorców. Jednak za największy suk-
nie własnego regionu  jego sił, słabości, ces tego projektu uważa się podniesienie
potrzeb i potencjału, stworzenie poczucia poziomu zaufania i pewności siebie w spo-
lokalnej tożsamości, większa otwartość na łeczności wiejskiej. Dzięki temu wzrósł
świat, lepsze zrozumienie mechanizmów popyt na nieruchomości zarówno miesz-
rynkowych, uczenie się od innych, wymiana kalne, jak i gospodarcze. Udało się przy-
doświadczeń. W UE-15 Lokalne Grupy ciągnąć do tej gminy nowych mieszkańców
Działania wybrały następujące priorytety i przedsiębiorców (Daniel, Asby 1990: 78).
na lata 2000 2006: najlepsze wykorzystanie Inne ciekawe przedsięwzięcie LEADER
zasobów naturalnych i kulturowych (34% było realizowane w Portugalii. Otóż w doli-
LGD), poprawa jakości życia na obszarach nie Sousa większość kobiet utrzymywało
wiejskich (26%), wzrost wartości dodanej się z rzemiosła artystycznego, szczególnie
2/2006 53
haftu. Dlatego Lokalna Grupa DziaÅ‚ania w przedsiÄ™biorstwach (fr. formation-déve-
postawiła ten rodzaj działalności w centrum loppement). Punktem wyjścia jest tu pozna-
strategii rozwoju. Zdecydowano siÄ™ utwo- nie potrzeb danej firmy i na tej podstawie
rzyć stowarzyszenie, które zajęło się kom- sformułowanie programu doradztwa i szko-
puteryzacją części procesu produkcyjnego, leń, realizowanych w tym samym okresie, co
działalnością szkoleniową i organizacją praktyka zawodowa (fr. accompagnement).
kampanii promocyjnych na rynkach artyku- W tej koncepcji staż w przedsiębiorstwie
łów wysokiej jakości. Dzięki temu w ciągu nie tylko przynosi korzyści uczestnikowi,
trzech lat średnia płaca kobiet uczestniczą- ale również staje się narzędziem wsparcia
cych w przedsięwzięciu wrosła o 1/3, podob- dla nowych bądz
będących w trudnej sytu-
nie jak ich poczucie bycia docenianym. acji MÅšP na obszarach wiejskich (Moseley
W Abruzji we Włoszech dzięki 2003: 190). Niestety program SAPARD nie
LEADER-owi uruchomiono program zawierał mechanizmów wsparcia wynikają-
poprawy atrakcyjności obszarów wiejskich cych z tego typu filozofii rozwoju.
poprzez rozwój różnych usług socjalnych Przykłady te świadczą o skutecznym sty-
i zdrowotnych. W konsekwencji o połowę mulowaniu rozwoju przedsiębiorczości na
wzrosła liczba dni spędzanych na tym obszarach wiejskich w  starych krajach
terenie przez właścicieli drugich domów, członkowskich UE przy pomocy programu
których główne miejsce zamieszkania to LEADER. Można tylko wyrazić ubolewa-
Rzym lub Neapol. Zatrzymanie na dłużej nie, iż program SAPARD stworzył moż-
tych turystów weekendowych poprawiło liwość realizacji zbyt wąskiego wachlarza
koniunkturę na lokalnym rynku. pomysłów przedsiębiorczych. Można było
Turyngia w b. NRD była dotknięta bar- bardziej promować współdziałanie różnych
dzo wysokim bezrobociem. Na poprawę aktorów na obszarach wiejskich w formuło-
sytuacji w pewnej gminie w tym regionie waniu i realizacji ich strategii rozwoju.
miała wpływ realizacja pomysłu odrestauro- Badania angielskie dowiodły, iż wielu
wania opuszczonego, drewnianego budynku potencjalnych przedsiębiorców najpierw
i zainstalowania w nim galerii sztuki oraz przenosi się z terenów zurbanizowanych
centrum kulturalnego przy wsparciu z pro- na wieś wyłącznie z powodów dotyczą-
gramu LEADER. Założono w nim sto- cych stylu życia, nie mających nic wspól-
warzyszenie  ARTIgiani , które gromadzi nego z rozważaniami o otwarciu biznesu.
artystów i rzemieślników. W konsekwencji Ten fakt prowadzi do ważnych wniosków.
ta miejscowość stała się nie tylko ośrodkiem Otóż wielkiego znaczenia nabierają kwestie
kulturalnym, ale także miejscem organiza- ochrony środowiska naturalnego na obsza-
cji szkoleń w zakresie technik budowy przy rach wiejskich, dostępności odpowiedniej
użyciu tradycyjnych materiałów. bazy mieszkalnej i rozrywkowej (Keeble
W regionie Rhône-Alpes we Francji, i in. 1992). Dla części potencjalnych przed-
ok. 25 km od Lyonu czterech rolników siębiorców ważne jest natomiast udzielenie
od dawna współpracowało w dziedzinie specjalnej pomocy w pierwszej fazie dzia-
sprzedaży swoich owoców. W 1994 r. silne łalności, np. w zakresie lokum, opieki nad
gradobicie uszkodziło ich sady i uniemożli- dziećmi czy usług sekretarki. Służą temu
wiło sprzedaż większości owoców. Rolnicy m.in. tzw. inkubatory przedsiębiorczości.
wpadli na pomysł, aby zaprosić konsumen- Firmy działające na obszarach wiejskich
tów z miasta i pokazać im, jak można wyra- mają zwykle gorsze warunki konkurencji ze
biać ciasta z potłuczonych jabłek korzysta- względu na niedostatki infrastruktury trans-
jąc z tradycyjnych przepisów. Idea okazała portowej i komunikacyjnej. Dlatego też
się na tyle trafna, że 19 rolników z okolicy priorytetem polityki rozwoju wsi w Wielkiej
postanowiło się przyłączyć. W konsekwencji Brytanii jest podłączenie podmiotów tam
powstał projekt  Niedziela na wsi , polega- działających do szerokopasmowych łączy
jący na tym, że mieszkańcy miast przyby- internetowych (Michael 2003: 39). Niestety
wają, aby samemu przygotowywać różne zabrakło w programie SAPARD tego typu
ciasta z jabłek. Dzięki tym wizytom otwarto instrumentów.
także sklep z lokalnymi produktami, takimi Świadczenie usług na terenach wiej-
jak: dżemy, soki, sery i wina (Moseley 2003: skich jest obarczone potrójnym dylematem
55 57).  potrzebÄ… znalezienia rozsÄ…dnego kom-
W czterech departamentach francu- promisu między akceptowanymi kosztami,
skich przyjęto model rozwoju poprzez staże wysoką jakością i dotarciem do klien-
54 Studia i Materiały  Wydział Zarządzania UW
tów rozproszonych na dużym obszarze. szłości. Obejmował on lata 2000 2006 z tym,
Możliwym sposobem rozwiązaniem tego że efektywny początek funkcjonowania tego
problemu jest koncepcja grupowania róż- programu w większości krajów uprawnio-
nych rodzajów działalności pod jednym nych do jego realizacji miał miejsce dopiero
dachem, która opiera się na redukcji w 2002 r., a przystąpienie wszystkich benefi-
kosztów stałych. Przykładami są połącze- cjentów z wyjątkiem Bułgarii i Rumunii do
nia poczty z pubem, poradni lekarskiej Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. spowodo-
z urzędem gminy, sklepu z żywnością wało jego zastąpienie szerszym wachlarzem
i stacji benzynowej. Wariantem tej strategii bardziej korzystnych instrumentów polityki
jest dywersyfikacja oferty produktowej lub rozwoju wsi i obszarów wiejskich w nowych
docelowych segmentów rynku. Przykłady krajach członkowskich (Bryła 2004).
