MARCIN JACHIMOWICZ
Prawo do odmowy składania
zeznań przez osobę najbliższą
I. Prawo do odmowy składania zeznań przysługuje trzem kategoriom
podmiotów występujących w procesie karnym w charakterze świadka: oso-
bom najbliższym dla oskarżonego (art. 182 ż 1 k.p.k.), byłym współmałżon-
kom oskarżonego oraz byłym przysposobionym i przysposabiającym (art.
182 ż 2 k.p.k.), a także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest
oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem (art. 182
ż 3 k.p.k.).
Z uprawnienia tego korzysta również szczególna kategoria uczestników
postępowania karnego jaką jest osoba, co do której prokurator żąda zobo-
wiązania jej do zwrotu Skarbowi Państwa korzyści, jakie odniosła z prze-
stępstw popełnionych przez inne osoby (art. 416 ż 3 k.p.k.).
Prawo do odmowy składania zeznań nie przysługuje natomiast świadko-
wi koronnemu.
Przepis art. 182 k.p.k. jest przepisem najbardziej reprezentatywnym
dla całej instytucji odmowy zeznań  zarówno ze względu na zakres zawarte-
go w nim uprawnienia, jak i na rozmiar stosowania w praktyce. Specjalną
rangę nadaje mu adresowany do organów procesowych bezwarunkowy
nakaz uprzedzenia świadka o przysługującym mu przywileju.1
Przedmiotem tego opracowania jest prawo do odmowy składania ze-
znań przysługujące osobie najbliższej.
II. Prawo odmowy zeznań przysługujące osobom związanym z oskarżo-
nym węzłem rodzinnym to najbardziej powszechny bezwzględny zakaz do-
wodowy.
Przyznanie prawa do odmowy złożenia zeznań osobom najbliższym dla
oskarżonego uzasadnione jest związkiem uczuciowym, jaki łączy je z oskar-
żonym, nie mogą być bowiem z tego tytułu stawiane w trudnej sytuacji.
Stworzono je w interesie świadka nie zaś oskarżonego, a celem tego przywi-
1
K. A
ojewski, Instytucja odmowy zeznań w polskim procesie karnym, Warszawa
1970, s. 58.
PROKURATOR 1(29)/2007 69
Marcin Jachimowicz
leju jest zapobieganie konfliktowi sumienia, który mógłby zaistnieć gdyby
osoba taka składała zeznania obciążające osobę najbliższą.2
Obowiązująca zasada prawa do odmowy zeznań przysługująca osobom
najbliższym dla oskarżonego to efekt dwóch teorii: 1) przywileju świadka,
która głosi, że prawo do odmowy zeznań jest wyrazem ofiary złożonej przez
ustawę na ołtarzu poszanowania uczuć i przeżyć duchowych jednostki, ofia-
ry wywierającej zawsze negatywny wpływ na wysiłki sądu zmierzające do
osiągnięcia prawdy obiektywnej; 2) teorii nieufności, która upatruje w eli-
minacji zeznań element (instrument) ochrony prawdy obiektywnej przed
świadkiem, którego z racji jego relacji z oskarżonym należy się strzec i który
wysiłki sądu w kierunku prawidłowego osądzenia sprawy może sprowadzić
na manowce.3 Ustawa polska opiera się na teorii przywileju.
Prawo świadka do odmowy składania zeznań powstaje jako wynik
dwóch współdziałających ze sobą układów procesowych. Jednym z nich jest
obowiązek złożenia zeznań w danej sprawie, drugim zaś fakt, że w tej wła-
śnie sprawie w charakterze podejrzanego występuje osoba najbliższa dla
świadka. Układy te, będące nieodzownym elementem przywileju, wystę-
pują zawsze łącznie.4
Istota gwarancji płynących z prawa do odmowy składania zeznań zwią-
zana jest przede wszystkim z uwolnieniem świadka od dylematu czy składać
zeznania w sprawie toczącej się przeciwko osobie najbliższej, czy też zeznań
takich nie składać.5 Prawo odmowy zeznań, o którym mowa w art. 182 ż 1
k.p.k., przysługuje tylko w odniesieniu do oskarżonego, który jest dla świad-
ka osobą najbliższą.6
Pojęcie osoby najbliższej definiuje art. 115 ż 11 k.k., który do tej kate-
gorii podmiotów zalicza: wstępnych, zstępnych, rodzeństwo, powinowatych
2
Wyrok SN z dnia 11 listopada 1976 r., II KR 252/76, OSNPG 1977, nr 2, poz.
