INSTYTUT OGRODNICTWA
Metodyka
Integrowanej Ochrony Borówki Wysokiej
dla Doradców
Opracowanie zbiorowe pod redakcjÄ…:
Dr Hanny Bryk
 Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie
Projekt opracowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju
Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013
Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013
-Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Skierniewice, 2013
INSTYTUT OGRODNICTWA
Dyrektor  prof. dr hab. Franciszek Adamicki
ZAKA
AD OCHRONY ROÅšLIN SADOWNICZYCH
Kierownik  prof. dr hab. Piotr Sobiczewski
Autorzy opracowania:
dr Hanna Bryk
dr Zbigniew Buler
dr Grzegorz Doruchowski
dr Artur Godyń
prof. dr hab. Ryszard Hołownicki
mgr Bohdan Koziński
dr hab. Jerzy Lisek, prof. nadzw. IO
dr hab. Barbara H. A
abanowska, prof. nadzw. IO
dr Małgorzata Sekrecka
prof. dr hab. Waldemar Treder
dr hab. Paweł Wójcik, prof. nadzw. IO
Zdjęcia:
H. Bryk (3, 4, 7, 9, 10, 12), M. Kałużna (13), B. Koziński (5, 15), J. Lisek (1, 2),
B.H. A
abanowska (16, 18, 23, 24), G.S. A
abanowski (14, 17, 19, 20, 21, 25, 26, 27),
B. Meszka (6, 8), J. Puławska (11), A. Tandardini (22).
ISBN 978-83-60573-68-6
© Instytut Ogrodnictwa, Skierniewice 2013
© Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
© Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA
Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej książki nie może być reprodukowana
w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób bez pisemnej zgody wydawcy.
2
SPIS TREÅšCI
1. WST
P ......................................................................................................................... 4
2. PRZYGOTOWANIE GLEBY, ZAKA
ADANIE I PROWADZENIE PLANTACJI .. 5
2.1. Stanowisko pod plantacjÄ™ .................................................................................... 5
2.2. Przygotowanie gleby ........................................................................................... 5
2.3. Otoczenie plantacji .............................................................................................. 6
2.4. Sadzenie roślin .................................................................................................... 6
2.5. Odmiana jako czynnik wspomagajÄ…cy integrowanÄ… ochronÄ™ ............................. 6
2.6. Cięcie i formowanie krzewów............................................................................. 8
2.7. Nawadnianie ........................................................................................................ 9
2.8. Nawożenie ......................................................................................................... 10
3. INTEGROWANA METODA REGULOWANIA ZACHWASZCZENIA ............. 12
3.1. Wprowadzenie................................................................................................... 12
3.2. Integracja działań związanych z regulowaniem zachwaszczenia ..................... 13
3.3. Profilaktyka zachwaszczenia podczas przygotowania pola pod plantacjÄ™........ 13
3.4. Zabiegi odchwaszczajÄ…ce .................................................................................. 14
3.5. Niechemiczne metody regulowania zachwaszczenia........................................ 15
4. INTEGROWANA METODA OGRANICZANIA CHORÓB BORÓWKI
WYSOKIEJ ............................................................................................................... 16
4.1. Choroby borówki wysokiej ............................................................................... 16
4.2. Metody ograniczania chorób ............................................................................. 20
4.2.1. Metody: agrotechniczne, fizyczne i biologiczne ......................................... 20
4.2.2. Metoda chemiczna....................................................................................... 21
5. INTEGROWANA METODA OGRANICZANIA SZKODNIKÓW ........................ 22
5.1. Szkodniki borówki wysokiej ............................................................................. 22
5.2. Metody ograniczania szkodników ..................................................................... 31
5.3. Progi zagrożenia ................................................................................................ 33
5.4. Bezpieczeństwo owadów zapylających i entomofauny pożytecznej ................ 35
6. TECHNIKA STOSOWANIA ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN........................... 37
7. SYSTEMY WSPOMAGANIA DECYZJI................................................................. 42
8. ZASADY PROWADZENIA EWIDENCJI ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN...... 43
9. LITERATURA UZUPEA
NIAJ
CA .......................................................................... 44
3
1. WST
P
Od 1 stycznia 2014 roku wszyscy profesjonalni użytkownicy środków ochrony roślin będą
mieli obowiązek stosowania zasad integrowanej ochrony roślin zgodnie z postanowieniami
art. 14 dyrektywy 2009/128/WE oraz rozporzÄ…dzenia nr 1107/2009. PodstawÄ… zintegrowane-
go systemu ochrony jest maksymalne wykorzystanie metod niechemicznych, które powinny
być uzupełniane stosowaniem pestycydów wówczas, gdy oczekiwane straty ekonomiczne
powodowane przez agrofagi będą wyższe niż koszt zabiegu. Zgodnie z ogólnymi zasadami
integrowanej ochrony roślin określonymi w załączniku III do dyrektywy 2009/128/WE
(www.minrol.gov.pl) metody niechemiczne (biologiczne, fizyczne, hodowlane) należy przed-
kładać nad chemiczne. Głównym celem jest skuteczne, bezpieczne i opłacalne obniżenie po-
pulacji agrofagów do poziomu, przy którym nie wyrządzają one już szkód gospodarczych.
Cel ten jest osiągany przez prowadzenie badań nad poznaniem biologii, możliwości rozprze-
strzeniania się i szkodliwości agrofagów, w tym prognozowania ich pojawu oraz oceny za-
grożenia. Uzyskiwane wyniki stanowią podstawę opracowania skutecznych sposobów zapo-
biegania oraz zwalczania chorób i szkodników oraz regulowania zachwaszczenia. Uwzględ-
nia się przy tym uwarunkowania związane z zależnościami między danym organizmem szko-
dliwym, rośliną a środowiskiem. Współdziałanie różnych czynników występujących na kon-
kretnej plantacji decyduje o nasileniu agrofaga i jego szkodliwości.
W celu ograniczenia ryzyka związanego ze stosowaniem chemicznych środków ochrony
roślin państwa członkowskie Unii Europejskiej zostały zobowiązane do opracowania Krajo-
wych Planów Działania, których podstawą jest wykorzystanie i szerokie upowszechnianie
systemu integrowanej ochrony roślin, z uwzględnieniem własnej specyfiki. Ministerstwo Rol-
nictwa i Rozwoju Wsi opracowało projekt takiego planu na lata 2013-2017 dla warunków
Polski (www.minrol.gov.pl).
Zasadniczym elementem systemu integrowanej ochrony w uprawie borówki wysokiej jest
zakładanie plantacji z certyfikowanego materiału szkółkarskiego, co daje gwarancję jego
zdrowotności od początku prowadzenia uprawy. Istotne znaczenie mają tu także wybór sta-
nowiska, które powinno być wolne od patogenów i szkodników glebowych, w tym pasożytni-
czych nicieni, a także uporczywych chwastów. Szczególną uwagę należy zwrócić na przygo-
towanie pola, wskazana jest uprawa roślin fitosanitarnych przynajmniej przez rok przed zało-
żeniem plantacji. Duży wpływ na wzrost i plonowanie posadzonych roślin będzie miało na-
wożenie i nawadnianie. Zapewnienie prawidłowego wzrostu stanowi podstawę wzmocnienia
ich naturalnej odporności i umożliwia ograniczenie zabiegów środkami chemicznymi.
W planowaniu programów ochrony borówki wysokiej niezbędne jest prowadzenie monito-
ringu w poszczególnych fazach fenologicznych, co umożliwi ocenę nasilenia chorób,
a w przypadku szkodników - także określenie progów zagrożenia. Podstawą tego działania
jest prawidłowa diagnostyka na podstawie oznak etiologicznych, a w razie konieczności na
podstawie wyników analizy laboratoryjnej. Bardzo ważna jest także umiejętność identyfikacji
szkodników, w tym wykorzystanie znajomości objawów ich żerowania.
Opracowana  Metodyka Integrowanej Ochrony Borówki Wysokiej obejmuje wszystkie
aspekty związane z uprawą i ochroną, począwszy od przygotowania gleby i posadzenia roślin,
aż do zbiorów. Szczególną uwagę zwrócono na wykorzystanie metod niechemicznych, moż-
4
liwości sygnalizacji i prognozowania występowania chorób i szkodników oraz prawidłowej
techniki stosowania środków ochrony roślin, jako podstawy - z jednej strony wysokiej efek-
tywności zabiegów, a z drugiej - ograniczenia ich liczby.
Prowadzenie integrowanej ochrony wymaga:
1. Znajomości i umiejętności rozpoznawania szkodliwych owadów i roztoczy oraz uszko-
dzeń przez nie powodowanych, znajomości ich biologii, okresów pojawiania się stadiów powo-
dujących uszkodzenia roślin oraz wpływu warunków pogodowych na rozwój szkodników.
2. Znajomości fauny pożytecznej, wrogów naturalnych, drapieżców i pasożytów szkodni-
ków, ich biologii, umiejętności rozpoznawania oraz określania wielkości populacji.
3. Znajomości wymagań glebowych, klimatycznych i agrotechnicznych zapewniających
optymalne warunki wzrostu rośliny uprawnej.
4. Znajomości metod prognozowania terminu pojawu agrofagów, prawidłowej oceny ich
nasilenia i liczebności oraz zagrożenia dla danej uprawy.
5. Znajomości przyjętych progów zagrożenia (jeśli są określone).
6. Znajomości metod profilaktycznych ograniczających rozwój chorób i szkodników.
2. PRZYGOTOWANIE GLEBY, ZAKA
ADANIE I PROWADZENIE PLANTACJI
Dr Zbigniew Buler
2.1. Stanowisko pod plantacjÄ™
Pod uprawę borówki wysokiej nadają się tereny równinne, dobrze nasłonecznione, z dużą
ilością opadów oraz ze zbiornikami wodnymi w pobliżu plantacji. Susza w okresie wegetacji
wpływa bardzo niekorzystnie na wzrost i plonowanie borówki. W miejscach, gdzie mogą
tworzyć się zastoiska mrozowe oraz na glebach o nieuregulowanych stosunkach wodnych, nie
należy uprawiać borówki wysokiej. Borówka korzeni się płytko, dlatego szczególnie na gle-
bach lekkich niezbędne jest stosowanie nawadniania. Do prawidłowego wzrostu i rozwoju
borówka wysoka wymaga gleb kwaśnych, o pH 3,5-4,0, próchnicznych, dostatecznie wilgot-
nych. Borówka nie posiada korzeni włośnikowych, których funkcję spełniają liczne, bardzo
drobne korzenie właściwe. Korzenie te mogą się normalnie rozwijać tylko w glebie o dobrych
właściwościach fizycznych, o wysokiej zawartości substancji organicznej. Borówka powinna
być uprawiana na torfowiskach wysokich o niskiej kwasowości, na glebach przyleśnych
i poleśnych. Przy uprawie borówki na glebach słabych należy dostarczyć dodatkową ilość
substancji organicznej oraz zastosować nawadnianie. Na glebach żyznych, zwięzłych należy
zastosować trociny, w celu rozluz
nienia gleby i ułatwienia przenikania korzeni.
2.2. Przygotowanie gleby
Przed założeniem plantacji należy określić pH gleby, zawartość próchnicy i składników
mineralnych oraz zbadać poziom wody gruntowej. Na glebach zbyt podmokłych konieczne
będzie wykonanie melioracji, a gleby o wysokim pH należy zakwasić. Najczęściej stosowa-
nym sposobem obniżenia pH gleby jest siarkowanie, które wykonuje się co najmniej rok
przed założeniem plantacji. W celu wzbogacenia gleby w substancję organiczną należy przed
5
sadzeniem borówki dodać w dołki lub wymieszać z ziemią kwaśny torf, trociny lub zmieloną
korÄ™ sosnowÄ….
2.3. Otoczenie plantacji
W celu odizolowania plantacji borówek od innych upraw oraz na terenach narażonych na
silne wiatry należy posadzić szpaler drzew lub wysoki żywopłot od strony zachodniej
i północno-zachodniej. Osłonę łatwo założyć, sadząc wzdłuż granicy plantacji jeden lub dwa
rzędy szybko rosnących drzew, np. olch, leszczyn lub brzóz. Drzew silnie rosnących, takich
jak topole, akacje czy jesiony należy unikać, gdyż staną się wkrótce konkurencyjne dla bo-
rówki wysokiej. W przypadku, gdy wzdłuż granic, płotów czy dróg rosną stare drzewa
i krzewy, nie należy ich usuwać, gdyż są ostoją dla owadów pożytecznych, odgrywających
bardzo dużą rolę w ograniczaniu wielu szkodników. Zarośla wokół plantacji tworzą także
korzystne środowisko dla owadów zapylających, głównie dla trzmieli. Tylko zróżnicowane
przyrodniczo środowisko jest w stanie zapewnić równowagę biologiczną i ograniczyć potrze-
bę stosowania chemicznej ochrony roślin.
2.4. Sadzenie roślin
Rozstawa, w jakiej sadzi się krzewy, zależy od maszyn i narzędzi, jakie będą stosowane do
pielęgnacji gleby i roślin, oraz od rodzaju gleby. Na słabszej glebie borówki będą rosły trochę
słabiej, wobec tego można je posadzić gęściej. Także siła wzrostu danej odmiany oraz sposób
zbierania owoców mają wpływ na gęstość sadzenia roślin. Przy zbiorze ręcznym, dla borówek
rosnących na słabszych glebach, należy zastosować rozstawę 2,5-3,0 m między rzędami oraz
0,8-1,0 m w rzędzie. Na większych plantacjach rozstawa między rzędami powinna wynosić
3,0-3,5 m, a w rzędzie 0,8-1,2 m. Na plantacjach przeznaczonych pod zbiór maszynowy na
słabszych glebach stosujemy rozstawę 0,6-0,8 m w rzędzie i 3,5 m między rzędami, a na gle-
bach żyz
niejszych rozstawa w rzędzie powinna wynosić 0,7-1,0 m, a między rzędami 3,5-4,0 m.
Rośliny należy sadzić 3-5 cm głębiej niż rosły w pojemnikach.
2.5. Odmiana jako czynnik wspomagajÄ…cy integrowanÄ… ochronÄ™
Mgr Bohdan Koziński
Założenie plantacji jest dość kosztowne, a rośliny tego gatunku mogą być użytkowane na-
wet przez kilkadziesiąt lat, dlatego wybór odmian powinien opierać się na wnikliwej ocenie
wielu cech jakościowych i użytkowych. Jej przedmiotem powinna być m.in.: wytrzymałość
na mróz, początek wegetacji, wczesność kwitnienia, pokrój i zagęszczenie krzewu, podatność
na choroby, termin dojrzewania, plenność, parametry owoców (wielkość, kolor, nalot wosko-
wy, jędrność, blizna poszypułkowa), metoda zbioru oraz sposób zagospodarowania owoców.
Zakup materiału roślinnego wymaga od nabywcy należytej staranności i uwagi, szczegól-
nie przy ocenie jego zdrowotności, wielkości systemu korzeniowego oraz liczby i grubości
pędów. Dobrze uformowane sadzonki, produkowane przez uznane zakłady szkółkarskie, naj-
lepiej radzą sobie w warunkach polowych, szczególnie w pierwszych latach prowadzenia
plantacji. Znajomość swoistych cech użytkowych poszczególnych odmian, wsparta odpo-
wiednim formowaniem krzewów w okresie młodocianym (2-4 rok), pozwala niekiedy osią-
gnąć optymalny poziom produktywności już w piątym roku po posadzeniu. Gorszy jakościo-
6
wo materiał roślinny może wydłużyć nawet o kilka lat proces dochodzenia krzewów do pełnej
zdolności plonotwórczej.