tego podejścia obejmują: serwowanie posił- Znamienne jest to, że Unia Europejska
ków dla klubu seniorów przez pub, pro- zaproponowała krajom kandydującym taki
wadzenie kursów obsługi komputera dla zestaw instrumentów w postaci działań pro-
dorosłych przez lokalną szkołę czy pełnie- gramu SAPARD, który sytuował się poza
nie funkcji banku przez pocztę (Moseley głównym nurtem WPR (dopłaty bezpo-
2003: 111 112). W programie SAPARD nie średnie). Z jednej strony można to inter-
uwzględniono tych możliwości. pretować jako niezbyt wielką hojność w
Doświadczenia krajów UE pokazały, jak stosunku do rolników z Europy Środkowo-
istotne znaczenie w procesie stymulowania Wschodniej, ale z drugiej strony może to
przedsiębiorczości na obszarach wiejskich być odbierane jako zwiastun głębokich prze-
majÄ… specjalistyczne programy poprawy mian w ramach samej WPR, podlegajÄ…cej
świadomości istnienia określonych okazji, nieustannej krytyce (Bryła 2003a). A
Ä…cznie
dopasowane do potrzeb różnych grup spo- na finansowanie programu SAPARD prze-
łecznych: kobiet, młodzieży, rolników drob- widziano w Perspektywie Finansowej UE
notowarowych, bezrobotnych itp. Każdą na lata 2000 2006 3,6 mld Ź , co daje ok.
z tych grup można traktować jako zasób 0,5 mld Ź rocznie. Ze względu na liczbę lud-
do wykorzystania w procesie stymulowania ności, potencjał i problemy sektora rolnego,
przedsiębiorczości na obszarach wiejskich dla Polski przeznaczono 1/3 dostępnych
(Köppä, Siskonen 2002: 193 201). Tego Å›rodków w ramach SAPARD, dla Rumunii
typu programy sÄ… najskuteczniejsze, gdy prawie tyle samo, a resztÄ™ podzielono na
stwarzają możliwość spotkania z osobami osiem pozostałych krajów.
pochodzącymi z tych samych środowisk, co Jedną z największych barier moderni-
grupy docelowe, ale mającymi już za sobą zacji polskiego sektora rolno-spożywczego
ten  skok w nieznane i mogącymi pochwa- jest niedostatek środków finansowych,
lić się swoim sukcesem. które można by było przeznaczać na inwe-
stycje, choć w niektórych branżach pozy-
tywną rolę odegrały bezpośrednie inwesty-
3. Charakterystyka programu SAPARD
cje zagraniczne (Senior Nello 2002: 12 13).
Zgodnie z Rozporządzeniem Rady (WE) Zarówno program SAPARD, jak i pro-
nr 1268/99 dziesięciu krajom kandydującym gramy modernizacji sektora rolno-spożyw-
z Europy Środkowo-Wschodniej stworzono czego kolejnych generacji stanowią środek
możliwość korzystania ze specjalnego pro- zaradczy w tym względzie. Choć nie są to
gramu przedakcesyjnego, ukierunkowa- rozwiązania doskonałe, należy podkreślić
nego na wsparcie rolnictwa i rozwój obsza- istnienie realnych i potencjalnych korzyści
rów wiejskich, pod nazwą SAPARD (ang. dla polskich przedsiębiorstw rolno-spo-
Special Accession Programme for Agriculture żywczych, rolników i innych podmiotów na
and Rural Development). W rzeczywistości obszarach wiejskich dzięki tym programom.
głównym celem tego funduszu było uła- Badania przeprowadzone na reprezenta-
twianie niezbędnych adaptacji w związku tywnej próbie ok. 4 tys. przedsiębiorstw
z akcesją do UE w gospodarstwach rolnych, włoskich wykazały, że małe firmy mają duży
przedsiębiorstwach przemysłu spożywczego potencjał wzrostu pod warunkiem dostęp-
i innych podmiotach położonych bądz
ope- ności finansowania zewnętrznego i dostępu
rujących na obszarach wiejskich, a także na rynki zagraniczne (Becchetti, Trovato
wsparcie procesu przygotowań instytucjo- 2002).
nalnych do uruchomienia II filaru Wspólnej Wobec braku doświadczeń z tego typu
Polityki Rolnej (WPR) w niedalekiej przy- pomocą z budżetu państwa autorzy pro-
2/2006 55
gramu SAPARD stanęli przed bardzo trud- 400 mln Ź , z czego 177 mln Ź to dotacja z
nym zadaniem wyboru priorytetów i ustale- Brukseli, 59 mln Ź pochodziło z polskiego
nia szczegółowych kryteriów przyznawania sektora finansów publicznych, a 168 mln
dotacji. Z jednej strony można było wybie- Ź powinni dołożyć prywatni beneficjenci.
rać potencjalnych  zwycięzców , którzy Środki publiczne pokrywały najwyżej
poradzą sobie na rynku i dobrze spożyt- połowę inwestycji realizowanych w ramach
kują subsydium, z drugiej  firmy mniejsze, działania 1, 2 i 4, 98% w działaniu 3 i całość
które nie są w stanie same sobie poradzić kosztów kwalifikowanych w pozostałych
i cieszą się większą sympatią w społeczeń- działaniach. W 2003 r. udział środków pry-
stwie. Przy ustalaniu zasad interwencji pub- watnych w programie powinien osiągnąć
licznej trzeba było więc rozstrzygać pewien 42%. 3/4 środków publicznych stanowiły
konflikt między maksymalizacją efektywno- transfery z budżetu UE. W strukturze
ści a dążeniem do sprawiedliwości, a także wydatków z funduszu SAPARD w Polsce
dbać o to, aby nie zakłócać zbytnio sygna- zdecydowanie dominowały pierwsze cztery
łów wysyłanych przez rynek (Zdanowicz, działania (rys. 1).
Dalton 2000: 152; Bryła 2003c). Biorąc pod
Gminy
uwagę doświadczenia wschodnich landów
Dywersyfikacja
28,9%
10,7%
niemieckich, warto było postawić warunek,
aby dotacje dotyczyły decyzji inwestycyj-
Zalesianie
i ochrona
nych, opierajÄ…cych siÄ™ na realistycznej pro-
środowiska
gnozie sprzedaży (Andrychowicz i in. 2000:
1,9%
76). Bardzo delikatną kwestią była również
Szkolenia
decyzja, czy prawo do tego typu pomocy 2,1%
powinny mieć podmioty gospodarcze, które
zostały przejęte przez kapitał zagraniczny
Pomoc
techniczna
(Rowiński 1999). Cały system, w szczegól-
0,4%
ności instytucja wdrażająca program, czyli
Gospodarstwa Przemysł
ARiMR, jak również ośrodki doradcze
rolne spożywczy
18,0% 38,1%
i informacyjne oraz instytucje finansowe,
których zaangażowanie było niezbędne dla
powodzenia realizacji programu, znajdo- Rys. 1. Planowana struktura wydatków z programu
wał się w stadium uczenia się. Właśnie ta SAPARD w Polsce według działań
funkcja edukacyjna programu SAPARD y
ródło: opracowanie własne na podst.:
wydaje się być dużo ważniejsza od bieżą- Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi 2002.
cych transferów pieniężnych, gdyż wówczas SAPARD. Program Operacyjny dla Polski. Wersja
zdobyte doświadczenia są bezcenne po z 20 marca 2002 r., Warszawa.
akcesji (Guba 2001). KluczowÄ… rolÄ™ w tym
procesie odgrywała jakość zasobów ludz- Uwaga: średnia roczna dotacja z budżetu UE
kich, zatrudnionych w systemie absorpcji  178 mln Ź wg cen z 2002 r.