17. Odpowiednikiem aktualnie obowiązującego art. 182 k.p.k. był art. 94 ustawy
procesowej z 1928 roku. Z motywów Komisji kodyfikacyjnej z 1928 roku wynika, że
zadaniem wskazanego przepisu jest eliminowanie sytuacji konfliktowych w jakich znaj-
duje się świadek stojący wobec dylematu czy mówić prawdę i obciążać w ten sposób
osobę mu najbliższą występującą w charakterze podejrzanego lub kłamać i narażać się
na odpowiedzialność karną za fałszywe zeznania - Projekt ustawy postępowania karne-
go, Warszawa  Lwów 1926  1927.
3
K. A
ojewski, op. cit., s. 59.
4
K. A
ojewski, op. cit., s. 86.
5
Postanowienie SN z dnia 25 czerwca 2002 r., V KK 68/04, OSNKW 2004, nr 1,
poz. 1190.
6
Wyrok SA w Katowicach z dnia 22 września 2005 r., II AKa 215/05, Lex
nr 164579.
70
Prawo do odmowy składania zeznań przez osobę najbliższą
w tej samej linii lub stopniu, osoby pozostające w stosunku przysposobienia
oraz ich małżonków, a także osoby pozostające we wspólnym pożyciu.
Stosownie do treści art. 182 ż 2 k.p.k. prawo do odmowy składania
zeznań przysługuje także w stosunku do byłego małżonka, trwa bowiem
mimo ustania małżeństwa, co jest uzasadnione koniecznością poszanowania
więzów uczuciowych, które łączyć mogły te osoby, mimo formalnego roz-
wiązania małżeństwa.7 Analogiczna sytuacja ma miejsce w przypadku przy-
sposobienia.
Kodeks karny przy określaniu osoby najbliższej odwołuje się do kodeksu
cywilnego. Dla istoty tego stosunku nie jest istotny element emocjonalny,
czy uczuciowy jaki zachodzi między dwojgiem osób, lecz stosunek prawny
lub faktyczny jaki te osoby ze sobą łączy.8
Z powyższego wynika więc, że prawo odmowy zeznań przysługuje:
1) małżonkom,
2) wstępnym (rodzice, dziadkowie, pradziadkowie, itp.),
3) zstępnym (dzieci, wnuki, prawnuki, itp.),
4) rodzeństwu (bracia, siostry),
5) rodzeństwu przyrodniemu (osobom mającym wspólną matkę lub ojca),
6) powinowatym w linii prostej (ojczym  mąż matki, babki, prababki,
macocha  żona ojca, dziadka, pradziadka, małżonkowie  zięć),
7) powinowatym w linii bocznej,
8) przysposabiającemu i jego małżonkowi, lub przysposobionemu i jego
małżonkowi,
9) osobom pozostającym we wspólnym pożyciu.
Małżeństwo powstaje z chwilą, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie
obecni, złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenie, że
wstępują w związek małżeński (art. 1 ż 1 k.r.o.). Ustawodawca bądz
też
umowa międzynarodowa (konkordat) mogą określać warunki, w razie speł-
nienia których ślub konfesyjny rodzić będzie skutki cywilnoprawne. Małżeń-
stwo ustaje z chwilą śmierci jednego z małżonków, bądz
też uprawomocnie-
nia się wyroku orzekającego rozwód lub unieważnienie małżeństwa.
Stosunek pokrewieństwa oparty jest na więzach krwi i oznacza pocho-
dzenie jednej osoby od drugiej (wstępni, zstępni, pokrewieństwo w linii pro-
7
R. A. Stefański, Prawo do odmowy składania zeznań w procesie karnym, Proku-
ratura i Prawo, s. 117.
8
K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny, Część ogólna, Komentarz do art. 1 116 Kodek-
su karnego, Kraków 1998, s. 638.
PROKURATOR 1(29)/2007 71
Marcin Jachimowicz
stej) lub oznacza pochodzenie dwóch osób od tej samej osoby trzeciej (po-
krewieństwo w linii bocznej).