Tabela 1. Wybrane cechy wzrostu i rozwoju krzewów borówki wysokiej oraz podatność odmian na niektóre
choroby pochodzenia grzybowego
Podatność na choroby
Odmiana
Aurora duża śr. wczesny b. póz
ny duża - mała mała -
Berkeley duża śr. wczesny śr. póz
ny średnia mała średnia duża średnia
Bluecrop b. duża śr. wczesny średni duża duża średnia mała średnia
Bluegold b. duża śr. wczesny śr. póz
ny duża - - mała duża
Bluejay duża śr. wczesny śr. wczesny średnia średnia mała mała mała
Bluetta duża wczesny wczesny średnia duża mała mała duża
Brigitta duża śr. wczesny póz
ny średnia mała średnia - mała
Chandler duża śr. wczesny śr. póz
ny średnia mała - mała mała
Darrow średnia śr. wczesny śr. póz
ny mała mała mała - mała
Draper duża wczesny śr. wczesny duża - mała - -
Duke duża wczesny wczesny duża średnia średnia mała mała
Earliblue duża śr. wczesny wczesny średnia duża średnia duża duża
Elliott duża śr. wczesny b. póz
ny b. duża mała mała mała mała
Hardyblue duża wczesny średni duża - mała - -
Jersey b. duża śr. wczesny póz
ny duża duża duża duża średnia
Lateblue b. duża póz
ny póz
ny duża mała mała - średnia
Liberty duża póz
ny b. póz
ny duża - mała - -
Nelson duża śr. wczesny śr. póz
ny duża - - - mała
Olympia duża śr. wczesny średni duża - mała mała -
Patriot duża wczesny śr. wczesny średnia duża mała - -
Rubel duża wczesny śr. póz
ny średnia średnia średnia średnia duża
Sierra duża śr. wczesny średni duża mała mała - duża
Spartan duża wczesny śr. wczesny duża duża mała - średnia
Sunrise duża wczesny wczesny duża średnia średnia mała -
Toro duża śr. wczesny średni średnia - mała - -
Aktualna oferta szkółkarska proponowanych do uprawy odmian borówki wysokiej jest
bardzo szeroka, a zdecydowana większość z nich została już przebadana w zróżnicowanych
warunkach klimatyczno-glebowych Polski. W okresie kilkudziesięciu lat plantacje zakładano
z aktualnie dostępnych na rynku odmian (głównie odm. Bluecrop), jednak obecnie dostępne
są odmiany o wczesnym i póz
nym terminie dojrzewania, będące efektem najnowszych świa-
towych prac hodowlanych, które odznaczają się ponadto doskonałymi parametrami jakościo-
wymi owoców.
7
Wytrzymałość na
mróz
PoczÄ…tek wegetacji
Termin dojrzewa-
nia
Plenność
antraknoza
z
gorzel pędów
zamieranie
pędów
brunatna
zgnilizna
2.6. Cięcie i formowanie krzewów
Cięcie i formowanie krzewów borówki wysokiej, to jedne z najważniejszych zabiegów
agrotechnicznych mających wpływ na ich wzrost, plonowanie oraz zdrowotność. Intensyw-
ność cięcia powinna być dostosowana do wieku i wydajności krzewów. Najlepszym terminem
do jego wykonania jest przedwiośnie, gdy rośliny są jeszcze w fazie spoczynku. Można wtedy
łatwo odróżnić pąki kwiatowe od liściowych, umiejscowione na pędach jednorocznych. Po-
zwala to zachować odpowiednie proporcje między wzrostem pędów i plonowaniem. Cięcie
powinno być wykonane w czasie pogody słonecznej, suchej, która sprzyja szybkiemu zabliz
-
nianiu siÄ™ ran.
Po posadzeniu roślin pędy dłuższe niż 45 cm skraca się o około ź, a pędy bardzo słabe
i mające tendencję do pokładania, wycina się przy nasadzie szyjki korzeniowej. Wiosną moż-
na usunąć pąki kwiatowe, co pobudza roślinę do wytwarzania długich i silnych przyrostów.
W kolejnych 2-3 latach cięcie krzewów powinno mieć charakter formująco-sanitarny i spro-
wadzać się do usuwania jedynie pędów chorych oraz wyraz
nie odbiegajÄ…cych od typowego
dla danej odmiany pokroju. W tym okresie rośliny powinny wytworzyć kilka silnych, rozga-
łęzionych pędów, mogących utrzymać zwiększającą się z każdym rokiem ilość owoców.
Cięcie roślin owocujących rozpoczyna się od 4 roku uprawy. Polega ono głównie na co-
rocznym, umiejętnym prześwietlaniu krzewów, co równoważy liczbę pędów owoconośnych
oraz młodych przyrostów wyrastających z karpy i środkowej części rośliny. Liczba usuwa-
nych w ciągu sezonu wegetacyjnego najstarszych pędów szkieletowych nie powinna być
większa niż 2 szt. na każde 7-8 szt. pozostających na roślinie.
Dobrze uformowany krzew borówki wysokiej zawiera po 2-3 główne pędy szkieletowe
z każdej grupy wiekowej (1-5-letnie). Zasada wykonania cięcia prześwietlającego musi
uwzględniać charakterystyczne dla danej odmiany cechy wzrostu. Krzewy odmian o pokroju
wzniesionym, takich jak:  Bluecrop ,  Darrow ,  Earliblue lub  Jersey , powinny być prze-
świetlane raczej w części centralnej biegnącej wzdłuż pionowej osi rośliny i lekko podcinane
na obrzeżu korony. Cięcie roślin o pokroju rozłożystym, takich odmian, jak:  Berkeley ,  Blu-
etta i  Patriot , powinno dotyczyć głównie zewnętrznej części krzewu.
Prawidłowa  rotacja pędów w okresie coraz obfitszego plonowania pozwala ograniczyć
narastającą wraz z wiekiem tendencję krzewów do nadmiernego formowania pąków kwiato-
wych. W skrajnych przypadkach, nieumiejętne cięcie może doprowadzić do  przemienności
w owocowaniu.
Utrzymanie wysokiej produktywności starzejących się krzewów, po kilku latach obfitego
owocowania jest coraz trudniejsze. Nowe przyrosty są słabsze, krótsze i wytwarzają mniej
pąków kwiatowych. Dochodzi do nadmiernego zagęszczania się krzewu, co pogarsza `wenty-
lację` rośliny i zwiększa jej podatność na infekcje grzybowe. Zmniejszeniu ulega tzw. po-
wierzchnia owoconośna, która przesuwa się na obrzeża krzewu. Aby skutecznie przeciwdzia-
łać temu zjawisku, stosowane dotychczas cięcie prześwietlające powinno być coraz silniejsze
i przybierać formę prześwietlająco-odmładzającego. Zabieg ten wykonywany w perspektywie
kolejnych 2-3 sezonów wegetacyjnych skutkuje pełną odbudową części nadziemnej krzewów.
Aby to osiągnąć, wymagane jest coroczne usuwanie od 30% do 50% starych pędów. W przy-
8
padku silniejszego cięcia ważne jest, by wysokość skracania wyeksploatowanych pędów
szkieletowych dopasować do zdolności regeneracyjnych danej odmiany.
2.7. Nawadnianie
Prof. dr hab. Waldemar Treder
W naszych warunkach klimatycznych nawadnianie ma istotny wpływ na siłę wzrostu, plo-
nowanie oraz kondycję roślin. Woda jest dobrem nieodnawialnym, dlatego powinniśmy z niej
korzystać bardzo oszczędnie. Wodę należy pobierać z dopuszczalnego z
ródła w dozwolonych
ilościach. Zasady prawne regulujące przepisy związane z czerpaniem i użytkowaniem wody
do nawadniania są zawarte w Prawie Wodnym. Każdy właściciel systemu nawodnieniowego
zobowiązany jest do posiadania dokumentów potwierdzających prawo do korzystania z zaso-
bów wody. Podczas doboru instalacji, a także samego procesu nawadniania, należy szczegól-
ną uwagę zwracać na oszczędne gospodarowanie wodą. Zalecane jest stosowanie systemów
kroplowych, ze względu na najwyższą efektywność wykorzystania wody do nawadniania
roślin sadowniczych.
Deszczowanie może być polecane w gospodarstwach, które mają ekstensywne nasadzenia
oraz wydajne z
ródło wody (rzeka lub jezioro). Podczas deszczowania woda zrasza liście
krzewów, dlatego szczególną uwagę należy zwrócić na prawidłową ochronę borówki przed
chorobami. Deszczowanie należy wykonywać w godzinach porannych tak, aby liście mogły
jak najszybciej wyschnąć. Dla uzyskania poprawnej równomierności deszczowania rozstawa
zraszaczy powinna być równa promieniowi zasięgu pojedynczego zraszacza. Jednorazowa
dawka deszczowania nie powinna przekraczać 20 mm na glebach bardzo lekkich i 25 mm na
glebach ciężkich. System deszczowniany może służyć także do ochrony roślin przed przy-
mrozkami wiosennymi. Deszczowanie roślin w okresie występowania przymrozków może
zapobiegać uszkodzeniu kwiatów nawet przy spadku temperatury do -5 °C.
Minizraszanie polega na zraszaniu powierzchni gleby tylko w pobliżu roślin. W systemie
minizraszania woda wydatkowana jest przez małe, wykonane z tworzywa sztucznego emitery
(minizraszacze o wydatku 20-200 l wody/h). Zależnie od rodzaju zastosowanej wkładki ude-
rzeniowej minizraszacze emitujÄ… wodÄ™ w postaci kropel lub strumieni. Minizraszanie
jest stosowane przede wszystkim wtedy, gdy w wodzie jest wysoka zawartość żelaza,
a zastosowanie odżelaziania jest zbyt kosztowne. Specjalne modele minizraszaczy umieszczane
ponad krzewami mogą służyć do ochrony kwiatów i zawiązków owocowych przed przymroz-
kami wiosennymi.
Nawadnianie kroplowe polecane jest dla nasadzeń intensywnych i dla gospodarstw mają-
cych ograniczone zasoby wody (studnie głębinowe). Na glebach lekkich zaleca się stosowanie
linii kroplujących o rozstawie emiterów co 30-40 cm. Dobre efekty może dać położeniu dwu
linii kroplujących po obu stronach krzewów. Zalecana maksymalna długość ciągu nawodnie-
niowego zależy od typu emitera, średnicy wewnętrznej przewodu, wydatku i rozstawy emite-
rów. Nigdy nie powinno się stosować dłuższych ciągów nawodnieniowych niż zalecenia pro-
ducenta opisane w specyfikacji technicznej produktu.
9
Aby zapewnić prawidłowy wzrost i plonowanie borówki należy ją nawadniać wodą
o obniżonym pH. Niezależnie od zastosowanego systemu nawadniania dawki wody należy
dobierać tak, aby nie doprowadzać do wymywania składników mineralnych poza strefę sys-
temu korzeniowego roślin. Bardzo ważne jest, aby stosować tylko takie dawki, które zwilżają
glebę na głębokość zalegania systemu korzeniowego roślin. W przypadku borówki jest to ok.
30-40 cm. Długotrwałe zalanie gleby ogranicza korzeniom dostępność tlenu i dodatkowo
stwarza warunki przyjazne dla rozwoju patogenów glebowych. Częstotliwość i wielkość
dawki nawodnieniowej może być ustalana na podstawie pomiaru wilgotności lub siły ssącej
gleby. Czujniki wilgotności gleby lub tensjometry umieszcza się na głębokości 15-20 cm
w pobliżu miejsc, gdzie emitowana jest woda. W przypadku systemów kroplowych jest to
około 15-20 cm od kroplownika. Bardzo ważne jest także, aby podczas nawadniania nie za-
nieczyścić z
ródła wody, dlatego w przypadku stosowania fertygacji lub chemizacji niezbędne
jest zamontowanie zaworu zwrotnego.
Literatura poświęcona nawadnianiu oraz szczegółowe zalecenia i informacje o potrzebach
wodnych borówki są zawarte w Serwisie Nawodnieniowym na stronie internetowej Instytutu
Ogrodnictwa: http://www.nawadnianie.inhort.pl.
2.8. Nawożenie
Dr hab. Paweł Wójcik, prof. nadzw. IO
Nawożenie roślin sadowniczych opiera się na wynikach analizy gleby i liści oraz na ocenie
wizualnej rośliny. W integrowanej produkcji owoców wykonywanie analizy gleby jest
obowiązkowe. Mimo że analiza chemiczna liści nie jest konieczna, to wskazane jest jej wy-
korzystywanie w strategii nawożenia roślin. Niewłaściwe stosowanie nawozów prowadzi nie-
uchronnie nie tylko do obniżenia plonowania roślin, lecz także do zwiększenia ich podatności
na szkodniki i patogeny oraz nadmiernego zanieczyszczenia środowiska naturalnego, głównie
gleby i wód.
Nawożenie azotem (N)
Potrzeby nawozowe plantacji borówki w stosunku do azotu można oszacować na podstawie
zawartości materii organicznej w glebie (tab. 2). Podane dawki azotu należy traktować jako orien-
tacyjne, weryfikując je zawsze z siłą wzrostu roślin i/lub zawartością N w liściach (tab. 3). Opie-
ranie strategii nawożenia azotem na powyższych kryteriach diagnostycznych ma szczególne zna-
czenie, gdyż przenawożenie N powoduje zbyt silny wzrost roślin, co zwiększa ich podatność na
szkodniki i patogeny. Biorąc pod uwagę, że borówka wysoka dobrze rośnie na glebach silnie za-
kwaszonych, należy stosować nawozy azotowe, które nie tylko szybko dostarczają roślinom N,
lecz także zakwaszają glebę. Pod tym względem siarczan amonu jest najlepszym nawozem azo-
towym. Saletra amonowa jest także nawozem fizjologicznie kwaśnym i może być
z powodzeniem polecana na plantacje borówki. Nawóz ten powinien być jednak stosowany wte-
dy, gdy wartość odczynu gleby wynosi 4,0-4,5. Mimo że mocznik jest nawozem fizjologicznie
kwaśnym, to jego działanie w glebie o odczynie silnie kwaśnym jest spowolnione. Z tego powodu
mocznik ma mniejsze zastosowanie na plantacji borówki niż siarczan amonu.
10
Nawożenie fosforem (P), potasem (K) i magnezem (Mg)
Nawożenie tymi składnikami opiera się na porównaniu wyników analizy gleby z tzw. licz-
bami granicznymi zawartości P, K i Mg (tab. 4). Na podstawie kwalifikacji składnika
w glebie do odpowiedniej klasy zasobności, podejmuje się decyzję o celowości nawożenia
danym składnikiem oraz o jego dawce. Zaniechanie nawożenia danym składnikiem lub sto-
sowanie nadmiernych jego dawek prowadzi do zachwiania równowagi jonowej w roślinie, co
obniża nie tylko plonowanie, lecz także podwyższa podatność roślin na szkodniki i patogeny.
Na plantacji borówki istnieje także możliwość podejmowania decyzji o nawożeniu P, K
i Mg na podstawie analizy liści. Wykorzystanie wyników analizy liści do nawożenia plantacji
polega na porównaniu zawartości danego składnika w próbce z tzw. liczbami granicznymi
(tab. 3). Analiza liści stanowi podstawę do weryfikacji strategii nawożenia, opracowanej na
podstawie analizy chemicznej gleby.
