L
L
L I
 L
L
L I
R ak ja
r z
L z d
a r
�R ń�ń A � ź
ń ń ń � RźP� ń
RA 2
 a l k 2 a ra a k r a ll k rak
a a l k 2 4 a ja a a r m l r k j rak
a a l k a a a r r j D m kra Pra
ka ź r D m ra a  ma R źD R źr a a j
a ra � r źr a a r r a - ra
� r ź � ar a
a r l k a k m a j ra j
D m kra Pra ka ź �
ź r a l ka j ra aj r k a a A r k
ra m jal a ka ra j D m kra Pra ka
ź �
r d
o o o o
r
Anna Dobranowska
o
rd r d
o
d
rz d dru u
ru
o
r a ll k
8 - 188 - -4
 p r
la a Am r - a
r ń ma k
o 1
a a
o o o 2
r r m k
o 24
a al k
o o o
a a raj k
o 4
a a ź r k
8
ńa a ak -
o 42
a lka
o 48
R r a
o o o 1
 r al k
o o
źl a l r - lk
o o 1
ka A am k- ar ka
o
a a r k
o o 1
k 
o o o 4
a m r a ral k
o o o o 8
A r j r a
o o o o
o o o o
a al a Al k
o o
o o 8
la a Am r - a
o o o o o o
1
o o o 114
o o o 14
 la a Am r - a
p
r j ra m j j ar am ka-
j m k r Pa r a am a m l l ka
la k r r a a a a j r m ar m k -
ra m a r l: a l ka a a -
r a a j ar k r m j j ak am r -
a a 1 r a l r j j P l k jak k r
m aj ra
ź a a j r a a r a l -
jal r a k r m : l
a r l r k l ra r l kar ra l
r k k l r l l a l k r j a ak j l -
r
l a r j a m r m j
k r a k r a m a a R -
m ńar ar a ra ar a a ka l m k -
r a m r a l k m a-
m ra l arl ra a ak r a r maj
a a al a am maj
1
k a m r ka j  l ka a a R m
la j a a m ar am m kra j k j
a a a a lk rm a ak a
a k l k r l a a k r j rak ak r a ar a j
r ma l a a j r m m
ak r ja m a ra l Dla ak l a r
j j a r l k j a m j m
k r m j
r a r j a a a
kr r m Dla rak j l a k a k
jal a a a  l ka m m kl m j -
a a r r r ak r k k a m
j ma k  l ka a a R m a aa a -
a r k a a a k kr a a a ka j r -
r k r a l rama r a a j ar m -
ar l a r j k ra a ak a lar a r ka
ra a
r ń ma k r m a kar l j r l k -
k j a ka a a a a lk ra a a l
l k al ak a j am k l r j a
a kr la la m k l a r l ma ka  l ka ra
r la j l k - k j kl a la k a a a j -
r j am r r m k j a
m 1 8 r k r m a jak a a k jak
a r a a a a a
1
P r  l ka a a ar a al ź rm a j
aj j l r k j a a a j a j
Pr am a j j ak rm a a aj al a a-
ka a r ź ara a al a a m ar r l k a a a-
a l j k l ma akr l m r r -
a rm k l a a
8
 al k ra m l a l k  l ka a -
a raj k k j j am r j
k a ka j jak a a ar m r a a -
ja a ź a a a ź rka am am r a m -
ka a ń ma a l k ar la a a a
r am ma j j ńa a ak - k a -
j a a kr am m a ma k r r a aj
r m ak ra l r j j r ka m a ra
a ra ka j k kr a r ram a a a a
a lka kr la m a a a a r -
j ka j ra A ma araj am -
a R a a a k l k ka a ra ma j
ar al A r r j ra
k r a ja k m l a k r
r a m a lam r -
k R r a r l k ja a la ma-
a a j k l l k m r j k r a a j ar -
Pr j ka j jak al  l ka ra ma a
r m a Dla r a al k l m a a a
a a j k ama r l l a j m -
ka k l a a a ka a a l k j
a r j am źl a l r - lk ka j
laj a r a ka l a l k j
r l m a a ka A am k- ar ka l -
m a am ra ak j r a aj k kr -
k r k k r j ak l
r k l r a a ar k P -
r a ak a a r k r a a -
a a m ka a r j j ar a a a
k  ka j a m ar m ral a r al
l kr laj j ar m m r ma aj -
m a k m a  l ka j k j a j -
k l k m a jak l a m r a ral k m m
j ar al a a R m a j m m
a r k j k j a m ral m k -
k jam a a R m a ar a k r la a mam
ak m l r l k j a k j am r r a -
r m a a am r j A r j r a r m a r -
r m r k m k a a a R m a a rak a a mar-
al P ka j jak am l j R m aj
l j al a j am  l ka -
kr la j j r rama k l a a m a m
r j j k l Dla a al Al k r a l-
k m k l a a k ka a a a a a-
l a am l m k k a j a m ral
a r ka a a j ra Dla k A r a-
m r a al r j j k a j a a la r -
k l a m m l r a a r m kr -
m a j ra a m m l a a ar a
al al r r ka  l ka a a-
R m a k l j k l a P lak m a ak k
a a jak j a l k Ra m k a l j-
maj m j k a r m aj a r k k Pam
a a a r r r ar a m r r
l k
ź k a k r ak r a l r a a r r -
r r ka j k a a l ka j -
l ak r a ll k r j rak -
r k r a r a a
a a la l k k r l jak
1
 j a k ar r -
a a a: � r a j A P l
ka a a a kr l a r a
r a ll k r k l a a k  l ka -
k r a aj a m
ra j al ra ma j a r a a j-
m al ra a r k l r l k ar ra-
ma r m r a ll k m r Pr -
ra a A r k a m ak a  r
l r P l r k a m a r a -
k 2 jak a r k r j r l ar j j k a a j
a m ra j al ma a  l -
ka m a am P lak r a j-
a a am j m a a l m r ra-
k ń r l ma k m
ar a Pr j al r P l k a a rak a -
r aj a al a m r m j -
k j k r la a j ma a kraj ra P l k k -
a k r al l a l ra
k l k a ma a a r m m ra j k j 1 4
1 8 r k
D a a j ra r l ak a l ź
a r a k r ja r a a r m
l r k j rak r r
ra kraj m jam m a r a m m -
l a a a  l ka rak a ma r a ak
r r ram a a a  l ka k l a r a P ra
2
2 2 1 r k rama j ka r a a a ra ja r P l
j a
11
ńr ja k R r a a l k a 2 r k a r -
r k am a r 2 r k al a
a k r ja a a m r j -
r a m j aj a m m a rak ma r a
ak r a j l ka j r j m
l k aj a r a r r r
ź k r a a ara  l ka a a l -
a ja m j a a r rama r ka k l
ra m j m a Pa m ź m- r -
ka4 m l a r a m j am ar j
mar r l a r l j a m j aj l
r r j l ak lk P lak A
a ra m l j m j a a
ź m la P lak A m j - m l l j a
a la a j l k la P lak l a m j  -
l ka a a R m l r ral m l k a
j m a m j k a a a a Dla al
m a m m m m m l m r
l ar a a a k al
la 88 r 1 -l a a a l-
l k a r r a j r 1 2 ra a
r a ź m a
R a P ńr ja k o o o o o
o o o o o ar a-
a 2 R a P ńr ja k o o o o ar a a 2
4
rma j r ka a a Al ja a ka ra k m a ar a-
� ka ja la j a a r a a l ź r k rama r -
ka-ń a r 1 18 maja 2 1 r k r ar l rk a-
r a k P 2 r k l a a a l k a a
am k m m a ak k m ra k m
ra r rma k l a a o
Pr m r a 2 4 r 2 4 -
12
k ra j r ka a a m k l m jak
l k j la a j l k
l k ń aj r P lak r k a j -
m k a 8 r l k a am r a a
j j r a a ź j m l l k k al
m l ka aj ra jak
ka a a r r a ra 1 la a k m k -
r a a ra r r a a 1 2 r
kla k r 24 r r m a-
j aj ar j r l 2 r m a r
a k r ra a r -
l a a ra m jaj