Stosunek powinowactwa powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa.
Z każdego związku małżeńskiego powstają dwa odrębne stosunki powino-
wactwa., tzn. więzi normatywne łączące: żonę wraz ze wszystkimi krewnymi
męża, męża zaś ze wszystkimi krewnymi żony.
Stosunek przysposobienia rodzi pomiędzy przysposabiającym a przy-
sposobionym taki stosunek jak pomiędzy rodzicami a dziećmi (art. 121 ż 1
k.r.o.).
Do grona osób najbliższych, którym przysługuje prawo do odmowy
składania zeznań Sąd Najwyższy zaliczył pasierba oskarżonego, jako powi-
nowatego w linii zstępnych9 oraz męża siostry oskarżonego, jako powinowa-
tego w linii bocznej.10
Prawo odmowy składania zeznań nie przysługuje natomiast rodzeństwu
rodziców oskarżonego, ani małżonkom tego rodzeństwa (wuj, stryj, ciotka,
itp.). Osoby te nie są bowiem osobami najbliższymi w rozumieniu art. 115
ż 11 k.k.11 Uprawnienie to nie przysługuje również synowi siostry oskarżo-
nego (siostrzeńcowi), jak i córce brata oskarżonego (bratanicy).12
Osobami pozostającym we wspólnym pożyciu są wyłącznie konkubina
i konkubent, konkubinat bowiem, czyli pozostawanie we wspólnym pożyciu,
to stan analogiczny do małżeństwa, pozbawiony jedynie legalnego węzła.
Oznacza to więc istnienie domowego ogniska charakteryzującego się du-
chową, fizyczną i ekonomiczną więzią łączącą mężczyznę oraz kobietę.13
Bez znaczenia jest w takim przypadku, że ze związku takiego nie ma dziec-
ka.14 Związek taki, ze względu na wspólne pożycie psychiczne i fizyczne,
wspólnotę ekonomiczną oraz trwałość związku różni się od związku małżeń-
skiego jedynie brakiem prawnej legalizacji faktycznego związku małżeń-
skiego.15
9
Wyrok SN z dnia 10 listopada 1976 r., V KRN 184/76, OSNKW 1977, nr 3,
poz. 27.
10
Wyrok SN z dnia 5 listopada 1981 r., I KR 240/81, OSNKW 1981, nr 6, poz. 73.
11
Wyrok SA w Krakowie z dnia 14 marca 1992 r., II Akr 37/92, KZS 1992, nr 3 9,
poz. 54.
12
Wyrok SN z dnia 25 lutego 1971 r., IV KR 253/70, LEX nr 21371.
13
Wyrok SN z dnia 31 marca 1988 r., I KR 50/88, OSNKW 1988, nr 9 10,
poz. 71.
14
Wyrok SN z dnia 2 paz
dziernika 1959 r., IV K 683/59, OSNPG 1959, nr 11,
poz. 3.
15
Wyrok SN z dnia 12 listopada 1975 r., V KR 203/75, OSP 1976, nr 10,
poz. 187.
72
Prawo do odmowy składania zeznań przez osobę najbliższą
Jako stosunek  najbliższości może być traktowane także, w mojej oce-
nie, wspólne pożycie osób tej samej płci. Co za tym idzie przysługuje im
również prawo do odmowy składania zeznań. Pojęcie  wspólne pożycie
odnoszone jest wprawdzie wyłącznie do konkubinatu, który jest związkiem
osób o różnej płci, odpowiadającym od strony faktycznej stosunkowi mał-
żeństwa (którym w rozumieniu art. 18 Konstytucji RP jest wyłącznie związek
osób różnej płci). Jeżeli jednak pomiędzy osobami tej samej płci zachodzą te
same więzy, jak w przypadku osób o różnej płci żyjących w konkubinacie to
brak jest podstaw do odmowy przyznania takim osobom uprawienia wyni-
kającego z art. 182 ż 1 k.p.k.
