INSTYTUT OGRODNICTWA
Metodyka
Integrowanej Ochrony Maliny
dla Producentów
Opracowanie zbiorowe pod redakcjÄ…:
Dr hab. Barbary H. A
abanowskiej, prof. nadzw. IO
 Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie
Projekt opracowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju
Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013
Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013
 Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Skierniewice, 2013
INSTYTUT OGRODNICTWA
Dyrektor - prof. dr hab. Franciszek Adamicki
ZAKA
AD OCHRONY ROÅšLIN SADOWNICZYCH
Kierownik - prof. dr hab. Piotr Sobiczewski
Autorzy opracowania:
Dr hab. Barbara H. A
abanowska, prof. nadzw. IO
Dr Zbigniew Buler
Dr Grzegorz Doruchowski
Dr Artur Godyń
Prof. dr. hab. Ryszard Hołownicki
Dr Beata Meszka
Dr hab. Jerzy Lisek, prof. nadzw. IO
Dr Małgorzata Sekrecka
Mgr Małgorzata Tartanus
Prof. dr hab. Waldemar Treder
Mgr Justyna Wójcik-Seliga
Dr hab. Paweł Wójcik, prof. nadzw. IO
Autorzy zdjęć:
Mirosława Cieślińska (fot. 8-11), Jerzy Lisek (fot. 1, 2), Barbara H. A
abanowska (fot. 12, 17-22),
Gabriel S. A
abanowski (fot. 13-16), Beata Meszka (fot. 3-6), Joanna Puławska (fot. 7)
ISBN 978-83-89800-30-5
© Instytut Ogrodnictwa, Skierniewice 2013
© Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
© Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA
Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej książki nie może być reprodukowana
w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób bez pisemnej zgody wydawcy.
2
SPIS TREÅšCI
1. WST
P. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
2. PRZYGOTOWANIE GLEBY ORAZ ZAKA
ADANIE PLANTACJI. . . . . . . . . . . . . . . . 5
2.1. Stanowisko pod plantacjÄ™. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2.2. Przedplony i zmianowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2.3. Otoczenie plantacji oraz zabiegi agrotechniczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2.4. Sadzenie roślin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2.5. Nawadnianie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
2.6. Zrównoważone nawożenie i wapnowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2.7. Odmiana jako czynnik wspomagajÄ…cy integrowanÄ… ochronÄ™. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
3. INTEGROWANA METODA REGULOWANIA ZACHWASZCZENIA. . . . . . . . . . . 11
3.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
3.2. Szkodliwość chwastów i pozytywne aspekty występowania flory synantropijnej 12
3.3. Integracja działań związanych z pielęgnacją gleby i regulowaniem zachwaszczenia 12
3.4.Profilaktyka zachwaszczenia podczas przygotowania pola pod plantacjÄ™. . . . . . . . 12
3.5. Zabiegi odchwaszczajÄ…ce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
3.6. Stosowanie herbicydów na plantacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
3.7. Niechemiczne metody regulowania zachwaszczenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
4. INTEGROWANA METODA OGRANICZANIA CHORÓB. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
4.1. Najważniejsze choroby maliny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
4.2. Niechemiczne metody ochrony. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
4.3. Progi szkodliwości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
4.4. Metodyka oceny porażenia roślin przez choroby liściowe i wertycyliozę. . . . . . 24
5. INTEGROWANA METODA OGRANICZANIA SZKODNIKÓW. . . . . . . . . . . . . . . . . 24
5.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
5.2. Charakterystyka najważniejszych szkodników. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
5.3. Terminy lustracji i progi zagrożenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
5.4. Podstawowe zasady prawidłowego stosowania zabiegów ochrony roślin. . . . . . 31
5.5. Bezpieczeństwo owadów zapylających i entomofauny pożytecznej. . . . . . . . . . . 32
6. TECHNIKA STOSOWANIA ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
7. SYSTEMY WSPOMAGANIA DECYZJI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
8. ZASADY PROWADZENIA EWIDENCJI ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN. . . . . . 41
3
1. WST
P
Od 1 stycznia 2014 roku wszyscy profesjonalni użytkownicy środków ochrony roślin będą
mieli obowiązek stosowania zasad integrowanej ochrony roślin zgodnie z postanowieniami
art. 14 dyrektywy 2009/128/WE oraz rozporzÄ…dzenia nr 1107/2009. PodstawÄ… zintegrowane-
go systemu ochrony jest maksymalne wykorzystanie metod niechemicznych, które powinny
być uzupełniane stosowaniem pestycydów wówczas, gdy oczekiwane straty ekonomiczne
powodowane przez agrofagi będą wyższe niż koszt zabiegu. Zgodnie z ogólnymi zasadami
integrowanej ochrony roślin określonymi w załączniku III do dyrektywy 2009/128/WE
(www.minrol.gov.pl) należy metody niechemiczne (biologiczne, fizyczne, hodowlane) przed-
kładać nad chemiczne. Głównym celem jest skuteczne, bezpieczne i opłacalne obniżenie po-
pulacji agrofagów do poziomu, przy którym nie wyrządzają one już szkód gospodarczych.
Cel ten jest osiągany przez prowadzenie badań nad poznaniem biologii, możliwości rozprze-
strzeniania się i szkodliwości agrofagów, w tym prognozowania ich pojawu oraz oceny za-
grożenia. Uzyskiwane wyniki stanowią podstawę opracowania skutecznych sposobów zapo-
biegania oraz zwalczania chorób i szkodników oraz regulowania zachwaszczenia. Uwzględ-
nia się przy tym uwarunkowania związane z zależnościami między danym organizmem szko-
dliwym, rośliną, a środowiskiem. Współdziałanie różnych czynników występujących w kon-
kretnym jagodniku, decyduje o nasileniu agrofaga i jego szkodliwości.
Ochrona malin przed chorobami, szkodnikami i chwastami jest oparta głównie na metodzie
chemicznej. W planowaniu programów ochrony niezbędne jest prowadzenie monitoringu
w poszczególnych fazach fenologicznych, co umożliwi ocenę nasilenia chorób, a w przypad-
ku szkodników  także określenie progów zagrożenia. Podstawą tego działania jest prawidło-
wa diagnostyka na podstawie oznak etiologicznych, a w razie konieczności  wyników anali-
zy laboratoryjnej. Bardzo ważna jest także umiejętność identyfikacji szkodników, w tym wy-
korzystanie znajomości objawów ich żerowania.
Opracowana  Metodyka Integrowanej Ochrony Maliny obejmuje wszystkie aspekty
związane z uprawą i ochroną, począwszy od przygotowania gleby i posadzenia roślin, aż do
zbiorów. Szczególną uwagę zwrócono na wykorzystanie metod niechemicznych, możliwości
sygnalizacji i prognozowania występowania chorób i szkodników oraz prawidłowej techniki
stosowania środków ochrony roślin, jako podstawy  z jednej strony wysokiej efektywności
zabiegów, a z drugiej  ograniczenia ich liczby.
PROWADZENIE INTEGROWANEJ OCHRONY WYMAGA:
1. Znajomości i umiejętności rozpoznawania szkodliwych owadów i roztoczy oraz
uszkodzeń przez nie powodowanych, znajomości ich biologii, okresów pojawiania się sta-
diów powodujących uszkodzenia roślin oraz wpływu warunków pogodowych na rozwój
szkodników.
2. Znajomości fauny pożytecznej, wrogów naturalnych, drapieżców i pasożytów szkod-
ników, ich biologii, umiejętności rozpoznawania oraz określania wielkości populacji.
3. Znajomości wymagań glebowych, klimatycznych i agrotechnicznych zapewniających
optymalne warunki wzrostu rośliny uprawnej.
4. Znajomości metod prognozowania terminu pojawu agrofagów, prawidłowej oceny ich
nasilenia i liczebności oraz zagrożenia dla danej uprawy.
5. Znajomości przyjętych progów zagrożenia (jeśli są określone).
6. Znajomości metod profilaktycznych ograniczających rozwój chorób i szkodników.
4
2. PRZYGOTOWANIE GLEBY ORAZ ZAKA
ADANIE PLANTACJI
Dr Zbigniew Buler
2.1. Stanowisko pod plantacjÄ™
Pod plantacje malin najlepsze są tereny równinne lub o łagodnych zboczach, na których
mogą bez przeszkód pracować maszyny i urządzenia potrzebne w zabiegach pielęgnacyjnych.
Nie należy uprawiać malin na terenach nisko położonych, w zastoiskach mrozowych, ze
względu na ryzyko przemarznięć lub uszkodzeń roślin. Maliny korzenią się płytko i dlatego
nie nadają się pod ich uprawę gleby ubogie w wodę lub nadmiernie wilgotne oraz gleby cięż-
kie. Maliny są bardzo wrażliwe zarówno na niedobór, jak i nadmiar wody w glebie. Na gle-
bach lekkich, piaszczystych, niezbędne jest stosowanie nawadniania. Najlepsze dla malin są
gleby żyzne III i IV klasy bonitacyjnej. Bardzo dobre są gleby lessowe. Poziom wody grun-
towej nie powinien być wyższy niż 50-70 cm od powierzchni gleby. Odczyn gleby dla malin
powinien być lekko kwaśny (pH od 6,0 do 6,5).
2.2. Przedplony i zmianowanie
Wiosną, na rok przed sadzeniem krzewów, wskazane jest wysianie nasion mieszanki ro-
ślin: łubinu, peluszki, wyki, bobu, z dodatkiem: facelii, słonecznika i kukurydzy, na nawóz
zielony. Na hektar należy wysiać od 150 do 200 kg nasion roślin strączkowych i co najmniej
50 kg nawozu azotowego. Po wieloletnich roślinach motylkowatych (koniczynie, lucernie)
w glebie mogą wystąpić opuchlaki.
Wartościowym nawozem zielonym jest gorczyca, wiosną wysiewa się na hektar 30 kg na-
sion gorczycy i 100 kg mocznika przed siewem lub póz
niej 100 kg saletry amonowej. Po
przyoraniu w czerwcu, można jeszcze raz uprawiać gorczycę na przyoranie we wrześniu lub
paz
dzierniku. Gorczyca ogranicza występowanie szkodliwych nicieni.
Malin nie należy sadzić na tym samym polu, gdzie wcześniej uprawiane były maliny,
truskawki, pomidory lub ziemniaki ze względu na możliwość porażenia korzeni przez
wertycyliozę. Dobrą metodą przeciwdziałania zmęczeniu gleby jest wniesienie dużej ilo-
ści materii organicznej, np. dużej dawki obornika (40-50 t/ha), torfu lub kompostu i wyko-
nanie głębokiej orki (25-30 cm). Obornik można zastąpić nawozami zielonymi. Niektóre ni-
cienie w glebie ogranicza uprawa aksamitki (wysiewa się jej od 5 do 10 kg/ha). Pędraki
w glebie ogranicza uprawa gryki.
2.3. Otoczenie plantacji oraz zabiegi agrotechniczne
Plantacji malin nie należy zakładać blisko sadów, ze względu na niebezpieczeństwo zno-
szenia cieczy roboczej podczas chemicznej ochrony drzew. Pozostawiać na polu dziko rosną-
ce krzewy i zarośla, w których mogą chronić się owady pożyteczne, pomocne w ograniczaniu
szkodników. Pędraki ogranicza kilkakrotna uprawa gleby ostrymi narzędziami.
2.4. Sadzenie roślin
Maliny najlepiej sadzić jesienią, kiedy wilgotna gleba sprzyja ukorzenieniu się roślin
przed zimą. Podczas sadzenia wiosennego można uszkodzić mocno nabrzmiałe pąki kwiato-
we. Rozstawa zależy m.in. od sposobu prowadzenia roślin i używanego sprzętu do zabiegów
pielęgnacyjnych. Maliny prowadzone w formie szpalerowej przy drutach wysadza się w roz-
5
stawie 2,5-3,0 m między rzędami, odmiany silnie krzewiące w rzędzie co 50 cm, a słabo
krzewiące co 30 cm. Sadzi się je o 1-2 cm głębiej niż rosły w mateczniku. Na dużych planta-
cjach stosuje siÄ™ sadzarkÄ™ doczepianÄ… do ciÄ…gnika.
2.5. Nawadnianie
Prof. dr hab. Waldemar Treder
Zasady prawne regulujące przepisy związane z czerpaniem i użytkowaniem wody do
nawadniania są zawarte w Prawie Wodnym. Każdy właściciel systemu nawodnieniowe-
go jest zobowiązany do posiadania dokumentów potwierdzających prawo do korzysta-
nia z zasobów wody. Podczas doboru instalacji, a także samego procesu nawadniania powin-
no się szczególną uwagę zwracać na oszczędne gospodarowanie wodą. Ze względu na naj-
wyższą efektywność wykorzystania wody do nawadniania roślin sadowniczych zalecane jest
stosowanie systemów kroplowych.
Deszczowanie
Podczas deszczowania woda zrasza liście krzewów, dlatego szczególną uwagę należy
zwrócić na prawidłową ochronę malin przed chorobami. Deszczowanie należy wykony-
wać w godzinach porannych tak, aby liście mogły jak najszybciej wyschnąć. System desz-
czowniany może służyć także do ochrony roślin przed przymrozkami wiosennymi. Deszczo-
wanie roślin w okresie występowania przymrozków może zapobiegać uszkodzeniu kwiatów
nawet przy spadku temperatur do -5 °C.
Minizraszanie
Minizraszacze są stosowane przede wszystkim w przypadku wysokiej zawartości żelaza
w wodzie, a zastosowanie odżelaziania jest zbyt kosztowne. Specjalne modele minizraszaczy
umieszczane ponad krzewami mogą służyć także do ochrony kwiatów i zawiązków owoco-
wych przed przymrozkami wiosennymi.
Nawadnianie kroplowe
Nawadnianie kropelkowe polecane jest dla plantacji intensywnych i gospodarstw majÄ…cych
ograniczone zasoby wody (studnie głębinowe). Na glebach lekkich zaleca się stosowanie linii
kroplujących o rozstawie emiterów co 30-40 cm.