a a a a a rak m
rma j al r k r r a ka l r r -
a a m la m m a a r
r k j a a a jak al k -
a r a j ka ma a r -
l m j m ra a k l k m ń lk
a k r aj k a a ja a a a k a
r arak r j ak ar k r ra a
j j ra m Al a am r a r j r k -
r a j r r m j ar j k jak
ar a a a la a m a r
a l r j r rm : a a a ma am m
a a a m r ka r l a a a a-
k a am ma a a ra l ra j
m l a jal r r ń r l al-
k a a a  l ka m j-
j l ka j
ń o o o ak 2 r - 2
1
 jm j rak r l a l m A kr m -
a j A r A ral a k r ra j ka r a
r m j ra kr k a j m l a k a ma a-
mr ra k a a a a ra j a ral-
m l m r k r a j r r -
a rak P l k la r am j k
j a m ar am a am jak ka
r a m kra ja m kra ja a m r aj -
a lk ja m al mar al a m a a am -
r m m
ń rm a r Ar l a lla r A ll o
o o o ar a a
1 8
 r ń ma k
z
1
k a m a R l j ź j a ar m ka-
ra a a kraj k 8 r
k a j a m k r l a 1 r k
ra a R l j P l k j m ka ra a ra a
a a ra l kal mal m l a
ź a k a a m a a j mal
k a a a l k ral r
k r a ra a r l k m ar -
r l r j m a a l r m a ra r ma m j -
a r m a l k kr l m k l -
ram raj k m R l a r a a k k r al
ak rak a r a k r la a a r-
al kar a r k m rak a a a ar
ak ar jr l jak r k r jak
l kr a a r a a a a k
R l j r l ak a la
j kr ra m m m a am a al r m a
k ral r l r j ark
kraj ra ak ral a l m a lam
1
 al l l : a a ńa a
k 18 r k a a P k l -
r a j k l k a k r a j a j
2
laj a m a a a l k r l ra j
rm r a a j l r l j a ra j a ar P m
r al k l r k r r jal j j ń aj r
a k a a k l j k k j
l a a r la la r P l aka a a
ra k r r m j k a r l j
k - l k j ra j r j k r a
ak l ra ra ka j k l k m a a a ka
a l kra k - l k - k Dr a ar ra k
r l am r a r l r a a l r m a a
ńr r a aj m a a k l r l-
k j k j a l k k l r ra a a a a-
a l a r a k m r k Pal -
k a m a r k j k
l k m a r aj j r a k l k aj-
m a ka P lak r k -
k aj j a l ra r l k j
m ma A ama k a k l m
l k r jaj r l a l ra r k j la al -
ma A a a m a a k A al r m -
a ak a k
k l k - k r m l k a-
aj j jm r m aa Ar a Ara k a -
1
 a j R l j ź j a ar l -
r jm l k -l k
ńak a a ma a ja k l ka r
r ra l a l k m j ka-
m a a a a m r j k m r a ar k -
a a r m m ka am l m
l k l m al l r a a am r -
m j k r al am j a l a 1 18
r k a l k Pa a P k a r r a l aj k-
r k a k l a j ra a a r
R l j P a r l arla-
m l a a ral a a ra a -
l a a P l ak k k j jak ra r -
r r ar a k j rr a
ra k m j 1 r k mar ra a -
a k a a k r j ra l a -
a ra l 1 48 r k m k a r j ra m r
ala ak r a m r jm R -
l j
4
r m kaj P l r j a a-
a 1 r r a a j j ra am ra a-
m ka m l k k a a j ar -
k r a l r k ra k m r r
k a k l a k 1 r
a a a a a a la a a a a rl -
k a j j j k j ar R l ka
a a r al m m k a j m m a a a
ja a a r al a j k a r a rr r m
1
 k a a a a r m a k m j m l -
ra m k r ma l l ak j m -
r la a m rma r a a Ra P m -
m l a a r k Ra al r P lak l j ak a k r
a al kr aj k r k a a a a
am al m r r a ź r r a a a m
a al l
P 1 4 r k l l k r al l a a j l
r a a k P l l aral
j a a r a Pal am ra a -
a a k al a k r a a -
m k m a RR kr ka a
m r m r k m ma a a a-
l k j a a r a j al kl -
aj a m m a aj P l mala a r
ar aj 1 1 8 r k ala a r j a -
k m l a r r k l k r j ar D
P l a al k lka m m rama -
a l j a ra j l a ra-
j l k a k l ra l ka lk l ra ra r j
a ar la k am l k j l -
l ra a a j am j m
m a r a r P l k j l k jak
r j l a am -
k j m l a r r m l a a
m a r m k l r l k j j aj m
18
 k l k - k a a a a k a j a
aj ar j ra m ra m m l j r ra l m
lk a l l ak k a k a j am k l-
ral j
P a r m r ka a r k l k - -
k la a j lk m ral m k m a-
m r a a ak l k j k l r
ra j a j r a a a r a r l
ar aj a jak r a
j r a m a r ja k j l k ra j ara m
k ń r a a a : j A l j ra l
ar a : al m ja j r m ra a m a-
k r ak r m am � r
am r a ar k ra ka j
k kal a a ka a r a m
r m r a k a
� r P a r m r a a aj m a
a k a al j ra r
 a a
u u
du d ur p
ńra rma ja r j a P l k ma j m ar r a -
m P la r aj a kr am m a
r m l r k a k a m m j m
r � r m r la jam a am ar am a m
a m ar ram r m l a a r a a r -
m m r a am ar j r a m a m m-
l k r k r a ra a a źkr m l j
l a j j l k a la P lak ak la a
m j ra a kr m r k m 1 4 a 1 8 ź
r a a m kra a l k a
P la m r k m ra m m m am r
k r a al k j r ma a l l
k a r l r l
P k a j r r a j a j r r -
j j l a a r m l a a ra al a j
l j a j m kra a -
a l k lk a ma r l al a j ra ra-
j r j k j a P l k a ar r k r a
2
 a m k al a r j r k j jak
a j m a j r ar a a ar a-
l r l jak r j � r ra a ar a-
m l m rmam r j am -
a a am a ar a
m j ar r r al
ar ra j � r a a
a a r k m aj m ma a r -
m l a a lk aj j r -
al ar l m m l m a  l -
ka j j m ak ar k r kr laj k l r
� r maj r m a ra a a
 l ka j ra kr la jak aj ra j m -
m r � r k lm a j k r j r j-
k j l a j aj r : l ra j a l j-
a l ar ka P l k P lak
 l ka a j m r k a a l k j m
P lak k a ar k r r j ra j a-
rak r j k r m al
P lak maj ajm j a m l al -
l lk m ral j r aj a P lak l a a a a -
a j m l m r l m a m
l ar m a m m m a a a aj
a m P la m l r j a m m r a m
m la r l ka m r a k aj a -
k a a ma a k r m l a l
a k a a a ń m j r a l k -
ar jak P lak r l a ka l ka j a m
m ral ar k l r r j k j a a a r-
ra r l m m al a  l ka r l
21
P lak jakak l k a j la m k l a ar k m
a a a a j r j am j -
al ak a a a ra l ar m
k r l ra j jak m k r a r l j l -
r r a  l ka k r al R a -
j r m l a j r la j l k - k k r
 l ka ala ra a -
r al al aj m r m a j
r la j m ar am r am a k a k
l k - k maj l a
 l ka r r ka a ra ak a
r r a j l aj j j r r
a l k j a m a r j a j l m ral
P r a a  l ka k a a r -
j am r j j am l r ma a
l k a k m j P l j j k a -
a j l a r j a m am P lak
jal - a j al j a a ń l ra ja l -
ral m k l r al a ar k r a ra D -
j P l k r a a ak a m a la a
al jak m m a m k l r -