Uprawnienia tego nie daje natomiast pokrewieństwo bądz
powinowac-
two, jakie łączy świadka jedynie z konkubentem oskarżonego a nie nim
samym. Istnienia konkubinatu nie można domniemywać. Stąd też organ
przed którym toczy się postępowanie w danej instancji nie może poprzestać
na oświadczeniach oskarżonego i świadka, iż pozostają oni w konkubinacie,
lecz musi podjąć stosowane czynności sprawdzające i poddać ocenie mate-
riał dowodowy, aby ustalić charakter kontaktów łączących te osoby. Obo-
wiązek ten aktualizuje się w razie odmowy zeznań przez świadka z tego
właśnie powodu.16
Nie sposób jako konkubinat traktować luz
nego związku partnerskiego
i pod tym pretekstem zwalniać z obowiązku złożenia zeznań. Doraz
ne kon-
takty, choćby połączone ze współżyciem seksualnym, prezenty, wspólna
praca, a nawet przelotne uczucie, nie wyczerpują jeszcze kompletu zna-
mion pozostawania we wspólnym pożyciu, różniącego się od małżeństwa
jedynie brakiem wypełnienia warunków formalnych (art. 1 i 23 k.r.o.
i nast.).17
Istotny problem pojawia się w przypadku narzeczonych. O ile pozostają
oni we wspólnym pożyciu to lege non distinquente przysługuje im upraw-
nienie, o którym w art. 182 ż 1 k.p.k. Jeżeli natomiast nie pozostają oni we
wspólnym pożyciu to nie sposób uznać ich za osoby najbliższe, a co za tym
idzie nie mogą powołać się na prawo do odmowy składania zeznań.18 W tej
sytuacji osobę taką traktować należy jako osobę obcą. Wniosek taki wynika
m.in. z faktu, że za istotne i konieczne elementy wspólnego pożycia w rozu-
16
Wyrok SA w Lublinie z dnia 30 grudnia 1997 r., II AKa 51/97, Apel  Lub 1998,
nr 1, poz. 4.
17
Wyrok SA w Krakowie z dnia 11 grudnia 1997 r., II AKa 226/97, Prokuratura
i Prawo, dodatek Orzecznictwo 1998, nr 10, poz. 23.
18
Wyrok SN z dnia 9 września 1990 r., WR 203/99, OSP 1991, nr 9, poz. 205.
PROKURATOR 1(29)/2007 73
Marcin Jachimowicz
mieniu art. 115 ż 11 k.k. uznać należy następujące: wspólne pożycie psy-
chiczne i fizyczne, wspólnotę ekonomiczną oraz trwałość związku.19
Prawo do odmowy zeznań nie przysługuje również byłemu konkubentowi
oskarżonego, ustawa procesowa bowiem przyznaje je tylko osobom pozosta-
jącym we wspólnym pożyciu. Konkubinat w przeciwieństwie do małżeństwa
i przysposobienia nie jest stanem sformalizowanym, a stanem płynnym może
się kończyć i ponownie zaczynać. Art. 182 ż 2 k.p.k. poza wskazaniem usta-
nia małżeństwa oraz przysposobienia nie wymienia ustania konkubinatu, co
przemawia przeciwko rozszerzającej interpretacji tego przepisu.20
Wyliczenie osób, którym przysługuje prawo do odmowy zeznań ma cha-
rakter wyczerpujący, nie może być rozszerzane w drodze wykładni, jest bo-
wiem instytucją o charakterze wyjątkowym.21 Z tego też powodu nie znajduje
uzasadnienia pogląd, iż legitymacja ta przysługuje również innym osobom
połączonym węzłem wspólnego ogniska domowego, np. wychowującym
osierocone dziecko.22
Zgodnie z treścią art. 182 ż 2 k.p.k. prawo odmowy zeznań istnieje
również po ustaniu małżeństwa lub przysposobienia.
Decyzja co do skorzystania z przysługującego z mocy art. 182 k.p.k.
prawa należy do osoby, której ono przysługuje, bez względu na to czy jest ona
pełnoletnia czy też nie.23 Rozwiązanie takie wielokrotnie poddawano krytyce
jako sprzeczne z zasadami prawa rodzinnego i opiekuńczego, które wyposa-
żają rodziców bądz
opiekunów małoletniego w obowiązujące również na
gruncie prawa karnego procesowego określone uprawnienia służące ochro-
nie jego praw i interesów. Kodeks postępowania karnego nie ustanawia dla
świadków żadnego cenzusu wieku, wykształcenia, stosunku do stron, stanu
zdrowia. Świadkiem może być więc także osoba małoletnia. Dolna granica
wystąpienia takiej osoby w tej roli nie została określona. Istotne jest jedynie to
by znajdowała się ona w takim wieku by możliwe było porozumienie się z nią.