Tabela 2. Orientacyjne dawki azotu (N) dla plantacji borówki wysokiej w zależności od zawartości
materii organicznej w glebie
Zawartość materii organicznej (%)
Wiek plantacji 0,5-1,5 1,6-2,5 2,6-3,5
Dawka azotu
Pierwsze 2 lata 10-12* 8-10* 6-8*
Następne lata 60-80** 40-60** 20-40**
* dawki N w g/m2 powierzchni nawożonej
** dawki N w kg/ha powierzchni nawożonej
Tabela 3. Liczby graniczne zawartości podstawowych makroskładników w liściach borówki wysokiej
(Eck, 1988) oraz polecane dawki składników
Zakres zawartości składnika w liściach
Składnik/dawka skład-
niski średni (optymalny) wysoki
nika
Zawartość składnika w suchej masie
N (%) < 1,70 1,80-2,10 > 2,50
Dawka N (kg/ha) 80-120 60-80 0-60
P (%) < 0,10 0,12-0,40 > 0,80
Dawka P2O5 (kg/ha) 50 0 0
K (%) < 0,30 0,35-0,65 > 0,95
Dawka K2O (kg/ha) 80-120 50-80 0
Mg (%) < 0,10 0,12-0,25 > 0,45
Dawka MgO (kg/ha) 60 0 0
11
Tabela 4. Wartości graniczne zawartości fosforu (P), potasu (K) i magnezu (Mg) w glebie oraz wyso-
kość ich dawek, stosowanych przed założeniem plantacji borówki wysokiej oraz w trakcie jej prowa-
dzenia (Sadowski i inni, 1990)
Klasa zasobności
Wyszczególnienie niska średnia wysoka
Zawartość fosforu (mg P/100 g)
Dla wszystkim gleb:
warstwa orna < 2,0 2-4 > 4
warstwa podorna < 1,5 1,5-3 > 3
Dawka fosforu (kg P2O5/ha)
Nawożenie
100 100 -
przed założeniem plantacji
Zawartość potasu (mg K/100 g)
Warstwa orna:
< 20% części spławialnych < 5 5-8 > 8
20-35% części spławialnych < 8 8-13 >13
> 35% części spławialnych < 13 13-21 > 21
Warstwa podorna:
< 20% części spławialnych < 3 3-5 > 5
20-35% części spławialnych < 5 5-8 > 8
> 35% części spławialnych < 8 8-13 > 13
Nawożenie: Dawka potasu (kg K2O/ha)
przed założeniem plantacji 100-180 60-120 -
na owocujÄ…cej plantacji 80-120 50-80 -
Dla obu warstw gleby: Zawartość magnezu (mg Mg/100 g)
< 20% części spławialnych < 2,5 2,5-4 > 4
e" 20% części spławialnych < 4 4-6 > 6
Nawożenie: Dawka magnezu (g MgO/m2)
przed założeniem plantacji wynika z potrzeb wapnowania -
na owocujÄ…cej plantacji 12 6 -
Stosunek K : Mg
Dla wszystkich gleb niezależnie od
bardzo wysoki wysoki poprawny
warstwy gleby
> 6,0 3,6-6,0 3,5
3. INTEGROWANA METODA REGULOWANIA ZACHWASZCZENIA
Dr hab. Jerzy Lisek, prof. nadzw. IO
3.1. Wprowadzenie
Regulowanie zachwaszczenia obejmuje zespół działań utrzymujących zachwaszczenie na
niskim poziomie, który pozwala na dobry rozwój i plonowanie roślin uprawnych. Racjonalne
działania w tym zakresie wymagają jasnego określenia zagrożeń powodowanych przez chwa-
sty (szkodliwości), poprawnej identyfikacji chwastów oraz znajomości ich biologii.
Skład gatunkowy zachwaszczenia zależy od warunków środowiskowych, głównie właściwości
gleby, klimatu oraz czynnika antropogenicznego (ludzkiego). Na plantacjach borówki wyso-
kiej powszechnie występuje około 30 gatunków chwastów, najczęściej segetalnych
i ruderalnych. Do pospolitych należą chwasty roczne: przymiotno kanadyjskie, sporek polny,
muchotrzew polny, fiołek polny i trójbarwny, rdest ostrogorzki, tasznik pospolity, starzec
zwyczajny, gwiazdnica pospolita, chwastnica jednostronna, wiechlina roczna oraz chwasty
12
wieloletnie, np. rzepicha leśna, skrzyp polny, szczawie, w tym polny i kędzierzawy, ostrożeń
polny, powój polny, rdest ziemnowodny, mniszek pospolity, bylica pospolita, pięciornik roz-
łogowy, wyka ptasia, wierzbówka kiprzyca, wierzbownica gruczołowata, mietlica olbrzymia
(biaława), trzcinnik.
Zagrożenia powodowane przez chwasty wynikają z konkurencji o wodę, substancje po-
karmowe, światło i owady zapylające; niekorzystnego oddziaływania chemicznego (allelopa-
tii); pogorszenia warunków fitosanitarnych, co sprzyja rozwojowi chorób grzybowych oraz
szkodników (gryzoni, przędziorków, mszyc, skoczków, drutowców) oraz utrudnień w maszy-
nowym zbiorze owoców. Flora synantropijna plantacji pełni też pożyteczne funkcje. Stanowi
istotny element krajobrazu i wpływa na rozwój wielu organizmów żywych: bakterii glebo-
wych, grzybów mikoryzowych, pierścienic, stawonogów i kręgowców, współdecydując
o biologicznej różnorodności. W okresie spoczynku zimowego krzewów chroni glebę przed
erozjÄ… (niszczeniem powodowanym przez wodÄ™ i wiatr), gromadzi substancje pokarmowe
w zielonej biomasie, zabezpieczając je przed wymywaniem i zatrzymuje śnieg na plantacji, co
zwiększa zapas wilgoci w glebie oraz ogranicza uszkodzenia mrozowe krzewów.
3.2. Integracja działań związanych z regulowaniem zachwaszczenia
Pielęgnacja gleby i regulowanie zachwaszczenia są ściśle powiązane i wymagają wspólnego
programu działań. Przy obecnym braku herbicydów zarejestrowanych w uprawie borówki
wysokiej, regulowanie zachwaszczenia opiera siÄ™ na metodach niechemicznych, takich jak:
uprawa gleby, koszenie zbędnej roślinności, utrzymanie roślin okrywowych oraz ściółkowanie
gleby. Chwasty rozwijają się zarówno w rzędach krzewów, jak i w międzyrzędziach plantacji.
Integrowanie metod ochrony przed chwastami odbywa się w różny sposób. Może być ono
współrzędne (murawa w międzyrzędziach i ściółki w rzędzie krzewów), w ramach rotacji
(przemienne wykorzystanie różnych metod) oraz uzupełniające (pielenie chwastów w ściółkach).
Istotną rolę w efektywnym ograniczaniu zachwaszczenia odgrywają działania profilaktyczne
(zapobiegawcze), prowadzone w ramach przygotowania pola przed założeniem plantacji
i w trakcie jej prowadzenia.
3.3. Profilaktyka zachwaszczenia podczas przygotowania pola pod plantacjÄ™
Odpowiednie przygotowanie pola przed sadzeniem krzewów obniża liczebność chwastów
i koszty ochrony w przyszłości. Obejmuje ono: wybór dobrego przedplonu (gryka, gorczyca,
wyka, groch na zielono, żyto, owies), terminowe i właściwie wykonywanie zabiegów upra-
wowych, chemiczne niszczenie uciążliwych i głęboko korzeniących się chwastów trwałych
oraz nawożenie organiczne lub użycie biostymulatorów biosfery gleby, które uaktywniają
procesy mikrobiologiczne prowadzące do inaktywacji nasion chwastów. Przedplony nie są
w stanie całkowicie oczyścić pola z licznych chwastów trwałych, choć ograniczają ich rozwój
i sprawiają, że chwasty te stają się mniej widoczne. Dobre efekty w ich zwalczaniu przynosi
połączenie mechanicznej uprawy gleby z aplikacją chemicznych środków chwastobójczych.
Głęboką orkę poleca się łączyć z głęboszowaniem, które rozluz
nia głębsze warstwy gleby
i poprawia stosunki wodne. Jest to jeden z warunków ograniczenia skrzypu polnego, który
rozwija się na glebach o niewłaściwym obiegu wody, z nieprzepuszczalną warstwą w podglebiu.
Rozłogi i kłącza chwastów wieloletnich, które po orce znalazły się w powierzchniowej war-
13
stwie gleby, należy kilkakrotnie usunąć broną typu chwastownik, kultywatorem lub agrega-
tem uprawowym. Korzenie i kłącza niektórych chwastów trwałych, m.in. skrzypu polnego
czy powoju polnego, rozwijają się do głębokości 2 m. Uprawa, która prowokuje głęboko ko-
rzeniące się chwasty do rozwoju, powinna być uzupełniona stosowaniem układowych herbi-
cydów dolistnych. Do najczęściej wykorzystywanych należą środki zawierające glifosat (Ro-
undup 360 SL i jego odpowiedniki) oraz środki zaliczane do pochodnych kwasów karboksy-
lowych, o działaniu zbliżonym do auksyn: MCPA (Chwastox Extra 300 SL) i fluroksypyr
(Starane 250 EC). Wymienione herbicydy dolistne powinno się stosować od połowy maja do
paz
dziernika na zielone chwasty o wysokości nie mniejszej niż 10-15 cm, unikając opryski-
wania kwitnących roślin. Odpowiedniki auksyn aplikuje się przy temperaturze powietrza po-
wyżej 10 °C i podczas bezdeszczowej pogody. GlebÄ™ należy uprawiać nie wczeÅ›niej niż po
3 tygodniach od użycia herbicydów. Jeśli średnia dobowa temperatura powietrza po zabiegu
wynosi minimum 12-15 °C, to krzewy można bezpiecznie sadzić po upÅ‚ywie 3-4 tygodni od
opryskiwania glifosatem i po 5-6 tygodniach od opryskiwania syntetycznymi auksynami.
Chłody wydłużają okres rozkładu herbicydów. Glifosat może być stosowany na zielone
chwasty póz
ną jesienią (w listopadzie), jeśli temperatura podczas zabiegu będzie wyższa od 0
°C. Spadki temperatury poniżej 0 °C, które wystÄ™pujÄ… bezpoÅ›rednio przed zabiegiem lub po
nim, nie obniżają skuteczności zabiegu. Po póz
nojesiennej aplikacji glifosatu glebÄ™ uprawia
się dopiero wczesną wiosną, gdyż jego działanie w okresie chłodów jest powolne.
3.4. Zabiegi odchwaszczajÄ…ce
Borówka, ze względu na brak korzeni włośnikowych, jest wrażliwa na konkurencję chwa-
stów przez cały sezon wegetacyjny, do paz
dziernika włącznie, przy czym największą uwagę
przywiązuje się do usuwania chwastów w okresie kwiecień  sierpień. Wobec bra-
ku wyraz
nego okresu krytycznego, w trakcie sezonu wykonuje się 4-5 zabiegów odchwasz-
czających wtedy, gdy pokrycie gleby chwastami osiągnie 30-50% na młodej rocznej lub dwu-
letniej plantacji oraz będzie wyższe niż 50% na starszych plantacjach, a wysokość chwastów
osiągnie 10-15 cm. W przypadku niektórych uciążliwych chwastów, np. powoju, zaleca się
systematyczne zwalczanie placowe, niezależnie od terminu występowania, aby skutecznie
ograniczyć ich rozwój.
W Polsce do zwalczania chwastów na plantacjach borówki wysokiej nie są zarejestrowane
żadne herbicydy. W USA i Kanadzie, gdzie jest ona uprawiana na znaczącym areale, zareje-
strowano wiele herbicydów doglebowych i dolistnych. Niektóre chwasty są zwalczane przez
siarkę używaną do zakwaszania gleby na plantacji.
Przy doborze środków ochrony roślin i ich dawek zaleca się korzystanie z wyszukiwarki
dostępnej na stronach internetowych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi:
http://www.minrol.gov.pl/pol/Informacje-branzowe/Produkcja-roslinna/Ochrona-
roslin/Wyszukiwarka-i-etykiety-srodkow-ochrony-roslin,
gdzie znajdują się aktualne informacje o dopuszczeniu środków do obrotu.
14
3.5. Niechemiczne metody regulowania zachwaszczenia
Niechemiczne metody regulowania zachwaszczenia to: uprawa gleby, koszenie zbędnej ro-
ślinności, ściółkowanie gleby oraz utrzymanie roślin okrywowych.
Czarny ugór z mechaniczną uprawą gleby jest praktykowany przede wszystkim
w międzyrzędziach nowo zakładanych i młodych plantacji. Zabiegi są wykonywane specjali-
stycznymi narzędziami, takimi jak brony, pielniki  kultywatory i glebogryzarki lub agregaty
uprawowe, których sekcje mogą się składać na przykład z gwiazdek palcowych, gęsiostópek
i wałków strunowych. Pielniki palcowe, tzw. gwiazdki, pracują w rzędzie roślin i znacząco
redukują potrzebę ręcznego pielenia młodych plantacji. Na nowo posadzonych plantacjach,
przy wysokości krzewów do 50 cm, istnieje możliwość niszczenia chwastów w rzędzie pielni-
kiem rotacyjnym. Na starszych plantacjach nie da się całkowicie zmechanizować pielenia w rzę-
dach.
Glebogryzarki są mało skuteczne w zwalczaniu wieloletnich, głęboko korzeniących się
i rozłogowych chwastów. Gleba, szczególnie blisko krzewów, powinna być uprawiana jak
najpłycej, aby ograniczyć niszczenie korzeni borówki. Systematyczna uprawa, głównie piel-
nikami aktywnymi, prowadzi do degradacji gleby, dlatego liczbę zabiegów ogranicza się do
4-6, a na ciężkich, zwięzłych glebach do 8 rocznie. Ostatnią uprawkę w sezonie należy wyko-
nać w sierpniu. Uprawki w międzyrzędziach mogą być wykonywane tylko wiosną i na po-
czątku lata, po czym dopuszcza się do rozwoju chwastów, które od lipca do zimy należy sys-
tematycznie kosić.
Rośliny okrywowe, najczęściej murawy z wieloletnich traw, są preferowanym sposobem
utrzymania międzyrzędzi na plantacjach. Najbardziej przydatne są umiarkowanie rosnące trawy,
takie jak kostrzewa czerwona (zarówno forma kępkowa, jak i rozłogowa) i wiechlina łąkowa.
Życica trwała (rajgras angielski) nadaje się wyłącznie na żyzne gleby. Dopuszczone jest także
tzw. naturalne zadarnienie międzyrzędzi, szczególnie jeśli rozwijają się w nim trawy, np. wie-
chlina roczna. Murawa zapewnia przejezdność maszyn, ogranicza erozję oraz wymywanie
składników pokarmowych w głębsze warstwy gleby i jest tania w utrzymaniu. Jednak przy
utrzymaniu murawy w międzyrzędziach krzewy borówki plonują słabiej niż w czarnym ugo-
rze, jeśli plantacje nie są nawadniane i znajdują się w stresie wodnym. Trawy wysiewa się
najczęściej w trzecim roku od posadzenia krzewów i kosi po osiągnięciu 15 cm wysokości,
przeciętnie 6-8 razy w sezonie. Wcześniejsze założenie murawy, nawet w pierwszym roku
prowadzenia plantacji, przewiduje się jedynie na terenach pagórkowatych, aby ograniczyć
erozję gleby, oraz na glebach bardzo żyznych. Zaopatrzenie kosiarko-rozdrabniaczy w boczne
talerze podkaszające umożliwia regulowanie szerokości koszenia murawy i chwastów
w zależności od potrzeb. Szerokość pasa wolnego od stałego zadarnienia wynosi najczęściej
1,5-2,0 m i niezależnie od wieku plantacji nie powinna być mniejsza niż 1,2 m.