Niezależnie od zastosowanego systemu nawadniania dawki wody należy dobierać tak,
aby nie doprowadzać do wymywania składników mineralnych poza strefę systemu ko-
rzeniowego roślin. Długotrwałe zalanie korzeni ogranicza im dostęp powietrza i sprzyja
rozwojowi chorób glebowych. Częstotliwość i wielkość dawki nawodnieniowej może być
ustalana na podstawie pomiaru wilgotności lub siły ssącej gleby. Czujniki wilgotności gleby
lub tensjometry umieszcza się w rzędzie krzewów na głębokości 15-20 cm. W przypadku
systemów kroplowych jest to około 15-20 cm od kroplownika.
Literatura poświęcona nawadnianiu oraz szczegółowe zalecenia i informacje o potrzebach
wodnych malin zawarte sÄ… w Serwisie Nawodnieniowym na stronie internetowej Instytutu
Ogrodnictwa: http://www.nawadnianie.inhort.pl.
6
2.6. Zrównoważone nawożenie i wapnowanie
Dr hab. Paweł Wójcik, prof. nadzw, IO
Nawożenie maliny opiera się na wynikach analizy gleby i liści oraz ocenie wizualnej roślin.
Nawożenie azotem (N)
Potrzeby nawozowe malin w stosunku do N można oszacować na podstawie zawartości
materii organicznej w glebie (tab. 1). Podane dawki N należy traktować jako orientacyjne,
weryfikując je zawsze z siłą wzrostu krzewów i/lub zawartością N w liściach (tab. 2).
Tabela 1. Orientacyjne dawki azotu (N) dla plantacji malin w zależności od zawartości materii orga-
nicznej w glebie
Zawartość materii organicznej (%)
Wiek plantacji 0,5-1,5 1,6-2,5 2,6-3,5
Dawka azotu
Pierwsze 2 lata 10-12* 8-10* 6-8*
Następne lata:
 odmiany owocujÄ…ce na pÄ™- 60-80** 40-60** 20-40**
dach dwuletnich
 odmiany owocujÄ…ce na pÄ™- 80-100** 60-80** 40-60**
dach jednorocznych
* dawki N w g/m2 powierzchni nawożonej
** dawki N w kg/ha powierzchni nawożonej
Tabela 2. Liczby graniczne zawartości podstawowych makroskładników w liściach malin (według
Kłossowskiego 1972, zmodyfikowane przez Sadowskiego i in. 1990) oraz polecane dawki składników
Zakres zawartości składnika w liściach
Składnik/dawka składnika deficytowy niski optymalny wysoki
Zawartość składnika w suchej masie
N (%) < 2,00 2,00-2,49 2,50-3,30 > 3,30
Dawka N (kg/ha):
 dla odmian owocujÄ…cych na 80-100 60-80 40-60 0-40
pędach dwuletnich
 dla odmian owocujÄ…cych na 100-120 80-100 60-80 0-60
pędach jednorocznych
P (%)  < 0,15 0,15-0,30 > 0,30
Dawka P2O5 (kg/ha) 50-100 0 0
K (%) < 0,98 0,98-1,47 1,48-1,89 > 1,89
Dawka K2O (kg/ha) 120-150 80-120 50-80 0
Mg (%) < 0,15 0,15-0,29 0,30-0,45 > 0,45
Dawka MgO (kg/ha) 120 60 0 0
Nawożenie fosforem (P), potasem (K) i magnezem (Mg)
Nawożenie tymi składnikami opiera się na porównaniu wyników analizy gleby z tzw. licz-
bami granicznymi zawartości P, K i Mg (tab. 3). Na podstawie kwalifikacji zawartości skład-
nika w glebie do odpowiedniej klasy zasobności, podejmuje się decyzję o celowości nawoże-
nia danym składnikiem oraz jego dawce.
7
Na plantacji malin można podejmować decyzję o nawożeniu P, K i Mg na podstawie ana-
lizy liści. Wyniki analizy liści porównuje się z tzw. liczbami granicznymi (tab. 2).
Wapnowanie
Skutecznym zabiegiem ograniczajÄ…cym zakwaszenie gleby jest wapnowanie. Ocena po-
trzeb wapnowania oraz dawka wapna zależą od odczynu i kategorii agronomicznej gleby oraz
okresu użycia wapna (tab. 4-6).
Nawożenie dolistne a ochrona roślin
Stosowanie niektórych nawozów dolistnych na plantacji malin może ograniczać rozwój pa-
togenicznych grzybów, a nawet szkodników. Stosowanie nawozów dolistnych jedynie wspo-
maga chemiczną ochronę roślin.
Tabela 3. Wartości graniczne zawartości fosforu (P), potasu (K) i magnezu (Mg) w glebie oraz wyso-
kość ich dawek, stosowanych przed założeniem plantacji malin oraz w trakcie jej prowadzenia
(Sadowski i in. 1990)
Klasa zasobności
Wyszczególnienie niska średnia wysoka
Zawartość fosforu (mg P/100 g)
Dla wszystkim gleb:
warstwa orna < 2,0 2-4 > 4
warstwa podorna < 1,5 1,5-3 > 3
Nawożenie Dawka fosforu (kg P2O5/ha)
przed założeniem plantacji
100 100 -
Zawartość potasu (mg K/100 g)
Warstwa orna :
< 20% części spławialnych < 5 5-8 > 8
20-35% części spławialnych < 8 8-13 >13
> 35% części spławialnych < 13 13-21 > 21
Warstwa podorna :
< 20% części spławialnych < 3 3-5 > 5
20-35% części spławialnych < 5 5-8 > 8
> 35% części spławialnych < 8 8-13 > 13
Nawożenie: Dawka potasu (kg K2O/ha)
przed założeniem plantacji
100-180 60-120 -
na owocujÄ…cej plantacji
80-120 50-80 -
Dla obu warstw gleby: Zawartość magnezu (mg Mg/100 g)
< 20% części spławialnych
< 2,5 2,5-4 > 4
e" 20% części spławialnych
< 4 4-6 > 6
Nawożenie: Dawka magnezu (g MgO/m2)
przed założeniem plantacji
wynika z potrzeb wapnowania -
na owocujÄ…cej plantacji
12 6 -
Stosunek K : Mg
Dla wszystkich gleb niezależnie
bardzo wysoki wysoki poprawny
od warstwy gleby
> 6,0 3,6-6,0 3,5
8
Tabela 4. Ocena potrzeb wapnowania gleb mineralnych w zależności od kategorii agronomicznej gle-
by oraz jej odczynu (wg IUNG)
pH
Potrzeby
Kategoria agronomiczna gleby
wapnowania
bardzo lekka lekka średnia ciężka
Konieczne < 4,0 < 4,5 < 5,0 < 5,5
Potrzebne 4,0-4,5 4,5-5,0 5,0-5,5 5,5-6,0
Wskazane 4,6-5,0 5,1-5,5 5,6-6,0 6,1-6,5
Ograniczone 5,1-5,5 5,6-6,0 6,1-6,5 6,6-7,0
Zbędne > 5,5 > 6,0 > 6,5 > 7,0
Tabela 5. Zalecane dawki nawozów wapniowych w zależności od kategorii agronomicznej gleby oraz
jej odczynu (wg IUNG)*
Dawka CaO (t/ha)
Potrzeby
Kategoria agronomiczna gleby
wapnowania
bardzo lekka lekka średnia ciężka
Konieczne 3,0 3,5 4,5 6,0
Potrzebne 2,0 2,5 3,0 3,0
Wskazane 1,0 1,5 1,7 2,0
Ograniczone   1,0 1,0
* podane dawki należy stosować tylko przed założeniem plantacji, najlepiej pod przedplon
Tabela 6. Maksymalne dawki nawozów wapniowych stosowane jednorazowo na plantacji (Sadowski
i in. 1990)
Kategoria agronomiczna gleby
Odczyn gleby lekka średnia ciężka
Dawka CaO (kg/ha)
< 4,5 1500 2000 2500
4,5-5,5 750 1500 2000
5,6-6,0 500 750 1500
2.7. Odmiana jako czynnik wspomagajÄ…cy integrowanÄ… ochronÄ™
Mgr Justyna Wójcik-Seliga
Bardzo ważny jest wybór odmian ze względu na jakość owoców (tab. 7 i 8) i mało podat-
nych na choroby (tab. 9 i 10). Zakładając plantację ze zdrowych roślin, zapobiega się przenie-
sieniu chorób wirusowych, ale także wielu chorób grzybowych, które wystąpiły w mateczni-
ku. W przypadku chorób wirusowych ważne jest zachowanie izolacji przestrzennej od star-
szych, zaniedbanych plantacji oraz zwalczanie szkodników maliny, wektorów wirusów. Pod
uprawÄ™ malin wybiera siÄ™ stanowisko o uregulowanych stosunkach powietrzno-wodnych oraz
przepuszczalnej glebie. Nawet krótkotrwałe zalanie korzeni roślin przyczynia się do ich za-
mierania, a także powoduje rozprzestrzenianie się chorób grzybowych, np. zgnilizny korzeni
maliny, z kolei susza wpływa negatywnie na wzrost i plonowanie.
W uprawie malin bardzo istotne jest zachowanie odpowiedniej rozstawy oraz prowadzenie
i cięcie roślin po posadzeniu. Nie poleca się sadzenia roślin zbyt gęsto, sprzyja to rozprze-
9
strzenianiu się chorób grzybowych, a także utrudnia ochronę chemiczną. Odpowiednie cięcie
krzewów, także ogranicza występowanie niektórych groz
nych dla gatunku chorób i szkodni-
ków. Po posadzeniu roślin, wczesną wiosną, pędy skraca się tuż przy ziemi, co powoduje wy-
rastanie większej liczby młodych pędów. Maliny owocujące tylko na pędach dwuletnich
zwykle są prowadzone w formie szpaleru pojedynczego przy konstrukcji wykonanej ze słup-
ków i drutu. Po zbiorze owoców wycina się wszystkie pędy dwuletnie, a liczba pozostawio-
nych pędów jednorocznych zależy od systemu formowania szpaleru. Młode pędy przywiązuje
się do konstrukcji, odpowiednio je rozpinając. Na plantacjach malin owocujących na pędach
dwuletnich występuje niebezpieczeństwo przemarznięcia pędów zimą. Maliny uprawiane na
zbiór jesienny owoców prowadzi się bez rusztowań, a po zbiorze owoców wycina się pędy
jednoroczne. W następnym roku wyrastające z karpy pędy powinno się przerzedzać, co ko-
rzystnie wpłynie na jakość owoców. Okrywając karpy białą agrowłókniną wczesną wiosną
przyspiesza się wyrastanie młodych pędów, natomiast przykrycie rzędów roślin w póz
niej-
szym terminie przyspiesza ich kwitnienie i dojrzewanie owoców. Na plantacjach owocują-
cych dąży się do uzyskania odpowiedniej liczby silnych i wyrównanych pędów, dlatego pole-
ca się usuwanie pędów zagęszczających.
Charakterystyka odmian podana jest na liście opisowej COBOR-u:
http://www.coboru.pl/Polska/Rejestr/ListyOdmian/lista_sady_2012.pdf
Tabela 7. Charakterystyka odmian maliny tradycyjnie owocującej na pędach dwuletnich wpisanych do
Krajowego Rejestru Odmian w 2013 r.
Termin dojrzewania Wielkość
Odmiana Plenność
owoców owoców
Benefis średni wysoka duże
Beskid póz
ny średnia średnie
Canby średni średnia średnie lub małe
Glen Ample średni wysoka duże
Koral wczesny średnia średnie lub małe
Laszka wczesny wysoka bardzo duże lub duże
Malling Jewel wczesny średnia średnie
Nawojka póz
ny wysoka duże
Norna średni średnia średnie
Veten średni wysoka duże lub średnie
Tabela 8. Charakterystyka odmian maliny powtarzajÄ…cej owocowanie jesieniÄ… wpisanych do Krajowe-
go Rejestru Odmian w 2013 r.
Termin dojrzewania
Wielkość
Odmiana owoców na pędach Plenność
owoców
jednorocznych
Pokusa wczesny średnia bardzo duże lub duże
Polana wczesny wysoka duże lub średnie
Polesie wczesny średnia bardzo duże lub duże
Polka wczesny średnia duże lub średnie
Poranna Rosa póz
ny średnia duże
10
Tabela 9. Podatność odmian maliny owocującej na pędach dwuletnich na choroby i przemarzanie
Zamieranie Gnicie Przemarzanie
Odmiana
pędów owoców pędów
Benefis mało podatne mało podatne mało podatne
Beskid średnio podatne mało podatne mało podatne
Canby mało podatne średnio podatne mało podatne
Glen Ample mało podatne mało podatne średnio podatne
Koral mało podatne średnio podatne mało podatne
Laszka mało podatne mało podatne mało podatne
Malling Jewel średnio podatne średnio podatne średnio podatne
Nawojka mało podatne mało podatne średnio podatne
Norna mało podatne średnio podatne mało podatne
Veten średnio podatne średnio podatne średnio podatne
Tabela 10. Podatność odmian powtarzających owocowanie wpisanych do Krajowego Rejestru Odmian
w 2013 r. na choroby i przemarzanie
Zamieranie Gnicie Przemarzanie
Odmiana
pędów owoców pędów
Pokusa mało podatne mało podatne b. mało podatne
Polana mało podatne mało podatne b. mało podatne
Polesie mało podatne mało podatne mało podatne
Polka mało podatne mało podatne b. mało podatne
Poranna Rosa mało podatne mało podatne średnio podatne
3. INTEGROWANA METODA REGULOWANIA ZACHWASZCZENIA
Dr hab. Jerzy Lisek, prof. nadzw. IO
3.1. Wprowadzenie
Regulowanie zachwaszczenia obejmuje zespół działań utrzymujących je na niskim pozio-
mie, który pozwala na dobry rozwój i plonowanie roślin uprawnych. Chwasty to rośliny po-
jawiające się w nieodpowiednim miejscu i czasie, których obecność prowadzi do strat eko-
nomicznych. Stanowią one podstawowy składnik flory synantropijnej (towarzyszącej) planta-
cji. W uprawach występują zarówno chwasty roczne (krótkotrwałe), np. gwiazdnica pospolita,
komosa biała, bodziszek drobny, fiołek polny, przymiotno kanadyjskie, rdesty, przytulia
czepna, szarłat szorstki, chwastnica jednostronna oraz chwasty wieloletnie (trwałe), np. mni-
szek pospolity, ostrożeń polny, skrzyp polny, rzepicha leśna, bylica pospolita, perz właściwy.