środków unijnych. Warto było inwestować
zatem w kapitał ludzki, aby w niedalekiej W oparciu o decyzję Komisji Europejskiej
przyszłości osiągnąć wysoką stopę zwrotu z 2 lipca 2002 r. o przekazaniu Polsce zarzą-
(Drygas 2002: 21). dzania programem SAPARD, 17 lipca 2002
Polska w swoim programie operacyjnym r. oddziały regionalne ARiMR rozpoczęły
(Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi przyjmowanie wniosków o pomoc w pierw-
2002) zawarła siedem działań SAPARD, szych trzech działaniach. Wnioski w ramach
nadając im następujące numery i nazwy: działania 4, dotyczącego różnicowania
1) poprawa przetwórstwa i marketingu działalności gospodarczej na obszarach
artykułów rolnych i rybnych, 2) inwestycje wiejskich przyjmowano przez niecałe dwa
w gospodarstwach rolnych, 3) rozwój i po- miesiące, poczynając od 3 grudnia 2003 r.,
prawa infrastruktury obszarów wiejskich, na podstawie decyzji Komisji Europejskiej
4) różnicowanie działalności gospodarczej z 14 listopada 2003 r. Zatem opóz
nienie
na obszarach wiejskich, 5) programy rolno- we wdrażaniu programu SAPARD w Polsce
środowiskowe i zalesianie (projekty pilota- wahało się od 2,5 do 4 lat w zależności
żowe), 6) szkolenia zawodowe, 7) pomoc od działania. Winę za tak wielkie opóz
-
techniczna. Średnioroczny, maksymalny, nienie uruchomienia programu ponosiła
szacowany koszt ich realizacji wyniósł ok. zarówno administracja unijna, jak i pol-
56 Studia i Materiały  Wydział Zarządzania UW
ska (Najwyższa Izba Kontroli 2000: 38 41; Od rolników podejmujących nowe rodzaje
Kosicka 1999: 80). Wynikało to po części działalności gospodarczej i przedsiębiorstw
z faktu, że nawet dla pracowników Komisji spoza branży rolno-spożywczej przyjmo-
Europejskiej SAPARD stanowił całko- wano wnioski od 3 grudnia 2003 r. do
witą nowość i był swego rodzaju hybrydą. 26 stycznia 2004 r., zaś od gmin rozwijają-
Z jednej strony działania SAPARD miały cych infrastrukturę turystyczną  od 3 grud-
charakter strukturalny, długofalowy i in- nia 2003 r. do 12 stycznia 2004 r. Należy
westycyjny, co implikowało zastosowanie podkreślić, że program SAPARD stanowił
podobnych procedur programowania, kolosalną zmianę jakościową i ilościową
jak w przypadku funduszy strukturalnych w porównaniu do programów pomocy dla
UE. Z drugiej strony środki z tego pro- rolnictwa realizowanych w Polsce w po-
gramu były rozliczane przy zastosowaniu przedniej dekadzie (Pomajda i in. 2002).
kryteriów obowiązujących w ramach WPR Równolegle do programu SAPARD wdra-
(Andrychowicz i in. 2000). żano wiele innych programów rozwoju
W Polsce wnioski od rolników były obszarów wiejskich, ale na nieporównywal-
przyjmowane w trybie ciągłym od 17 lipca nie mniejszą skalę (Smolarek 2003).
2002 r. do 20 lutego 2004 r., natomiast dla AnalizujÄ…c skumulowanÄ… liczbÄ™ wnio-
przedsiębiorstw przemysłu spożywczego sków złożonych w ramach działania 2
i gmin wyznaczano co pewien czas kolejne w pierwszym roku obowiÄ…zywania pro-
terminy rozpatrywania wniosków. W przy- gramu, można zaobserwować trend ros-
padku przedsiębiorstw przetwórstwa rolno- nący, niezwykle podobny do wykresu funk-
spożywczego było siedem tur przyjmowania cji kwadratowej (rys. 2).
wniosków (w 2002 r.: 17 lipca  16 paz
- Takie przyspieszenie procesu składa-
dziernika, w 2003 r.: 6 stycznia  7 lutego, nia wniosków SAPARD przez rolników
26 maja  27 czerwca, 30 lipca  29 wrześ- mogło wynikać z efektu uczenia się, efektu
nia, 29 paz
dziernika  1 grudnia, 2 grudnia demonstracji ( widać, że sąsiadowi udało
 2 stycznia 2004 r. i 5 stycznia  5 lutego się skorzystać z pomocy, dlaczego więc nie
2004 r.), a w przypadku samorządów dwie miałbym spróbować? ) i nasilenia kam-
tury (17 lipca  16 września 2002 r. i 30 lipca panii informacyjnej dotyczącej warunków
 15 września 2003 r.) wystarczyły na wyko- korzystania z programu. Oprócz licznych
rzystanie wszystkich, dostępnych środków. audycji telewizyjnych w programie 1 TVP,
2000
1800
y = 1,070x2  11,297x + 59,465
R2 = 0,995
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45
Rys. 2. Dynamika składania wniosków SAPARD przez rolników w Polsce (okresy tygodniowe)
y
ródło: opracowanie własne na podst.: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi 2003. Informacja o stanie
realizacji programu SAPARD na dzień 30 maja, Warszawa.