j l ka m l m Pam k k l ra l m -
a j a m r ram a a a jal-
r k m a r mar al a a m
l k m ar a a a am k am
 l ka r k a jal j a j l 1 8
r k m a j r a m m ń ra j
l ral ra k a j ar l ra j m m r r
m am k m al m m j a r k m
k a k l r l k j l k m -
22
 kl a j k l r k j P r a a
 l ka r m r l P l l k j k l -
r ra ka a a ra jak r a a a a l-
k m l m j r m l a l
r k P ar  l ka a r a r -
m l ra ja k a a m m a
� r m a l ak P l P -
ka a  l ka k j m ara a r r
P m j a a  l ka k a a l -
ral a ka a m r a -
l ra ja l a ra j k a a a r ja-
j a j l j l ral j ar j l ra j j
� r a j P l k k ra l a ra m -
m
 r r m k
p z r
r k 1 ar a a k m r k r ar -
k a l r a r rak k Pr m -
a ńra a k l A r j a m ma jak
a r m m j k l a k r a  l a Pr
k a m a a r a m r m m -
m a r a m k la m
r m a ak Pr m
m a a a maj a m l m a a
a r k r mam j a m Pr -
m k j m k lk m la m a m
m a j a -
m r ja Pr k a am a m j r m a r -
m k r ala m j l k kar k ja aj -
k j m rm j aj a m k kar a
lka m m m j k l a ar j j a a ar r -
a aj r j
l m am ar l ra k am r m la
ra a m a m k r m r a m j
r m a ajm j a a k l a-
k D k j k r m a a a r
24
 rama l k ka k j a -
r r m r j m mar m r m a m -
ra a l a a am - l r
k j ral akr a l-
a ar a a ra al ra
ra k a a a r a ka k r am m j k
m a ra jak ak k r r a a a m -
kra a j jak m l ral a j k a j a -
r ka r k r al a j ar
a a r ar jal j r r -
ń k j m l m a m l kl a la a m a -
la k kra aj r k
a am a m r m a a l kr r a a
am a l ra j a a a r a -
a j a jak a rak j jak m -
a a l r a k rm a
jr a k kr l al ka ja k a:
k a k a a m k m k l
a k l a k k kr -
j r ajm j la j j kr l ka l a-
jak la m am A j ak r a a j j ka ja r-
m a a a r r a a k a
m a m m a m k l a a a r -
a k r j a al a a ra k -
kr l a j ź m ral r -
a j j jak r a l j ka r
R m a k r r a am ala a j j a r-
r m a - l r a ar j -
a j r a a j kam a a m k j j j -
jal a m a j m k r rak a jak jak mal
2
m a r ar jal m rm a m j
a a a a aka a ka j l j
j l a a a j ka r k m a m a
m m m r ra a r m a k l a k a a m
r r ja a r ja r a a l k m l a
a a a r k m l m a m l r la
lk l m a m a al r ja ak m
jr a a k r ala r r ma r r j -
a k j a r l r
a j a j m l j a a
a m a m a m j k l a ak
al m a j lma ra a a -
m r a a a l k ja r a m kar a l -
r k m a m a a a a k r
ra a m a j al m k l a j m -
k m k a r a aj a r a r a a m aj ar-
j a a m k j a a m m ma a P l k a-
a m a j am k ra j m am a a Al
r a mar a 1 8 r k a a am j k l j
jak m ar ka a a l r a a a -
a j lk r a k m
 l ka m rak a jak r aj a m a-
k j r a a j a a r a a j -
k ar al k ar -ra k
a a r j k l a a a  l ka
a m l j a a m l
a m m r kaj r j k lk j R l j
ra k j ma aj m j k l m
a r ja k a m k m
a a  l ka k al ka a a r
2
k k j ja ka r rma ra j a j
� r j j k l r -r l j m r a m al r ajm j
r l k j a m jak r ja a a
aj j ak a a  l ka j
l j rm m k a k ra m a a a a
m l a  l ka jak r m l -
r al a a a ar aja a m m
l ra j r l j
D k a a a l a l a k ra a a
r a m k m l ra - ar r k a-
a j r j k al ar a a a ka -
l a  l ka a j l a a a r m j j
r a m ka ak k m l a j l r -
k r j k j m k j a j ra j a r m r -
r D ra m ar -ra j m l k a
r a l m al ar r j k r k m l r -
a a a ń ala a a ak jak a -
m k m m r j k al ar m ka al al-
k a al m j l
a a kl l k j r j l k k ra a j
j r a R al a ja al ar a ma a a l m -
a j a ra aj l m : r j m k - a k j
r j k m -r j k j k a r l ar a
a a m jak a j r j r
k P r m m jak r r -
m r r r l a jak aj l k a r l j
m l a l k m a ra a P r aj ar j
r aj r k a a a a l l jak m jm -
a a a a al r ram a a ar a r jak
a al ńak r a a a k r k a j l -
2
k jr a a ka a a m
m j aj jak ka j a al-
m m ral P r r r k a
a l l a r r al l l -
k aj k l k ra a a l m
a r a l k j l r kr l a a j
r j k j ra j k ra ar a a l k
r k k r r jm j  l ka ral m k-
m r a a a k jak a r j k a -
l r a a a a a
ka  l ka a a m m -
a a m a al ara m a a a r a a a j
k j a ama m a a ra j l a j
� r a ama m lk a l k r k al a am a
k r k l ra a a ak k a a a Dla
am k j a a j a am ra j
j k r j ra am k r j a la ka � r -
a ra j rak a a jak l r Al a a
r a al ar r a k m a a l -
l am
ra j al jak ala a a r r ar -
a a r m am
j j a ra a k ra am a a k -
ra a ra ak al lk P l al a a j
l a � r j ra a r m r
jak r a j a a l k al ar m
k m l k a a P lak ka j j j r jak al -
ra j a m k a r l j l - l -
ma a r m k l r a r j ka-
j r r kr r al a j jak
28
 a m m a a m m r Para k ak -
l k j r k a j j l a a m l a -
m k a a al r am kam r a -
a j m m ara m  l ka P l m
ka a jak al l a l k r a a a r -
j a a m ka ar a D m kra ja l
a a m a jak r a k a a j am j j
k l l a m k m r r
a ar r a jak a a r ra a-
r ra j a a m a m ar
al l j k a m r j a a P l am
a a m ara k al k a
am a a k l k m m
l k ja a k l k j k l r a aj
r ra k l r k ra l Am r
a k a P l
l k j k l r ń m ar j r ra l k k l r
a j lk l k k ara m r -
a am k j a a r a l -
a r al a j k ak a ra ar j a r a m
l a a r a a a ra l j r : P l ar
k a r a ka a l r l r -
k m a j kr a j m r P la a r l
ar ka j l am a k m r m
a r a a a m r a ka a l
m m r m a r m l k m kra k m l k m
l r j k m j r m a jr m -
l a a : r a a a r a a a a
m a m a a m r m
 a al k
z z d p z u
a a a m a a a ńak ra k a am a a j j
ma ka j l k r a r a a r a r m r l m a
jr a a rk a a a a m a k r -
a k a a ma a k r k Dla
ra l j a l k j jr a a j j k -
aj r m l am r kr aj r
ra k k r Dla a r -
j k l m r a ka a l k r k k  l -
ka
m a m ak a am k j j ra -
k a a k a k ra r kra a r a -
r jm r ak a a kal a a l jak
ka r a a a j m l m -
ka j  l ka m k k a j j
am ar m k r jal
m l a l j a a ma kal
ar k m k j a r m j am -
j k l r r r l j l ra ja ar k m r j -
m l ra j jak rak ka j m kra ja a m -
j a m m r k a a j m ara m k a