Próg zagrożenia (szkodliwości) definiuje się najczęściej jako liczebność chwastów określone-
go gatunku (szt./m2 pola) lub procentowe pokrycie gleby chwastami, po osiągnięciu których
zalecane jest ich zwalczanie. Okres krytyczny to termin redukcji zachwaszczenia, którego
niedotrzymanie prowadzi do nieodwracalnych i istotnych strat w plonowaniu roślin uprawnych.
11
3.2. Szkodliwość chwastów i pozytywne aspekty występowania flory synantropijnej
Niekontrolowany rozwój zbędnej roślinności ogranicza rozwój krzewów i powoduje straty
w plonie. Chwasty to konkurencja o wodę, substancje pokarmowe, światło i owady zapylają-
ce; niekorzystne oddziaływania chemiczne (allelopatia); pogorszenie warunków fitosanitar-
nych, co sprzyja rozwojowi chorób grzybowych oraz szkodników (przędziorków, mszyc,
skoczków, drutowców). Flora synantropijna plantacji pełni też pożyteczne funkcje. Stanowi
istotny element krajobrazu i wpływa na rozwój wielu organizmów żywych, współdecydując
o biologicznej różnorodności. W okresie spoczynku zimowego krzewów chroni glebę przed
erozjÄ… (niszczeniem powodowanym przez wodÄ™ i wiatr), gromadzi substancje pokarmowe
w zielonej biomasie, zabezpieczając je przed wymywaniem, i zatrzymuje śnieg na plantacji,
co zwiększa zapas wilgoci w glebie oraz ogranicza uszkodzenia mrozowe krzewów.
3.3. Integracja działań związanych z pielęgnacją gleby i regulowaniem zachwaszczenia
Pielęgnacja gleby i regulowanie zachwaszczenia są ściśle powiązane i wymagają wspólne-
go programu działań. Integrowana ochrona zakłada łączenie takich metod regulowania za-
chwaszczenia, jak: aplikacja herbicydów, uprawa gleby, koszenie zbędnej roślinności, utrzy-
manie roślin okrywowych oraz ściółkowanie gleby. Integrowanie metod ochrony przed chwa-
stami odbywa się w różny sposób. Może być ono współrzędne (murawa w międzyrzędziach
i pasy herbicydowe w rzędzie krzewów), w ramach rotacji (przemienne wykorzystanie róż-
nych metod, np. mechaniczna uprawa gleby w międzyrzędziach wiosną i wczesnym latem
oraz koszenie chwastów od lipca do jesieni) oraz uzupełniające (pielenie lub opryskiwanie
chwastów w ściółkach). Istotne są także działania profilaktyczne (zapobiegawcze), prowa-
dzone w ramach przygotowania pola przed założeniem plantacji i w trakcie jej prowadzenia
(ograniczenie przenoszenia nasion chwastów z otoczenia plantacji i w jej obrębie, zwalczanie
chwastów przed wydaniem nasion).
3.4. Profilaktyka zachwaszczenia podczas przygotowania pola pod plantacjÄ™
Odpowiednie przygotowanie pola przed sadzeniem malin obniża liczebność chwastów
i koszty ochrony plantacji. Obejmuje ono: wybór odpowiedniego stanowiska i dobrego przed-
plonu (zboża, rzepak, gorczyca, gryka, roczne bobowate, wczesne warzywa  cebula, fasola,
groch, marchew), terminowe i właściwie wykonywanie zabiegów uprawowych, chemiczne
niszczenie uciążliwych i głęboko korzeniących się chwastów trwałych oraz nawożenie orga-
niczne lub użycie biostymulatorów biosfery gleby, które uaktywniają procesy mikrobiolo-
giczne prowadzące do inaktywacji (spasożytowania) nasion chwastów. Zaleca się zakładanie
plantacji na polu, gdzie nie występują głęboko korzeniące się i rozłogowe chwasty trwałe.
Rozłogi i kłącza chwastów wieloletnich, które po orce znalazły się w powierzchniowej war-
stwie gleby, należy kilkakrotnie usunąć broną typu chwastownik, kultywatorem lub agrega-
tem uprawowym. Uprawa z głęboszowaniem, która prowokuje do rozwoju głęboko korzenią-
ce się chwasty, np. skrzyp polny i powój polny, powinna być uzupełniona stosowaniem ukła-
dowych herbicydów dolistnych, najczęściej glifosatu (Roundup 360 SL i jego odpowiedniki)
oraz środków zaliczanych do pochodnych kwasów karboksylowych, o działaniu zbliżonym
do auksyn: MCPA (Chwastox Extra 300 SL) i fluroksypyru (Starane 250 EC). Powinno siÄ™ je
stosować od połowy maja do paz
dziernika na zielone chwasty o wysokości nie mniejszej niż
12
10-15 cm, unikając opryskiwania kwitnących roślin. Jeśli średnia dobowa temperatura powie-
trza po zabiegu wynosi minimum 12-15 °C, to krzewy można bezpiecznie sadzić po upÅ‚ywie
3-4 tygodni od opryskiwania glifosatem i 5-6 tygodni od opryskiwania odpowiednikami auk-
syn. Chłody wydłużają okres rozkładu herbicydów. Glifosat może być stosowany na zielone
chwasty póz
nÄ… jesieniÄ… (w listopadzie), jeÅ›li temperatura podczas zabiegu bÄ™dzie wyższa od 0 °C.
3.5. Zabiegi odchwaszczajÄ…ce
Maliny są szczególnie wrażliwe na konkurencję chwastów wiosną w okresie maj  lipiec,
szczególnie w czerwcu, kiedy tworzone są nowe pędy. W okresie krytycznym wskazane jest
wykonanie przynajmniej dwóch zabiegów odchwaszczających: na przełomie kwietnia i maja
oraz w czerwcu. Zabieg powinien być wykonany, jeśli pokrycie gleby chwastami osiągnie 30-
50% na młodej  rocznej lub dwuletniej plantacji, oraz będzie wyższe niż 50%  na starszych
plantacjach, a wysokość chwastów osiągnie 10-15 cm.
3.6. Stosowanie herbicydów na plantacji
Użycie herbicydów powinno odbywać się z zachowaniem rotacji środków o różnym me-
chanizmie działania, zgodnie z ich aktualną etykietą, i powinno być ewidencjonowane. Aktu-
alne informacje dotyczące stosowania herbicydów można znalez
ć na stronach MRiRW (za-
kładka: etykiety instrukcje stosowania środków ochrony roślin, internetowa wyszukiwarka
środków ochrony roślin) lub w nowelizowanych corocznie Programach Ochrony Roślin Sa-
downiczych. Niedostateczna rotacja lub jej brak prowadzÄ… do kompensacji zachwaszczenia
(wzrostu liczebności chwastów z naturalną odpornością lub słabo zwalczanych), selekcji od-
pornych form chwastów, gromadzenia pozostałości w środowisku i owocach oraz postępują-
cej fitotoksyczności dla roślin uprawnych. Herbicydy doglebowe (o działaniu następczym)
powinny być stosowane na wilgotną i czystą glebę, niektóre także na chwasty we wczesnych
fazach rozwojowych, najlepiej w okresie chłodów  wiosną lub jesienią. Przykładem herbicy-
du doglebowego jest propyzamid (Kerb 50 WP i odpowiedniki), który zwalcza chwasty jed-
noliścienne, w tym perz właściwy oraz niektóre dwuliścienne  bodziszka drobnego, gwiazd-
nicę pospolitą, rdesty i przetaczniki. Herbicydy doglebowe są szczególnie przydatne na mło-
dych plantacjach, gdyż zabiegi zapewniają długotrwałą kontrolę zachwaszczenia i ograniczają
użycie nieselektywnych herbicydów dolistnych, które mogą powodować uszkodzenia krze-
wów. Herbicydy dolistne różnią się zakresem działania. Środki nieselektywne (np. glifosat,
używany podczas przygotowania pola i w otoczeniu plantacji) mają szerokie spektrum zwal-
czanych chwastów i uszkadzają krzewy po opryskaniu ich zielonych części. Środki selektyw-
ne cechuje wybiórcze działanie. Należą do nich na przykład graminicydy powschodowe 
propachizafop (Agil 100 EC), fluazyfop (Fusilade Forte 150 EC), chizalofop (Targa Super 05
EC), służące do zwalczania chwastów jednoliściennych i selektywne dla krzewów. Jeśli che-
miczna ochrona przed chwastami jest prowadzona tylko środkami dolistnymi, to w ciągu roku
na plantacji wykonuje się 2-4 zabiegi, najczęściej na przełomie kwietnia i maja, w czerwcu
lub lipcu oraz w listopadzie. Do zabiegu póz
nojesiennego używa się glifosatu. Stosowanie
herbicydów z adiuwantami (wspomagaczami) oraz mieszanek herbicydowych pozwala na
obniżenie dawek środków chwastobójczych oraz poprawia ich skuteczność. Herbicydy stosu-
13
je się systematycznie wyłącznie w rzędach krzewów, w tzw. pasach herbicydowych o szero-
kości 0,6-2 m. Zalecana dawka herbicydu odnosi się do powierzchni realnie opryskiwanej.
Przy doborze środków ochrony roślin i ich dawek zaleca się korzystanie z wyszukiwarki
dostępnej na stronach internetowych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi:
http://www.minrol.gov.pl/pol/Informacje-branzowe/Produkcja-roslinna/Ochrona-
roslin/Wyszukiwarka-i-etykiety-srodkow-ochrony-roslin
gdzie znajdują się aktualne informacje w zakresie dopuszczenia środków do obrotu.
3.7. Niechemiczne metody regulowania zachwaszczenia
Z powodu ograniczeń w stosowaniu środków chwastobójczych, coraz więcej uwagi po-
święca się rozwiązaniom alternatywnym, takim jak uprawa i ściółkowanie gleby, rośliny
okrywowe.
Do mechanicznych sposobów regulowania zachwaszczenia należą uprawa gleby oraz ko-
szenie zbędnej roślinności. Czarny ugór z mechaniczną uprawą gleby jest obecnie praktyko-
wany przede wszystkim w międzyrzędziach nowo zakładanych i młodych plantacji. Zabiegi
są wykonywane specjalistycznymi narzędziami, takimi jak brony, pielniki  kultywatory
i glebogryzarki pielniki oraz agregaty uprawowe. W rzędzie nowo sadzonych plantacji chwa-
sty są niszczone przy użyciu pielników palcowych, tzw. gwiazdek, oraz pielników rotacyj-
nych lub są motyczone. Pielniki są mało skuteczne w zwalczaniu wieloletnich, głęboko ko-
rzeniących się i rozłogowych chwastów, np. perzu właściwego. Gleba, szczególnie blisko
krzewów, powinna być uprawiana jak najpłycej, aby ograniczyć niszczenie korzeni malin.
Systematyczna uprawa glebogryzarką prowadzi do degradacji gleby, dlatego liczbę zabiegów
ogranicza się do 4-6, a na ciężkich, zwięzłych glebach do 8 rocznie. Ostatnią uprawkę w se-
zonie należy wykonać w sierpniu.
Rośliny okrywowe, najczęściej murawy z wieloletnich traw łąkowych o umiarkowanym
wzroście  kostrzewy czerwonej (formy kępkowe i rozłogowe), wiechliny łąkowej, są opty-
malnym sposobem utrzymania międzyrzędzi na plantacji. Trawy wysiewa się najczęściej
w trzecim roku od posadzenia krzewów i kosi po osiągnięciu 15 cm wysokości, przeciętnie 6-
8 razy w sezonie. Dopuszczone jest także tzw. naturalne zadarnienie międzyrzędzi, szczegól-
nie, jeśli rozwijają się w nim trawy, np. wiechlina roczna. Niewskazane jest wysiewanie koni-
czyny białej jako rośliny okrywowej lub pozostawianie jej samosiewów, gdyż kwitnie jedno-
cześnie z maliną i konkuruje o owady zapylające. Koszenie kwitnących chwastów miododaj-
nych w murawie, zaleca siÄ™ przede wszystkim w czasie kwitnienia malin owocujÄ…cych na
pędach dwuletnich oraz przed planowanymi zabiegami środkami ochrony roślin. Wcześniej-
sze założenie murawy, nawet w pierwszym roku prowadzenia plantacji, przewiduje się na
terenach pagórkowatych, aby ograniczyć erozję gleby oraz na glebach bardzo żyznych. Sze-
rokość pasa wolnego od stałego zadarnienia wynosi najczęściej 1,5-2,0 m. Pomiędzy strefą
wyrastania pędów maliny a murawą można utrzymywać pas ugoru mechanicznego.
Do redukcji zachwaszczenia na plantacjach są najczęściej wykorzystywane ściółki pocho-
dzenia naturalnego  słoma zbożowa i rzepakowa, trociny, zrębki roślinne, kora drzewna,
obornik, agregatowany węgiel brunatny, kompost, wytłoki owocowe oraz odpadki włókienni-
cze. Wykłada się je wiosną, po usunięciu chwastów. Przed użyciem ściółek organicznych
14
bogatych w celulozę (kory, trocin, słomy, zrębków) należy przeprowadzić nawożenie azoto-
we, dostarczając do gleby 20-40 kg/ha N w czystym składniku. Ściółki syntetyczne  czarna
folia polietylenowa, biało-czarna folia polietylenowa (czarną warstwą do gleby), włóknina
polipropylenowa (czarna agrotkanina) i poliakrylowa (czarna agrowłóknina) są wykładane
najczęściej w nowo zakładanych plantacjach malin owocujących na pędach dwuletnich. Plan-
tacje zakłada się na wtedy na niskich wałach (zagonach), których boki osłania się czarną folią
lub włókniną, a centralną część, o szerokości około 20 cm pokrywa się ściółką naturalną, np.
korą lub słomą. Żywotność ściółek syntetycznych wynosi do 3 lat, po czym wymagają one
kłopotliwej utylizacji (zbierania i przetwarzania lub spalania w spalarniach).