2/2006 57
rozprowadzono ogromną ilość ulotek infor- i ułatwienia dostosowania do funkcjono-
macyjnych i opracowano specjalny prze- wania na Jednolitym Rynku; wzmocnienie
wodnik (Bartkowski i in. 2002), który uka- grup producentów rolnych i ich związków;
zał się nakładem kilku tysięcy egzemplarzy. ograniczenie niekorzystnego oddziaływa-
Do końca procesu wdrażania programu nia zakładów przetwórczych na środowisko
SAPARD w Polsce wpłynęło ponad 31 tys. naturalne. Wśród celów szczegółowych dzia-
wniosków. Proces wdrażania charakteryzo- łania 1 wymieniono: zwiększenie wielkości
wała silna dynamika wzrostowa pomimo nie produkcji pochodzącej z zakładów posiada-
zawsze satysfakcjonującej szybkości reakcji jących system zapewniania bezpieczeństwa
Brukseli na sygnały płynące z instytucji produkcji żywności (HACCP) i system kla-
odpowiedzialnych za zarządzanie progra- syfikacji tusz według standardów EUROP;
mem (Bryła 2003b). Proces przyjmowania poprawę systemu odbioru mleka surowego;
wniosków SAPARD zakończył się pełnym poprawę jakości surowca rybnego dostar-
sukcesem. Przekroczono limity finansowe czanego do zakładów przetwórczych lub
w czterech najważniejszych działaniach do sprzedaży bezpośredniej; zwiększenie
(rys. 3.). Było to możliwe dzięki wprowa- liczby zakładów przetwórczych posiadają-
dzeniu szeregu korekt w zakresie warun- cych zaplecze do oczyszczania ścieków oraz
ków otrzymywania dotacji i przesunięcia zagospodarowania produktów ubocznych
części środków pomiędzy działaniami. i odpadów; wprowadzanie nowych roz-
Z dniem 30 września 2004 r. zakończyła się wiązań i technologii umożliwiających lep-
kontraktacja środków w ramach programu sze dostosowanie produkcji do wymogów
SAPARD w Polsce. Zawarto 24434 umowy rynku; rozbudowÄ™ lub poprawÄ™ zaplecza do
o pomoc finansowÄ… na Å‚Ä…cznÄ… kwotÄ™ 4803 przechowywania, sortowania, pakowania
mln zł (Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju i konfekcjonowania produktów oraz innych
Wsi 2004b). procesów marketingowych i przetwórczych
prowadzonych przez grupy producen-
tów; zwiększenie procentowego udziału
Działanie 1
%
surowca zakupywanego na podstawie dłu-
Działanie 2
Działanie 3
goterminowych umów pomiędzy zakładami
Działanie 4
przetwórczymi a producentami rolnymi,
w szczególności grupami producentów rol-
nych (Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju
Wsi 2002: 70 71). Najistotniejszym efektem
programu powinien być wzrost konkuren-
cyjności uczestniczących w nim przedsię-
biorstw. Jednym z warunków osiągnięcia
tego celu jest poprawa orientacji marketin-
gowej. Warto także zwrócić uwagę na to,
Udział w ogóle Udział Poziom wykorzystania
wniosków we wnioskowanej limitu finansowego
że innowacyjność przemysłu spożywczego
sumie pieniędzy
przekłada się na wzrost orientacji proeks-
Rys. 3. Wskaz
niki wdrażania SAPARD w Polsce do portowej i wyższe dochody rolników jako
końca realizacji programu dostawców surowca. Pozytywny efekt w tym
y
ródło: opracowanie własne na podst.: Minister- względzie jest także warunkowany integra-
stwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi 2004a. Informacja cją kanału rynku.
o stanie realizacji programu SAPARD na dzień Analiza studiów przypadków prze-
30 czerwca, Warszawa. prowadzona w ramach pracy doktorskiej
autora ujawniła różne typy pomysłów
Do przedsiębiorstw przetwórstwa rolno- przedsiębiorczych zaprezentowanych
spożywczego skierowano w Polsce dzia- przez firmy działające w branży przetwór-
łanie 1 SAPARD. Jego cele ogólne były stwa rolno-spożywczego w województwie
następujące: poprawa bezpieczeństwa łódzkim. Wybór opcji strategicznej zale-
produkcji i jakości żywności; zwiększenie żał od wielu czynników, w tym: rozmiaru
liczby zakładów spełniających wymagania firmy, jej sposobu postrzegania rynku,
sanitarne i weterynaryjne UE w zakresie potrzeb modernizacyjnych zwiÄ…zanych
przetwórstwa żywności; wspieranie racjo- z wprowadzeniem restrykcyjnych regula-
nalizacji, restrukturyzacji i postępu w sekto- cji prawnych po przystąpieniu Polski do
rze dla zwiększenia jego konkurencyjności UE, miejsca firmy w kanale dystrybucji, jej
58 Studia i Materiały  Wydział Zarządzania UW
147,45
118,40
107,47
105,44
50,12
47,28
33,04
24,13
20,03
11,17
8,51
5,72
doświadczenia w dziedzinie eksportu i spe- dukcji mleka, 2) modernizacja gospodarstw
cyfiki produktu. Jednak wszystkie przed- specjalizujÄ…cych siÄ™ w produkcji zwierzÄ…t
sięwzięcia zgłoszone do współfinansowania rzez
nych i 3) zwiększenie różnorodności
z programu SAPARD należy zaliczyć do produkcji gospodarstw rolnych. Schemat
przejawów przedsiębiorczości. Planowane 2.2 dzielił się na trzy komponenty, które
inwestycje są przykładem innowacji, posia- dotyczyły odpowiednio produkcji: 1) bydła
dających najczęściej kompleksowy cha- mięsnego, 2) owczarskiej i 3) trzody chlew-
rakter. Wykazano, iż SAPARD stymuluje nej i drobiu.
innowacyjność organizacyjną, procesową, Celami ogólnymi działania 4 były: roz-
produktową i rynkową. Proces planowa- wój pozarolniczej działalności gospodarczej
nia inwestycji i kompletowania stosownej i tworzenie warunków dla rozwoju turystyki
dokumentacji, w szczególności biznesplanu, na obszarach wiejskich. W ramach tego
przyczyniał się do wzrostu orientacji strate- działania istniały trzy schematy: 1) tworze-
gicznej badanych przedsiębiorstw. Wpływ nie z
ródeł dodatkowego dochodu w gospo-
uczestnictwa w programie na podniesienie darstwach rolnych, 2) tworzenie miejsc
wartości dodanej generowanej w zakładach pracy na obszarach wiejskich i 3) publiczna
beneficjentów nie ograniczał się do wpro- infrastruktura turystyczna na obszarach
wadzenia nowych technologii produkcji, ale wiejskich. Schemat 4.1 był adresowany
pośrednio stymulował stosowanie bardziej do rolników i ich domowników, schemat
zaawansowanych narzędzi marketingowych, 4.2  do przedsiębiorców zatrudniających
do których należy zaliczyć m.in. integrację poniżej 50 osób, a schemat 4.3  do gmin,
kanału dystrybucji. związków międzygminnych i organizacji
Bezpośrednio do rolników były skie- pozarządowych (stowarzyszenia, fundacje,
rowane dwa instrumenty programu izby rolnicze, izby gospodarcze, społeczno-
SAPARD w Polsce: działanie 2 i schemat zawodowe organizacje rolników i związki
4.1. Działanie 2 SAPARD w Polsce miało zawodowe). Krąg potencjalnych odbiorców
następujące cele ogólne: poprawa jakości pomocy w ramach działania 4 był zatem
produkcji rolniczej poprzez udoskonalenie bardzo szeroki.