Najkorzystniejszym i zalecanym sposobem utrzymania gleby w rzędach roślin jest użycie
ściółek pochodzenia naturalnego, takich jak trociny, igliwie i kora z drzew iglastych, które
zakwaszają glebę. Przydatne są też zrębki roślinne, agregatowany węgiel brunatny, kompost,
wytłoki owocowe, słoma zbożowa i rzepakowa. Ściółki pochodzenia naturalnego są wykładane
wiosną, po usunięciu chwastów. Przed użyciem ściółek organicznych bogatych w celulozę
(kory, trocin, słomy, zrębków) należy przeprowadzić nawożenie azotowe, dostarczając do
15
gleby 20-40 kg/ha N w czystym składniku. Ściółki organiczne ograniczają udeptywanie gle-
by, wyrównują jej temperaturę i wilgotność, regulują kwasowość podłoża i w miarę minerali-
zacji dostarczają roślinom substancji pokarmowych. Głównymi wadami ściółek są duże kosz-
ty i pracochłonność zastosowania, niepełna i ograniczona w czasie efektywność oraz przywa-
bianie gryzoni przez ściółkę ze słomy. Przez ściółki organiczne przerastają chwasty trwałe
i należy się liczyć z koniecznością dodatkowego pielenia. Warstwa ściółki powinna być sys-
tematycznie uzupełniana do grubości 10 cm.
Do redukcji zachwaszczenia na plantacjach mogą być wykorzystywane ściółki syntetyczne
 czarna folia polietylenowa, włóknina polipropylenowa (czarna agrotkanina) i poliakrylowa
(czarna agrowłóknina). Folia i włókniny są wykładane najczęściej na nowo zakładanych plan-
tacjach na wcześniej uformowane niskie wały (zagony). Po wkopaniu powinny mieć one sze-
rokość przynajmniej 1,2 m. Przy zastosowaniu ściółek syntetycznych nie będzie możliwe po-
sypowe stosowanie nawozów mineralnych w strefie sadzenia krzewów. Żywotność ściółek
syntetycznych wynosi do 3 lat, po czym wymagają one kłopotliwej utylizacji (zbieranie
i przetwarzanie lub spalanie w spalarniach).
Fot. 1. Szczaw polny Fot. 2. Mietlica biaława
4. INTEGROWANA METODA OGRANICZANIA CHORÓB BORÓWKI WYSOKIEJ
Dr Hanna Bryk
4.1. Choroby borówki wysokiej
Borówka wysoka przez wiele lat była uważana w Polsce za roślinę `zdrową`, na której
rzadko występowały choroby. Jednak w miarę zwiększania się powierzchni nasadzeń zaczęły
pojawiać się problemy ze zdrowotnością roślin. Najczęściej występującymi i bardzo niebez-
piecznymi są choroby pędów (zgorzel i zamieranie pędów), zwłaszcza dla młodych roślin,
16
gdyż mogą doprowadzić do zamierania całych krzewów. Duże straty w produkcji może po-
wodować szara pleśń, wywołująca przede wszystkim gnicie owoców, ale także zgorzele pę-
dów i plamistości liści. Coraz powszechniejsze sprowadzanie sadzonek z zagranicy przyczyniło
się do zawleczenia nowych w warunkach Polski chorób, jak np. antraknoza, która występuje
w kraju od 2006 roku i może powodować bardzo duże straty w plonie. Poważnym zagroże-
niem dla plantacji borówki może być groz
na choroba, powszechnie występująca w USA
i Kanadzie - brunatna zgnilizna (monilioza). Jak dotąd choroba nie została stwierdzona w
Polsce, ale występuje już bardzo blisko nas, w kilku krajach europejskich (Austria, Szwajca-
ria, Słowenia). Duże obawy budzi także możliwość rozprzestrzenienia się w kraju chorób
wirusowych borówki wysokiej. Spośród siedmiu wirusów borówki wysokiej w Polsce wykry-
to na pojedynczych roślinach m.in. wirusy: oparzeliny borówki wysokiej, szoku borówki wy-
sokiej, nitkowatości borówki wysokiej oraz czerwonej pierścieniowej plamistości borówki
wysokiej.
Tabela 5. Najważniejsze choroby borówki wysokiej i ich znaczenie
Znaczenie
Choroba
gospodarcze
+++
Zgorzel pędów borówki wysokiej (Godronia cassandrae)
+++
Szara pleśń borówki wysokiej (Botrytis cinerea)
++
Zamieranie pędów borówki wysokiej (Phomopsis spp.)
+++
Antraknoza borówki wysokiej (Colletotrichum spp.)
+
Biała plamistość liści borówki wysokiej (Septoria albopunctata)
Brunatna zgnilizna (Monilinia spp.) ++
+
Zgnilizna korzeni (Phytophthora spp.)
+
Guzowatość korzeni (Agrobacterium spp.)
+
Bakteryjna plamistość liści (Pseudomonas syringae)
+ małe, występuje rzadko
++ średnie
+++ duże, może wystąpić w dużym nasileniu przy sprzyjających warunkach (np. pogodowych)
Tabela 6. Cechy diagnostyczne i szkodliwość chorób borówki wysokiej
Choroba Cechy diagnostyczne i szkodliwość
Zgorzel pędów borówki Jesienią w dolnej części pędów jednorocznych i dwuletnich tworzą
wysokiej się wokół miejsca infekcji (np. śladów poliściowych) eliptyczne,
wodniste plamy, które z czasem stają się czerwonobrązowe z purpurową
obwódką. Latem plamy powiększają się, czasami obejmują obwód
pędu. W miarę drewnienia pędów nekrozy stają się szaro-srebrzyste,
kora pęka i łuszczy się. Widoczne się czarne, kuliste owocniki grzy-
ba.
Najczęściej występująca choroba pędów borówki w Polsce. Jest
szczególnie groz
na dla młodych krzewów, gdyż powoduje ich zamie-
ranie.
Szara pleśń borówki Porażone mogą być kwiaty, liście i owoce. Zakażone kwiaty brunat-
wysokiej nieją i zasychają. Na liściach tworzą się duże, brunatne, nekrotyczne
plamy, a owoce gniją, zwłaszcza w okresie przedzbiorczym, w trak-
cie obrotu handlowego lub przechowywania. InnÄ… formÄ… choroby jest
17
zakrzywianie i brunatnienie, a następnie zamieranie wierzchołków
młodych, niezdrewniałych pędów.
Choroba o dużej szkodliwości, szczególnie w lata z dużą ilością desz-
czu w czasie kwitnienia i zbiorów; może powodować znaczne straty
plonu.
Zamieranie pędów Grzyb zakaża pąki kwiatowe, kwiaty, zranienia pędów, ślady poli-
borówki wysokiej ściowe. Z porażonych kwiatów przerasta do pędów, tworząc rozległe
nekrozy, początkowo brązowe, póz
niej srebrzystoszare. Liście na
porażonych pędach stają się czerwone, a pędy zamierają. Występo-
waniu choroby sprzyjają uszkodzenia pędów (mrozowe, mechanicz-
ne).
Choroba występuje rzadziej niż zgorzel pędów. Rozróżnienie obu
chorób bez analizy mikrobiologicznej może czasami nastręczać trud-
ności.
Antraknoza borówki Choroba występuje na wszystkich nadziemnych organach borówki.
wysokiej Główne objawy to mięknięcie, marszczenie i gnicie dojrzewających
owoców, które pokrywają się pomarańczowołososiowymi kroplami
cieczy z zarodnikami grzyba. Na liściach tworzą się nekrotyczne
plamy, a na pędach zgorzele.
Choroba o dużej szkodliwości, szczególnie w lata z dużą ilością desz-
czu może powodować znaczne straty plonu.
Biała plamistość liści Drobne, szare plamy na liściach otoczone czerwonobrunatną obwód-
borówki wysokiej ką. Podobne plamy, lekko zagłębione, mogą powstać na pędach. Na
powierzchni plam drobne, ciemne punkciki  piknidia grzyba.
Silnie porażone liście przedwcześnie zamierają i opadają. Choroba
groz
na w szkółkach, gdyż powoduje przedwczesną defoliację, a przez
to osłabienie roślin.
Brunatna zgnilizna Choroba występuje na wszystkich nadziemnych organach borówki.
owoców Porażone pędy i kwiaty brązowieją i zamierają. Wewnątrz zielonych
owoców widoczna jest biała grzybnia. Dojrzewające owoce nie wy-
barwiajÄ… siÄ™ normalnie, tylko stajÄ… siÄ™ Å‚ososiowe, zasychajÄ…, prze-
kształcają się w mumie i opadają.
Choroba o bardzo dużej szkodliwości, powoduje stratę plonu. Po-
wszechnie występuje w USA i Kanadzie, w Polsce szkodliwość jeszcze
nie rozpoznana.
Zgnilizna korzeni Porażone krzewy słabo rosną, liście są drobne i przebarwione na
czerwono. Po odsłonięciu szyjki korzeniowej widoczne jest gnicie
tkanki. Korzenie sÄ… nieliczne i zamierajÄ….
Choroba jest groz
na dla upraw szkółkarskich (zamieranie roślin).
Może zostać przeniesiona na plantacje towarowe wraz z zakażonymi
sadzonkami.
Guzowatość korzeni Na korzeniach, szyjce korzeniowej lub pędach tworzą się guzowate
narośle. Początkowo są kremowe lub zielone, z czasem brunatnieją.
Stare guzy butwieją i rozpadają się. Miejsca po rozpadzie mogą być
wrotami infekcji dla innych patogenów.
Choroba szkodliwa dla upraw szkółkarskich i młodych plantacji.
Powoduje opóz
nienie i osłabienie wzrostu roślin (zaburzenia
w transporcie wody i substancji odżywczych).
Bakteryjna plamistość Na liściach powstają rdzawobrązowe, nieregularne plamki o średnicy
liści 0,3-0,5 cm, czasami zlewające się ze sobą.
Nowa choroba, stwierdzana w Polsce od 2011 roku, szkodliwość
nierozpoznana.
18
Fot. 3. Szara pleśń  zamarłe kwiaty Fot. 4. Szara pleśń  gnicie owoców po zbiorze
Fot. 5. Szara pleśń  zamieranie wierzchołków Fot. 6. Szara pleśń  porażenie niedojrzałych
pędów owoców
Fot. 7. Antraknoza  porażone liście Fot. 8. Antraknoza  gnijący owoc
Fot. 9. Objawy zgorzeli pędów na młodych pę- Fot. 10. Objawy zgorzeli pędów na starszym pędzie
dach borówki
19
Fot. 11. Objawy guzowatości korzeni Fot. 12. Guzowatość korzeni  guzy na pędach
Fot. 13. Objawy bakteryjnej plamistości liści
4.2. Metody ograniczania chorób
4.2.1. Metody agrotechniczne, fizyczne i biologiczne
Do najważniejszych metod z tej grupy należą:
Wybór odpowiedniego stanowiska pod plantację, zapewniającego prawidłowy wzrost
roślin. Rośliny słabe, w złej kondycji, są łatwiej atakowane przez patogeny. Są także częściej
uszkadzane przez mróz, a przez to stają się bardziej podatne na zakażenie.
Wybór odmian charakteryzujących się małą podatnością na choroby (tab. 1).
Prawidłowa pielęgnacja krzewów  nawożenie, nawadnianie, cięcie.
Gęstość sadzenia i sposób prowadzenia krzewów powinny zapewnić możliwie szybkie
wysychanie nadziemnej części roślin, ponieważ długie zwilżenie sprzyja porażeniu i rozwojowi
chorób. Zbyt głębokie sadzenie i obsypywanie dolnej części pędów grubą warstwą ziemi,
trocin lub kory spowoduje niewytworzenie się odpowiedniej warstwy korka na pędach, co
z kolei umożliwi infekcje pędów przez grzyby chorobotwórcze (zwłaszcza glebowe).
20
 Materiał szkółkarski powinien pochodzić z pewnego z
ródła, być wolny od chorób po-
chodzenia wirusowego i grzybowego oraz dobrej jakości (sadzonki mocne i nieuszkodzone).
Sprowadzanie sadzonek z zagranicy wiąże się z ryzykiem zawleczenia do kraju chorób do tej
pory u nas nie występujących.
Wycinanie i niszczenie porażonych pędów. Zaniedbanie tego zabiegu może doprowadzić
do wypadania całych krzewów.
Usuwanie z plantacji porażonych pędów, liści i owoców ogranicza z
ródło chorób
w przyszłym roku i obniża prawdopodobieństwo zakażenia.
Stosowanie preparatów biologicznych. Obecnie zarejestrowany jest jeden preparat
(Polyversum WP) do ochrony borówki przed szarą pleśnią i antraknozą.
4.2.2. Metoda chemiczna
Nie zawsze działania profilaktyczne pozwalają na całkowite wyeliminowanie chorób.
W przypadku bardzo sprzyjających rozwojowi chorób warunków atmosferycznych i siedlis-
kowych potrzebna jest ochrona chemiczna. Niestety asortyment środków ochrony zarejestro-
wanych do tego celu jest bardzo ubogi, ponieważ borówka wysoka należy do upraw małoob-
szarowych. W ostatnich latach, dzięki staraniom Stowarzyszenia Plantatorów Borówki Ame-
rykańskiej, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi rozszerzyło zakres stosowania kilku środ-
ków ochrony o borówkę wysoką. Dobrze jest śledzić stronę internetową MRiRW, gdzie za-
mieszczony jest wykaz aktualnie zarejestrowanych środków ochrony roślin.
Przy doborze środków ochrony roślin i ich dawek zaleca się korzystanie z wyszukiwarki
dostępnej na stronach internetowych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi:
http://www.minrol.gov.pl/pol/Informacje-branzowe/Produkcja-roslinna/Ochrona-
roslin/Wyszukiwarka-i-etykiety-srodkow-ochrony-roslin
gdzie znajdują się aktualne informacje w zakresie dopuszczenia środków do obrotu.
Tabela 7. Najważniejsze metody ograniczania chorób borówki wysokiej
Metody agrotechniczne, fizyczne,
Choroba Metoda chemiczna
biologiczne
Zgorzel pędów Odpowiednia lokalizacja plantacji. Zdrowe, Brak zarejestrowanych
borówki wysokiej kwalifikowane sadzonki. Wycinanie i nisz- środków.
czenie porażonych pędów. Zabezpieczanie
przed uszkodzeniami pędów.
Szara pleśń borówki Odpowiednie cięcie krzewów. Wycinanie Opryskiwanie fungicyda-
wysokiej i niszczenie porażonych pędów. Usuwanie mi w okresie kwitnienia.
z plantacji gnijących owoców (ogranicza z
ró- Liczbę zabiegów dosto-
dło infekcji). Stosowanie preparatu biologicz- sować do warunków at-
nego. Szybkie schładzanie owoców po zbiorze. mosferycznych.
Zamieranie pędów Zdrowe, kwalifikowane sadzonki. Odpowied- Brak zarejestrowanych
borówki wysokiej nie cięcie krzewów. Wycinanie i niszczenie środków
porażonych pędów. Unikanie deszczowania
plantacji. Zabezpieczanie przed uszkodze-
niami pędów
21
Antraknoza Zdrowe, kwalifikowane sadzonki. Wycinanie Opryskiwanie fungicyda-
borówki wysokiej i niszczenie porażonych pędów. Usuwanie mi od początku kwitnienia
z plantacji gnijących owoców (ogranicza z
ró- aż do zbiorów. Liczbę
dło infekcji). Unikanie deszczowania planta- zabiegów dostosować do
cji. Stosowanie preparatu biologicznego. warunków atmosferycz-
Szybkie schładzanie owoców po zbiorze. nych. Zachować okres
karencji.