Decyzja o skorzystaniu z uprawienia, o którym mowa w art. 182 ż 1 k.p.k.
należy wyłącznie do osoby, która powinna składać zeznania.
Zgodnie z przepisami k.p.k. przesłuchanie rozpoczyna się od zapytania
świadka o imię, nazwisko, wiek, zajęcie, miejsce zamieszkania, karalność za
fałszywe zeznania lub oskarżenia oraz stosunek do stron. Większość nawet
19
Wyrok SN z dnia 12 listopada 1975 r., V KR 205/75, OSP 1976, nr 10,
poz. 187.
20
Wyrok SN z dnia 13 lipca 1987 r., II KR 187/87, OSNKW 1988, nr 1 2, poz. 11.
21
wyrok SN z dnia 16 listopada 1993 r., II KRN 207/93, nie publikowany.
22
K. A
ojewski, op. cit., s. 73.
74
Prawo do odmowy składania zeznań przez osobę najbliższą
małych, 2 3 letnich dzieci potrafi się samo przedstawić, policzyć lub poka-
zać na palcach, ile mają lat, a także określić gdzie mieszkają. Może się
jednak zdarzyć, że przesłuchiwane jest dziecko poważnie zaniedbane wy-
chowawczo, wówczas wydobycie z niego podstawowych informacji, o któ-
rych mowa w art. 191 ż 2 k.p.k. może okazać się trudne lub niemożliwe.
Niezwykle istotną kwestią jest konieczność uprzedzenia takiego świadka
o treści art. 182 k.p.k., co wymaga przełożenia treści tego przepisu na
jasny i zrozumiały stosownie do wieku, rozwoju umysłowego oraz stopnia
dojrzałości umysłowej i społecznej dziecka język, co w praktyce, z uwagi na
brak należycie wyrobionych umiejętności oceny postępowania własnego
i innych osób, a także ukształtowania oceny związków uczuciowych i rodzin-
nych u dziecka może powodować poważne trudności.24
III. Stosunek  najbliższości upoważniający do skorzystania z prawa do
odmowy zeznań winien istnieć w momencie ich składania, nie póz
niej niż
w momencie pierwszego zeznania na rozprawie przed sądem I instancji.25
Wynika z tego, iż z prawa tego skorzystać może osoba, która składała
zeznania w postępowaniu przygotowawczym, nie będąc jeszcze najbliższym,
a stała się nim przed przesłuchaniem w charakterze świadka przed rozpo-
częciem swojego pierwszego zeznania na rozprawie przed sądem I instancji
(art. 186 ż 1 k.p.k.). Jest to swoisty termin prekluzyjny. Dodać należy, że
odmowa jak i zwolnienie nie są możliwe w postępowaniu, które prowadzo-
ne jest ponownie po uchyleniu orzeczenia, gdyż nie jest to  pierwsze prze-
słuchanie w sądzie I Instancji.
W sytuacji, gdyby potrzeba przesłuchania danej osoby w charakterze
świadka ujawniła się dopiero w postępowaniu odwoławczym w ramach uzu-
pełniającego postępowania dowodowego na rozprawie apelacyjnej (art.
452 ż 2 k.p.k.), to przyjąć należy, że świadek, o którym mowa w art. 182
k.p.k. może skorzystać z prawa do odmowy zeznań, mimo że nie jest to
przesłuchanie przed sądem I Instancji. Przemawia za tym fakt, iż nie był on
w ogóle przesłuchany, jak i ratio legis instytucji określonej w tym przepisie,
iż świadek nie traci swych uprawnień tylko dlatego, że opóz
niono i przesu-
nięto do stadium procesu jego przesłuchanie.26
23
Wyrok SN z dnia 20 grudnia 1985 r., VI KZP 28/85, OSNKW 1986, nr 5 - 6,
poz. 20.