wyposażenia technicznego gospodarstw W ramach schematów 4.1 i 4.2 częś-
i dostosowanie warunków produkcji do ciowemu zwrotowi ze środków SAPARD
acquis communautaire, restrukturyzacja podlegały następujące kategorie kosztów:
i różnicowanie produkcji rolniczej jako budowa obiektów budowlanych, remont
warunek poprawy efektywności gospo- obiektów budowlanych, zakup maszyn,
darstw i dostosowania produkcji do potrzeb urządzeń, narzędzi, wyposażenia, sprzętu
rynku, ukierunkowanie produkcji zgodnie komputerowego i oprogramowania, sprzętu
z naturalnymi warunkami środowiska przy- turystycznego lub rekreacyjnego niezbęd-
rodniczego, zminimalizowanie niekorzyst- nego do świadczenia usług turystycznych,
nego oddziaływania produkcji rolniczej na a także zwierząt służących do celów tera-
środowisko naturalne oraz zachowanie kra- peutycznych, sportowych i rekreacyjnych,
jobrazu. Cele te były realizowane poprzez zakup środków transportu na potrzeby
dofinansowanie inwestycji dotyczących: działalności gospodarczej lub świadcze-
budowy, rozbudowy i modernizacji budyn- nia wyłącznie usług transportowych (nie
ków gospodarczych wraz z zakupem wypo- dotyczy samochodów osobowych przezna-
sażenia i infrastrukturą; zakupu maszyn czonych do przewozu mniej niż 8 osób
i urządzeń do produkcji rolnej, przecho- z kierowcą), adaptacja środków transportu
walnictwa i podstawowego przetwórstwa bądz
zagospodarowanie terenu na potrzeby
prowadzonego na poziomie gospodarstwa prowadzenia działalności gospodarczej.
oraz urządzeń służących do przygotowania Do wiejskich samorządów lokalnych były
produktów do sprzedaży; budowy, zakupu skierowane dwa instrumenty programu
i instalacji urządzeń służących ochronie SAPARD w Polsce: działanie 3 i schemat
i poprawie stanu środowiska naturalnego 4.3. Działanie 3 stawiało sobie następu-
(zwłaszcza poprawie gospodarki wodnej jące cele ogólne: zwiększenie atrakcyjności
i ściekowej) oraz lepszemu wykorzystywaniu obszarów wiejskich dla inwestorów lokal-
energii; urządzania i wyposażania pastwisk; nych i zewnętrznych, zapewnienie miesz-
zakupu stada podstawowego zwierząt kańcom wsi odpowiedniego standardu
gospodarskich. Działanie 2 składało się z życia, zapewnienie warunków do wdraża-
trzech schematów: 1) restrukturyzacja pro- nia acquis communautaire. Wśród celów
2/2006 59
szczegółowych wymieniono: zwiększenie niu programu oraz w przygotowywaniu
liczby gospodarstw wiejskich zaopatrzonych możliwych korekt. Wśród celów szczegó-
w wodę o odpowiedniej jakości; poprawa łowych znalazły się: zapewnienie wspar-
warunków sanitarnych wsi poprzez budowę cia w zakresie monitorowania programu,
systemu odprowadzania i oczyszczania ście- zapewnienie odpowiedniego przepływu
ków; zwiększenie ilości gospodarstw wiej- informacji i reklamy, zapewnienie wspar-
skich objętych systemem zagospodarowania cia dla prowadzonych analiz, wizyt studyj-
odpadów; poprawa lokalnej sieci komuni- nych i seminariów, zapewnienie wsparcia
kacyjnej; zwiększenie jakości i efektywności dla ekspertyz zewnętrznych, zapewnienie
dostaw energii, w tym wykorzystanie lokal- wsparcia przy opracowywaniu ocen pro-
nych nośników energii. gramu. Beneficjentami pomocy realizowa-
Do innych grup interesariuszy polityki nej w ramach tego działania były instytucje
rozwoju obszarów wiejskich w Polsce skiero- zarządzające programem SAPARD.
wano działanie 6 SAPARD (Szkolenia zawo-
dowe) i 7 (Pomoc techniczna) (Ministerstwo
4. Zastosowanie koncepcji kapitału
Rolnictwa i Rozwoju Wsi 2002: 125 130).
do analizy programu SAPARD
Beneficjentami działania 6 mogły zostać
następujące rodzaje podmiotów: ośrodki
To, że program SAPARD podnosi
i centra doradztwa rolniczego, instytucje
kapitał materialny uczestniczących w nim
i centra rozwoju przedsiębiorczości typu
przedsiębiorstw, jest oczywiste. Transfery
non-profit, wyspecjalizowane instytucje
środków finansowych w ramach tego pro-
szkoleniowe, w tym szkoły rolnicze i zawo-
gramu do firm bÄ…dz
gospodarstw podej-
dowe, szkoły wyższe i jednostki badawczo-
mujących działania inwestycyjne powodują
rozwojowe oraz placówki im podległe, izby
wzrost ich kapitału rzeczowego i pozwalają
rolnicze, władze samorządowe na szczeblu
na lepszą akumulację kapitału w przyszło-
gminy, powiatu i województwa, stowarzysze-
ści. Oczywiste jest także to, że program
nia i organizacje rolnicze, grupy producentów
SAPARD buduje kapitał publiczny, czyli
i stowarzyszenia grup producentów, prywatne
infrastrukturę obszarów wiejskich. Do roz-
firmy i konsorcja szkoleniowe. Natomiast
woju społeczności lokalnej niezbędne są
zgodnie z nomenklaturÄ… stosowanÄ… w doku-
zasoby kapitału ludzkiego, społecznego
mentach programowych, tzw. ostatecznymi
i publicznego (Rainey i in. 2003). Z punktu
beneficjentami byli rolnicy i inne osoby zaan-
widzenia nauk o zarzÄ…dzaniu interesujÄ…ca
gażowane w działalność rolniczą i leśną oraz
wydaje się kwestia, czy i jeżeli tak, to w jaki
rolnicy, którzy mieli zamiar zmiany charak-
sposób, program SAPARD przyczynia się
teru swojej działalności z typowo rolniczej na
do wzrostu kapitału intelektualnego, defi-
inne kierunki przedsiębiorczości.
niowanego zgodnie z koncepcjÄ… drzewa
Celem ogólnym działania 6 było promo-
wartości przedsiębiorstwa zaprezentowaną
wanie rozwoju rolnictwa i obszarów wiej-
przez M. Bratnickiego i J. Strużynę (2001:
skich poprzez wzmacnianie kapitału ludz-
70). Cytowani autorzy dzielą kapitał inte-
kiego. Do celów szczegółowych należało:
lektualny przedsiębiorstwa na kapitał spo-
zwiększenie umiejętności i wiedzy rolników
Å‚eczny, ludzki i organizacyjny.
podejmujących dodatkową działalność
H. Westlund i R. Bolton (2003) ukazujÄ…
gospodarczÄ… poza konwencjonalnym rolni-
trzy aspekty wpływu kapitału społecznego
ctwem; zwiększenie umiejętności i wiedzy
na przedsiębiorczość:
rolników prowadzących rentowne gospo-
1. Kapitał społeczny jako cecha charaktery-
darstwo rolnicze, leśne lub rybne. Partnerzy
styczna społeczności, która ułatwia bądz

społeczni autorów Programu Operacyjnego
utrudnia zachowania innowacyjne, skła-
wskazali na następujące cele tego działania:
dające się na przedsiębiorczość. W tym
dostosowanie kierunków kształcenia do
sensie kapitał społeczny jest elementem
potrzeb regionu, poprawa stanu wykształce-
wyposażenia w zasoby.
nia i wiedzy, przekwalifikowanie bezrobot-
2. Kapitał społeczny jako cecha charakte-
nych  reorientacja zawodowa, promowa-
rystyczna społeczności, wchodząca bez-
nie ekonomicznego podejścia do produkcji
pośrednio do funkcji użyteczności danej
rolniczej, zmiana mentalności producentów
osoby, przynoszÄ…ca zadowolenie lub nie-
rolnych, wdrożenie rachunkowości rolnej.
zadowolenie i kształtująca indywidualne
Celem działania 7 było zapewnienie
zachowania obecnych i potencjalnych
wsparcia we wdrażaniu i monitorowa-
przedsiębiorców.