Biała plamistość Zdrowe, kwalifikowane sadzonki. Usuwanie Brak zarejestrowanych
liści borówki z plantacji opadłych, porażonych liści (ogra- środków.
wysokiej nicza z
ródło infekcji). Unikanie deszczowania
plantacji.
Brunatna zgnilizna Odpowiednie cięcie krzewów. Usuwanie Brak zarejestrowanych
z plantacji gnijących owoców (ogranicza z
ró- środków.
owoców
dło infekcji).
Zgnilizna korzeni Odpowiednia lokalizacja plantacji. Zdrowe, Brak zarejestrowanych
kwalifikowane sadzonki. Unikanie zbyt głę- środków.
bokiego sadzenia i obsypywania roślin dużą
ilością ziemi, trocin lub kory.
Guzowatość korzeni Zakładanie plantacji na polu wolnym od tu- Przed sadzeniem roślin
morogennych bakterii (mogą przeżyć w glebie zaprawianie korzeni w pap-
nawet kilkanaście lat). Przed założeniem plan- ce z gliny z 0,5% dodat-
tacji wskazana jest uprawa roślin zbożowych kiem fungicydu miedzio-
(w tym kukurydzy). Zdrowe kwalifikowane wego.
sadzonki (bez guzów). Odkażanie narzędzi
używanych do cięcia. Porażone rośliny należy
usuwać z plantacji i niszczyć.
5. INTEGROWANA METODA OGRANICZANIA SZKODNIKÓW
Dr hab. Barbara H. A
abanowska prof. nadzw. IO
5.1. Szkodniki borówki wysokiej
Na plantacjach borówki wysokiej występuje co najmniej kilkanaście gatunków owadów
i roztoczy, ale tylko kilka z nich, pojawiając się licznie, może powodować szkody o znaczeniu
gospodarczym. Do najważniejszych szkodników należą: szpeciel pączkowy borówki, prysz-
czarek borówkowiec i mszyce. Mniejsze znaczenie mają zwójkówki liściowe, pędraki chra-
bÄ…szcza majowego, opuchlaki, tutkarz brzozowiec, misecznikowate i inne gatunki uszkadza-
jące liście, a potencjalnie może wystąpić także Drosophila suzukii (proponowana nazwa
muszka plamoskrzydła), która od 2009 roku notowana jest w Europie i z owocami może trafić
do Polski.
Charakterystyka najważniejszych szkodników
Szpeciel pączkowy borówki (Acalitus vaccini)
RzÄ…d - roztocze (Acaridida), rodzina - szpecielowate (Eriophyidae)
Zimują szpeciele w grupach pomiędzy łuskami pąków. Wiosną, na początku wegetacji,
wychodzą z miejsc zimowania i zasiedlają ukazujące się liście, pąki kwiatowe, kwiaty a na-
stępnie zawiązki owoców oraz formujące się pąki w kątach liści i w nich żerują i zimują.
Przez cały sezon wegetacji wszystkie stadia rozwojowe szkodnika można znalez
ć na roślinie,
22
w pąkach, kwiatach lub na zawiązkach owoców. W ciągu roku może wystąpić kilka pokoleń
szkodnika.
Szpeciel jest maleńki, niewidoczny gołym okiem, około 0,2 mm długości, ciało wydłużo-
ne, perłowobiałe, z dwiema parami odnóży w pobliżu głowy. Jaja są maleńkie, a larwy wy-
dłużone, mniejsze od dorosłych szpecieli.
Pryszczarek borówkowiec (Dasyneura vaccini)
Rząd - muchówki (Diptera), rodzina - pryszczarkowate (Cecidomyiidae)
Zimują larwy w glebie pod krzewami, przepoczwarczają się wiosną. Muchówki pojawiają
się wiosną, w okresie ukazywania się nowych przyrostów. Samice składają jaja na górnej
stronie blaszki zwiniętego liścia lub wciskają je między zwinięte jeszcze najmłodsze listki na
wierzchołkach pędów. Jaja składane są od pojawienia się nowych przyrostów wiosną do póz
-
nego lata, kiedy kończy się wzrost pędów. W sezonie wegetacji rozwijają się dwa lub więcej
pokoleń szkodnika.
Muchówka jest maleńka, długości około 1,5 mm. Jaja są wydłużone, błyszczące, przezro-
czyste, póz
niej żółtawe. Larwy są beznogie, mlecznobiałe, 1,5-2 mm długości.
Mszyce
Rząd - pluskwiaki równoskrzydłe (Homoptera), rodzina - mszycowate (Aphididae)
Mszyca trzmielinowo-burakowa (Aphis fabae)
Zimują czarne jaja mszycy na trzmielinie. Wylęgłe wiosną larwy żerują i rozwijają się (2-4
pokolenia) na tym krzewie. Od drugiego pokolenia w populacji pojawiajÄ… siÄ™ osobniki
uskrzydlone przelatujące na wtórne rośliny żywicielskie, m.in. na borówkę. Po kilku tygo-
dniach żerowania pojawiają się osobniki uskrzydlone i przenoszą się na inne rośliny. Mszyca
jest niewielka, około 2 mm, czarna. Osobniki uskrzydlone są także czarne, błyszczące.
Mszyca brzoskwiniowa (Nectarosiphon persicae  Myzus persicae)
Zimują jaja, wiosną wylęgają się larwy, a z nich wyrastają samice, założycielki rodu.
Rozwój jednego pokolenia trwa zwykle kilkanaście dni, a na borówce może rozwijać się od 2
do 4 generacji tej mszycy.
Mszyca wielkości około 3 mm jest barwy od jasno- do ciemnozielonej. Osobniki uskrzy-
dlone są różowawe, a nieuskrzydlone zielone i zielonożółte.
Zwójkówki liściowe
Rząd - motyle (Lepidoptera), rodzina - zwójkowate (Tortricidae)
Zwójka różóweczka (Archips rosanus) i inne zwójkówki
Zimują jaja w złożach na pędach. Gąsienice wylęgają się w kwietniu, a okres ten trwa
zwykle 9-17 dni. Gąsienice żerują do czerwca, a następnie przepoczwarczają się na liściach.
Motyle pojawiają się w czerwcu i lipcu, samice składają jaja. W sezonie rozwija się jedno
pokolenie szkodnika.
23
Motyl ma skrzydła oliwkowo-brązowe, o rozpiętości około 20 mm. Jaja są płaskie, szara-
wozielonkawe, są składane w złożach, po kilkanaście lub kilkadziesiąt sztuk. Złoże jaj ma
kształt lekko wypukłej tarczki, średnicy około 8 mm, pokryte wydzieliną samicy. Gąsienica
zielona z ciemnobrązową głową dorasta do 15-22 mm. Poczwarka jest ciemnobrązowa, dłu-
gości 9-11 mm.
Gąsienice zwójki bukóweczki (Pandemis heparana) są zielone z jaśniejszymi brodawkami
i żółtozieloną głową. Dorastają do 25 mm. Gąsienice zwójki Acleris minuta są bladożółte
z żółtą głową, dorastają do 13 mm. W sezonie wegetacji występują zwykle dwa pokolenia.
Zwójka plameczka (Rhopobota naevana)
Zimują jaja na dolnej stronie liści. Gąsienice wylęgają się zwykle w połowie maja. Żerują
na młodych liściach i wierzchołkach pędów oraz na kwiatach i zawiązkach owoców do około
połowy czerwca. Następnie przepoczwarczają się i pod koniec czerwca (lipiec) pojawiają się
motyle. Samice składają jaja, które zimują.
Motyl jest ciemnoszaro-brązowy długości około 6 mm, o skrzydłach rozpiętości do 10 mm.
Jajo o wymiarach 0,7 x 0,5 mm jest płaskie i owalne. Gąsienica długości 8-9 mm jest żółto-
biała z brązowo-czarną głową.
Hendecaneura shawiana), syn. Enarmonia shawiana
Rząd - motyle (Lepidoptera), rodzina - zwójkowate (Tortricidae)
Obecność szkodnika notowano w Polsce w 2012 roku. W lecie obserwowano zamierające
wierzchołki pędów, a w rdzeniu żerowały gąsienice. Biologia nie jest opracowana.
Motyl ma skrzydłach rozpiętości 9,5-14,5 mm. Skrzydła są brązowe, a na każdym z nich
na brzegu znajduje się pomarańczowa plamka i srebrne kropki wzdłuż brzegu. Jaja składane
są na dolnej stronie liści. Gąsienice najpierw są pomarańczowe, póz
niej ciemniejÄ…. DorastajÄ…
do 12 mm długości. Przepoczwarczają się w maju, a wylot dorosłych ma miejsce w czerwcu.
ChrabÄ…szcz majowy (Melolontha melolontha)
Rząd - chrząszcze (Coleoptera), rodzina - żukowate (Scarabaeidae)
Zimują larwy zwane pędrakami i chrząszcze w glebie. Lot chrząszczy trwa od końca
kwietnia do końca maja lub początku czerwca. Jaja są składane w glebie, a wylęgłe larwy
żerują na korzeniach roślin. Pełny rozwój szkodnika trwa 3-4 lata. Wyrośnięte larwy kończą
żerowanie w czerwcu-lipcu i przepoczwarczają się w glebie na głębokości około 50 cm, gdzie
pozostajÄ… do wiosny.
Chrząszcz jest wydłużony, 20-25 mm, czarny. Pokrywy oraz duże wachlarzowate czułki
i nogi są brązowe. Na bokach odwłoka są rzędy białych, trójkątnych plam. Jaja są żółtawe,
wielkości ziarna prosa, składane w grupach po 25-30 sztuk do gleby. Larwa jest wygięta
w podkówkę, białokremowa, z dużą brunatną głową i trzema parami nóg tułowiowych, wyro-
śnięta ma długość około 50 mm.
Opuchlak truskawkowiec (Otiorhynchus sulcatus) i inne opuchlaki
RzÄ…d - chrzÄ…szcze (Coleoptera), rodzina - ryjkowcowate (Curculionidae)
24
Zimują głównie larwy, także pojedyncze chrząszcze, w glebie w pobliżu korzeni. Wiosną
żerują na korzeniach roślin, zjadają drobne korzenie, a ze starszych ogryzają korę. Chrząszcze
pojawiają się w końcu maja i w czerwcu, pozostają na krzewach do jesieni, żywiąc się liśćmi.
Mogą także obrączkować pędy, ogryzając korę wokół dolnej ich części. Samice składają jaja
do gleby, a wylęgłe larwy żerują na korzeniach.
Chrząszcz opuchlaka truskawkowca jest czarny, długości 7-10 mm, z krótkim, grubym
ryjkiem, ale pokryty jaśniejszymi włoskami, a jego pokrywy są bruzdkowane. Larwy dorasta-
ją do 8-10 mm, poczwarka ma wielkość 7-10 mm.
Naliściaki (Phyllobius spp.)
RzÄ…d - chrzÄ…szcze (Coleoptera), rodzina - ryjkowcowate (Curculionidae)
Chrząszcze naliściaków spotyka się na krzewach wiosną i w lecie. Są one zielone lub brą-
zowe, o metalicznym połysku, z krótkim ryjkiem. Chrząszcze naliściaków żerują na liściach,
wyjadają tkankę liścia od brzegu, na liściach widoczne są charakterystyczne zakola, co nie ma
istotnego znaczenia.
Tutkarz cygarowiec, (tutkarz brzozowiec, zwijacz cygarowiec, zdobnik brzozowiec)
(Byctiscus betulae)
RzÄ…d - chrzÄ…szcze (Coleoptera), rodzina - tutkarzowate (Rhynchitidae)
Zimują chrząszcze w resztkach roślinnych. Wiosną samice składają po kilka jaj w cygaro-
wato zwinięte przez siebie liście, gdzie bezpiecznie żerują larwy. Wyrośnięte przepoczwar-
czajÄ… siÄ™ w glebie. W ciÄ…gu roku rozwija siÄ™ jedno pokolenie.
Chrząszcz jest niebieski lub zielony, błyszczący, wielkości 6-10 mm. Jaja są białawe,
owalne, około 0,5 mm wielkości. Larwa jest wydłużona, beznoga, biała z żółtymi włoskami,
dorasta do 6-8 mm.
Skorupik jabłoniowy (Lepidosaphes ulmi), tarcznik (Aspidiotus ancylus), misecznik (Leca-
nium nigrofasciatum)
Rząd - pluskwiaki równoskrzydłe (Homoptera), rodzina - tarcznikowate (Diaspididae)
i misecznikowate (Lecaniidae)
Zimują jaja pod tarczką samicy. W maju i czerwcu wylęgają się larwy, zasiedlają pędy
i żerują wysysając soki z komórek rośliny. Po zakończeniu żerowania samce wylatują, a za-
płodnione samice pozostają pod tarczką do jesieni, składają pod nią jaja i zamierają.
Tarczka skorupika jabłoniowego ma kształt przecinka, barwę jasno- lub ciemnobrązową.
Tarczka samicy ma wielkość około 3 mm, a samiec jest o połowę mniejszy. Jaja są białe,
owalne, długości około 0,3 mm. Larwa ma owalny kształt i jest żółto-brązowa.
Tarczki miseczników są owalne, wielkości 3-6 mm.
Wciornastek różówek i inne wciornastki (Thrips fuscipennis)
Rząd - przylżeńce (Thysanoptera), rodzina - wciornastkowate (Thripidae)
25
Zimują samice pod krzewami, na rośliny nalatują w maju i składają jaja. Dorosłe wcior-
nastki i larwy żerują na kwiatach i na najmłodszych liściach Nakłuwają rośliny, wysysają sok
z komórek, ogładzając rośliny. W sezonie rozwijają się 2-3 pokolenia wciornastka.
Owad dorosły ma ciało wąskie, wydłużone, do około 1,45 mm, żółte z czarnymi skrzydła-
mi. Larwa jest jasnożółta, wydłużona, dorasta do 1,3 mm.
Drosophila suzukii (proponowana nazwa muszka plamoskrzydła)
Rząd  muchówki (Diptera), rodzina  wywilżnowate (Drosophilidae)
Zimują osobniki dorosłe w resztkach roślinnych i ściółce pod roślinami lub w ich pobliżu.
Pełny cykl rozwojowy szkodnika trwa od 8 do 28 dni. Optymalna temperatura dla aktywności
samic i rozwoju szkodnika to okoÅ‚o 20 °C. MaleÅ„ka muchówka jest wielkoÅ›ci 2,5-3,5 mm,
której skrzydła maja rozpiętość 5-6 mm. Na dolnej części skrzydeł samca widoczne są ciemne
plamy. Charakterystyczną cechą tych muchówek są duże czerwone oczy. Ciało ma barwę od
żółtawej do brązowej, z ciemnymi pasami na odwłoku. Odwłok samicy zakończony jest ząb-
kowanym pokładełkiem, które służy do przecinania skórki podczas składania jaj do wnętrza
owocu. Wylęgłe z jaj larwy są beznogie, barwy białej lub brudnobiałej, dorastają do 3,5 mm.
W jednym owocu może być od kilku do kilkunastu larw.
Piędzik przedzimek (Operophtera brumata)
RzÄ…d - motyle (Lepidoptera), rodzina - miernikowcowate (Geometridae)
Zimują jaja na pędach. Od kwietnia gąsienice żerują na liściach i kwiatach. Gąsienice mo-
gą być przenoszone z wiatrem. Przepoczwarczają się w glebie. Motyle pojawiają się w drugiej
połowie paz
dziernika i samice składają jaja, które zimują. W sezonie rozwija się 1 pokolenie
piędzika. Samica ma 8-10 mm długości, brunatno-szarą barwę, gruby odwłok i szczątkowe
skrzydła 2-3 mm. Skrzydła samca mają rozpiętość 20-25 mm, są brązowo-czarne. Jajo jest
owalne, długości około 0,5 mm, żółtopomarańczowe.