 ra a al ar m m a m m kra-
Al a m kra ja a a m a l ra j -
k a m kra j P l a al j m l ra -
j l m R ja a R m m
m kra a a j aj a
r k l k k l m kra ra Ara-
a m P lak ń rk D m kra ja m aj -
j ar k m k m ar aj m l ra j a m a -
m lk j ak ma a a j
r a l l a  l ka a r -
k m m k a r
l ra j a r a m a a -
a l j m aj m a Dr a l ra j a al j
j a a r a a r a a r
 l ka l j k l j a � r jaka m a a
m j la a 4 l a a a a ra l -
a r a m a a al r l k j a
l k a r m a mam k l k j ak ra
j j m m ar am r am m j -
kam a a a a arm a k j m a -
 l ka l m a a m m
r a ra r a j -
a  l ka m a j m l m r j ka j
a j r l ar m k k r j -
l k r a a k l k j l j
r a
P aj a m r k a m k r ra
j r a a m a m j kr al j a kr la r -
ja k j kr ma a j r a aka r l k ja a a
ar m a a k j r r a j D a-
1
l - r ja k Aka m ń l a l k j1 ar a-
1 r k r ra ra a l a arl a k l ra
arl a k r j j r la j m m am a r -
ja am r a a j m j r P l k k-
lm a : P l ka j a m kraj m a k r ja m -
2
ja a l m a j m j a
r r la P a ar a k m r m r : P
ra r a r a P lak jak a ar
ar ra jak r ja k k al ka
m l a a  l ka a m m m la
a r r a a lama r j
m r a k l ra j r a k m -
rak l j rak  l ka ńra k -
ka la kar m r r al aj r
l m ar a ma j a m k r m kr a
a rak a k l P lak jak ar r j j a j
ka rak l m ar j r j j j r a
a a l ar P l r P lak a l a
r j j ak r m a l k a a a
 l ka ź m l a a a  l ka la a P la-
k ma l a a ń r a r a :
a l a P l a j k a mar-
r l a a r j j ar a ra l -
a a k l k r r a ma
r a a a a r P lak m
1
ź r ar a a a a k
2
Ra l arl k r j k lm m j a a a-
l kr P l a a j l k - k j a a
ak j m a r l k - k r ram ka j l k l r j o o
o
ń r o o o ar a a 2 1 4
2
 ka l k - k  l -
ka m j k r r a P -
laka ra a P la r k r a aj l -
a r jm a m a ra a am
m l m P la l m m a ak lk
a j l a ar k r ak l r r a-
k r a a a m l a r -
m l r j r ak m m m r ja l m a a a-
a a k j l a m l m jm
j ak a m jm r j a l k - k
k a m r a ra r k l a  l ka -
Dla m a k k
 a a raj k
z z dz ,
z z
Istnieją powody uniwersalne, powody europejsko-chrzeS
cijańskie i powo-
dy specyficznie polskie. Czy te uniwersalne dotyczą wszystkich? Trudno
byłoby dowieS
ć, że w Indiach czy w Japonii mają się uczyć o Zagładzie
Żydów gdzieS
w Europie. Tyle było masakr i ludobójstw na przestrzeni
historii w każdym zakątku globu. Powinni uczyć się więc o tych, które ich
bezpoS
rednio dotyczą. A jednak i w Japonii interesują się Szoa! Przyjeżdża-
ją do OS
więcimia. Czują tam obecnoS
ć zła. Auschwitz stał się symbolem,
który jest czytelny na całym S
wiecie. Trochę zapewne dlatego, że kultura
zachodnia jest obecna wszędzie. A w tej kulturze poS
więcono problemowi
Zagłady wiele intelektualnej i emocjonalnej energii. Dlaczego? Czym różni
się to ludobójstwo od innych?
Jedną drogą odpowiedzi jest wskazanie S
rodków użytych przez hitle-
rowskie Niemcy. Otóż zorganizowano prawdziwe fabryki S
mierci. Użyto
najlepszych organizatorów i nowoczesnej wiedzy, by najskuteczniej działa-
ła taS
mowa produkcja. Produktem była S
mierć. Zagłada Żydów stała się
więc memento: oto do czego może prowadzić rozwój techniki bez postępu
moralnego. (Należy dodać, że jeszcze dobitniej obrazuje problem bezdroży
postępu naukowego inny przykład  bomba atomowa). Druga odpowiedx

na pytanie o wyjątkowoS
ć Zagłady wskazuje na zasięg zamierzenia. Niem-
4
cy chcieli usunąć z powierzchni ziemi wszystkich Żydów. W kolejnych kra-
jach wdrażali system, który pozwoliłby ująć każdego Żyda  również star-
ców i niemowlęta. Nie chodziło więc o cele wojenne. Jest wiadome, że
czasem zabijanie Żydów przeszkadzało w realizacji celów wojennych, bo
na przykład wymagało użycia S
rodków transportu, które mogłyby się przy-
dać żołnierzom. To staje się zrozumiałe, gdy zważymy na trzecią odpo-
wiedx
na pytanie o wyjątkowoS
ć. Otóż celem było oczyszczenie S
wiata.
Mordowanie Żydów nie było przyjemne. Było natomiast rozumiane jako
niezbędny krok w celu realizacji wielkiej wizji ideologicznej: panowania
lepszej rasy i usunięcia spoS
ród ludzkoS
ci uosobienia zła, czyli  według
Hitlera  Żydów. Te okolicznoS
ci są warte studiowania, bo mówią coS
waż-
nego o naszej cywilizacji. Wskazują też czwartą odpowiedx
: chodziło nie
o kogokolwiek, ale właS
nie o Żydów.
W Europie i w Ameryce Północnej, a także w innych krajach, których
kultura ma europejskie korzenie, Zagłada musi być widziana jako kulmina-
cja wielowiekowego antysemityzmu. Nie musiała się wydarzyć, ale gleba
przygotowana przez chrzeS
cijaństwo umożliwiła rozwój morderczego an-
tysemityzmu. Ta gleba to chrzeS
cijańska wizja Żydów jako  narodu bogo-
bójców i jako ludzi zatwardziałych w odrzucaniu prawdy nauczanej przez
KoS
ciół, a zatem zasługujących na poniżenie i szykany. Prowadziło to wręcz
do diabolizacji Żydów. A czyż nie jest słuszne pozbycie się diabła? Gdy na
Zachodzie zdano sobie sprawę, że w centrum chrzeS
cijańskiej Europy  zwy-
czajny antysemityzm mógł się przekształcić w akcję systematycznego
mordowania każdego Żyda, wywołało to szok. Szczególnie, gdy stało się
jasne, że niemało osób czynnie bądx
biernie wspierało Zagładę, a ci, którzy
byli przeciw, tylko wyjątkowo traktowali to jako sprawę priorytetową. Ten
szok doprowadził do głębokiego przewartoS
ciowania stosunku KoS
ciołów
do Żydów i do żydowskiej religii. To z kolei stało się podstawą historycznie
nowego zjawiska: dialogu chrzeS
cijańsko-żydowskiego prowadzonego z po-
zycji partnerskich. Ten dialog postępuje naprzód, choć wielu chrzeS
cijan
i Żydów wciąż nie wierzy w sens partnerstwa z drugą stroną, która opacz-
nie pojmuje prawdę.