60 Studia i Materiały  Wydział Zarządzania UW
3. Kapitał społeczny jako cecha charaktery- SAPARD zakładał wywieranie korzyst-
styczna społeczności, która sprzyja bądz
nego wpływu na integrację poziomą, czyli
przeszkadza wysiłkom całej społeczności tworzenie grup producenckich. Obydwa te
stającej się przedsiębiorcą zbiorowym. efekty SAPARD-u zmierzają do wzrostu
Cechą wyróżniającą kapitał społeczny wzajemnego zaufania i wypracowywania
w stosunku do innych typów kapitału jest norm współpracy oraz  wspólnego słownika
to, że jego ilość wzrasta, a nie maleje, i języka według terminologii Bratnickiego
w miarę używania go. Ta osobliwość kapi- i Strużyny. Tworzenie organizacji mających
tału społecznego sprawia, że znaczna na celu kierowanie grupowej oferty sprze-
część ekonomistów jest niechętna używa- daży na rynek jest ważne nie tylko z punktu
niu terminu  kapitał do opisu związków widzenia zwiększania siły przetargowej
społecznych. Znaczenie kapitału społecz- producentów. Dostarczanie produktów
nego dla rozwoju obszarów wiejskich było większym odbiorcom, np. na rynki hurtowe
przedmiotem wielu opracowań naukowych lub do dużych sieci dystrybucji, wiąże się
odnoszących się do różnych części świata, z koniecznością koncentrowania podaży.
np. Stanów Zjednoczonych (Kilkenny i in. Pojedynczy rolnik nie posiada najczęściej
1999), Rosji (O Brien 2000), Indii (Pantoja wiedzy, kapitału i możliwości stosowania
2000), Australii (Falk, Kilkpatricks 1999), większości instrumentów marketingowych.
Szwecji (Westlund i in. 2002), Szkocji Dlatego też stosowanie wspólnej strategii
(Atterton 2001). W literaturze przedmiotu marketingowej na rynku rolno-spożywczym
można znalez
ć także interesujące badania jest jedną z głównych przesłanek integracji
porównawcze nt. kapitału społecznego poziomej i pionowej producentów.
w różnych krajach, np. w Polsce i Danii Do podstawowych celów, jakie mogą być
(Chloupkova i in. 2003). Cytowane opra- osiągane przez grupę producencką, można
cowanie jest warte odnotowania, gdyż za zaliczyć: koncentrację podaży produktów
miernik kapitału społecznego przyjmuje rolnych w większe, jednolite partie ryn-
natężenie ruchu spółdzielczego na wsi. kowe, wspólne użytkowanie środków tech-
Gdyby przyjąć taką interpretację, można nicznych, wspólną sprzedaż, standaryzację
by mówić o znacznie większym powodzeniu produktów zgodnie z wymogami rynku,
programu SAPARD w popieraniu integra- oddziaływanie na podnoszenie jakości
cji poziomej niż w przypadku, kiedy rozu- produktów, ulepszanie i unowocześnianie
mienie integracji poziomej ograniczymy metod i technologii produkcji, wyszuki-
do grup producenckich, gdyż ze wsparcia wanie nowych rynków zbytu, zawieranie
SAPARD skorzystały liczne spółdzielnie korzystniejszych kontaktów handlowych,
mleczarskie w Polsce. prowadzenie wspólnej działalności marke-
Według D. Audretscha i M. Keilbacha tingowej, zgodnie z przyjętą strategią mar-
(2004) odmianą kapitału społecznego jest ketingową i w konsekwencji zwiększanie
kapitał przedsiębiorczości (ang. entrepre- dochodów członków zrzeszonych w grupie
neurship capital). Termin ten określają producenckiej (Cholewicka-Goz
dzik 1997:
jako istnienie środowiska sprzyjającego 170). K. Witosław (2002: 113 114) wyróżnił
tworzeniu przedsiębiorstw. Wiąże się z tym następujące korzyści płynące z integracji
postrzeganie zachowań przedsiębiorczych poziomej w rolnictwie: wzmocniona pozy-
w społeczeństwie, stosunek do ryzyka i na- cja producenta w pertraktacjach handlo-
stawienie instytucji finansowych do inicja- wych z dostawcami środków do produkcji
tyw przedsiębiorczych. Niewątpliwie jest i odbiorcami płodów rolnych, prawidłowe
to interesująca koncepcja. Nie można jed- planowanie produkcji przy uwzględnieniu
nak zgodzić się z tak wąskim rozumieniem potrzeb rynku (w zakresie asortymentu,
przedsiębiorczości. Powinno ono bowiem jakości i ilości), redukcja kosztów dzięki
objąć także inicjatywy przedsiębiorcze rea- wspólnemu korzystaniu ze sprzętu, wyeli-
lizowane przez istniejące już podmioty. minowanie pośredników, korzystanie
W ramach kapitału społecznego program z różnych form wsparcia grupy producen-
SAPARD wydaje się wpływać na poprawę ckiej przez odbiorców towarów (doradz-
kapitału strukturalnego poprzez stymulo- two, dostawa sprzętu specjalistycznego,
wanie tworzenia powiązań między przed- dostarczanie informacji rynkowych, szko-
siębiorstwami przetwórstwa rolno-spożyw- lenia itp.). W. Szopiński (2002: 375 376)
czego a rolnikami. Oprócz promowania twierdzi, że integracja pozioma odbywa
integracji pionowej kanału rynku program się w każdym z ogniw agrobiznesu i jest
2/2006 61
to uniwersalny proces rozwoju, którego ności intelektualnej Bratnicki i Strużyna
celem jest racjonalizowanie działalności wymienili samą przedsiębiorczość. Program
gospodarczej. Wskazuje na to, że zinte- SAPARD stymuluje ją na wiele sposobów
growane poziomo podmioty gospodar- premiując skłonność do wprowadzania
cze będą bardziej skłonne do rozwijania zmian w przedsiębiorstwach w nim uczestni-
integracji pionowej ze względu na zwięk- czących. Program SAPARD powinien także
szoną skalę działania. Integracja pozioma pozytywnie wpływać na motywację wniosko-
natrafia jednak na barierę rozproszonej dawców do rozwoju swoich firm.