Gąsienica jest żółtozielona, z trzema białymi pasami po bokach, dorasta do 25 mm długo-
ści. Przy chodzeniu porusza się wyginając ciało w kształcie litery omega (ma trzy pary nóg na
przednich i dwie pary na ostatnich segmentach ciała).
Ogrodnica niszczylistka (Phyllopertha horticola)
Rząd - chrząszcze (Coleoptera), rodzina  żukowate (Scarabaeidae)
Chrząszcz jest wielkości 10-12 mm, jego pokrywy mają barwę kasztanowobrązową,
a głowa i przedplecze są zielononiebieskie, błyszczące. Jaja są owalne, żółtawe, a larwa kre-
mowobiała, podobna do młodych pędraków chrabąszcza majowego, dorasta do 2 cm, żeruje
na korzeniach roślin.
26
Fot. 14. Pryszczarek borówkowiec (larwy) Fot. 15. Objawy żerowania pryszczarka borówkowca
Fot. 16. Zwójka różóweczka - motyl Fot. 17. Zwójka różóweczka  uszkodzone liście
Fot. 18. Liście uszkodzone przez chrząszcze Fot. 19. Liście uszkodzone przez zwójki
opuchlaków
27
Fot. 20. Opuchlak truskawkowiec (chrząszcz) Fot. 21. Naliściaki  chrząszcze na liściu
Fot. 22. Drosophila suzukii  mucha na owocu Fot. 23. Zapadająca się skórka owocu w miejscu
żerowania larw Drosophila suzukii
Fot. 24. Pędraki chrabąszcza majowego  różne Fot. 25. Chrabąszcz majowy na liściu borówki
stadia rozwojowe
28
Fot. 26. Tutkarz cygarowiec  uszkodzone liście Fot. 27. Tutkarz cygarowiec  larwa w zwinię-
tym liściu
Tabela 8. Objawy żerowania i szkodliwość wybranych szkodników borówki wysokiej
Szkodnik Objawy żerowania Szkodliwość
Szpeciele wysysają soki z komórek, Wzrost krzewów jest osła-
przez co pozbawiają roślinę asymilatów. biony, kwiaty i zawiązki
Żerują na pąkach kwiatowych, kwiatach owocowe mogą opadać,
Szpeciel pÄ…czkowy
i zawiązkach owoców. Owoce mogą być a uszkodzone owoce tracą
borówki
z
le wykształcone, rozwijają się częścio- wartość handlową. Prawdo-
Acalitus vaccinii
wo, a ich skórka staje się chropowata. podobnie jest wektorem
wirusów powodujących
choroby wirusowe borówki.
Zasiedlone i uszkodzone przez larwy Zahamowanie wzrostu
liście są charakterystycznie zwinięte, i osłabienie owocowania.
Pryszczarek skręcone, zdeformowane, brązowieją W matecznikach i w szkół-
borówkowiec i zasychają. Wzrost pędów jest zaha- kach, ograniczony wzrost
Dasyneura vaccinii mowany, wierzchołki wzrostu zamiera- pędów, zmniejszona liczba
ją, wybijają pędy z bocznych pąków, i gorsza jakość materiału
pędy są nadmiernie rozkrzewione. szkółkarskiego.
Żeruje w koloniach na wierzchołkach
Mszyca trzmielinowo-
pędów i liściach wierzchołkowych, wy-
burakowa Zahamowany wzrost pÄ™-
sysając soki roślinne, co powoduje de-
Aphis fabae dów, osłabione owocowa-
formację opanowanych części rośliny.
nie, liście i owoce pokryte
Mszyca brzoskwiniowa żeruje na li-
nalotem  sadzaków tracą
Mszyca brzoskwiniowa
ściach i wierzchołkach pędów, wysysa
Nectarosiphon persicae wartość handlową.
soki roślinne i powoduje deformacje
i inne mszyce
liści oraz pędów.
W maju i na poczÄ…tku czerwca sÄ… wi-
doczne zwinięte wzdłuż nerwu pojedyn-
Zwójka różóweczka
cze liście lub luz
no sprzędzione rozety
Archips rosanus
liściowe na wierzchołkach pędów. Gą-
i inne zwójkówki
Osłabienie wzrostu roślin,
sienice mogą uszkadzać młode zawiązki
a także zmniejszenie ilości
owocowe.
i jakości plonu.
Gąsienice sczepiają własną przędzą
razem 3, 4 młode liście lub kilka wierz-
Zwójka plameczka
chołków i żerują wewnątrz takiej kry-
Rhopobota naevana
jówki. Uszkadzają kwiaty i zawiązki
owoców.
29
Gąsienice wgryzają się do jednorocz- Niszczona może być znacz-
nych pędów borówki na wysokości 5- na liczba wierzchołków
15 cm od wierzchołka wzrostu, drążą pędów, co osłabia owoco-
tunel w kierunku podstawy pędu. wanie. W wyniku tego
Hendecaneura shawiana W lecie liście żółkną, a na pędach wi- następuje wybijanie pędów
syn. Enarmonia shawiana doczne są otwory wejściowe gąsienic, bocznych i nadmierne
wielkości około 1 mm. Wierzchołki krzewienie się pędów.
pędów brązowieją, zamierają, łamią się, W Polsce pierwsze uszko-
a w miejscu złamania z rdzenia wysypu- dzenia notowano w lecie
jÄ… siÄ™ trocinowate odchody gÄ…sienicy. 2012.
Larwy zwane pędrakami żerują na ko- Więdnięcie i zamieranie
rzeniach roślin, zjadając drobne, a ogry- roślin, niższy i słabej jako-
ChrabÄ…szcz majowy
zając grubsze. Silnie uszkodzone krze- ści plon.
Melolontha melolontha
wy więdną i mogą zamierać. A
atwo je
wyrwać z gleby.
Wiosną larwy żerują na korzeniach ro- Wzrost krzewów jest osła-
ślin, zjadają drobne korzenie, a ze star- biony, niekiedy występuje
szych ogryzają korę. Od początku zamieranie pędów z uszko-
Opuchlak truskawkowiec
czerwca do jesieni na brzegach blaszki dzoną korą, niższy i słabej
Otiorhynchus sulcatus
liści są widoczne zakola, wyjedzone jakości plon.
i inne opuchlaki
przez chrzÄ…szcze. Lokalnie chrzÄ…szcze
mogą także obrączkować pędy, ogryza-
jąc korę wokół dolnej ich części.
Chrząszcze wyjadają w charaktery- Szkodliwość niewielka.
Naliściaki
styczny sposób brzegi liści.
Phyllobius spp.
W maju i czerwcu na liściach zeskroba- Osłabienie kondycji krze-
na jest tkanka z górnej strony blaszki wów. Jedna samica może
Tutkarz cygarowiec, oraz widoczne brązowiejące wyżery zniszczyć około 30 liści.
(tutkarz brzozowiec, wielkości około 1 cm2 powodowane
zwijacz cygarowiec, przez chrząszcze. Szypułki liści zwinię-
zdobnik brzozowiec) tych w kształcie cygara są nadgryzione.
Byctiscus betulae W tych liściach można znalez
ć jaja
i larwy. Liście te stopniowo brązowieją
i zasychajÄ….
Na opanowanych organach widoczne są Osłabianie roślin, owoce
Skorupik jabłoniowy
przecinkowate tarczki skorupika lub pokryte nalotem  sadza-
Lepidosaphes ulmi
owalne misecznika lub tarcznika. ków tracą wartość han-
Tarcznik
W maju i czerwcu larwy zasiedlajÄ… pÄ™- dlowÄ….
Aspidiotus ancylus
dy, liście i owoce, wysysając soki
z komórek rośliny. Wydzielają słodkie,
Misecznik
lepkie odchody, na których rozwijają się
Lecanium nigrofasciatum
grzyby sadzakowe.
Wciornastki żerując na najmłodszych Zahamowanie wzrostu
liściach, pąkach kwiatowych i kwiatach pędów, ograniczanie za-
Wciornastek różówek
ogładzają rośliny. wiązywania owoców i ich
Thrips fuscipennis
deformacja.
i inne wciornastki
Mogą przenosić wirusy.
Na skórce dojrzewającego owocu jest Na zasiedlonych planta-
widoczne niewielkie zranienie, przez cjach szkodliwość jest
które samica złożyła jajo. W owocu duża. Strata plonu. Uszko-
Drosophila suzukii obecne są najpierw jaja, a póz
niej żeru- dzone owoce gniją.
jące larwy, może ich być kilka. W miej- Szkodnik obecny w Euro-
scu żerowania larw skórka zapada się. pie, może pojawić się tak-
Uszkodzone owoce są miękkie i gniją, że w Polsce.
30
wyczuwalny jest zapach fermentujÄ…cego
soku.
Wczesną wiosną gąsienice żerują na Lokalnie osłabienie kon-
liściach i kwiatach, wyjadają ich tkankę, dycji krzewów, obniżenie
Piędzik przedzimek występując licznie, mogą powodować wielkości plonu.
Operophtera brumata gołożer. Niszczą słupki i pręciki w pą-
kach i kwiatach, mogą też uszkadzać
zawiązki owoców.
Pod koniec maja i w czerwcu występuje Lokalnie, mogą wystąpić
Ogrodnica niszczylistka
szkieletowanie liści. uszkodzenia liści.
Phyllopertha horticola
Myszy i norniki  nornik Nornik polny i inne gryzonie lokalnie Osłabienie roślin, a nawet
polny i gryzonie myszo- uszkadzajÄ… szyjkÄ™ korzeniowÄ… i korzenie ich zamieranie.
wate krzewów.
Zające, sarny i dzikie Nadgryzanie wierzchołków pędów. Zahamowanie wzrostu
króliki i osłabienie owocowania.
5.2. Metody ograniczania szkodników
Tabela 9. Metody ograniczania szkodników występujących na borówce wysokiej oraz ich znaczenie
gospodarcze
Metoda ograniczania
Znaczenie
Szkodnik
agrotechniczna,
gospodarcze
biologiczna, chemiczna*
niechemiczna
Szpeciel pączkowy Introdukcja roztoczy Na zagrożonych plan- Duże na zasiedlo-
borówki drapieżnych z rodziny tacjach zabieg wyko- nych plantacjach.
Phytoseiidae. nać wiosną, kiedy Przenosi się z sa-
Sadzić tylko zdrowe szpeciele rozpoczynają dzonkami.
rośliny pochodzące z kwa- żerowanie na liściach
lifikowanych szkółek. i w miarę potrzeby
powtórzyć 1-2 razy.
Pryszczarek Sadzić tylko rośliny po- Zabieg po zauważeniu Duże na zasiedlo-
borówkowiec chodzące z kwalifikowa- pierwszych uszkodzo- nych plantacjach.
nych szkółek. nych liści i powtórzyć Przenoszony z sa-
Zbierać i niszczyć 1-2 razy. dzonkami (w gle-
uszkodzone wierzchołki bie w pojemni-
z larwami, zanim zejdÄ… na kach).
przepoczwarczenie.
Mszyce Plantacje zakładać Zwalczać tylko na Duże lokalnie, na
z kwalifikowanych sadzo- zasiedlonych planta- zasiedlonych
nek, wolnych od mszyc. cjach, w okresie żero- plantacjach.
wania mszyc na li-
ściach i pędach.
Zwójka różóweczka Unikać zakładania plan- Zabieg po zauważeniu Lokalnie duże, na
i inne zwójkówki tacji w pobliżu zasiedlo- żerujących gąsienic, zasiedlonych
nych upraw. zanim zwiną liście. plantacjach.
Hendecaneura Zbierać i niszczyć Dotychczas nie ma W 2012 roku
shawiana uszkodzone pędy z gąsie- potrzeby zwalczania spotykana spora-
nicami. chemicznego. dycznie na plan-
tacjach.
Chrabąszcz majowy Wybierać pole wolne od Uzupełniająco, przed Lokalnie duże, na
pędraków. Unikać pól założeniem plantacji zasiedlonych
31
w pobliżu lasów i innych można stosować do- plantacjach.
zasiedlonych upraw. glebowo dozwolony
Mechaniczne niszczenie preparat zawierajÄ…cy
pędraków przez kilkakrot- chloropiryfos (ograni-
ną mechaniczną uprawę cza pędraki).
gleby przy użyciu ostrych
narzędzi (np. glebogryzarki).
Uprawa gryki  zawarte
w niej taniny hamujÄ… roz-
wój pędraków.
Opuchlak Unikać zakładania plan- Na zasiedlonych plan- Lokalnie duże, na
truskawkowiec i inne tacji obok lub po roślinach tacjach zwalczać zasiedlonych
opuchlaki zasiedlonych przez opu- chrzÄ…szcze podczas ich plantacjach.
chlaki (truskawka, koni- żerowania na liściach
czyna, lucerna).
Biologiczne zwalczanie
przy pomocy nicieni en-
tomopatogenicznych, pre-
parat  Larvanem , stoso-
wać zgodnie z etykietą
(wiosna - lato).
Naliściaki Nie jest potrzebne Lokalne, nieduże.
Tutkarz cygarowiec, Zbierać i niszczyć Nie jest potrzebne. Lokalne, niezbyt
(tutkarz brzozowiec, uszkodzone liście z larwa- duże.
zwijacz cygarowiec) mi szkodnika.
Skorupik jabłoniowy, Do ochrony borówki Zwalczać po zauważe- Lokalne, niezbyt
tarcznik, stosować tylko dozwolone, niu żerujących larw na duże.
misecznik selektywne środki owado- liściach i pędach.
bójcze, bezpieczne dla fauny
pożytecznej.
Wciornastek różówek Sadzić tylko zdrowe, Zwalczany łącznie Lokalne, niezbyt
i inne wciornastki kwalifikowane rośliny. z innymi szkodnikami, duże.
Unikać terenów zachwa- preparatem o szerszym
szczonych. spektrum działania.
Drosophila suzukii Zawiesić pułapki do Bardzo duże zna-
odłowu much i sprawdzać czenie tam, gdzie
obecność Drosophili. jest obecna. Do
2012 roku nieno-
towana w Polsce,
ale może się po-
jawić.
Piędzik przedzimek Sadzić tylko zdrowe Zabieg po zauważeniu Lokalne, niezbyt
rośliny. gąsienic żerujących na duże.
liściach.
Ogrodnica Obserwować obecność Nie jest potrzebne. Lokalne.
niszczylistka chrząszczy na roślinach.
Myszy i norniki  Czarny ugór w między- Zwalczać tylko na Lokalnie mogą
nornik polny i gryzo- rzędziach nie sprzyja wy- zagrożonych planta- powodować
nie myszowate stępowaniu gryzoni. cjach. szkody.
Ustawiać tyczki z po-
przeczkami dla ptaków
drapieżnych.
Stosować pułapki klesz-
czowe, stożkowe i rurkowe.
32
Zające, sarny i dzikie Zawieszać mydełka za- Nie zwalcza się. Lokalnie mogą
króliki pachowe odstraszające uszkadzać wierz-
sarny. chołki wzrostu.
* do ochrony borówki stosować tylko dozwolone środki, bezpieczne i selektywne dla fauny pożytecznej
Przy doborze środków ochrony roślin i ich dawek zaleca się korzystanie z wyszukiwarki
dostępnej na stronach internetowych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi:
http://www.minrol.gov.pl/pol/Informacje-branzowe/Produkcja-roslinna/Ochrona-
roslin/Wyszukiwarka-i-etykiety-srodkow-ochrony-roslin
gdzie znajdują się aktualne informacje w zakresie dopuszczenia środków do obrotu.