24
A. Antoniak  Drożdż, Przesłuchanie dziecka w procesie karnym  uwagi prak-
tyczne, Prokuratura i Prawo 2006, nr 6, s. 45.
25
T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego, Komentarz, Kraków 2006 r., s. 371.
26
Ibidem, s. 380.
PROKURATOR 1(29)/2007 75
Marcin Jachimowicz
Prawo do odmowy zeznań jest prawem bezwarunkowym, a organ nie jest
uprawniony do ustalania i oceny motywów przyczyn oraz pobudek odmowy skła-
dania zeznań przez osobę, której uprawnienie to przysługuje.27 Ciąży jednakże
na nim obowiązek zbadania czy istnieje stosunek warunkujący w rzeczywistości
skorzystanie z tego prawa, w związku z czym świadek powinien w dostateczny
sposób uprawdopodobnić swój stosunek do oskarżonego, zwłaszcza w sytuacji
gdy mamy do czynienia ze stanem pozostawania we wspólnym pożyciu.28
Prawo do odmowy zeznań przysługuje w stosunku do oskarżonego (po-
dejrzanego). Może być więc realizowane w postępowaniu przygotowawczym,
gdy prowadzone jest ono w fazie in personam. Na uprawnienie opisane
w art. 182 k.p.k. można się jednak powołać również gdy śledztwo bądz
do-
chodzenie prowadzone jest jeszcze w fazie in rem. Jeżeli po przesłuchaniu
świadka w fazie in rem ujawnią się okoliczności, które pozwolą organowi
procesowemu na wydanie wobec osoby dla niego najbliższej postanowienia o
przedstawieniu zarzutów o czyn, o który toczy się postępowanie, świadek
może skorzystać z prawa, o którym mowa w art. 182 ż 1 k.p.k.
Obowiązek świadczenia powstaje po stronie świadka z chwilą prawidło-
wego doręczenia mu wezwania do stawiennictwa w tym charakterze przed
organem procesowym.
Prawo do odmowy składania zeznań przysługuje świadkowi jedynie
w odniesieniu do oskarżonego będącego dla niego osobą najbliższą. W sytu-
acji, gdy oskarżenie przeciwko kilku osobom wniesiono o różne przestępstwa,
prawo świadka do odmowy zeznań wynikające z art. 182 ż 1 k.p.k. dotyczy
tylko tych okoliczności, które odnoszą się do przestępstwa, bądz
przestępstw
o których popełnienie oskarżono osobę dla świadka najbliższą. Nie sposób
więc w takiej sytuacji zwolnić świadka od zeznań w całej sprawie, to jest także
co do okoliczności dotyczących przestępstw, które popełnione zostały przez
inne osoby.29 W odmiennej sytuacji, gdy przedmiotem rozpoznania jest za-
chowanie kilku oskarżonych, dokonane w ramach tego samego zdarzenia
wówczas udzielając zwolnienia świadkowi, korzystającemu z uprawienia okre-
ślonego w art. 182 ż 1 k.p.k., należy zwolnieniem objąć całość zdarzenia,
a nie tylko zachowanie osoby najbliższej.30
27
Wyrok SN z dnia 20 stycznia 1981 r., I KR 329/80, OSNKW 1981, nr 6, poz. 37.
28
Wyrok SN z dnia 31 marca 1988 r., I KR 50/88, WR 203/90, Informacja Praw-
nicza 1990, nr 1, poz. 6.
29
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 28 marca 1996 r., II AKz 14/96,
Prokuratura i Prawo, dodatek Orzecznictwo 1997, nr 1, poz. 21.
30
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 16 paz
dziernika 1997 r., II AKa
198/97, Prokuratura i Prawo, dodatek Orzecznictwo 1998, nr 7 8, poz. 20.