własności, co widoczne jest w handlu deta- Trzeci typ kapitału intelektualnego
licznym, ale jeszcze bardziej w rolnictwie. w klasyfikacji cytowanych autorów obej-
Rozproszona, drobnotowarowa produkcja muje strukturę wewnętrzną, zewnętrzną
surowców żywnościowych powoduje, że i tzw. kapitał rozwojowy. W odniesieniu do
wytwarzane są małe, niejednorodne partie struktury wewnętrznej program SAPARD
towaru, o niskiej jakości, o odmianach nie powinien wpływać na procesy zachodzące
preferowanych przez konsumentów, w cza- w przedsiębiorstwach, gdyż prowadzi do
sie i miejscu niedostosowanym do potrzeb istotnych innowacji (nierzadko o bardzo
integratorów - firm przemysłowych, han- dużej skali), np. budowy nowych budynków
dlowych i gastronomicznych. Taki model produkcyjnych, zakupu środków transportu,
produkcji utrudnia także ekspansję między- maszyn czy oprogramowania kompute-
narodowÄ…. Brak integracji poziomej ograni- rowego. Program SAPARD sam jest ele-
cza ponadto dostęp do zewnętrznych z
ródeł mentem zmian zachodzących w strukturze
finansowania. Zatem niedostatki kapitału zewnętrznej przedsiębiorstwa stwarzając
społecznego przekładają się na niższą aku- nowe możliwości uzyskania dofinansowa-
mulację innych form kapitału. nia planowanych przedsięwzięć. Ponadto
Istotny wpływ na efektywność gospo- korzystnie wpływa na powiązania z dostaw-
darowania wywiera także kapitał ludzki, cami i zasoby rynkowe, ułatwiając bene-
oparty na wykształceniu i doświadczeniu ficjentom dostosowanie się do preferencji
przedsiębiorców i pracowników. F. Welch konsumentów, a czasem nawet decydując
(1970) traktuje edukacjÄ™ jako czynnik pro- o utrzymaniu siÄ™ danej firmy na rynku
dukcji. Im wyższy poziom wykształcenia, tym lub jej ekspansji eksportowej (zważywszy
więcej można osiągnąć przy pomocy istnie- m.in. na normy sanitarno-weterynaryjne
jących zasobów i tym większa zdolność do i ekologiczne UE). Na podstawie typologii
zdobywania i wykorzystywania użytecznych Bratnickiego i Strużyny do analizy pożą-
informacji. Biorąc pod uwagę koncepcję danych i rzeczywistych skutków programu
kapitału ludzkiego, rola programu SAPARD SAPARD można chyba najbardziej wyko-
także jest widoczna. Pośrednio program rzystać koncepcję kapitału rozwojowego.
przyczynia siÄ™ do wzrostu kompetencji Program SAPARD sprzyja tym podmio-
pracowników podmiotów ubiegających się tom, które są gotowe do zmian, pozwala
o dotację, ponieważ wypełnienie formularza beneficjentom formułować ambitne, ale
aplikacyjnego i przygotowanie wymaganych zarazem realne cele i strategie ich realiza-
załączników, w szczególności biznesplanu, cji, podnosi poziom innowacyjności przed-
zależało od umiejętności praktycznych, ale siębiorstw i stymuluje proces uczenia się
i wpływało na ich poprawę. Zdobyta wie- organizacji (chociażby w zakresie ubiega-
dza i umiejętności w trakcie ubiegania się nia się o dotację i prezentowania własnej
o dotację SAPARD mogą okazać się uży- wizji rozwoju). Ponadto jednym z celów
teczne podczas zgłaszania się do uczestni- programu SAPARD było stymulowanie
ctwa w programach rozwoju obszarów wiej- procesu uczenia się instytucji odpowie-
skich kolejnych generacji, a także w innych dzialnych za wdrażanie programu i absorp-
okolicznościach, np. przy występowaniu cję środków z funduszy strukturalnych na
o kredyt bankowy. Ponadto wprowadzanie obszarach wiejskich po akcesji Polski do
zmian w przedsiębiorstwach dzięki inwe- Unii Europejskiej.
stycjom współfinansowanym z SAPARD-u
powinno pozytywnie wpłynąć na zdolność
5. Wnioski
do naśladowania  zręczności intelektualnej
pracowników podobnych firm działających 1. W policy mix Unii Europejskiej szczegól-
w bardziej zaawansowanych gospodarkach nego znaczenia nabierajÄ… polityki roz-
rynkowych. Wśród elementów owej  zręcz- wojowe nakierowane na rozwiązywanie
62 Studia i Materiały  Wydział Zarządzania UW
specyficznych potrzeb określonych tery- Aberdeen: The Arkleton Centre for Rural
Development Research.
toriów, w tym w szczególności obszarów
wiejskich. Proces ten odbywa siÄ™ kosztem
Audretsch, D. i M. Keilbach. 2004. Does entrepre-
tradycyjnych działań o wymiarze sekto- neurship capital matter? Entrepreneurship: Theory
& Practice, tom 28, nr 5, s. 419 430.
rowym (przede wszystkim w odniesieniu
do klasycznych instrumentów Wspólnej
Bartkowski, J., Cetner G., Kęszycka A. i in. 2002.
Polityki Rolnej).
Przewodnik dla ubiegajÄ…cych siÄ™ o dofinansowanie
2. W związku z powyższym powstaje sprzy- inwestycji w gospodarstwach rolnych z Programu
jające środowisko dla realizacji pomy- SAPARD, Warszawa: Krajowe Centrum Doradztwa
Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich i Agencja
słów o charakterze przedsiębiorczym na
Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.
obszarach wiejskich, szczególnie reali-
zowanych w sieciach współpracy skupia- Becchetti, L. i G. Trovato. 2002. The Determinants
jących różnych aktorów lokalnego życia
of Growth for Small and Medium Sized Firms. The
gospodarczego, społecznego i kultural- Role of the Availability of External Finance, Small
nego. Modelowym przykładem stymulo- Business Economics, tom 19, s. 291 306.
wania tego typu inicjatyw jest program
Bratnicki M. i J. Strużyna. 2001. Przedsiębiorczość
LEADER. Uczestnictwo w nim wymaga
i kapitał intelektualny, Katowice: Akademia
jednak znacznie bardziej zaawansowa- Ekonomiczna.
nych umiejętności z zakresu zarządzania
Bryła, P. 2003a. Czy Wspólna Polityka Rolna Unii
niż w sektorowych programach wsparcia.
Europejskiej jest spójna? w: Stępień-Kuczyńska, A.
3. Program SAPARD adresowany do kra-
(red.) Europa Środkowa i Wschodnia wobec współ-
jów przystępujących do UE w 2004 r.
czesnych wyzwań integracyjnych, s. 419 430. A
ódz
:
oraz Bułgarii i Rumunii oparty był na Wydawnictwo Uniwersytetu A
ódzkiego.
bardziej tradycyjnym podejściu do
Bryła, P. 2003b. Raising the competitiveness of the
mechanizmów zarządzania rozwojem
agri-food sector in the Lodz region with the use of
obszarów wiejskich, co było zrozumiałe
SAPARD. w: Grochowalska J., Jura J., Gawrońska-
ze względu na presję czasu i konieczność
Nowak B., Walerysiak G. (red.) Open Minds. Europe
dokonania niezbędnych działań dosto- in a Global World  blending differences, s. 21 26.
sowawczych w zwiÄ…zku z implementacjÄ… Warszawa-A
ódz
: CASE i Uniwersytet A
ódzki.
restrykcyjnych standardów weteryna-
Bryła, P. 2003c. Spojrzenie krytyczne na Wspólną
ryjnych, sanitarnych i fitosanitarnych.
Politykę Rolną pod względem kosztów, efektywno-
Jednak pominięcie komponentu typu
ści i sprawiedliwości. Zagadnienia ekonomiki rolnej,
LEADER może negatywnie rzutować na nr 1, s. 120 126.
realizację długofalowej strategii rozwoju
Bryła, P. 2004. Warunki integracji polskiego rol-
obszarów wiejskich w Polsce i innych
nictwa z Unią Europejską. w: Domański T. (red.)
krajach Europy Åšrodkowo-Wschodniej.