Zagłada wpłynęła też zasadniczo na postawy Żydów. Wywołała deter-
minację w dążeniu do uzyskania żydowskiej suwerennoS
ci w Ziemi Izraela.
A to, co się tam dzieje, ma znaczenie dla S
wiata. Jerozolima jest ważna dla
chrzeS
cijan, a także dla wyznawców islamu. Jej obecnych losów nie da się
zrozumieć bez wiedzy o Zagładzie, która pozostawiła głębokie, niezagojo-
ne rany. A mówiąc ogólniej, Żydzi odgrywają szczególną rolę w historii
chrzeS
cijaństwa. Judaizm jest korzeniem. Stosunek do Żydów jest więc czę-
S
cią składową postawy wobec własnych korzeni. Żydzi europejscy zostali
w większoS
ci wymordowani. Gdyby losy wojny potoczyły się inaczej, nie
byłoby już Żydów  dzieci zamordowałyby matkę. Dlatego tragedia ży-
dowska jest szczególnym wyzwaniem dla Zachodu.
Polska należy do Europy i do S
wiata chrzeS
cijańskiego, więc wszyst-
kie powyższe argumenty powinny zostać przyjęte. Tymczasem nie było
w Polsce szoku porównywalnego z tym, co stało się na Zachodzie. To dlate-
go w Polsce trudniej niż na Zachodzie umiera jedno z najbardziej S
miercio-
noS
nych oszczerstw w historii  oskarżenie Żydów o  mord rytualny . Ma-
lowidło obrazujące to oskarżenie w katedrze sandomierskiej ciągle nie może
się doczekać tabliczki informującej, że nie odpowiada prawdzie. Po wojnie
Polacy opłakiwali swoje krzywdy i straty. Polskie poczucie, że Polacy są
ofiarami par excellence, więc nikt nie mógł ucierpieć bardziej, kazało mó-
wić o Zagładzie Żydów jako o fragmencie, a raczej fragmenciku strat pol-
skich. W OS
więcimiu latami nic nie wspominano o tym, że znaczna więk-
szoS
ć ofiar to byli Żydzi. Już tylko w celu odkłamania tego obrazu warto
uczyć polską młodzież o Zagładzie.
Jest też wiele dodatkowych, specyficznie polskich okolicznoS
ci. Zginę-
ło 90 procent polskich Żydów. Zmieniło to ludzki i społeczny krajobraz Pol-
ski. Co więcej, to w Polsce działały fabryki S
mierci. Czy można nie uczyć się
o tym, co wydarzyło się tuż obok tak niedawno? To częS
ć historii Polski. Nie
da się z Zagładą porównać żadnej tragedii, która pozostaje w zasięgu zbioro-
wej pamięci. Ginęły całe rodziny i nie pozostawał nikt, nie tylko, żeby pocho-
wać, ale nawet, żeby wspomnieć. Cała ówczesna Polska była S
wiadkiem tych
wydarzeń. Ta rola S
wiadka tragedii nie pozostaje bez skutków psychologicz-
nych. Ich poważniejsze zbadanie jeszcze nie nastąpiło. Podejmują ten pro-
blem niektóre utwory literackie i filmowe, jednak bez znajomoS
ci realiów nie
można ich zrozumieć. Nie ucząc o Zagładzie, uniemożliwimy zrozumienie
niektórych wierszy Miłosza, Szymborskiej, Baczyńskiego czy Ficowskiego.
Polacy byli nie tylko S
wiadkami Zagłady. Niektórzy ją współtworzyli.
Choć głównymi i ostatecznymi winowajcami byli Niemcy, nie zawsze udział
Polaków był wynikiem przymusu okupanta lub działań zdegenerowanych
osób z marginesu. Wymordowanie Żydów w Jedwabnem w lipcu 1941 roku
dopiero w roku 2000 stało się przedmiotem publicznej dyskusji. Przez dzie-
sięciolecia był to temat tabu. Nie mówiono publicznie, choć każdy w mia-
steczku o tym wiedział. Jedwabne nie było jedyne. Wciąż nie wiadomo,
jaki ma zakres to tabu. Wiadomo natomiast, iż jest o czym nauczać.
Polacy są słusznie dumni z liczby polskich  sprawiedliwych , uhono-
rowanych w Izraelu za pomaganie Żydom w czasie wojny. Ja też uważam,
że to ich należy uważać za najlepszych reprezentantów Polski. Jednak moż-
na docenić czyny  sprawiedliwych tylko wtedy, gdy będzie się uczyć o
kontekS
cie ich działalnoS
ci, pokazywać, dlaczego wymagała bohaterstwa.
Przezwyciężyć trzeba było nie tylko strach przed bezwzględnoS
cią niemiec-
kiego okupanta, ale też często przed niechęcią polskich sąsiadów. Na sku-
tek wymordowania Żydów, Polacy przejmowali domy i zasoby swoich są-
siadów. Wpływ tego na Polskę ówczesną  a także dzisiejszą, w której
odbywa się debata o reprywatyzacji  jest rozpoznany w niewielkim stop-
niu. Uczenie o tym wszystkim jest wprowadzaniem w trudną, ale potrzebną
prawdę o życiu. A wreszcie  w Polsce, tak jak w Izraelu i wszędzie, po-
trzebne jest kształcenie, które pokazuje, jak nauczanie pogardy może pro-
wadzić do zabijania. Szoa dostarcza lekcji poglądowej.
 a a ź r k
u ż
DziS
nie można pisać ani mówić o HolokauS
cie w Polsce nie uwzględnia-
jąc tego, co się wydarzyło 10 lipca 1941 roku w Jedwabnem. Pozostawia-
jąc szczegółowe ustalenia historykom chciałbym przywołać wypowiedx

rabina Jacoba Bakera z Jedwabnego, który na pytanie, czy oczekuje prze-
prosin od Polaków powiedział:
Oczekuję szczerej skruchy, to najlepsze przeprosiny. I najlepszy sposób,
żeby wyciągnąć pojednawczą dłoń do Żydów. Wielu z nich, zwłaszcza
w Izraelu, pamięta Polskę, dobrze ją wspomina. Może pana to zdziwi, ale
Żydzi są wdzięczni Polsce, że przez tysiąc lat była ich domem, dała im
schronienie, tu najpiękniej rozkwitła nasza kultura. Co to za piękny kraj,
Polska! Jaka piękna przyroda. Pamiętam Jedwabne, jakie to piękne miejsce.
Pamiętam Jedwabne. Mógłbym powiedzieć: do diabła z Polakami, niech
przepadną. Jednak proszę mi wierzyć, ja tak nie czuję. Żydzi tak nie czują.
Nie myS
limy o zemS
cie, tylko Bóg ma prawo się mS
cić. ChcielibyS
my tyl-
ko, żeby mordercy, jeS
li jeszcze jacyS
żyją, zostali ukarani. Oni tak, bo za-
służyli na karę. Ale zwykli Polacy, zwykli mieszkańcy Jedwabnego? Oni
byli porządni, byliS
my dobrymi sąsiadami, przyjaciółmi.
I dodawał w tej samej rozmowie, przeprowadzonej przez Krzysztofa
Darewicza z Nowego Jorku dla  Rzeczpospolitej :
Wierzę, że choć nie ma już Żydów w Polsce, to o tej naszej przyjax
ni nie
wolno zapominać. Trzeba ją, wykazując dobrą wolę po obu stronach, utrzy-
8
mywać i umacniać. Jestem przekonany, że nawet ze S
wiadomoS
cią tego, co
się stało w Jedwabnem, jest to możliwe.