Fot. 1. Starzec zwyczajny Fot. 2. Żółtlica drobnokwiatowa
4. INTEGROWANA METODA OGRANICZANIA CHORÓB
Dr Beata Meszka
Sprawcami chorób maliny mogą być grzyby, bakterie, wirusy i fitoplazmy, powodujące
różne choroby zarówno części nadziemnej, jak i systemu korzeniowego.
4.1. Najważniejsze choroby maliny
Najważniejszymi chorobami maliny w Polsce są: zamieranie pędów maliny, szara pleśń,
antraknoza maliny, wertycylioza, zgnilizna korzeni maliny, mączniak prawdziwy, biała pla-
mistość liści maliny, rdza maliny, guzowatość korzeni maliny oraz choroby wirusowe (tab. 11).
Wszystkie wywołujące je patogeny wpływają negatywnie na wzrost i plonowanie roślin. y
ró-
dłem infekcji są patogeny żyjące w postaci różnych form przetrwalnych zarówno na roślinach
żywicielskich, jak i innych, rosnących obok plantacji (tab. 12). Niezwykle ważnym elemen-
tem integrowanej ochrony roślin jest prawidłowe rozpoznawanie chorób, między innymi na
podstawie objawów (tab. 13), dzięki czemu można je prawidłowo zwalczać. Jednakże ze
względu na bezpieczeństwo żywności i wysoką jakość owoców, bez pozostałości środków
ochrony roślin, w integrowanej ochronie zwraca się uwagę na metody niechemiczne (tab. 14).
15
Ze względu na istniejące ryzyko porażenia roślin przez patogen kwarantannowy Phy-
tophthora fragariae var. rubi, który jest sprawcą zgnilizny korzeni maliny, wszelkie sympto-
my na roślinach odpowiadające opisywanym przez wymieniony patogen powinny być zgło-
szone do najbliższej jednostki PIORiN (Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa).
Tabela 11. Znaczenie gospodarcze wybranych chorób malin w Polsce
Choroba Sprawca Znaczenie
Antraknoza maliny Elsinoë veneta ++
Biała plamistość liści maliny Sphaerulina rubi ++
wirus chlorozy nerwów liści maliny (Ra-
Chloroza nerwów liści maliny ++
spberry vein chlorosis virus)
Guzowatość korzeni Agrobacterium tumefaciens, A. rubi ++
Krzaczasta karłowatość maliny Raspberry bushy dwarf virus ++
Karłowatość maliny fitoplazma (Rubus stunt phytoplasma) +++
MÄ…czniak prawdziwy maliny Sphaerotheca macularis +
wirus cętkowanej plamistości liści maliny
Mozaika maliny (Raspberry leaf mottle virus) i żółtej plami- ++
stości liści maliny (Rubus yellow net virus)
Przypąkowe zamieranie pędów
Didymella applanata +++
maliny
Rdza maliny Phragmidium rubi-idaei ++
Szara pleśń Botrytis cinerea +++
Wertycylioza maliny Verticillium dahliae +++
Zamieranie podstawy pędów ma-
Leptosphaeria coniothyrium +++
liny
Zgnilizna korzeni maliny Phytophthora fragariae var. rubi +++
+ choroba o znaczeniu lokalnym; ++ choroba ważna; +++ choroba bardzo ważna
16
Tabela 12. Warunki sprzyjające rozwojowi chorób oraz z
ródła infekcji
SprzyjajÄ…ce warunki
Choroba y
ródło infekcji
optymalna wilgotność
temperatura środowiska
Antraknoza maliny zarodniki konidialne tworzÄ…ce
się w acerwulusach, a póz
nÄ…
wiosną także zarodniki wor-
18-25 °C wysoka
kowe, które rozwijają się
w owocnikach utworzonych na
porażonych pędach.
Biała plamistość liści maliny zarówno zarodniki konidialne,
jak i workowe, tworzÄ…ce siÄ™
15-25 °C wysoka
w piknidiach i perytecjach na
opadłych porażonych liściach.
Choroby wirusowe porażony materiał szkółkarski
18-25 °C wysoka
Guzowatość korzeni skażona bakteriami gleba
20 °C wysoka
Mączniak prawdziwy maliny zimująca w wierzchołkowych
pąkach grzybnia, na której
produkowane są duże ilości
15-27 °C Å›rednia
zarodników konidialnych, bę-
dÄ…cych z
ródłem infekcji wtór-
nych
Przypąkowe zamieranie pędów zarodniki workowe tworzące
maliny siÄ™ w owocnikach (peryte-
wysoka
cjach), które wiosnÄ…, zwykle 15-22 °C
> 80%
pod koniec kwietnia uwalniajÄ…
się i zakażają pędy.
Rdza maliny teliospory (stadium zimujÄ…ce
grzyba), które wiosną kiełkują,
18-21 °C wysoka
tworzÄ…c zarodniki podstaw-
kowe (bazidiospory)
Szara pleśń zarodniki konidialne wytwa-
rzane na sklerocjach, formach
przetrwalnikowych oraz zarod- 22 °C wysoka
niki konidialne rozwijajÄ…ce siÄ™
na innych chorych roślinach
Wertycylioza maliny mikrosklerocja, z których roz-
21-25 °C wysoka
wija siÄ™ zarodnikujÄ…ca grzybnia
Zamieranie podstawy pędów zarodniki konidialne, które
maliny powstajÄ… w piknidiach tworzÄ…-
cych siÄ™ na zimujÄ…cej grzybni
15-22 °C wysoka
w porażonych tkankach pędów
i na czopach pozostałych po
wycięciu dwuletnich pędów
Zgnilizna korzeni maliny patogen zimuje w postaci grzyb-
ni w porażonych tkankach lub w
postaci oospor (zarodniki pływ-
10-17 °C wysoka
kowe), które uwalniają się do
gleby, kiedy porażone tkanki
obumierają i ulegają rozkładowi
17
Tabela 13. Objawy najważniejszych chorób maliny
Choroba Objawy choroby Szkodliwość
Antraknoza maliny Początkowo drobne, purpurowe plamy, W wyniku silnego porażenia
które powiększając się, stają się szarobiałe różnych organów maliny, może
z fioletowo-czerwoną obwódką. W miejscu dojść do przedwczesnej defolia-
plam pojawiają się podłużne spękania kory, cji, zdrobnienia i deformacji
szczególnie głębokie na pędach dwuletnich. owoców oraz masowego zamie-
Grzyb poraża także kwiaty, szypułki kwia- rania pędów. w efekcie do
towe, działki kielicha, owoce i ogonki li- znacznej redukcji plonu.
ściowe, a w warunkach wysokiej wilgotno-
ści - niekiedy liście. Owoce rozwijające się
z porażonych kwiatów są zielone, zdrobnia-
łe i często zasychają.
Biała plamistość Na młodych liściach maliny pojawiają się Wczesna defoliacja pogarsza
liści maliny początkowo ciemnozielone, drobne, prawie kondycję krzewów, które wolno
okrągłe plamki dobrze widoczne głównie rosną, z
le plonujÄ… i stajÄ… siÄ™
na górnej stronie liścia. W miarę rozwoju bardzo podatne na uszkodzenia
liścia plamy powiększają się i stają się bia- mrozowe.
łoszare. Silnie zaatakowane liście żółkną
i przedwcześnie opadają.
Chloroza nerwów Chloroza nerwów liści może objąć wszyst- W warunkach silnego porażenia
liści maliny kie nerwy lub tylko boczne bez zmian dochodzi do zahamowania
w nerwach głównych. Przy dużym poraże- wzrostu i osłabienia roślin.
niu chlorozy zlewają się, a blaszka liściowa
ulega deformacji. Wirus przenoszony jest
z porażonym materiałem roślinnym oraz
mszycÄ™ Aphis idaei.
Guzowatość Guzowate narośla na korzeniach głównych Osłabienie roślin jest przyczyną
korzeni maliny i bocznych oraz na szyjce korzeniowej spadku plonu i pogorszenia
i w dolnej części pędu. Guzy początkowo jakości owoców.
są miękkie, gładkie i jasne, z czasem po- Guzowatość korzeni jest także
większają się, drewnieją i brunatnieją, a ich szkodliwa w uprawach szkół-
powierzchnia ulega spękaniu, staje się ziar- karskich, gdyż silnie porażone
nista. Na silnie zaatakowanych roślinach rośliny tracą wartość handlową.
obserwuje się: chlorozy liści, zahamowanie
wzrostu pędów, które niekiedy także więd-
nÄ… i zamierajÄ…. Guzy utrudniajÄ…, bowiem
przewodzenie wody i asymilatów.
Krzaczasta Karłowacenie krzewów, słabe i cienkie W warunkach silnego porażenia
karłowatość maliny pędy wyrastające z oczek śpiących, nie- dochodzi do zahamowania
równomiernie dojrzewające i rozpadające wzrostu i osłabienia roślin.
się owoce. Wirus przenoszony jest z pył-
kiem i nasionami.
Karłowatość Liczne, cienkie, słabo rosnące pędy, które Przy bardzo silnym porażeniu
maliny nadają krzewom krzaczasty pokrój. Wiosną obserwuje się zamieranie roślin
chore rośliny rozwijają się póz
niej, a liście i brak plonowania.
sÄ… jasnozielone. Kielichy kwiatowe sÄ… silnie
wydłużone, płatki zielenieją i wraz z dział-
kami kielicha i słupkami zamieniają się
w listki. Czynnik chorobotwórczy prze-
noszony jest przez skoczki.
18
Mączniak Na górnej stronie porażonych liści jasnozie- W wyniku infekcji pogarsza się
prawdziwy maliny lone plamy. W obrębie tych przebarwień, jakość owoców, a przy silnym
ale na dolnej stronie liścia, rozwija się bia- porażeniu, pokryte nalotem
ły, mączysty nalot grzybni i zarodników grzybni owoce nie nadają się do
konidialnych. Porażone liście są drobniej- handlu.
sze i węższe od zdrowych.
Mozaika maliny Chlorotyczne i żółte plamistości na liściach, W warunkach dużego nasilenia
rozjaśnienie nerwów, smugowatości wzdłuż choroby wzrost roślin jest za-
nerwów oraz deformacje blaszki liściowej hamowany, a plonowanie osła-
w postaci pęcherzy i zawijania się brzegów bione.
liści. Wirusy powodujące chorobę są prze-
noszone przez mszycÄ™ Amphorophora rubi.
Przypąkowe Na pędach, głównie w dolnej ich części, Silnie porażone latorośle mogą
zamieranie pędów wokół pąków i u nasady liści bocznych zamierać, co prowadzi do
maliny tworzÄ… siÄ™ brunatnofioletowe plamy. znacznych strat w plonach ma-
W połowie lata na powierzchni plam poja- lin, dochodzących nawet do
wiajÄ… siÄ™ liczne, drobne, czarne punkty  50%.
piknidia.
Szara pleśń Na chorych owocach pojawiają się gnilne Silnie porażone pędy zamierają,
plamy, pokrywajÄ…ce siÄ™ charakterystycz- co jest przyczynÄ… znacznej re-
nym, szarym, puszystym nalotem grzybni dukcji plonu.
i zarodników konidialnych. Infekcji ulegają
także latorośle maliny. Charakterystycznym
objawem są rozległe, jasnobrązowe plamy
rozwijające się w różnych miejscach pędu.
Rdza maliny Pierwsze objawy rdzy widoczne są wiosną Silnie porażone liście przed-
(na przełomie maja i czerwca), na górnej wcześnie opadają, co powoduje
stronie młodych liści w postaci żółto- osłabienie roślin i w konse-
pomarańczowych czareczek. Na przełomie kwencji obniżenie ich mrozo-
czerwca i lipca, na dolnej stronie liści odporności i gorsze plonowanie.
i czasami na szypułce, działkach kielicha
i na pestkowcach tworzą się pomarańczowo
rdzawe skupienia (uredinia). Od połowy
lipca aż do póz
nej jesieni wśród uredinio-
spor pojawiajÄ… siÄ™ czarne skupienia (telia)
zarodników przetrwalnikowych (teliospor),
które stanowią kolejne stadium rozwojowe
rdzy.
Wertycylioza Na liściach objawy choroby widoczne są W warunkach dużego nasilenia
maliny pomiędzy nerwami w postaci żółtych, roz- choroby, zamieranie roślin,
ległych smug, które w póz
niejszym okresie a w konsekwencji znaczna re-
brunatnieją, a brzegi liści zawijają się ku dukcja plonu.
górze. Porażone liście więdną i zamierają.
W wyniku infekcji na pędach mogą być
widoczne niebieskie lub brunatno-
niebieskie smugi. Obserwuje się wówczas
więdnięcie liści, a w póz
niejszym etapie
dochodzi do zamierania pędów.
Zamieranie Porażone pędy gwałtownie zamierają, liście Straty w plonie z powodu zasy-
podstawy pędów więdną i brunatnieją, a kwiatostany i owoce chania pędów owoconośnych.
maliny zasychają. Drewno w miejscu porażenia
przebarwia się na ciemnobrązowo, często
na znacznych odcinkach, staje siÄ™ kruche,
19
w wyniku czego porażone pędy łatwo się
wyłamują.
Zgnilizna korzeni Silnie porażone pędy gwałtownie więdną Patogen może całkowicie znisz-
maliny i zamierają, wyginając się często na kształt czyć plantacje maliny.
pastorału. Pąki wierzchołkowe nie rozwi-
jają się w ogóle lub rozwijają się tylko pąki
boczne. Owoce są drobne i często jeszcze
przed zbiorami zasychają. Liście żółkną,
więdną i zwijają się ku górze. U podstawy
chorych pędów pojawia się wyraz
na, ciem-
nobrÄ…zowa lub fioletowa zgnilizna.