Polskie przedsiębiorstwa, regiony i rolnictwo w pro-
4. Do analizy logiki funkcjonowania pro- cesie integracji europejskiej, seria Euromarketing,
gramów zarządzania rozwojem obsza- s. 129 150. A
ódz
: Wydawnictwo Biblioteka.
rów wiejskich użyteczna jest koncepcja
Chloupkova, J., Svendsen, G. i G. Svendsen. 2003.
różnych form kapitału ze szczególnym
Building and destroying social capital: the case of
uwzględnieniem kapitału społecznego.
cooperative movements in Denmark and Poland,
Agriculture and Human Values, tom 20, s. 241 252.
Cholewicka-Goz
dzik, K. (red.) 1997. Marketing
Informacje o autorze
w agrobiznesie, Warszawa: FAPA.
Dr Paweł Bryła  Katedra Marketingu
Daniel, A. i J. Asby. 1990. A community-led ini-
Międzynarodowego i Dystrybucji, Uniwersytet
tiative  the Narberth example. w: Vyakarnam S.
A
ódzki. E-mail: [e-mail].
(red.) When the harvest is in. Developing rural entre-
preneurship, Londyn: Intermediate Technology
Bibliografia Publications.
Andrychowicz, A., Drygas, M. i I. Lisztwan. 2000.
Drygas, M. 2002. Pomoc Unii Europejskiej instru-
Wybrane problemy przygotowania Polski do wyko- mentem modernizacji polskiej wsi i rolnictwa
rzystania środków pomocowych Unii Europejskiej  bariery i zagrożenia procesu absorpcji wsparcia
z programu SAPARD. WieÅ› i Rolnictwo, nr 2,
finansowego. WieÅ› i Rolnictwo, nr 3.
s. 60 77.
Falk, I. i S. Kilpatricks. 1999. What is Social
Atterton, J. 2001. The Role of Civil Society and
Capital? A study of interaction in a rural community,
the Business Community in Rural Restructuring,
Launceston: University of Tasmania.
2/2006 63
Grochowska, R. i B. PÅ‚onka B. 2002. Program O Brien, D. 2000. Social Capital and Community
LEADER instrumentem aktywizacji społeczności Development in Rural Russia, http://poverty.world-
lokalnych  wnioski dla Polski. WieÅ› i Rolnictwo, bank.org.
nr 4, s. 36 55.
Pantoja, E. 2000. Exploring the Concept of Social
Guba, W. 2001. Problem oszacowania wysokości Capital and its Relevance for Community-Based
środków na wsparcie rozwoju wsi w Polsce po akce- Development: The Case of Coal Mining Areas in
sji do Unii Europejskiej. WieÅ› i Rolnictwo, nr 4, Orissa, India, Waszyngton: Bank Åšwiatowy.
s. 119 136.
Pomajda, W., Woicka-Bekas, E. i in. 2002. Programy
Keeble, D., Tyler, P., Broom, G., i J. Lewis. 1992. pomocy dla rolnictwa 1990 2002, Warszawa:
Business Success in the Countryside: the Performance FAPA.
of Rural Enterprise, Londyn: HMSO.
Rainey, D., Robinson, K., Allen, I. i R. Christy.
Kilkenny, M., Nalbarte, L. i T. Besser. 1999. 2003. Essential forms of capital for sustainable
Reciprocated community support and small town  community development. American Journal of
small business success. Entrepreneurship & Regional Agricultural Economics, tom 85, nr 3, s. 708 715.
Development, tom 11, s. 231 246.
Rowiński, J. 1999. Polskie członkostwo w Unii
Komisja Europejska 2003. Rural development in the Europejskiej  ekonomiczne aspekty adopcji Wspólnej
European Union, Luksemburg: Oficyna Wydawnicza Polityki Rolnej, referat wygłoszony na konferencji
Wspólnot Europejskich. nt.  Przyszłość obszarów wiejskich w Czechach,
na Węgrzech i w Polsce w poszerzonej Europie ,
Kosicka, M. 1999. Program SAPARD jednÄ… z szans
Warszawa, 3 4 grudnia.
poprawy sytuacji w rolnictwie w wiejskich gospodar-
stwach domowych. WieÅ› i Rolnictwo, nr 4. Senior Nello, S. 2002. Food and Agriculture in
an Enlarged EU, RSC No. 2002/58, Florencja:
Köppä, T. i P. Siskonen. 2002. Rola oÅ›rodków
European University Institute.
akademickich i społeczności lokalnej w rozwoju
przedsiębiorczości. w: Kłodziński M. i B. Fedyszak- Smolarek, M. 2003. Wybrane możliwości wspar-
Radziejowska (red.) Przedsiębiorczość wiejska cia finansowego małych i średnich przedsiębiorstw
w Polsce i krajach Unii Europejskiej, s. 193 201. na terenach wiejskich. w: Michalak, J. (red.)
Warszawa: IRWiR PAN. Przedsiębiorczość  zagadnienia wybrane, s. 93 105.
Olsztyn: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski.
Michael, A. 2003. UK Rural Policy: a Holistic
Approach. w: OECD. The Future of Rural Policy. Szopiński, W. 2002. Procesy integracyjne w agrobi-
From Sectoral to Place-based Policies in Rural Areas, znesie. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we
Paryż. Wrocławiu, nr 941.
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi 2002. Welch, F. 1970. Education in production. Journal of
SAPARD. Program Operacyjny dla Polski. Wersja Political Economics, nr 1, s. 35 59.
z 20 marca 2002 r., Warszawa.
Westlund, H. i R. Bolton. 2003. Local social capital
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi 2003. and entrepreneurship. Small Business Economics,
Informacja o stanie realizacji programu SAPARD na tom 21, s. 77 113.
dzień 30 maja, Warszawa.
Westlund, H., Forsberg, A. i C. Höckertin. 2002.
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi 2004a. Social Capital and Local Development in Swedish
Informacja o stanie realizacji programu SAPARD na Rural Districts, 42nd Congress of the European
dzień 30 czerwca, Warszawa. Regional Science Association, Dortmund.
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. 2004b. Witosław, K. 2002. Grupy producentów rolnych
Komunikat w sprawie zakończenia zawierania umów  szansą na usprawnienie działalności gospodarstw
w programie SAPARD, Warszawa, 8 listopada. produkcyjnych w Polsce. Zagadnienia doradztwa
rolniczego, nr 1.
Moseley, M. 2003. Rural Development. Prinicples
and Practice, Londyn: Sage Publications. Zdanowicz, A. i G. Dalton. 2000. SAPARD i inne
formy pomocy dla rolnictwa w Polsce. w: Majewski,
Najwyższa Izba Kontroli. 2000. Informacja o wyni-
E., Dalton, G. (red.) Strategiczne opcje dla polskiego
kach kontroli działań administracji rządowej w zakre-
sektora agrobiznesu w świetle analiz ekonomicz-
sie pozyskiwania i wykorzystania środków finansowych
nych, Warszawa: Szkoła Główna Gospodarstwa
pochodzÄ…cych z Unii Europejskiej, DAiIE/41004/99,
Wiejskiego.
Warszawa.
64 Studia i Materiały  Wydział Zarządzania UW