Rabin Baker urodził się w 1914 roku. Jest więc starym i mądrym
człowiekiem. Takich ludzi spotkałem wielu, starszych nawet, ale więcej
młodszych  chrzeS
cijan i Żydów. Jestem przekonany, że przyjax
ń nie
tylko jest możliwa pomiędzy chrzeS
cijanami i Żydami, ale że ona już jest
faktem, jej nie trzeba postulować czy do niej wzywać, ją trzeba opisywać
i o niej jak najwięcej mówić. I właS
nie w owym mówieniu o takich przy-
jax
niach upatruję jedyną możliwoS
ć sensownego (tzn. pozwalającego na
odkrycie sensu głęboko ukrytego w tragedii Holokaustu) mówienia o tym,
co wydarzyło się ludzkoS
ci w czasie II wojny S
wiatowej. Bo Holokaust to
nie jest tylko tragedia narodu żydowskiego, to jest dramat nas wszystkich
i wszyscy jesteS
my za niego odpowiedzialni.
Chcę opowiedzieć o mojej próbie (która zaledwie się rozpoczęła)
zrozumienia Holokaustu. Jest ona naznaczona miejscem mojego urodze-
nia w Tomaszowie Lubelskim i wzrastania w Narolu. Oba miasteczka są-
siadują z Bełżcem  jednym z miejsc, gdzie były niemieckie obozy zagła-
dy Żydów, a w którym w niespełna rok (od lutego do listopada 1942 roku)
zostało bestialsko zamordowanych 600 000 Żydów europejskich i 1 500
polskich chrzeS
cijan, którzy próbowali pomagać przeżyć swoim żydow-
skim sąsiadom1. Wielokrotnie obóz w Bełżcu odwiedzałem, najpierw jako
dziecko (niezupełnie zdając sobie sprawę z tego, co widziałem) i póx
niej
już jako ksiądz. Patrzyłem na to miejsce oczyma moich goS
ci. Każda wi-
zyta pogłębiała S
wiadomoS
ć, że o ofiarach powinniS
my pamiętać właS
nie
1
Wzmianka o S
mierci 1500 Polaków niosących pomoc Żydom znajdowała się na
tablicy upamiętniającej S
mierć 600 000 Żydów, jednak z braku pisemnych dowodów
zrezygnowano z niej. Moim zdaniem nie ma powodu do wymazywania S
ladów o ich
istnieniu. Nie należy też tracić nadziei, że nowe badania potwierdzą zasadnoS
ć pierwotnego
zapisu. Wymienieni w tekS
cie Żydzi (Abraham Cykiert i Henryk Luft) utwierdzili mnie
w takim przekonaniu.
my, chrzeS
cijanie i Żydzi. Ciągle jeszcze mam przed oczyma głębokie
wzruszenie mojego przyjaciela z dalekiego Melbourne, Abrahama Cy-
kierta, który tego samego wieczoru po powrocie do Krakowa napisał
poruszający tekst2. Abraham przeżył getto łódzkie i piekło OS
więcimia.
Być może dlatego tak wyrax
nie usłyszał głosy ofiar Bełżca, ale dzięki
jego wrażliwoS
ci te głosy możemy usłyszeć i my.
Inaczej o Bełżcu mówi pan Henryk Luft z Izraela, który należy do
tych nielicznych szczęS
liwców, którym udało się stamtąd zbiec. Swoją
historię opowiada bez żalu. To, co zachował, to uczucie wdzięcznoS
ci:
Ze Lwowa przyjechaliS
my nad ranem, udało mi się wyS
liznąć z wagonu,
razem ze mną dwóch innych wyrostków. Oni pobiegli w jedną stronę i zo-
stali zastrzeleni na miejscu, mnie się udało. Zapukałem do okna. Otworzyła
mi starsza kobieta, dała chleba i ciepłego mleka. Pokazała, jak dojS
ć do
Rawy Ruskiej  tam mieliS
my krewnego aptekarza. Po drodze spotkałem
chłopa z furmanką, na pytanie, czy daleko do Rawy, powiedział  wsiadaj.
Obudziłem się przy tych samych torach kolejowych w Bełżcu. Kazał mi po
prostu zejS
ć z wozu i pojechał. Cudem nadeszła kobieta z dwiema bańkami
mleka, złapałem za jedną i idę. Na pytanie ukraińskich policjantów odpo-
wiedziała  to nasz. To mnie uratowało. Długo by opowiadać. Ale po co do
tego wracać.
Pan Henryk wrócił do Bełżca, szukał domu, który ocalił mu życie,
ale tam wszystko się zmieniło. Takich historii jest więcej. Trzeba je zapa-
miętać i opisać.
Do Bełżca wracam chętnie. Chodzę po tym zapomnianym cmenta-
rzysku europejskich Żydów, myS
lę o tych 1 500 chrzeS
cijan, którzy wraz
z 600 000 Żydów zostali zamordowani. MyS
lę o Abrahamie Cykiercie,
o Henryku Lufcie, o tych, którzy pomagali, a o których nikt nie pamięta.
Jak włączyć pamięć o Bełżcu, o Żydach tomaszowskich i narolskich w pa-
2
A. Cykiert, Milczenie Bełżca,  Więx
 2001, nr 4, s. 59-62.
4
mięć zbiorową mojej małej ojczyzny? MyS
lę i nic nie mogę wymyS
lić.
Być może takie właS
nie inicjatywy, jak wydanie tej książeczki, stanowią
jakąS
odpowiedx
? Być może. Chciałbym w to wierzyć i dlatego napisa-
łem tych kilka zdań o długim cieniu Bełżca.