Fot. 3. Przypąkowe zamieranie pędów maliny Fot. 4. Objawy szarej pleśni na pędzie maliny
Fot. 5. Szara pleśń  porażony owoc Fot. 6. Rdza maliny
Fot. 7. Guzowatość korzeni maliny Fot. 8. Mozaika maliny
20
Fot. 9. Chloroza nerwów liści maliny Fot. 10. Krzaczasta karłowatość maliny
Fot. 11. Karłowatość maliny
4.2. Niechemiczne metody ochrony
Metody te pozwalają w przypadku niektórych patogenów na znaczne ograniczenie, a nie-
kiedy nawet wyeliminowanie zabiegów ochrony roślin. Należą do nich metoda agrotechnicz-
na, biologiczna (tab. 14).
Tabela 14. Metody ograniczania chorób maliny
Metoda
Choroba
agrotechniczna biologiczna chemiczna
Antraknoza maliny Sadzić zdrowe rośliny; Brak. Zabiegi prowadzone prze-
uprawiać odmiany mało ciwko zamieraniu pędów
podatne; dobre przewie- chronią także maliny przed
trzanie; nie dopuścić do antraknozą.
zbytniego zagęszczenia
plantacji, regulować za-
chwaszczenie, uprawa
przy drutach, usuwać
nadmiar pędów; prawi-
dłowo nawozić azotem;
unikać nawadniania typu
deszczowanie; wycinać do
końca maja wszystkie
latorośle;
zaraz po zbiorach wycinać
i usuwać z plantacji pora-
żone pędy owoconośne
21
i młode; usuwać z pobliża
plantacji dziko rosnÄ…ce
maliny i jeżyny, które
mogą stanowić z
ródło
infekcji.
Biała plamistość
Patrz antraknoza maliny. Brak. Jak wyżej.
liści maliny
Choroby wirusowe Zdrowy, wolny od wiru- Brak. Brak.
sów materiał wyjściowy;
izolacja przestrzenna dla
plantacji nowozakłada-
nych; walka z mszycami
i skoczkami, wektorami
wirusów; lustracje planta-
cji od wiosny aż do zbio-
rów i póz
niej; usuwanie
i niszczenie chorych roślin
Guzowatość Unikać zakładania szkółek Brak. Brak.
korzeni i innych upraw roślin ży-
wicielskich na glebach
zlewnych i zasadowych;
zdrowy materiał wyjścio-
wy; produkować sadzonki
w pojemnikach, w steryl-
nym podłożu, co eliminuje
ryzyko wystÄ…pienia guzo-
watości korzeni; przed
założeniem szkółki wyko-
nać test na obecność
w glebie Agrobacterium
spp.; gleby, w której
stwierdzono występowanie
bakterii nie wapnować,
a jeśli mają odczyn obojęt-
ny lub zasadowy  zakwa-
szać; zwalczać szkodniki
glebowe.
Mączniak Sadzić zdrowe rośliny; Brak. Niektóre fungicydy stoso-
prawdziwy maliny odchwaszczać plantacje, wane w ochronie maliny
wycinać i usuwać nadmiar przed szarą pleśnią ograni-
młodych pędów, co za- czają także występowanie
pewni lepszÄ… przewiew- mÄ…czniaka prawdziwego
ność plantacji; prawidłowe maliny.
nawożenie azotowe; wy-
cinanie porażonych pę-
dów.
Przypąkowe Patrz antraknoza maliny. Polyversum WP, Pierwszy zabieg wykonać
zamieranie pędów stosować, gdy w okresie, gdy nowe pędy
maliny młode pędy osiągną wysokość 10-20 cm,
osiągną wyso- a następne  co 10-14 dni,
kość 15-20 cm. w zależności od przebiegu
pogody i szybkości przyro-
stu młodych pędów.
22
Rdza maliny Uprawiać odporne lub Brak. Brak.
mniej podatne odmiany na
terenach występowania
choroby; systematycznie
odchwaszczać plantacje,
wycinać i usuwać nadmiar
młodych pędów i pędy; po-
rażone usuwać dziko rosną-
ce jeżyny w okolicy planta-
cji; wycinać do końca maja
wszystkie latorośle; zaraz
po zbiorach wycinać i usu-
wać z plantacji pędy owo-
conośne.
Szara pleśń Polyversum WP, Patrz przypąkowe zamie-
stosować od ranie pędów maliny.
Patrz antraknoza maliny. poczÄ…tku kwit-
nienia do końca
zbiorów.
Wertycylioza Dobór stanowiska (unikać Brak Odkażanie gleby przed
maliny miejsc, na których upra- założeniem plantacji.
wiano rośliny podatne, np.
ziemniaki, pomidory, ogór-
ki, truskawki, maliny, kala-
fior); właściwy płodozmian
i uprawa roślin jednoli-
ściennych jako przedplon
dla malin; zdrowe sadzonki.
Zamieranie Polyversum WP W zwalczaniu chemicz-
podstawy pędów stosować, gdy nym, bardzo ważne są
maliny młode pędy osią- zabiegi tuż przed, podczas
gną wysokość i po zbiorach oraz po każ-
Patrz antraknoza maliny. 15-20 cm. dym wycinaniu pędów, ze
zwróceniem szczególnej
uwagi na dokładne pokry-
cie dolnych części pędów
cieczą użytkową.
Zgnilizna korzeni Plantacje zakładać na do- Brak. Brak.
maliny brze zdrenowanych sta-
nowiskach; sadzić zdrowe
sadzonki w systemie pod-
niesionych zagonów; na
zagrożonych stanowiskach
uprawiać odmiany odporne.
Przy doborze środków ochrony roślin i ich dawek zaleca się korzystanie z wyszukiwarki
dostępnej na stronach internetowych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi:
http://www.minrol.gov.pl/pol/Informacje-branzowe/Produkcja-roslinna/Ochrona-
roslin/Wyszukiwarka-i-etykiety-srodkow-ochrony-roslin
gdzie znajdują się aktualne informacje w zakresie dopuszczenia środków do obrotu.
23
4.3. Progi szkodliwości
Nie ma danych na temat progów szkodliwości patogenów maliny. Wszystkie choroby ze
względu na dużą szkodliwość powinny być zwalczane zapobiegawczo. Oczywiście bardzo
istotna jest zdrowotność sadzonek oraz lustracje, które pozwalają określić nasilenie choroby
i wybrać właściwy termin zabiegu oraz dobór środka ochrony roślin.
4.4. Metodyka oceny porażenia roślin przez choroby liściowe i wertycyliozę
W celu określenia stopnia porażenia liści przez patogeny konieczne są lustracje roślin
w okresach zagrożenia infekcją, co 5-7 dni od momentu posadzenia roślin, a następnie powta-
rzane w okresie kwitnienia i po zbiorach. Celem lustracji jest określenie terminu pojawienia
się choroby na plantacji i tempa jej rozprzestrzeniania się. Oceny zdrowotności malin doko-
nuje się na 400 roślinach/liściach/pędach lub owocach, po 100 w każdym z czterech powtó-
rzeń (różne miejsca plantacji). Lustracje są niezbędne, aby uzasadnić decyzję o wykonaniu
zabiegu ochrony.
Stopień porażenia pędów maliny przez grzyby  sprawców zamierania pędów (D. applanata, B.
cinerea, L. coniothyrium) określa się stosują 6  stopniową skalę bonitacyjną, gdzie:
0  brak objawów,
1  nekroza do 2 cm,
2  nekroza 2-6 cm,
3  nekroza 6-24 cm,
4  > 24 cm,
5  pędy zamierające i martwe.
Stopień porażenia owoców przez B. cinerea ocenia się w czasie 2-3 zbiorów na 400 losowo pobra-
nych owocach w powtórzeniu (po 100 w każdym z 4 powtórzeń).
5. INTEGROWANA METODA OGRANICZANIA SZKODNIKÓW
Dr hab. Barbara H. A
abanowska, prof. nadzw. IO, mgr Małgorzata Tartanus
5.1. Wprowadzenie
Malina zasiedlana jest przez wiele gatunków szkodników, a straty w plonach wywołane
ich żerowaniem mogą wynosić od 10 do 30%, a nawet więcej. Rośliny maliny są uszkadzane
przez owady i roztocze, które mogą żerować na korzeniach, szyjce korzeniowej, liściach, pą-
kach kwiatowych, kwiatach, na zawiązkach owoców i na owocach, ale tylko kilka może po-
wodować straty gospodarcze. Obecnie do najważniejszych szkodników maliny uszkadzają-
cych nadziemne organy roślin zalicza się: kistnika malinowca, przędziorka chmielowca,
pryszczarka namalinka Å‚odygowego, mszyce i kwieciaka malinowca. Mniejsze znaczenie ma-
ją zwykle zwójki liściowe, przędziorek malinowiec, przebarwiacz malinowy, zmienik lucer-
nowiec, wciornastki, pryszczarek malinowiec, przeziernik malinowiec, krzywik maliniaczek,
skoczek różany, lokalnie pędraki i inne.
5.2. Charakterystyka najważniejszych szkodników
Kistnik malinowiec (Byturus tomentosus)
Chrząszcz jest rudobrązowy, długości około 4 mm. Jajo o wymiarach 1,3 x 0,7 mm jest
przezroczyste, póz
niej białokremowe. Larwa jest wydłużona, 5-6 mm, brudnokremowa. Po-
czwarka  żółtobrązowa, w kokonie ziemnym.
24
Kwieciak malinowiec (Anthonomus rubi)
Chrząszcz jest czarny, długości około 4 mm, z długim, cienkim ryjkiem. Jajo - owalne,
około 0,6 mm długości, larwa - brudnobiała, długości do 3-4 mm, z ciemniejszą głową.
Przędziorek chmielowiec (Tetranychus urticae)
Samica roztocza jest owalna, długości około 0,5 mm, formy zimowe są karminowe, a let-
nie żółtozielone, z dwiema ciemniejszymi plamami po bokach ciała. Samiec jest nieco mniej-
szy od samicy, żółtozielony. Jajo - żółtawe, kuliste, około 0,13 mm długości. Larwa jest żół-
tozielona, z 3 parami nóg, mniejsza od form dorosłych.
Przebarwiacz malinowy (Phyllocoptes gracilis)
Samica ma długość 0,16 mm, a samiec 0,1 mm. Szpeciele są jasnobrązowawe, wydłużone,
z dwiema parami nóg z przodu. Jajo jest błyszczące, około 0,03 mm długości, a larwa podob-
na do dorosłego szpeciela.
Pryszczarek namalinek Å‚odygowy (Resseliella theobaldi)
Owad dorosły to maleńka, brunatno-pomarańczowa muchówka wielkości 1,5-2 mm. Jajo
jest zielonkawobiałe, wydłużone - 0,3 mm długości. Larwa jest beznoga, przezroczysta, póz
-
niej pomarańczowa, do 2,5 mm długości.
Pryszczarek malinowiec (Lasioptera rubi)
Owad dorosły to delikatna, brunatno-czarna muchówka, długości około 2 mm. Jajo jest
białawe, wydłużone, około 0,3 mm długości. Larwa jest beznoga, starsza pomarańczowa, do-
rasta do 2,5 mm.
Mszyca malinianka (Amphorophora idaei)
Gatunek jednodomny. Mszyca duża, długości 2,5-4,5 mm, błyszcząca, jasnożółta lub bia-
ława, czułki są dłuższe od ciała; syfony są rozdęte, dłuższe od ogonka. Dzieworódki uskrzy-
dlone mają dwie pary błoniastych skrzydeł. Jaja są małe, czarne, błyszczące. Larwy są po-
dobne do dorosłych mszyc.
Mszyca malinowa (Aphis idaei)
Mszyca jednodomna. Mszyca jest niewielka, długości 1,6-2,2 mm, jasnozielona lub żółta-
wozielona, formy letnie są karłowate i prawie bezbarwne. Jej kolonie są chętnie odwiedzane
przez mrówki.
Zwójka różóweczka (Archips rosanus)
Motyl ma skrzydła oliwkowo-brązowe, rozpiętości około 20 mm. Jaja są płaskie, szarawo-
zielonkawe, są składane w złożach po kilkanaście lub kilkadziesiąt sztuk. Złoże jaj ma kształt
lekko wypukłej tarczki, średnicy około 8 mm, pokryte jest wydzieliną samicy. Gąsienica jest
zielona z ciemnobrązową głową, dorasta do 15-22 mm. Poczwarka jest ciemnobrązowa, dłu-
gości 9-11 mm.
25
Przeziernik malinowiec (Pennisetia hylaeiformis)
Motyl ma skrzydła rozpiętości 22-26 mm, przezroczyste z ciemnobrązowym wzorem. Na
odwłoku ma 7 poprzecznych, żółtych pasów. Jajo jest owalne, około 1 mm długości. Gąsieni-
ca jest biała, z ciemnobrązową głową, wyrośnięta ma do 30 mm długości. Poczwarka jest brą-
zowa.
ChrabÄ…szcz majowy (Melolontha melolontha)
Chrząszcz ma ciało cylindryczne, wydłużone, długości 20-25 mm, czarne pokrywy, duże
wachlarzowate czułki i brązowe nogi. Na bokach czarnego odwłoka widoczne są rzędy bia-
łych, trójkątnych plam. Jaja są żółtawe, wielkości ziarna prosa, składane w grupach po 25-30
sztuk. Białokremowa larwa, z dużą brunatną głową i trzema parami silnych nóg tułowiowych,
jest wygięta w podkówkę, dorasta do 50 mm.
Tabela 15. Objawy żerowania i szkodliwość wybranych szkodników maliny
Szkodnik Objawy żerowania Szkodliwość
Kistnik malinowiec Wiosną wyjedzona tkanka pomiędzy ner- Larwy powodują  robaczy-
Byturus tomentosus wami najmłodszych liści. Chrząszcze nad- wienie owoców . Na nie-
gryzają też pąki, wyjadają słupki, pręciki, chronionej malinie niszczy
nektarniki, płatki korony i dno kwiatowe, co kilka - kilkadziesiąt procent
powoduje zasychanie pąków. Larwy żerując owoców, obecność larw
w dnie kwiatowym i w owocach, powodujÄ… w owocach dyskwalifikuje
ich  robaczywienie . plon.