5.3. Progi zagrożenia
Decyzję o konieczności wykonania zabiegów zwalczających szkodniki określają progi za-
grożenia. Początkowy wzrost populacji szkodnika nie powoduje żadnych strat aż do osiągnię-
cia przez nią progu szkodliwości, przy którym można już odnotować straty w plonie. Dalszy
wzrost liczebności szkodnika powoduje narastające straty wartości plonu. Początkowo straty
plonu są mniejsze niż koszt zabiegu zwalczającego szkodnika, jednak w pewnym momencie
dochodzi do zrównania tych wartości. Dalszy wzrost populacji powoduje to, że straty prze-
wyższają koszt zabiegu.
Próg zagrożenia to taka liczebność populacji, przy której zaleca się wykonać zabieg, aby
nie dopuścić do sytuacji, kiedy strata wartości plonu będzie większa od całkowitych kosztów
zabiegu.
Należy podkreślić, że ustalone progi zagrożenia mają jedynie wartość orientacyjną i nie
mogą być bezkrytycznie stosowane w każdej sytuacji. To plantator podejmuje ostateczną de-
cyzję o wykonaniu zabiegu, biorąc pod uwagę szereg czynników, a wśród nich: odmianę bo-
rówki (termin zbioru), fazę fenologiczną rośliny, współwystępowanie chorób i innych szkod-
ników, przewidywany plon, występowanie odporności szkodnika na dostępne preparaty che-
miczne, cenę owoców i koszty zabiegów ochronnych. Decyzja o wykonaniu zabiegu che-
micznego powinna zawsze być poprzedzona oceną liczebności występowania szkodników
i fauny pożytecznej. Do oceny zagrożenia borówki przez szkodniki potrzebna jest umiejęt-
ność prawidłowego określenia liczebności ich populacji. Znajomość biologii szkodników uła-
twia określenie właściwego terminu prowadzenia monitoringu ich występowania na plantacji.
33
Tabela 10. Termin i sposób lustracji oraz progi zagrożenia plantacji borówki przez szkodniki
Nazwa
Termin lustracji Sposób lustracji Próg zagrożenia
szkodnika
Szpeciel wiosna Przeglądać pąki w poszukiwaniu Brak.
pÄ…czkowy zimujÄ…cych szpecieli.
borówki
okres kwitnienia Przeglądać kwiaty i zawiązki Brak.
i dalszy okres wege- owoców na obecność szpecieli.
tacji Kontrolować wzrost pędów, a na
słabiej rosnących sprawdzać obec-
ność szpeciela w pąkach, głównie
wierzchołkowych.
Kontrolować ordzawienie owo-
ców i chropowatą skórkę.
Pryszczarek od wczesnej wiosny Przeglądać krzewy i wierzchołki 10% zasiedlonych
borówkowiec do końca okresu pędów na obecność uszkodzeń wierzchołków.
wzrostu pędów powodowanych przez larwy prysz-
czarka.
Mszyce od wiosny do końca Przeglądać krzewy na obecność Powyżej 5% zasie-
lata mszyc na wierzchołkach pędów dlonych pędów.
i na najmłodszych liściach lub na
dolnej stronie wyrośniętych liści.
Zwójka okres zimowy Obecność zimują-
różóweczka cych jaj zwójki
różóweczki
Zwójka
w złożach na 10
Przejrzeć 200 losowo wybranych
plameczka
pędach.
pędów.
i inne zwój-
koniec kwietnia 20 wierzchołków
kówki
i w maju z uszkodzonymi
liśćmi.
Hendecaneura cały sezon wegetacji Przeglądać plantacje na obecność Brak.
shawiana osłabionych, więdnących i żółkną-
cych pędów oraz gąsienic drążą-
cych pędy.
Chrabąszcz przed założeniem Pobrać próbki gleby z 32 dołków, 1 pędrak na 2 m2
majowy plantacji wymiary 25x25x30 cm (głębokości) pola
Opuchlak = 2 m2 pow. pola, sprawdzić na lub 10 larw opu-
truskawkowiec obecność larw szkodnika. chlaków na 2 m2
pow. pola.
Chrabąszcz wiosna  koniec Sprawdzać obecność chrząszczy Brak.
majowy kwietnia lub lato  na liściach.
koniec sierpnia Sprawdzać kondycję najmłod-
szych roślin (czy nie są bardzo
osłabione i więdnące).
Opuchlak wczesna wiosna, Przeglądać rośliny, wypatrując Brak.
truskawkowiec i czerwiec  wrze- chrząszczy na liściach i w dolnej
i inne sień części pędów, na powierzchni gle-
opuchlaki by pod roślinami.
Sprawdzać obecność wyjedzo-
nych zatok na brzegach liści.
Kontrolować obecność uszko-
dzeń, ogryzionej kory na najmłod-
szych pędach.
34
Naliściaki cały okres wegetacji Sprawdzać obecność chrząszczy Brak.
na liściach.
Tutkarz wiosna, Sprawdzać rośliny na obecność Brak.
cygarowiec czerwiec chrząszczy lub zwiniętych w rulon
liści oraz żerujących w nich larw
szkodnika.
Skorupik w okresie zimowym i Sprawdzać obecność tarczek Brak.
jabłoniowy wczesnowiosennym, szkodników na pędach.
w okresie wegetacji, Sprawdzać obecność larw na Brak.
Tarcznik maj  czerwiec - liściach i niezdrewniałych pędach.
Misecznik lipiec
Wciornastek przez cały sezon Zawiesić żółte lub niebieskie Brak.
różówek wegetacji tablice lepowe i kontrolować odła-
i inne wcior- wiające się dorosłe wciornastki.
nastki Sprawdzać liście i wierzchołki
wzrostu, pÄ…ki kwiatowe, kwiaty
i młode zawiązki na obecność
wciornastków (larwy i dorosłe).
Drosophila przez cały sezon, Sprawdzać obecność much na Pojedyncze osob-
suzukii głównie w okresie owocach i larw w owocach. niki szkodnika lub
dojrzewania owoców uszkodzenia.
Piędzik wiosna Sprawdzać obecność gąsienic na Brak.
przedzimek liściach.
Ogrodnica koniec maja - czer- Sprawdzać obecność chrząszczy Brak.
niszczylistka wiec na liściach.
Minimum kilkana-
Myszy i norniki cały sezon wegetacji Podczas lustracji plantacji
ście czynnych
 nornik polny i jesień sprawdzać obecność nor gryzoni
kolonii na 1 ha
i gryzonie myszowatych w rzędach oraz
plantacji.
myszowate w międzyrzędziach.
Na osłabionych krzewach
sprawdzić obecność uszkodzeń na
szyjce i korzeniach.
Zające, sarny wczesną wiosną Sprawdzać obecność uszkodzeń. Brak.
i dzikie króliki i w lecie
5.4. Bezpieczeństwo owadów zapylających i entomofauny pożytecznej
Dr Małgorzata Sekrecka
Bezpieczeństwo owadów zapylających
Nieprawidłowe stosowanie środków ochrony roślin może być szkodliwe dla owadów zapy-
lających i powodować ich podtruwanie lub wyniszczenie. Dotyczy to środków owado-
i roztoczobójczych, ale także, choć zwykle w mniejszym stopniu, fungicydów. Środki ochro-
ny roślin mogą działać na owady kontaktowo, żołądkowo i gazowo. W warunkach polowych
najczęstszą przyczyną zatrucia pszczół jest bezpośredni kontakt z preparatem. Z kolei tok-
syczność żołądkowa występuje wówczas, gdy zatruty pokarm (pyłek, nektar, spadz
) zostanie
pobrany przez pszczoły i zaniesiony do ula. Zatruciu może ulec wówczas cała rodzina pszcze-
la i wyprodukowany przez nią miód. Należy pamiętać, że stosowane środki ochrony roślin
wykazują jednocześnie więcej niż jeden rodzaj toksyczności dla owadów zapylających.
35
Aby zapobiec temu zjawisku należy bezwzględnie przestrzegać kilku podstawowych zasad:
1. środki ochrony roślin stosować tylko wówczas, gdy jest to konieczne,
2. zabiegi ochrony roślin wykonywać wyłącznie środkami zarejestrowanymi dla danej
uprawy,
3. przestrzegać zapisów etykiety-instrukcji stosowania środków ochrony roślin,
4. nie stosować niezalecanych mieszanin środków ochrony roślin,
5. prawidłowo dobierać termin zabiegu i dawkę stosowanego preparatu,
6. nie stosować środków ochrony na rośliny pokryte spadzią, a jeśli jest taka koniecz-
ność, to wybierać środki bezpieczne i przestrzegać okresu prewencji,
7. nie stosować środków ochrony roślin (głównie insektycydów) w czasie kwitnienia ro-
ślin uprawnych, chwastów i innej roślinności znajdującej się w otoczeniu upraw,
8. w razie konieczności opryskiwania roślin sadowniczych podczas kwitnienia zabieg na-
leży wykonać przed wieczorem, po oblocie pszczół, używając środków o prewencji
nie dłuższej niż 6 godzin,
9. pamiętać o prawidłowej technice zabiegu,
10. zabiegi środkami ochrony roślin wykonywać w warunkach zapobiegających znoszeniu
cieczy roboczej na sÄ…siednie uprawy.
Ochrona entomofauny pożytecznej
Aby zachować lub zwiększyć obecność organizmów pożytecznych w danej uprawie należy
przede wszystkim:
·ð stosować Å›rodki ochrony roÅ›lin selektywne lub częściowo selektywne dla fauny pożytecznej
(wykaz jest zamieszczony w aktualnym Programie Ochrony Roślin Sadowniczych),
·ð w miarÄ™ możliwoÅ›ci wprowadzać drapieżce i pasożyty pochodzÄ…ce z hodowli laborato-
ryjnych w celu zasilenia populacji naturalnie występujących,
·ð zwiÄ™kszać bioróżnorodność upraw.
W biologicznym zwalczaniu roztoczy roślinożernych bardzo pomocne mogą być drapieżne
roztocze z rodziny dobroczynkowatych (Phytoseiidae). Spośród wielu gatunków naturalnie
występujących w przyrodzie, jak również rozmnażanych w warunkach laboratoryjnych, naj-
szersze zastosowanie w praktyce znalazł dobroczynek gruszowiec. Może on ograniczyć li-
czebność przędziorków i szpecieli na plantacji, jeżeli jest odpowiednio liczny.
Dobroczynek gruszowiec (Typhlodromus pyri)
Dorosłe samice mają ciało kremowożółte, gruszkowate, długości około 0,3 mm. Samce są
nieznacznie mniejsze od samic. Jaja są białawe, eliptyczne, często składane w złożach. Stadia
larwalne są przezroczyste, z 3 parami odnóży. Stadia nimfalne z 4 parami odnóży są podobne
do osobników dorosłych, mniejsze.
Obecnie podejmuje się próby wprowadzania dobroczynka gruszowca w opaskach filco-
wych na plantacje borówki wysokiej. Opaski najlepiej przymocować do pędów sznurkiem.
Zasady obowiÄ…zujÄ…ce przy wprowadzaniu dobroczynka:
" w sytuacji bardzo licznego występowania roztoczy roślinożernych, najpierw ogranicza się je
środkiem roztoczobójczym, a dopiero póz
niej wprowadza dobroczynka gruszowca,
" po wprowadzeniu drapieżcy stosuje się tylko środki selektywne dla pożytecznych roztoczy.
36
Tabela 11. Fauna pożyteczna najczęściej występująca na plantacjach chronionych środkami selektyw-
nymi lub częściowo selektywnymi
Przykładowe
Fauna pożyteczna Główne z
ródła pokarmu
gatunki/rodzaje
biedronka siedmiokropka
mszyce, przędziorki, drobne
Biedronkowate biedronka wrzeciążka
larwy motyli i muchówek
biedronka dwukropka
Złotooki złotook pospolity mszyce, małe gąsienice motyli
mszyce, wciornastki, jaja i małe
dziubałek gajowy
Drapieżne pluskwiaki gąsienice motyli, larwy muchó-
dziubałeczek mały
wek
Drapieżne muchówki (głów-
bzyg prążkowany
nie bzygowate, pryszczarko- mszyce, wciornastki
pryszczarek mszycojad
wate, rÄ…czycowate)
Owady pasożytnicze/ jaja, larwy, poczwarki, owady
parazytoidy kruszynki dorosłe szkodliwych motyli
(mszycarzowate, gąsieniczni- mszycarze (w tym zwójkówek liściowych),
kowate, kruszynkowate) mszyce
Chrząszcze z rodziny biega- biegacz fioletowy larwy i owady dorosłe wielu
czowatych i kusakowatych biegacz złocisty szkodliwych motyli, chrząszczy
Skorki skorek pospolity mszyce, drobne owady i ich jaja
Drapieżne roztocze
dobroczynek gruszowiec szpeciele, wciornastki
(dobroczynkowate)
Liczebność owadów pożytecznych można oszacować, wykorzystując do tego celu metodę
otrząsania pędów na białą płachtę entomologiczną o powierzchni 0,25 m2. Na każdej kwaterze
należy otrząsnąć po 1 pędzie z 30 losowo wybranych krzewów.
6. TECHNIKA STOSOWANIA ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN
Prof. dr hab. Ryszard Hołownicki, dr Grzegorz Doruchowski, dr Artur Godyń
Technika ochrony roślin musi zapewniać skuteczność zabiegów oraz bezpieczeństwo dla
ludzi i środowiska. Cele te można uzyskać przez:
·ð przeprowadzanie zabiegów w odpowiednich warunkach pogodowych,
·ð dobór opryskiwacza stosownie do stawianych przed nim zadaÅ„,
·ð utrzymanie sprawnoÅ›ci technicznej opryskiwacza (obowiÄ…zkowe badania okresowe),
·ð wybór dawki cieczy użytkowej odpowiednio do rzeczywistych potrzeb,
·ð systematyczne kalibrowanie opryskiwacza, polegajÄ…ce na wÅ‚aÅ›ciwym doborze roz-
pylaczy i innych parametrów pracy.
Warunki pogodowe
Ze względu na ryzyko znoszenia cieczy przez wiatr oraz szybkie odparowanie wody
z naniesionej cieczy użytkowej przy wysokiej temperaturze i niskiej wilgotności powietrza
zabiegi powinno się przeprowadzać w następujących warunkach pogodowych (wartości op-
tymalne oraz graniczne):
37
·ð temperatura powietrza: 6-20 °C (przy zwalczaniu szkodników minimalna temperatura to
12-15 °C),
·ð wilgotność wzglÄ™dna powietrza: 50-95% (minimum 40%),
·ð prÄ™dkość wiatru: 0,5  2 m/s (maksimum 3 m/s).
Precyzyjne techniki zwalczania chorób i szkodników
Nanoszenie cieczy na krzewy jagodowe, podobnie jak w sadach, odbywa siÄ™ przy udziale
pomocniczego strumienia powietrza. Standardowe opryskiwacze konstruowane z myślą
o ochronie sadów nie nadają się do ochrony krzewów, gdyż mają zbyt wysoko położone wen-
tylatory i kierują niewystarczającą objętość cieczy użytkowej na nisko położone organy krze-
wów przy nadmiernych stratach wywołanych znoszeniem. Najbardziej przydatne do tego celu
są wentylatory promieniowe z kierowanym strumieniem powietrza, z których powietrze jest
rozprowadzane przy użyciu 4-6 par elastycznych przewodów zakończonych gardzielami wy-
lotowymi, w których są montowane rozpylacze. Niezależnie kierowane gardziele wylotowe
pozwalają na precyzyjne dopasowanie strumienia powietrza do kształtu i wielkości chronio-
nych krzewów. Ze względu na możliwość niemal dowolnego usytuowania wylotów strumie-
nia powietrza są one niezastąpione w opryskiwaniu krzewów jagodowych. Wykazują także
znacznie mniejsze straty niż tradycyjne wentylatory osiowe.