ńa a ak -
du u p d
o o
o o o
o o
o
Da
am k r a a j -
a a P j a a ka a m l l m ka a-
m m aj a am r m ma k r a
l k j r r k Al j al ka r a r -
a j a a l m a m m r ka-
a a r m m m r k r a A a-
a r a a a m r a m l
 l ka lk a a ra r al ka -
a jak am m a m k j j ra r
a ra am m k
u r ż
P a la l ra ja k a a j al m a m
am al m lk P l al ak l
m j a a a m a k j r l k j j m a
42
 m m r k a j m a a kr am k
r m k a ra rma j j a r r m -
r al a a a a a ra a ra
ra j j r a l r ra j m
aj ar j ak a r m a a ka a l k
r a m r a am am
k r jak j kr l j am r al : ar j l -
j r l j j m P lak m ka l k m m m m k
r a m a m aj j j j l k a
ńak ra a a j al m a m aj r -
am m ń k a a r k a m l m
a m ja m jak aj k a r a ra a a
a a a am a a ja ja ja j r m
l k r r a r m ń m l j aj m r -
ka a m m l m a  l ka am
r r : al m a ja ar r k ar a l k j
ra al r m l a a a-
ja m ar r a a a
p rp
a am a m r m k r a ra
 l ka ma a a r k m l j r -
m a j a j a r k a jak l -
ra j ra a k ra m r a al kl m a
P a jak ka r ka lk m j
ra l m al ak ka k m j rak k -
ź la ka r k l a a am m a j a ram
r am a j � r a j kr Ra-
m m lka m ar a r a l r j
a a a m ra a k P lak
4
l r ar r l a k l r k r A k
rama r a r ak P k j r a a j
m a a r j k a la r
la ma a
l m j m a j j a a a a m r a-
m a aj j j m m j ra l j
r k ra a a k a a aj r a am k aj -
ra jak am r j r a a a a a a a
ma r a m r Pr am lk a ra k r al
ra a a a am a m r m l l -
k P m am j r am a l ma
am m j j r k r ź m a am -
m r a r a ra r
m r ar k kr ma r m kr m -
a a am m a
j a am r ra am m am
lk aram a am kr a ra
kr m j j la j ź a m j r -
k m a a a m r a j j-
ńak ra k r mar m
a m r la a a l a r jak m ja-
r :
ra ka m ra a jak ra ra a
Al ra r l
ń m am m r kam am r
a ja l ra a
ra
k r ra a ja l r
ja ka j l l k a
l r r a ka l r r a
j a
44
P a a ka ź m a am jak  l -
ka r aka ram a P m j
D k l r r m k ra m -
k r r j j r-
a a aj m ra a a aj m a
u z z u
P aram ra l k a a
rm a r ram r ka a a  l ka
l a a ra ar r l a a
r a lk a j
k k r a ja ra -
lk ja m r r j ńak r j
a r ram a a a a a ra a j a :
1 d pr dz Da a a a ra a-
m a ma a a aj ra a-
j D r a r a k l k r l jak aj-
l j r a a r la a l a
k am k a lm l m r a -
1
m  l ka m ak ka a raj a aram
z p rp ma ak l a -
k r a ka ra a l j a j l m l m
a j l k ma a r a a kal l al ź ara
ra a am k r a r a r -
a k r a
p ra a ar a a l -
aj a a a a m a m r j k j ka a jak -
1
a ar m l r a: r r r a al  r
a
4
 m ka j m r a ak jak r -
a r l mr a a a k a am
r a a a kr j m r
ra am j a r j r ar a-
j am r r ar am
a r a ńak a ka j am a a
l Pr j ar a k r jak a r a -
a r ma m ar ka ź m
j ra j r a r m r j j a k -
l k a a am k k r r jm j
a r a a a a
r d z ru r d pr ka a ja-
k r ra kaj r a a
r a a j a a
r d , r p uprz dz al
jak m r r ar k a
k l k jak j r raja
6 r ż m a ak ar jak: ar l -
k a a l l ra ja la r r -
ka ra a am al m ra k l a
l a r m
al a k j
z p rz z r r d du
ńak jak a am l Dalaj am
a j P l :
r l k j jak j lk k m r
k r k r r l r m r -
k l r ra j P j l a k r a a-
m a m l am l r la a r
l P m a k a aj m r r ra-
4
 j r ar a a a l k l a a Dr
a
l ar l k j j a a l ja a
o o l k l m k r a jak l al-
k al a a j r r m r r a k r -
a j l k m ka o o o o -
k a k r j a a l l k
m k k m r j m m j m a ra -
rma ja m ar j l k r ar aj
r a a jak j j a ral j m j
k a a ra a a jak a ra a ra
a ar m l r la j ra a ara m l m ar m a m -
ar r m m k l m r ka a
a r m
 a lka
pr u zr zu
Pr k lk ma la a a a aj a j a ka k m
r k a a a � r j k a ma r j l
ra a r a a:
1 Dla A
2 Dla ma
Dla araj
rak a a r m a ak -
r m ka a r k l k
A ak m r m ra k r ar a k -
a am a R a a a k r � r a -
al
1
Pr j la r r � r D al r a
ma a k l r a k l r l ar k
k k l k kraja j a a a l m m
a a a a r j k m -
a ka l ak am a ra j kla-
j j a r ar ka
1
ak m l/ r al
48
r r r al ar a la ak -
l j j aj a r ńr a
j a m m a a ra m r a a
al m r a a ka a ra
ma j k a ma l arak r l a
l ar a kla a a j al l
a k l P ra r a a a ar
ar am m a a ra j al m
r m A r a a m r -m
arak r rak j a a jak mal a k a-
r m k ra l k aka r l a o a -
ar a a Ra j al m l
a al a a lk l k m l -
k k r a a r a l j a a
k la a a m ra m Al r a m
a m a a k ja a j j
jaka aj m a jaka a a k ra am m ka k ra ma a jak j
j a lk a a a
P j  l r m j a am a r m r -
a m m  l ra al r j j m arak-
r ńr ak k a r m jak a -
m m m r jak kl r l
a al a a m ka am r aj j
m a k
a kr k a a r a lam -
a am kark m a a ak k r ka a ak r -
ka a r ka al ak a
R al a a al aj r a-
kl j j aj j rak j a
4
 j r k l k Dal j r a r ka a lk
jak j ar al jak m j -
ar r m k j al a l la k -
a a m k j l lk a m l
m ak a a j r -
k r r a a r m a j ra m -
a a j l al a aj a a k
r m m am j l a Al a-
k r m al k r kaj r a a-
a ź m ajl m a lam r k ź
ra aj j r aj ra a rama a a-
l j r m j r k m ar-
m ar ram r al a j l k a a a
j ra a a j k
Al r ajm l a a a rama am
m a r k l ar l r ar a -
r m ar k r j l a ra-
a a jak k r m l k ka a r l k
R r a
rz z u
z u z u r u z
o o o o o o
r m m kam ar a k ra r r j a -
a j m aj k k k k a -
m ka m j m a a m l j l m kl -
a r ar a ra k a ak a a al l a m
k k al k j a m ar l a a
k Pal al r a al jak
P lakam l m m P l k l ra r m a a a
a a a a a k l r l k ń a r a -
k  l ka a la a j j al r a a j -
ma r r a j k rm a j m l k -
m m ar aj m m a a
r l am
l la ar a jak l k j k a r -
ka m r ka r rma j jak l jak l
l k k ra a m P la -
l ra m 8 la al l Pr k a m jak r j
l r a a r l k j r D a a
1
 r ka j r am aj a j a r m
la a a m r m ar l k k r -
ar r k ra a a r l k a r j
m ka m j a la k m ka m j
m a a k r la m 1 42 r k l a m la la k l
a a l a r m r k m ra a -
kr ma r a ńr l k m j a la a r a ar k
m k j k ra 1 4 r k r a a
ar a k m D jak a l m r
k l r l k k r l k m ral al
a : Pam aj a m j a a m -
k l m l a m r k l ar a -
k m la la r k m r a A - rk a
j a m m r j j
a a ma m k r m l r l
l la m ń r A r r a a m a-
a A j r a ar ar l -
a  l ka ar ar m a r ra aj j k
j ar k k r m l aj j r ar ar
a al j m l a r a � r r a a
R a a r r a l m j a -
alaj am a m r r la k
m m l j m  l ka m k a a m
r a a m r a m l aral
r m ar A m l r a a ar ar -
r k r m r r a A r
 l ka la r ka j r P l k
l m a m a k lka la l m am r l
a r al k l r a aj k l r l k ńr r
ma r P l k m a m j a a j -
2
 l m ra m l k j r r ma
ra m ar a a a ra r a -
 r a P l k j a a a l -
r k l ar am k j m l k m
ń a r a a la m a j
r a a ak rama r r a r  l ka