Kwieciak Wiosną na liściach wyjedzone owalne, nie- Uszkadza od kilku do kilku-
malinowiec wielkie, około 1-milimetrowe otwory. nastu procent pąków kwia-
Anthonomus rubi Tuż przed kwitnieniem i na początku kwit- towych, na niechronionych
nienia samice składając jaja, uszkadzają plantacjach. Redukuje plon.
szypułkę pąka kwiatowego, podcinając ją.
Pąki kwiatowe zwisają na roślinie, a następ-
nie opadajÄ… na ziemiÄ™.
Przędziorek Na górnej stronie blaszki zasiedlonego liścia Przedwczesne żółknięcie
chmielowiec powstają małe, póz
niej większe, zlewające i opadanie liści. Osłabione
Tetranychus urticae się żółte plamy, które mogą pokrywać i ogłodzone rośliny.
Przędziorek znaczną część liścia. Brzegi silnie uszko- Niższy i słabszej jakości
malinowiec dzonych liści zawijają się do góry, a liście plon.
Neotetranychus rubi stopniowo brÄ…zowiejÄ… i zasychajÄ…. Na dol-
nej stronie liścia w miejscach żerowania
przędziorka chmielowca pojawia się deli-
katna pajęczyna produkowana przez szkod-
nika.
Przebarwiacz Szpeciele żerują na dolnej stronie liści, a na Niszczenie liści i osłabienie
malinowy górnej stronie powstają jasnozielone, póz
- kondycji roślin, redukcja
Phyllocoptes gracilis niej żółte mozaikowate plamy, przypomina- jakości i wielkości plonu.
jące symptomy chorób wirusowych. Owoce Prawdopodobnie szpeciel
nierównomiernie dojrzewają i łatwo się jest wektorem wirusa.
rozpadają. Uszkodzone pąki mogą zamierać.
Szczególnie wrażliwa jest odmiana Glen
Ample.
26
Pryszczarek Na zasiedlonych pędach skórka brunatnieje, Może zniszczyć od kilku do
namalinek łodygowy póz
niej kora pęka, odstaje i łuszczy się, a po 60% pędów. Redukcja plo-
Resseliella theobaldi odchyleniu skórki można znalez
ć różnej nu. Występuje na malinie
wielkości larwy szkodnika barwy od jasnej owocującej na pędach dru-
do intensywnie pomarańczowej. Często gorocznych i jednorocznych.
jednocześnie z pryszczarkiem występują Uszkodzone pędy słabiej
grzyby patogeniczne (Didymella applanata, rosną, więdną i zamierają,
Botrytis cinerea) powodujące zamieranie częściej na malinie owocu-
pędów. Pędy w miejscu uszkodzenia łatwo jącej na pędach drugorocz-
się wyłamują. nych.
Pryszczarek W wyniku żerowania larw pryszczarka two- Pryszczarek niszczy zwykle
malinowiec rzą się galasowate naroślą, długości do 5 cm niewielką liczbę pędów, ale
Lasioptera rubi i szerokości do 3 cm, zwykle w dolnej czę- lokalnie znacznie więcej.
ści pędu. Pędy takie słabiej rosną, z
le owo- Redukcja plonu.
cują, często zasychają i wyłamują się.
Mszyca malinianka Mszyce powodują zwijanie się liści i skrę- Szkodliwość pośrednia, jako
Amphorophora idaei canie wierzchołków oraz hamują wzrost wektora wirusów bardzo
Mszyca malinowa pędów, uszkadzają kwiatostany. Są wekto- duża.
Aphis idaei rami wirusów. Szkodliwość bezpośrednia -
ogładzanie roślin, deforma-
cja liści i pędów, hamowanie
wzrostu, osłabianie owoco-
wania.
Zwójka różóweczka Gąsienice zwójki różóweczki żerują głów- Hamowanie wzrostu pędów,
Archips rosanus nie w maju i na początku czerwca w zwinię- wyrastanie pędów bocznych
tych wzdłuż nerwu pojedynczych liściach i nadmierne krzewienie się
lub w luz
no sprzędzonych rozetach liścio- roślin (szczególnie malin
wych na wierzchołkach pędów. Mogą też owocujących na pędach jed-
uszkadzać młode zawiązki owocowe. norocznych). Redukcja plonu.
Przeziernik W dolnej części uszkodzonych pędów wi- Wyłamywanie się uszko-
malinowiec doczne są nabrzmiałe, guzowate narośla, co dzonych pędów, osłabiony
Pennisetia jest najbardziej widoczne po opadnięciu wzrost i plonowanie krze-
hylaeiformis liści. Po przekrojeniu zdeformowanego wów, zmniejszenie liczby
pędu, widoczna jest gąsienica oraz wyje- odrostów korzeniowych.
dzony rdzeń, wypełniony trocinami oraz
odchodami gÄ…sienic.
Chrabąszcz majowy Pędraki zjadają drobne korzenie, a grubsze Osłabienie wzrostu i plono-
Melolontha ogryzają, co powoduje gwałtowne więdnię- wania roślin, nawet zamie-
melolontha cie i zamieranie roślin, głównie na najmłod- ranie najmłodszych roślin.
szych plantacjach.
W maju i na poczÄ…tku czerwca chrzÄ…szcze
uszkadzają liście, zjadając ich blaszkę.
27
Tabela 16. Metody ograniczania szkodników występujących na malinie oraz ich znaczenie gospodarcze
Metoda ograniczania
Znaczenie
Szkodnik
agrotechniczna
gospodarcze
chemiczna*
biologiczna/niechemiczna
Kistnik ·ð Unikać zakÅ‚adania plan- Na plantacjach z uszkodzony- Bardzo duże.
mi owocami w poprzednim Strata plonu.
malinowiec tacji obok zasiedlonych
roku wykonać 1-2 zabiegi 2-3
upraw maliny.
tygodnie przed kwitnieniem,
·ð Nie pozostawiać uszko-
oraz tuż przed kwitnieniem
dzonych owoców z lar-
Uzupełniająco tuż przed lub
wami szkodnika na plan-
tuż po pełni kwitnienia (uwaga
tacji.
na pszczoły).
Kwieciak Unikać zakładania plan- Zabieg przed kwitnieniem. Lokalnie duże.
malinowiec tacji obok zasiedlonych Zwalczany jednocześnie z kist- Redukcja plonu.
upraw truskawek i malin. nikiem malinowcem.
PrzÄ™dziorek ·ð Sadzić roÅ›liny kwalifi- Maliny owocujÄ…ce na pÄ™dach Duże, lokalnie
chmielowiec
kowane, wolne od przę- drugorocznych - zabieg zwal- bardzo duże.
czający wykonać, jeśli liczeb-
dziorka.
ność szkodnika przekroczy
·ð Można introdukować
próg zagrożenia przed kwit-
drapieżne roztocze (Phy-
nieniem lub po zbiorze owo-
toseiidae). Uwaga: nie
ców. Jeśli konieczne, zabieg
wolno wówczas stoso-
wykonać po pełni kwitnienia,
wać środków toksycz-
(zachować prewencję i bezpie-
nych dla drapieżcy.
czeństwo pszczół).
·ð Można stosować sub-
Maliny owocujące na pędach
stancje naturalne, np.
jednorocznych - zwalczać
polisacharydy (przed
w maju  czerwcu, przed kwit-
kwitnieniem, po pełni
nieniem i ewentualnie po pełni
kwitnienia oraz w okre-
kwitnienia, (przestrzegać okre-
sie wzrostu zawiązków
su prewencji).
owoców).
Przebarwiacz ·ð Sadzić roÅ›liny kwalifi- 2-3 zabiegi (dozwolonymi Duże lub bardzo
malinowy kowane wolne od szpe- środkami) wiosną, po wyjściu duże jako wektora
szpecieli z pąków. Intensywnie wirusów powodu-
ciela.
chronić plantacje mateczne. jących groz
ne
·ð Można introdukować
Akarycydy stosowane do zwal- choroby.
drapieżne roztocze (Phy-
czania przędziorków ograni-
toseiidae). Uwaga: nie
czajÄ… szpeciele.
stosować środków tok-
sycznych dla drapieżcy.
Pryszczarek Unikać zakładania plan- Zwalczanie w okresie lotu Duże lub bardzo
namalinek tacji obok zasiedlonych muchówek ustalonym na pod- duże
łodygowy upraw malin. stawie odłowu samców w pu- Niszczenie pę-
łapki z feromonem lub kiedy dów, ograniczanie
obserwowane sÄ… jaja i larwy wzrostu, redukcja
w sztucznie wykonanych zra- plonu
nieniach.
Na odmianach maliny owo-
cujących na pędach 2-letnich
zwalczać przed kwitnieniem
i po zbiorze owoców. Na od-
mianach owocujÄ…cych na
pędach jednorocznych, zwal-
28
czanie może być wykonane
jedynie przed kwitnieniem, od
maja do poczÄ…tku lipca.
Pryszczarek Zaleca się wycinać i palić Nie stosuje się. Lokalnie może
malinowiec pędy z galasowatymi zniszczyć liczne
naroślami przed wylotem pędy
muchówek.
Mszyca ·ð Unikać zakÅ‚adania plan- Zwalczać po zauważeniu Duże lub bardzo
malinianka
tacji w pobliżu zasiedlo- mszyc. Ograniczane jednocze- duże - wektor
śnie z kistnikiem i pryszczar- wirusów, powo-
Mszyca nych plantacji.
kiem namalinkiem Å‚odygo- dujÄ…cych groz
ne
malinowa
wym. choroby.
Zwójka ·ð Unikać zakÅ‚adania plan- Zabieg wykonać wiosnÄ…, Lokalnie duże.
różóweczka w okresie wylęgania się larw,
tacji obok zasiedlonych
zanim zwiną się liście lub ro-
upraw malin i innych
zety liściowe.
roślin.
Przeziernik ·ð Unikać zakÅ‚adania plan- Zwalczać podczas intensyw- Lokalne.
nego lotu motyli. Optymalny
malinowiec tacji obok zasiedlonych
termin zabiegu ustalić, odła-
upraw malin.
wiając samce w pułapki z fe-
·ð Do ochrony malin sto-
romonem. Zwalczanie bezpo-
sować tylko środki selek-
średnio po zbiorze owoców
tywne, unikać toksycz-
(odmiany owocujÄ…ce w czerw-
nych dla fauny pożytecz-
cu) i około 2 tygodni póz
niej.
nej.
Zwalczanie chemiczne, tylko Lokalnie duże.
ChrabÄ…szcz ·ð Wybierać pole wolne
majowy przed założeniem plantacji,
od pędraków.
stosować dozwolony preparat
·ð Zwalczać mechanicz-
zawierajÄ…cy chloropiryfos, na
nie, uprawiajÄ…c glebÄ™
całą powierzchnię gleby i zao-
ostry-mi narzędziami
rać.
(np. glebogryzarkÄ…),
·ð Uprawa gryki  zawarte
w niej taniny hamujÄ…
rozwój pędraków.
Przy doborze środków ochrony roślin i ich dawek zaleca się korzystanie z wyszukiwarki
dostępnej na stronach internetowych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi:
http://www.minrol.gov.pl/pol/Informacje-branzowe/Produkcja-roslinna/Ochrona-
roslin/Wyszukiwarka-i-etykiety-srodkow-ochrony-roslin
gdzie znajdują się aktualne informacje w zakresie dopuszczenia środków do obrotu.
5.3. Terminy lustracji i progi zagrożenia
Decyzję o konieczności wykonania zabiegów zwalczających szkodniki określają progi za-
grożenia. Początkowy wzrost populacji szkodnika nie powoduje żadnych strat aż do osiągnię-
cia przez nią progu szkodliwości, przy którym można już odnotować straty w plonie. Dalszy
wzrost liczebności szkodnika powoduje narastające straty wartości plonu. Początkowo straty
plonu są mniejsze niż koszt zabiegu zwalczającego szkodnika, jednak w pewnym momencie
29
dochodzi do zrównania tych wartości. Dalszy wzrost populacji powoduje to, że straty prze-
wyższają koszt zabiegu.
Próg zagrożenia to taka liczebność populacji, przy której zaleca się wykonać zabieg, aby
nie dopuścić do sytuacji, kiedy strata wartości plonu będzie większa od całkowitych kosztów
zabiegu.
Należy podkreślić, że proponowane progi zagrożenia mają jedynie wartość orientacyjną
i nie mogą być bezkrytycznie stosowane w każdej sytuacji. Potrzebna jest umiejętność prawi-
dłowego określenia liczebności populacji szkodników. Znajomość ich biologii, ułatwia wybór
właściwego terminu prowadzenia obserwacji występowania szkodników na plantacji. To
plantator podejmuje ostatecznÄ… decyzjÄ™ o wykonaniu bÄ…dz
zaniechaniu zabiegu, biorÄ…c pod
uwagę szereg czynników, a wśród nich: odmianę maliny (termin zbioru), fazę fenologiczną
rośliny, współwystępowanie chorób i innych szkodników, przewidywany plon, występowanie
odporności szkodnika na dostępne preparaty chemiczne, cenę owoców, koszty zabiegów
ochronnych. Decyzja o wykonaniu zabiegu chemicznego powinna zawsze być poprzedzona
oceną liczebności występowania fauny pożytecznej i oceną zagrożenia maliny przez szkodniki.