Technika zwalczania chwastów
Parametry pracy i typ rozpylaczy do zwalczania chwastów należy dobierać w taki sposób,
aby umożliwić stosowanie kropel drobnych na chwasty jednoliścienne, średnich i grubych na
dwuliścienne i co najmniej bardzo grubych w zabiegach doglebowych.
Przed założeniem plantacji najbardziej odpowiedni jest opryskiwacz polowy umożliwiają-
cy opryskiwanie wyrośniętych chwastów na całej powierzchni pola. Należy wówczas stoso-
wać rozpylacze płaskostrumieniowe o symetrycznych strumieniach i szerokim kącie rozpyla-
nia (110-120°), umożliwiajÄ…ce równomierne pokrycie opryskiwanej powierzchni.
Na plantacjach z nisko położonymi pędami konieczne jest użycie hydraulicznie składanych
osłon belki opryskowej. Chroni ona rośliny przed skutkami znoszenia podczas stosowania
herbicydów nieselektywnych i jednocześnie pełni funkcję  podbieracza podnoszącego nisko
położone pędy krzewów, co ułatwia uzyskanie równomiernego rozkładu poprzecznego cie-
czy. Belki opryskowe są zazwyczaj wyposażone w 3-4 rozpylacze, z których skrajny jest roz-
pylaczem asymetrycznym, a pozostaÅ‚e to standardowe o kÄ…cie rozpylania 110-120°. Najlepiej,
jeśli będą to rozpylacze eżektorowe krótkie, charakteryzujące się niewielkimi rozmiarami
i wytwarzaniem grubych kropli, które są mniej podatne na znoszenie.
Chwasty występujące miejscowo można zwalczać przy użyciu opryskiwacza plecakowego
z lancą wyposażoną w osłonę.
Sprawność techniczna opryskiwaczy
Opryskiwacze podlegają obowiązkowi badania sprawności technicznej w specjalistycz-
nych stacjach kontroli opryskiwaczy. Badania należy przeprowadzać w okresach nie dłuż-
szych niż 3 lata. Polegają one na wizualnej ocenie stanu technicznego i funkcjonalnym teście
poszczególnych podzespołów opryskiwacza oraz ocenie działania rozpylaczy na podstawie
pomiaru poprzecznego rozkładu cieczy lub wydatku rozpylaczy.
38
Dawka cieczy użytkowej
Podczas zwalczania chorób i szkodników dawka cieczy użytkowej musi zapewniać rów-
nomierny rozkład cieczy na roślinach oraz odpowiednie ich pokrycie, a jednocześnie nie po-
wodować ociekania cieczy i tym samym strat środków ochrony roślin. Zalecane dawki cieczy
przedstawiono w tabeli 12.
Tabela 12. Opryskiwanie krzewów jagodowych  dawki cieczy
Krzewy owocowe Opryskiwacz
Wielkość
Rozstawa
(szer. x wys.)
Borówka wysoka 600 ÷ 900** 500 ÷ 600** 400 ÷ 500 250 ÷ 400*
Uwagi: (*) - odzyskiwanie 20% cieczy użytkowej
(**) - wyłączyć górne rozpylacze
Kalibracja opryskiwacza
Kalibracja opryskiwacza jest obowiązkiem każdego profesjonalnego użytkownika środków
ochrony roślin. Polega ona na określeniu, doborze i regulacji parametrów jego pracy w sposób
zapewniający precyzyjną realizację założonej dawki cieczy przy możliwie najmniejszych stra-
tach. W toku kalibracji dobierane są następujące parametry:
·ð rozpylacze: typ, rozmiar, rozstawa lub ich liczba na szerokoÅ›ci dziaÅ‚ania opryskiwacza,
·ð ciÅ›nienie cieczy,
·ð wydatek rozpylaczy: jako wynik rozmiaru i liczby rozpylaczy oraz ciÅ›nienia cieczy,
·ð prÄ™dkość robocza,
·ð wydajność strumienia powietrza.
W tabeli 13. przedstawiono procedury kalibracji opryskiwaczy do zwalczania chorób
i szkodników, a w tabeli 14. - opryskiwaczy pasowych do zwalczania chwastów.
39
Tabela 13. Procedura kalibracji opryskiwacza  ochrona krzewów owocowych
40
Tabela 14. Procedura kalibracji opryskiwaczy pasowych do zwalczania chwastów
Rozpylacze i ciśnienie cieczy
W ochronie krzewów stosuje się głównie ciśnieniowe rozpylacze wirowe, które wytwarzają
strumieÅ„ drobnych kropel w formie pustego stożka i kÄ…cie rozpylania 80°. PracujÄ… one
w zakresie ciśnień 5-15 barów. Podczas wietrznej pogody (powyżej 2,0 m/s) drobne krople są
łatwo znoszone i nie zapewniają skutecznego zabiegu. Dlatego w takich warunkach należy
używać rozpylaczy eżektorowych wytwarzających krople grube. Przy braku rozpylaczy eżek-
torowych wielkość kropel można zwiększyć, stosując rozpylacze wirowe, ale o większym
wydatku i pracujących przy możliwie najniższym ciśnieniu.
Rozpylacze płaskostrumieniowe znajdują zastosowanie do zwalczania chwastów. Wytwa-
rzają one strumień kropel w kształcie płaskiego wachlarza i w wersji standardowej produkują
krople drobne i średnie, pozwalające na uzyskanie poprawnej skuteczności biologicznej.
Dzięki energii kinetycznej kropel większej niż dla rozpylaczy wirowych lepiej penetrują
chwasty. Aby zminimalizować ryzyko znoszenia cieczy podczas wiatru, należy stosować roz-
pylacze płaskostrumieniowe eżektorowe, które wytwarzają krople grube i bardzo grube. Chociaż
nie gwarantują one tak dobrego pokrycia roślin jak krople drobne czy średnie, to pozwalają na
wykonanie zabiegu przy minimalnym znoszeniu w sposób bezpieczny dla roślin i środowiska.
Zakres ciśnień roboczych dla płaskostrumieniowych rozpylaczy standardowych i eżektorowych
kompaktowych wynosi 1,5-5 barów, a dla eżektorowych, tzw. długich, 3-8 barów.
41
Wydajność wentylatora
Właściwie dobrana wydajność wentylatora to wynik kompromisu. Powinna ona być na tyle
wysoka, aby zapewnić równomierne naniesienie, ale również na tyle niska, aby straty cieczy
wywołane jej  przedmuchiwaniem były możliwie jak najmniejsze. Regulację wydajności
wentylatora przeprowadza się przez zmianę przełożenia przekładni lub zmianę kąta natarcia
łopatek wirnika lub w ostateczności przez zmianę obrotów silnika. Dlatego ostatniego sposo-
bu zakres regulacji jest niewielki, gdyż wiąże się z jednoczesną redukcją wydajności pompy
opryskiwacza, co zwiększa pulsację ciśnienia i pogarsza efekt mieszania cieczy w zbiorniku.
Prędkość opryskiwania
W ochronie plantacji borówki wysokiej prędkość opryskiwania nie powinna wykraczać
poza zakres 4,0-7,0 km/godz. Zabiegi podczas wiatru i w gęstych przestrzennie rozbudowa-
nych krzewach (np. w fazie pełnego rozwoju liści) powinno się wykonywać przy mniejszej
prędkości (4,0-5,0 km/godz.). Wczesną wiosną i do okresu kwitnienia prędkość roboczą moż-
na zwiększyć do 8,0 km/godz. Zbyt niska prędkość robocza opryskiwacza wyposażonego
w wentylator o dużej wydajności pogarsza warunki nanoszenia kropel i powoduje straty cie-
czy, która "przedmuchiwana" przez krzewy zanieczyszcza glebę i powietrze.
Zabiegi ochrony roślin muszą być wykonywane z poszanowaniem środowiska naturalnego,
dlatego należy ograniczać straty cieczy w wyniku jej znoszenia oraz zachować strefy
ochronne w otoczeniu obszarów wrażliwych. Na wszystkich etapach prac z użyciem środków
ochrony roślin należy postępować w sposób bezpieczny dla zdrowia ludzi, zwierząt i środo-
wiska. Zasada ta dotyczy w szczególności indywidualnej ochrony operatora przed skaże-
niem, przechowywania środków ochrony roślin, sporządzania cieczy użytkowej i napeł-
niania opryskiwacza, mycia sprzętu oraz zagospodarowania resztek cieczy użytkowej
i skażonej wody po myciu.
7. SYSTEMY WSPOMAGANIA DECYZJI
Z powodu braku systemów wspomagania decyzji w ochronie roślin sadowniczych przed
agrofagami, w Instytucie Ogrodnictwa w Skierniewicach prowadzone sÄ… badania nad opraco-
waniem takich systemów, z uwzględnieniem optymalnego sposobu i terminu zwalczania.
Obecnie przy wyborze środków ochrony roślin można skorzystać z:
- Programu Ochrony Roślin Sadowniczych opracowywanego co roku przez Instytut Ogrod-
nictwa, a wydawanego przez wydawnictwo Hortpress w Warszawie;
- wykazu etykiet-instrukcji środków ochrony roślin zamieszczonego na stronie Ministerstwa
Rolnictwa i Rozwoju Wsi:
http://www.bip.minrol.gov.pl/pol/Informacjebranzowe/Produkcja-roslinna/Ochronaroslin/
lub wyszukiwarki środków ochrony:
http://www.minrol.gov.pl/pol/Informacjebranzowe/Produkcja-
roslinna/Ochronaroslin/Wyszukiwarka-i-etykiety-srodkow-ochrony-roslin
Bieżące informacje na temat nawadniania można uzyskać w Serwisie Nawodnieniowym umiesz-
czonym na stronie internetowej Instytutu Ogrodnictwa: http://www.nawadnianie.inhort.pl.
42
Przydatne adresy stron internetowych:
www.minrol.gov.pl - Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
www.piorin.gov.pl - Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Główny Inspek-
torat w Warszawie
www.inhort.skierniewice.pl - Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach
www.ior.poznan.pl  Instytut Ochrony Roślin - Państwowy Instytut Badawczy w Poznaniu
www.ihar.edu.pl - Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin - Państwowy Instytut Badawczy
www.ios.edu.pl - Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy Instytut Badawczy
www.pzh.gov.pl - Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego  Państwowy Zakład Higieny
www.etox.2p.pl - Internetowy serwis toksykologii klinicznej
www.iung.pulawy.pl - Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut
Badawczy
www.coboru.pl - Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych w Słupi Wielkiej
8. ZASADY PROWADZENIA EWIDENCJI ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN
W myśl art. 67 ust. 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1107/2009
z dnia 21 paz
dziernika 2009r. (Dz. U. L 309 z 24.11.2009, str. 1) właściciele gospodarstw
rolnych są zobowiązani do prowadzenia ewidencji zabiegów wykonywanych z użyciem che-
micznych środków ochrony roślin.
Ewidencja musi zawierać takie informacje, jak: nazwa uprawianej rośliny, powierzchnia
uprawy w gospodarstwie, wielkość powierzchni oraz termin wykonania zabiegu, nazwę za-
stosowanego środka ochrony roślin, dawkę środka, przyczynę zastosowanego środka ochrony
roślin. Ewidencja powinna być przechowywana przez okres przynajmniej 3 lat od dnia wyko-
nania zabiegu.
Przykładowa tabela do prowadzenia ewidencji środków ochrony roślin
Zastosowany
środek ochrony Uwagi
roślin
1.
2.
3.
43
L.p.
Terminy wykonania
zabiegu
Nazwa uprawianej
rośliny (odmiana)
Powierzchnia uprawy
w gospodarstwie (ha)
Wielkość powierzchni, na
której wykonano zabieg (ha)
Numer pola
nazwa handlowa
nazwa substancji
czynnej
dawka (l/ha); (kg/ha)
lub stężenie
Przyczyna zastosowania
środka ochrony roślin (nazwa
choroby, szkodnika, chwastu
faza rozwojowa
uprawianej rośliny
warunki pogodowe
podczas zabiegu
s
kuteczność zabiegu
Inne
Dane o ewidencji środków można uzupełnić o warunki pogodowe (temperaturę, nasło-
necznienie, wiatr) podczas zabiegu, fazę rozwojową rośliny, uzyskany efekt zabiegu. Mogą
one być pomocne przy ocenie stopnia zasiedlenia rośliny przez szkodniki oraz nasilenia cho-
rób i celowości wykonania kolejnych zabiegów.
9. LITERATURA UZUPEA
NIAJ
CA
B i e l e n i n A., M e s z k a B. 2009. Choroby krzewów owocowych. Wyd. Plantpress.
B r y k H. 2010. Choroby występujące na plantacjach borówki wysokiej. Mat. Konf.  Uprawa
borówki wysokiej , 21.04.2010, Skierniewice: 54-58.
C a r u s o F.L., R a m s d e l l D.C. 1995. Compendium of blueberry and cranberry diseases.
APS Press, The American Phythopathological Society.
E ck P. 1988. Blueberry Science. Rutger Univ. Press. New Brunswick, N.J.
L i s e k J. 1997. Sadowniczy atlas chwastów. Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Skier-
niewice.
A
a b a n o w s k a B.H. 2006. Pędraki w uprawach sadowniczych. Ogólnopol. Konf. Ochrony
Roślin Sadowniczych, Skierniewice 2-3 marca 2006: 107-108.
A
a b a n o w s k a B.H. 2007: Pędraki  szkodliwość i zwalczanie przed założeniem sadu lub
plantacji. Mat. Ogólnopol. Konf. Ochrony Roślin Sadow., Skierniewice 6-7 lutego 2007:
96-98.
A
a b a n o w s k a B.H. 2012. Szkodniki występujące na borówce i innych krzewach jagodo-
wych  możliwości ograniczania. Mat. Ogólnopol. Konf.  Uprawa borówki wysokiej oraz
mało znanych krzewów jagodowych . 23 marca 2012 r. Skierniewice: 11-14.
A
a b a n o w s k a B.H. 2012. Drosophila suzukii. Hasło Ogrod. 5: 54.
A
a b a n o w s k a B.H. 2013. Szkodniki roślin jagodowych. Wydawnictwo Plantpress, Kra-
ków. 204.
A
a b a n o w s k a B.H. 2013. Drosophila suzukii (Matsumura 1931) i inne nowe szkodniki
borówki wysokiej. Przyrodnicze uwarunkowania uprawy borówki wysokiej. Warszawa
2013, Hortpress: 53-63.
M e s z k a B. 2013. Antraknoza borówki wysokiej - rosnące zagrożenie. Jak ją opanować?
Konferencja Borówkowa 2013  Szanse i zagrożenia . Hortus Media.
P r a c a z b i o r o w a pod redakcją K. Pliszki.2008.  Borówka wysoka, jak rozpoznać choro-
by, szkodniki i niewłaściwe nawożenie . Wydawnictwo Oficina Botanica, Kraków 2008.
S a d o w s k i A., N u r z y ń s k i J., P a c h o l a k E., S m o l a r z K. 1990. Określenie potrzeb
nawożenia roślin sadowniczych. SGGW-AR, Warszawa.
W ó j c i k P. 2009. Nawozy i nawożenie drzew owocowych. Hortpress, Warszawa.
44