76
Prawo do odmowy składania zeznań przez osobę najbliższą
Prawo do odmowy zeznań przysługuje od momentu wszczęcia postępo-
wania w fazie in personam, aż do momentu zapadnięcia prawomocnego
orzeczenia, to jest niezaskarżalnego w drodze zwykłych środków odwoław-
czych (apelacja, zażalenie). Z tą chwilą bowiem osoba najbliższa dla oskar-
żonego staje się skazanym, uniewinnionym lub tym, w stosunku do którego
postępowanie umorzono. Może jednak pojawić się sytuacja, w której taki
świadek zobowiązany będzie do złożenia zeznań i składa zeznania co do tej
części sprawy i tych osób, które nie zostały jeszcze prawomocnie osądzone,
a jego zeznania mogą stanowić podstawę do wznowienia postępowania na
niekorzyść osoby najbliższej. W takiej sytuacji prawo do odmowy składania
zeznań nie przysługuje, co wynika z treści m. in. art. 71 ż 1 k.p.k., którego
wykładnia na użytek instytucji składania zeznań musi być rygorystyczna, co
nie zmienia faktu, że zeznania świadka złożone w takiej sytuacji mogą mieć
istotny wpływ na losy osoby dla niego najbliższej.31
Ratio legis przepisu art. 182 k.p.k. nakazuje organowi prowadzące-
mu postępowanie karne pouczyć, na podstawie art. 191 ż 2 k.p.k. świad-
ka o przysługującym mu prawie do odmowy zeznań w sytuacji, gdy osoba
przesłuchująca na podstawie dostępnych jej materiałów dowodowych zdoła
się zorientować, że osobie najbliższej dla świadka grozi odpowiedzialność
karna.32
Korzystając z prawa do odmowy zeznań świadek może odmówić zeznań
w całości. Przysługujące mu z mocy tegoż przepisu prawo przyznaje mu
możliwość nieskładania zeznań, a nie dokonywania wyboru ich zakresu. Nie
może więc taka osoba ograniczyć się do złożenia tylko zeznań korzystnych
dla oskarżonego. W sytuacji, gdy świadek zgodził się na składanie zeznań
może powołać się na treść art. 183 ż 1 k.p.k. i odmówić na jego podstawie
odpowiedzi na pytania, które mogłyby narazić osobę mu najbliższą na od-
powiedzialność karną.33
Jeżeli świadek powołując się na treść art. 182 ż 1 lub 2 k.p.k. odmówił
złożenia zeznań, nie ma przeszkód by na okoliczności, których dotyczyć mia-
ły jego zeznania przesłuchać w tym samym charakterze inne osoby, które
informacje te uzyskały od świadka korzystającego z prawa do odmowy zło-
żenia zeznań.
31
K. A
ojewski, op. cit., s. 95.
32
Wyrok SN z dnia 30 paz
dziernika 1961 r., VI K 610/61, OSNPG 1962, nr 1 6,
poz. 26.
33
R. Górecki, Świadek w postępowaniu przygotowawczym, Warszawa  Poznań 1987,
s. 26.
PROKURATOR 1(29)/2007 77
Marcin Jachimowicz
Ustawa procesowa nie nakłada na organ procesowy obowiązku żąda-
nia od świadka oświadczenia, że korzysta on z prawa, o którym we wspo-
mnianym przepisie mowa. Dlatego też w sytuacji, gdy świadek pouczony
przez przesłuchującego o tym prawie przystępuje do składania zeznań,
a nie zachodzą wątpliwości co do tego, czy należycie zrozumiał on treść
pouczenia, to zachowanie takie wskazuje, że nie zamierza on skorzystać
z przysługującego mu prawa.34
Skorzystanie przez osobę najbliższą dla oskarżonego z prawa do odmo-
wy składania zeznań nie wyłącza możliwości wezwania takiej osoby do wyda-
nia przedmiotów mogących stanowić dowód w sprawie (art. 217 ż 1
k.p.k.), ani też dopuszczalności przeprowadzenia  w celu znalezienia ta-
kich przedmiotów przeszukania w trybie, o którym mowa w art. 219 ż 1
k.p.k., choć, z mocy art. 287 ż 4 k.p.k. w zw. z ż 1 i 2 tego przepisu,
w stosunku do takich osób nie stosuje się kar porządkowych w razie bezpod-
stawnego uchylenia się od wydania tego rodzaju przedmiotów.35
Marcin Jachimowicz
Asesor Prokuratury Rejonowej w Świebodzinie
34
Wyrok SN z dnia 28 czerwca 1971 r., I KR 76/71, OSNPG 1971, nr 10, poz. 187.
35
Wyrok SN III KR 223/80, OSNPG 1980, nr 2, poz. 26.
78