Tabela 17. Sposoby lustracji i progi zagrożenia
Nazwa
Termin lustracji Sposób lustracji Próg zagrożenia
szkodnika
Kistnik 1-2-3 tygodnie przed 4 próby po 50 kwiatosta- 1 chrząszcz w próbie
malinowiec kwitnieniem nów (strząsać chrząszcze 200 kwiatostanów
z losowo wybranych
kwiatostanów na podsta-
wioną płytkę)
tuż przed kwitnieniem strząsać chrząszcze jak 1 chrząszcz w próbie
i tuż przed pełnią kwit- wyżej 200 kwiatostanów
nienia
sprawdzać pąki kwiatowe obecność uszkodzo-
nych (wyjedzonych)
pąków kwiatowych
Kwieciak przed kwitnieniem i po 4 próby po 50 kwiatosta- 2 chrząszcze w próbie
malinowiec rozwinięciu się pierw- nów (strząsać chrząszcze 200 kwiatostanów
szych kwiatów z losowo wybranych
kwiatostanów na podsta-
wioną płytkę)
Przędziorek odmiany owocujące na pędach drugorocznych
chmielowiec
przed kwitnieniem w każdym terminie przej- powyżej 2 przędzior-
rzeć 3-4 próby po 50 po- ków na 1/liść
po pełni kwitnienia i da-
jedynczych liści z liścia
lej co 10-14 dni
złożonego (150-200 liści)
po zbiorze owoców i dalej powyżej 5 przędzior-
co 2 tygodnie ków na 1 liść
odmiany owocujące na pędach jednorocznych (np.  Polana )
od wiosny do kwitnienia 3-4 próby po 50 pojedyn- powyżej 1 przędzior-
i dalej co 10-14 dni czych liści z liścia złożo- ka na 1 liść
nego (150-200 liści)
po pełni kwitnienia
30
Przebarwiacz od wiosny do jesieni systematycznie od wiosny obecność szpecieli na
malinowy do jesieni przeglądać liściach
plantacjÄ™ w poszukiwaniu
liści z objawami przebar-
wienia i szpecieli na dol-
nej stronie liści
Pryszczarek maj, czerwiec i dalej co przejrzeć 4 próby po 50 powyżej 5% uszko-
namalinek 10-14 dni pędów jednorocznych dzonych pędów
Å‚odygowy (razem 200)
na odmianach owocują- sprawdzić obecność jaj
cych na pędach drugo- i larw szkodnika pod
rocznych - po zbiorze skórką w spękaniach lub
owoców zranieniach
Pryszczarek okres bezlistny przejrzeć 4 próby po 50 powyżej 5% uszko-
malinowiec pędów jednorocznych dzonych pędów
(razem 200)
Mszyca odmiany owocujące na pędach drugorocznych
malinianka
ukazywanie się pierw- w każdym terminie przej- powyżej 5% zasiedlo-
Mszyca
szych liści i do kwitnienia rzeć 4 próby po 50 pąków nych pędów
malinowa
(razem 200 pąków)
po pełni kwitnienia i da-
lej co 10-14 dni
po zbiorze owoców i da-
lej co 10-14 dni
odmiany owocujące na pędach jednorocznych
ukazywanie się pierwszych w każdym terminie przej- powyżej 5% zasiedlo-
liści i dalej co 10-14 dni, rzeć 4 próby po 50 pąków nych pędów
przed kwitnieniem (razem 200 pąków)
po pełni kwitnienia
Zwójka okres wczesnowiosenny, przejrzeć 4 próby po 50 powyżej 10% uszko-
różóweczka przed kwitnieniem i po wierzchołków pędów dzonych wierzchoł-
zbiorze (200 pędów) ków
Przeziernik w okresie jesienno  zimo- sprawdzić 4 próby po 50 obecność powyżej 5%
malinowiec wym lub podczas wyci- jednorocznych pędów uszkodzonych pędów
nania pędów po owoco- (razem 200 pędów)
waniu
Chrabąszcz przed założeniem planta- 32 dołki wielkości 25 x 1 pędrak /2 m2 po-
majowy cji, koniec kwietnia lub 25 x 30 cm (głęb.) = 2 m2 wierzchni pola
koniec sierpnia. powierzchni pola
5.4. Podstawowe zasady prawidłowego stosowania zabiegów ochrony roślin
1. DecyzjÄ™ o potrzebie wykonania zabiegu zwalczajÄ…cego szkodnika podejmuje siÄ™ na
podstawie oceny zagrożenia.
2. Do ochrony roślin stosować tylko selektywne środki, dozwolone na malinie.
31
3. Przed zabiegiem konieczne jest dokładne zapoznanie się z etykietą danego środka
i ścisłe przestrzeganie informacji zawartych w etykiecie.
4. Zabiegi ochrony roślin wykonuje się w optymalnych warunkach meteorologicznych,
przy bezwietrznej pogodzie lub bardzo słabym wietrze, by nie było znoszenia cieczy na są-
siednie pola, zwÅ‚aszcza na kwitnÄ…ce roÅ›liny. Szkodniki zwalcza siÄ™ przy temperaturze 15-25 °C,
przy niższej są one mało aktywne, a także działanie środków owadobójczych jest słabsze.
Przy wyższej temperaturze może dojść do poparzenia rośliny, a ponadto jest szybsze parowa-
nie cieczy, a tym samym słabsze działanie środka. Na niektórych etykietach podany jest za-
kres najbardziej korzystnych temperatur do przeprowadzenia zabiegu.
5. Jeśli na roślinach stwierdzi się niezbyt liczną populację szkodników, nawet zbliżoną
do progu zagrożenia, a jednocześnie obecne są liczne owady pożyteczne, należy poczekać
z wykonaniem zabiegu.
6. Stosować tylko środki bezpieczne dla owadów zapylających oraz znanych gatunków
pożytecznych, dzięki temu oszczędza się także mniej znaną faunę pożyteczną, która również
odgrywa pozytywnÄ… rolÄ™.
7. Pozostawiać miedze, zarośla śródpolne i inne użytki ekologiczne, gdyż tam mają szan-
sę przeżyć owady i roztocze pożyteczne, które nalatują na rośliny uprawne.
5.5. Bezpieczeństwo owadów zapylających i entomofauny pożytecznej
Dr Małgorzata Sekrecka
Bezpieczeństwo owadów zapylających
Nieprawidłowe stosowanie środków ochrony roślin może być szkodliwe dla owadów zapy-
lających i powodować ich podtruwanie lub wyniszczenie. Dotyczy to środków owado- i roz-
toczobójczych, ale także, choć zwykle w mniejszym stopniu, fungicydów. Środki ochrony
roślin mogą działać na owady kontaktowo, żołądkowo i gazowo. W warunkach polowych
najczęstszą przyczyną zatrucia pszczół jest bezpośredni kontakt z preparatem. Z kolei tok-
syczność żołądkowa zdarza się wówczas, gdy zatruty pokarm (pyłek, nektar, spadz
) zostanie
pobrany przez pszczoły i zaniesiony do ula. Zatruciu może ulec wówczas cała rodzina pszcze-
la, jak również wyprodukowany przez nią miód. Należy pamiętać, że stosowane środki
ochrony roślin wykazują jednocześnie więcej niż jeden rodzaj toksyczności dla owadów zapy-
lajÄ…cych.
Aby zapobiec temu zjawisku, należy koniecznie przestrzegać kilku podstawowych zasad:
1. środki ochrony roślin stosować tylko wówczas, gdy jest to konieczne,
2. zabiegi ochrony roślin wykonywać wyłącznie środkami zarejestrowanymi dla danej
uprawy,
3. przestrzegać zapisów etykiety-instrukcji stosowania środków ochrony roślin,
4. nie stosować niezalecanych mieszanin środków ochrony roślin,
5. prawidłowo dobierać termin zabiegu i dawkę stosowanego preparatu,
6. nie stosować środków ochrony na rośliny pokryte spadzią, a jeśli jest taka koniecz-
ność, to wybierać środki bezpieczne i przestrzegać okresu prewencji,
32
7. nie stosować środków ochrony roślin (głównie insektycydów) w czasie kwitnienia ro-
ślin uprawnych, jak również chwastów i innej roślinności znajdującej się w otoczeniu
upraw,
8. w razie konieczności opryskiwania roślin sadowniczych podczas kwitnienia, zabieg
należy wykonać przed wieczorem, po oblocie pszczół, używając środków o prewencji
nie dłuższej niż 6 godzin,
9. należy pamiętać o prawidłowej technice zabiegu,
10. zabiegi środkami ochrony roślin wykonywać w warunkach zapobiegających znoszeniu
cieczy roboczej na sÄ…siednie uprawy.
Ochrona entomofauny pożytecznej
Aby zachować lub zwiększyć obecność organizmów pożytecznych w danej uprawie
należy przede wszystkim:
·ð stosować Å›rodki ochrony roÅ›lin selektywne lub częściowo selektywne dla fauny poży-
tecznej (wykaz zamieszczony w aktualnym Programie Ochrony Roślin Sadowniczych),
·ð w miarÄ™ możliwoÅ›ci wprowadzać drapieżce i pasożyty pochodzÄ…ce z hodowli laborato-
ryjnych, w celu zasilenia populacji naturalnie występujących,
·ð zwiÄ™kszać bioróżnorodność upraw.
W biologicznym zwalczaniu roztoczy roślinożernych bardzo pomocne mogą być drapieżne
roztocze z rodziny dobroczynkowatych (Phytoseiidae). Spośród wielu gatunków naturalnie
występujących w przyrodzie, jak również rozmnażanych w warunkach laboratoryjnych, naj-
szersze zastosowanie w praktyce znalazł dobroczynek gruszowiec. Może on ograniczyć li-
czebność przędziorków i szpecieli na plantacji, jeżeli jest odpowiednio liczny.
Dobroczynek gruszowiec (Typhlodromus pyri)
Dorosłe samice mają ciało kremowo-żółte, gruszkowate, długości około 0,3 mm. Samce są
nieznacznie mniejsze od samic. Jaja są białawe, eliptyczne, często składane w złożach. Stadia
larwalne są przezroczyste, z 3 parami odnóży. Stadia nimfalne z 4 parami odnóży są podobne
do osobników dorosłych, ale mniejsze.
Obecnie podejmuje się próby wprowadzania dobroczynka gruszowca w opaskach filco-
wych na plantacje malin. Opaski najlepiej przymocować do pędów sznurkiem.
Zasady obowiÄ…zujÄ…ce przy wprowadzaniu dobroczynka:
·ð w sytuacji bardzo licznego wystÄ™powania roztoczy roÅ›linożernych, najpierw ograni-
cza się je środkiem roztoczobójczym, a dopiero póz
niej wprowadza dobroczynka gruszowca,
·ð po wprowadzeniu drapieżcy stosuje siÄ™ tylko Å›rodki selektywne dla pożytecznych roz-
toczy.
33
Tabela 18. Fauna pożyteczna najczęściej występująca na plantacjach chronionych środkami selektyw-
nymi lub częściowo selektywnymi
Przykładowe
Fauna pożyteczna Główne z
ródła pokarmu
gatunki/rodzaje
Biedronkowate biedronka siedmiokropka mszyce, przędziorki, drobne larwy
biedronka wrzeciążka motyli i muchówek
biedronka dwukropka
Złotooki złotook pospolity mszyce, małe gąsienice motyli
Drapieżne pluskwiaki dziubałek gajowy mszyce, wciornastki, przędziorki,
dziubałeczek mały jaja i małe gąsienice motyli, larwy
muchówek
Drapieżne muchówki (głównie bzyg prążkowany mszyce, wciornastki
bzygowate, pryszczarkowate, pryszczarek mszycojad
rÄ…czycowate)
Owady pasożytni- kruszynki jaja, larwy, poczwarki, owady do-
cze/parazytoidy (mszycarzo- mszycarze rosłe szkodliwych motyli (w tym
wate, gąsienicznikowate, kru- zwójkówek liściowych), mszyce,
szynkowate, bleskotkowate) kwieciaki
Chrząszcze z rodziny biega- biegacz fioletowy larwy i owady dorosłe wielu szko-
czowatych i kusakowatych biegacz złocisty dliwych motyli, błonkówek,
chrząszczy, przędziorki
Skorki skorek pospolity mszyce, drobne owady i ich jaja
Drapieżne roztocze dobroczynek gruszowiec przędziorki
(dobroczynkowate)
Fot. 12. Pędraki chrabąszcza majowego  różne Fot. 13. Przeziernik malinowiec - motyl
stadia rozwojowe
34
Fot. 14. Przędziorek chmielowiec Fot. 15. Liście maliny uszkodzone przez
przędziorki
Fot. 16. Kistnik malinowiec  larwa Fot. 17. Kistnik malinowiec  chrzÄ…szcz
Fot. 18. Larwy pryszczarka namalinka Fot. 19. Pryszczarek malinowiec  galasowate
łodygowego narośle na pędzie
35
Fot. 20. Pryszczarek namalinek Å‚odygowy  Fot. 21. Pryszczarek namalinek Å‚odygowy
miejsce żerowania larw  zamierający pęd
Fot. 22. Przebarwiacz malinowy  uszkodzone liście maliny
6. TECHNIKA STOSOWANIA ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN
Prof. dr hab. Ryszard Hołownicki, dr Grzegorz Doruchowski, dr Artur Godyń
Wprowadzenie
Zabiegi ochrony roślin muszą być wykonywane z poszanowaniem środowiska naturalnego,
skąd płynie konieczność ograniczania strat cieczy w wyniku jej znoszenia oraz zachowania
stref ochronnych w otoczeniu obszarów wrażliwych. Na wszystkich etapach prac z użyciem
środków ochrony roślin należy postępować w sposób bezpieczny dla zdrowia ludzi, zwierząt
i środowiska. Zasada ta dotyczy w szczególności indywidualnej ochrony operatora przed
skażeniem, przechowywania środków ochrony roślin, sporządzania cieczy użytkowej i na-
pełniania opryskiwacza, mycia sprzętu oraz zagospodarowania resztek cieczy użytkowej
i skażonej wody po myciu.
Technika ochrony roślin musi zapewniać skuteczność zabiegów oraz bezpieczeństwo dla
ludzi i środowiska. Cele te można uzyskać przez:
·ð przeprowadzanie zabiegów w odpowiednich warunkach pogodowych,
·ð dobór opryskiwacza stosownie do stawianych przed nim zadaÅ„,
·ð utrzymanie sprawnoÅ›ci technicznej opryskiwacza (obowiÄ…zkowe badania okresowe),
36
·ð wybór dawki cieczy użytkowej odpowiednio do rzeczywistych potrzeb,
·ð systematyczne kalibrowanie opryskiwacza, polegajÄ…ce na wÅ‚aÅ›ciwym doborze roz-
pylaczy i innych parametrów pracy.
Warunki pogodowe
Ze względu na ryzyko znoszenia cieczy przez wiatr oraz szybkie odparowanie wody z na-
niesionej cieczy użytkowej przy wysokiej temperaturze i niskiej wilgotności powietrza zabie-
gi powinno się przeprowadzać w następujących warunkach pogodowych (wartości optymalne
oraz graniczne):
·ð temperatura powietrza: 6-20 °C (przy zwalczaniu szkodników minimalna temperatura
to 12-15 °C),
·ð wilgotność wzglÄ™dna powietrza: 50-95% (minimum 40%),
·ð prÄ™dkość wiatru: 0,5-2 m/s (maksimum 3 m/s).
Technika zwalczania chorób i szkodników
Nanoszenie cieczy na krzewy jagodowe, podobnie jak w sadach, odbywa siÄ™ przy udziale
pomocniczego strumienia powietrza. Standardowe opryskiwacze konstruowane z myślą
o ochronie sadów nie nadają się do ochrony krzewów, gdyż mają zbyt wysoko położone wen-
tylatory i kierują niewystarczającą objętość cieczy użytkowej na nisko położone organy krze-
wów, przy nadmiernych stratach wywołanych znoszeniem. Najbardziej przydatne są wentyla-
tory promieniowe z kierowanym strumieniem powietrza, z których powietrze jest rozprowa-
dzane 4-6 parami elastycznych przewodów zakończonych gardzielami wylotowymi, w któ-
rych są montowane rozpylacze. Niezależnie kierowane gardziele wylotowe pozwalają na pre-
cyzyjne dopasowanie strumienia powietrza do kształtu i wielkości chronionych krzewów. Ze
względu na możliwość niemal dowolnego usytuowania wylotów strumienia powietrza są one
niezastąpione w opryskiwaniu porzeczek, agrestu i malin. Wykazują także znacznie mniejsze
straty niż tradycyjne wentylatory osiowe.
Technika zwalczania chwastów
Parametry pracy i typ rozpylaczy do zwalczania chwastów należy dobierać w taki sposób,
aby umożliwić stosowanie kropel drobnych na chwasty jednoliścienne, średnich i grubych na
dwuliścienne i co najmniej bardzo grubych w zabiegach doglebowych.
Przed założeniem plantacji najbardziej odpowiedni jest opryskiwacz polowy umożliwiają-
cy opryskiwanie wyrośniętych chwastów na całej powierzchni pola. Należy wówczas stoso-
wać rozpylacze płaskostrumieniowe o symetrycznych strumieniach i szerokim kącie rozpyla-
nia (110-120°), umożliwiajÄ…ce równomierne pokrycie opryskiwanej powierzchni.
Na plantacjach z nisko położonymi pędami konieczne jest użycie hydraulicznie składanych
osłon belki opryskowej. Chroni ona rośliny przed skutkami znoszenia podczas stosowania
herbicydów nieselektywnych i jednocześnie pełni funkcję  podbieracza podnoszącego nisko
położone pędy krzewów, co ułatwia uzyskanie równomiernego rozkładu poprzecznego cie-
czy. Belki opryskowe są zazwyczaj wyposażone w 3-4 rozpylacze, z których skrajny jest roz-
pylaczem asymetrycznym, a pozostaÅ‚e to standardowe o kÄ…cie rozpylania 110-120°. Najlepiej
jeśli będą to rozpylacze eżektorowe krótkie, charakteryzujące się niewielkimi rozmiarami
i wytwarzaniem grubych kropli, które są mniej podatne na znoszenie.
37
Chwasty występujące miejscowo można zwalczać przy użyciu opryskiwacza plecakowego
z lancą wyposażoną w osłonę.
Sprawność techniczna opryskiwaczy
Opryskiwacze podlegają obowiązkowi badania sprawności technicznej w specjalistycz-
nych stacjach kontroli opryskiwaczy. Badania należy przeprowadzać w okresach nie dłuż-
szych niż 3 lata. Polegają one na wizualnej ocenie stanu technicznego i funkcjonalnym teście
poszczególnych podzespołów opryskiwacza oraz ocenie działania rozpylaczy na podstawie
pomiaru poprzecznego rozkładu cieczy lub wydatku rozpylaczy.
Dawka cieczy użytkowej
Podczas zwalczania chorób i szkodników dawka cieczy użytkowej musi zapewniać rów-
nomierny rozkład cieczy na roślinach oraz odpowiednie ich pokrycie, a jednocześnie nie po-
wodować ociekania cieczy i tym samym strat środków ochrony roślin. Zalecane dawki cieczy
przedstawiono w tabeli 19.
Tabela 19. Opryskiwanie krzewów malin - dawki cieczy
Krzewy owocowe Opryskiwacz
Wielkość
Rozstawa
(szer. x wys.)
Malina 600 ÷ 900** 500 ÷ 600** 500 ÷ 600 300 ÷ 450*
Uwagi: (*) odzyskiwanie 20% cieczy użytkowej
(**) wyłączyć górne rozpylacze
Kalibracja opryskiwacza
Kalibracja opryskiwacza jest obowiązkiem każdego profesjonalnego użytkownika środków
ochrony roślin. Polega ona na określeniu, doborze i regulacji parametrów jego pracy w spo-
sób zapewniający precyzyjną realizację założonej dawki cieczy przy możliwie najmniejszych
stratach. W toku kalibracji dobierane są następujące parametry:
·ð rozpylacze: typ, rozmiar, rozstawa lub ich liczba na szerokoÅ›ci dziaÅ‚ania opryskiwacza,
·ð ciÅ›nienie cieczy,
·ð wydatek rozpylaczy: jako wynik rozmiaru i liczby rozpylaczy oraz ciÅ›nienia cieczy,
·ð prÄ™dkość robocza,
·ð wydajność strumienia powietrza.
W tabeli 20. przedstawiono procedury kalibracji opryskiwaczy do zwalczania chorób
i szkodników, a w 21. opryskiwaczy pasowych do zwalczania chwastów.
38
Tabela 20. Procedura kalibracji opryskiwacza  ochrona krzewów owocowych
Rozpylacze i ciśnienie cieczy
W ochronie krzewów, stosuje się głównie ciśnieniowe rozpylacze wirowe, które wytwarza-
jÄ… strumieÅ„ drobnych kropel w formie pustego stożka i kÄ…cie rozpylania 80°. PracujÄ… one
w zakresie ciśnień 5-15 barów. Podczas wietrznej pogody (powyżej 2,0 m/s) drobne krople są
łatwo znoszone i nie zapewniają skutecznego zabiegu. Dlatego w takich warunkach należy
używać rozpylaczy eżektorowych wytwarzających krople grube. Przy braku rozpylaczy eżek-
torowych wielkość kropel można zwiększyć, stosując rozpylacze wirowe, ale o większym
wydatku i pracujących przy możliwie najniższym ciśnieniu.
Rozpylacze płaskostrumieniowe znajdują zastosowanie do zwalczania chwastów. Wytwa-
rzają one strumień kropel w kształcie płaskiego wachlarza i w wersji standardowej produkują
krople drobne i średnie, pozwalające na uzyskanie poprawnej skuteczności biologicznej.
Dzięki energii kinetycznej kropel, większej niż dla rozpylaczy wirowych, lepiej penetrują
chwasty. Aby zminimalizować ryzyko znoszenia podczas wiatru należy stosować rozpylacze
płaskostrumieniowe eżektorowe, które wytwarzają krople grube i bardzo grube. Chociaż nie
gwarantują one tak dobrego pokrycia roślin jak krople drobne czy średnie, to pozwalają na
wykonanie zabiegu przy minimalnym znoszeniu w sposób bezpieczny dla roślin i środowiska.
39
Zakres ciśnień roboczych dla płaskostrumieniowych rozpylaczy standardowych i eżektoro-
wych kompaktowych wynosi 1,5-5 barów, a dla eżektorowych tzw. długich 3-8 barów.
Tabela 21. Procedura kalibracji opryskiwaczy pasowych do zwalczania chwastów
Wydajność wentylatora
Właściwie dobrana wydajność wentylatora to wynik kompromisu. Powinna on być na tyle
wysoka, aby zapewnić równomierne naniesienie, ale również na tyle niska, aby straty cieczy
wywołane jej  przedmuchiwaniem były możliwie jak najmniejsze. Regulację wydajności
wentylatora przeprowadza się przez zmianę przełożenia przekładni lub zmianę kąta natarcia
łopatek wirnika, lub w ostateczności przez zmianę obrotów silnika. Dla tego ostatniego spo-
sobu zakres regulacji jest niewielki, gdyż wiąże się z jednoczesną redukcją wydajności pompy
opryskiwacza, co zwiększa pulsację ciśnienia i pogarsza efekt mieszania cieczy w zbiorniku.
Prędkość opryskiwania
W ochronie plantacji porzeczek i malin prędkość opryskiwania nie powinna wykraczać
poza zakres 4,0-7,0 km/godz. Zabiegi podczas wiatru i w gęstych przestrzennie rozbudowa-
nych krzewach (np. w fazie pełnego rozwoju liści) powinno się wykonywać przy mniejszej
prędkości (4,0-5,0 km/godz.). Wczesną wiosną i do okresu kwitnienia prędkość roboczą moż-
na zwiększyć do 8,0 km/godz. Zbyt niska prędkość robocza opryskiwacza wyposażonego
w wentylator o dużej wydajności pogarsza warunki nanoszenia kropel i powoduje straty cie-
czy, która "przedmuchiwana" przez koronę krzewu zanieczyszcza glebę i powietrze.
40
7. SYSTEMY WSPOMAGANIA DECYZJI
Z powodu braku systemów wspomagania decyzji w ochronie roślin sadowniczych przed
agrofagami w Instytucie Ogrodnictwa prowadzone sÄ… badania nad ich opracowaniem,
z uwzględnieniem optymalnego sposobu i terminu zwalczania.
Obecnie przy wyborze środków ochrony można skorzystać z:
ª% Programu Ochrony RoÅ›lin Sadowniczych opracowywanego co roku przez Instytut
Ogrodnictwa w Skierniewicach, a wydawanego przez wydawnictwo Hortpress w Warszawie
(aktualny z 2013 r.)
ª% wykazu etykiet-instrukcji Å›rodków ochrony roÅ›lin na stronie Ministerstwa Rolnictwa
i Rozwoju Wsi: strona etykiety instrukcje:
http://www.bip.minrol.gov.pl/pol/Informacjebranzowe/Produkcja-roslinna/Ochronaroslin/
lub wyszukiwarki środków ochrony:
http://www.minrol.gov.pl/pol/Informacjebranzowe/Produkcja-
roslinna/Ochronaroslin/Wyszukiwarka-i-etykiety-srodkow-ochrony-roslin
Bieżące informacje na temat nawadniania można uzyskać w Serwisie Nawodnieniowym na
stronie internetowej Instytutu Ogrodnictwa: http://www.nawadnianie.inhort.pl.
Przydatne adresy stron internetowych:
www.minrol.gov.pl - Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
www.piorin.gov.pl - Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Główny In-
spektorat w Warszawie
www.inhort.skierniewice.pl - Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach
www.ior.poznan.pl  Instytut Ochrony Roślin - Państwowy Instytut Badawczy w Poznaniu
www.ihar.edu.pl - Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin - Państwowy Instytut Badawczy
www.ios.edu.pl - Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy Instytut Badawczy
www.pzh.gov.pl - Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego  Państwowy Zakład Higieny
www.etox.2p.pl - Internetowy serwis toksykologii klinicznej
www.iung.pulawy.pl - Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Insty-
tut Badawczy
www.coboru.pl - Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych w Słupi Wielkiej
8. ZASADY PROWADZENIA EWIDENCJI ŚRODKÓW OCHRONY
ROÅšLIN
W myśl art. 67 ust. 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1107/2009
z dnia 21 paz
dziernika 2009 r. (Dz. U. L 309 z 24.11.2009, str. 1), właściciele gospodarstw
rolnych są zobowiązani do prowadzenia ewidencji zabiegów wykonywanych z użyciem che-
micznych środków ochrony roślin. Ewidencja musi zawierać takie informacje jak: nazwę
uprawianej rośliny, powierzchnię uprawy w gospodarstwie, wielkość powierzchni oraz termin
wykonania zabiegu, nazwę zastosowanego środka ochrony roślin, dawkę środka, przyczynę
41
zastosowanego środka ochrony roślin. Ewidencja powinna być przechowywana przez okres
przynajmniej 3 lat od dnia wykonania zabiegu.
Przykładowa tabela do prowadzenia ewidencji środków ochrony roślin
Zastosowany środek
Uwagi
ochrony roślin
1.
2.
3.
Dane o ewidencji środków można uzupełnić o warunki pogodowe (temperaturę, nasło-
necznienie, wiatr) podczas zabiegu, fazę rozwojową rośliny, uzyskany efekt po zabiegu. Mo-
gą być one pomocne przy ocenie stopnia zasiedlenia rośliny przez szkodniki oraz nasilenia
chorób i celowości wykonania kolejnych zabiegów.
42
L.p.
Terminy wykonania zabiegu
Nazwa uprawianej rośliny
(odmiana)
Powierzchnia uprawy
w gospodarstwie (ha)
Wielkość powierzchni,
na
której wyk
onano zabieg (ha)
Numer pola
nazwa handlowa
nazwa substancji
czynnej
dawka (l/ha); (kg/ha)
lub stężenie (
%)
Przyczyna zastosowania
środka ochrony roślin (n
a-
zwa choroby, szkodnika,
chwastu)
faza rozwojowa upra-
wianej rośliny
warunki pogodowe
podczas zabiegu
s
kuteczność zabi
egu
Inne