 l ka la k a a m a l k r
l P lak al R a a r r -
a a a ak a al P la a a -
k a l a ak a a -
� r a a a r r l m
l kr j l ra r r m j ak
l ka j a j al a m j ak
jak a la r a a a k a a am j r j
la l l j k
 l ka j j k m ar m r
j a m m r m l j k
ra l am l j a m l r r a ak l j a
ak jak: r m l j a j r l j 1 18-
1 48 a a a źrm a 1 1 r k k rm a ja l l k j la-
a j a j r al k k r m l j
k j a R a
P l m r m kal arak r l ak l -
j a k r r ar a l k a r r j a m
l r j k  l ka
j k  l ka k l j ar m r ma-
aj a l m k l m k r r Ra r
r k r la m ar r a
j ara ma m m ar m r -
m P r j  l ka r a m aj a r -
 aj l j k r m a j r r k k  l ka -
a a m k l j m r am ak rr r
k ma m r l a r ak -
ka a a R l k ja k ra ar a a m ar
la a r ka a a m m r a
j r A a a r r m r
j r a a
 l ka a m am al ar
a m l l l a k r j a m -
r a a a ak r a a
ak m l a k r aj r l m m a a
a a ak- ka r j r k k j j
a a a a 1 42 r k :
a a r a r ra l k a j
m l R m l r l k a r -
r m l a ń m l a j l r a m -
a ak k l k j k j k m m l l -
m r aj l k m m r r a
r ala1
m r k a a a a ak al
Pra a k r r ka a a am arka m ra a a j l
m a j r ń ra r ka-
a m m
r aj ar j m m la k r  -
l ka j j l m m lk r al -
r j r P l k P r m m a a-
a l k j k l a m a k k m a
1
ak- ka Pr a k ra j r ź r a P l-
k : A r ra o ar a a 2 1
21
4
 a m l aj k j l a a r m a
j kra a m r a a m k a a l
 l ka j la m ar m r ja -
a a m lam a a r a
jak : l ra ja a j al m k a al a-
r m aj m ajl m a m j lk ar-
m a j ak ra  l ka al a m
a al a m a m k r m l m r k a
k a ka ar l ra j ra l a r
a j r ka m a m
r l a a k r l a a l k -
a m a a  l ka j a a m
a m ar j r a a r m m
a k r a m j kr ar j -
a a r
 r al k
z
Dla a a A la Pr ar a a
m a l k a k m a a k l a m r
am m r a a j r
ź a a l k kr l k a a kl ka r -
l m l j l k j jm r l m k ra-
j ar k j ńar r ra a a ra j
ź ka l m r r a ar a a-
ma maj m ź r j j a j al r a a-
r l k
Dla a a k ra a m l -
k a l P l k a j � r m -
m r a ź m r ńr l -
r m j a k r m
r a a j ra j al k r a al aj : a a la -
ń j aj a j ńr a P r
la m a m j Dla j jak -
l k j j r ma a a m r
r a al m m a r a al j P l
a l m l a j l k a l
ń ma j m a a j l a al a ka r l -
 ra r r ma m a a r a l r -
ma kr la j l k j k l r j ma r al j
m  l r ra j j l -
r r r
a j ak a a a la
al jak m l ńak m l m j k ama
r a j j k r k a a a a r m j l k
a j k m m a a l ala ak
r k r r a l
r l k j k l a l k ja r m a
ź m l r m r al k -
r j k ar al a j l r aj j Al-
a k A r ak a k j a a m ak
a a am l r m j k m
m a m r a jak A r a ra r
a m am j k l m a ka j a -
k l k mal ra a j l j rma j a
k r j a l ka m ar a k m r m lka -
m 1 4 r k a a r k -
a m Ra m r al a a a a-
j kla ka r a a a m m
m a m r ńak ak j k l j j r k 1 4
rama k r j ar a ar r j l -
r r lal k 2 r a r a r l
j a j a ra aj a-
a m r m k l k m krak k m ka
1
r a j j j j r
1
ń kar ka- ak r o a a r a 2 1 1 -14
22-2 rama k j a m
 a ka k l a ak a ka r a k m
a a mark k r a a ź m m ja a ak -
la r m a r k a m r a r al a k -
r PP al m ja a ak la -
r r k P l k m a a l ra j j
lam j k la ra j al j l a a j
la j k j j l m l r r a -
a r a a a m r ak j a a -
m : k a r m a r r a m a m -
a a j l k j k r PR kraj
mar P m a k a a l a-
l am r a a m m r r ka j j
r a a PR al l r k m ar
r k r r ar k r al a r a j a m k j kam a
1 8 r k k r jak k A r j ak
j ra l r ma m am m r k -
r al a r r � ka j ar j r
r m l k al a
r lk m ar ak l l j -
a r m l l r ka a m m j-
kar a l k j r m m a l k j l ra j
D r a a ja ra j r ka
l ar k j jm j l k - k ma -
aj ma a m
P a a r k a r r k a a a :
Pr ajm j r k P l l r a ra a -
aj j a r r m m r r al r
a a a k a r j ra
m r r kr m r ram l m j
a m l k k r m m k ka r a -
8
k al r ka m a r k m k r a
P l a a m rak a kar a a a
a r ja k r m rak k m a r -
k a a a o o o o
2
o o o 1 18 r ra k a-
a a k A r a m : ma k a kr m a
al aj k a a-
m a m kr j a m
kam m m a r ar a m P l r
r m a jm a r al l-
ar m a a m k aj j k k
o o a r a k a j a P k l k
k j r m ra r r m
k a a ra ma k j a al l j ra a j r
k kr m j m ź k r r a P l-
4
jak j a k r al a ra r r
D ajm k a m r k a a
k m a a a a k
l am j j ra m r r al r k a k -
ra ar a m a ra r lk m
m l r j a m
P r k r j alaj r a
ra ra a k l k - k m
r ja alm r r ra
k A am ar r k ra m m R rm r k r k
2
k o o o o
o o o o o o o
rak 1 18
P k l k o o o o
o 1 8
4
a o o a a r a 2 1
21 24-2
a o o ar a a 2 12
181 m a j ar a ra am a l k m
aj r r a ra a l m
a a m ral jak m ma a l -
k
a r a a m k ara a m ar a
a l a m ak l j lk
la al rak ń aj r
a a a k k m l a -
k a a Pr r ar k a a al ńa ark a-
a aj jak a a ak ja l k a m -
m ra l am m j k
ńr a a r j am k aa a a
kar Pra a a ka m k l a a a a ak-
ka j jaka ź m aj r k a-
a m R r a P ra ńr ja k Al j m a-
ma a j m ka a a a ral j
aj ma r a l r l ra r a j
P l r m P lak k r ar -
a r am a l ar mal k ka m -
r k aml r r l-
j P l a l al a ar j
aj a m a r k a m jak ka r -
ar
1 4
� r r R l a 1 8 11
źl a l r - lk
Lud r p
d d
o o
o o
o o o
�l a k m a k
ak a 1 r k A m k m aj a k r r -
a a j ak a r a a -
m a am l a am al D kaj
a a k am am a ma r ka-
j ra ja r a r j j j a ra j ra
kr l a j j a a r ka j am a r
l k ra r ala a k r A m
r l k a l k l -
k am k j ar r a r k m
m a a m a ka m a r a a a r a
a r al a l k m a ra j j l j k l-
r r a k l r a a m am m
r a a la j r a a k ra ra a a
j k r l r r j jak l am
a a r a a ra j l k j k
1
 a r : ak jak m r a
k m ar r a j ak a j ka
l a ar akr r jak a-
k j a la a r a a a a: al
ka ra j r ka a a ra jak a a l -
a jak j j a a
l a a r a ra j l k j
ma m a ka a a j m r l r l jak
j r a ń m m a r
ar a ra r a k l arak r a j m
ak a r a ź a r ra a ak al -
m j k a a r a r -
a lk r al a lak r aj k k r a la
l P la ra j j a a kam
r k m r a l rka r -
a r k m la r P l k aj Pr -
l a k lk lk r k a a l rak
r ka a r a aj m a
l rak m aj k a j l r l a l -
ja ka m ra m a l a j  r kr l
k aj r ka a a k al ra m l
m r a a aj r a r  r a a -
a k a ma m r R m
am m r a r ma a j ka l j m a a
a a a ra m k m a D k
a a r a j rm a
r a ara ka a a a a a l r j-
m j a r l k Pr a r j r l a r
r a arak r a j m m ra j
a r m r ma arak r ma m a r
2
 k m ma r aj ź r a k m l
a a a kr a j m l j r a amar j kr -
m m r r ma k jar r r j a
m j ar a ra k m a r
r a a r m a r k a arak -
r m m l rak r l a r -
r r j k r m j r a ak jak
r a a r r la l r r -
j m ma a ja aj r a r ar
r a k j r j a k m a m a ma kar -
ka ral al r a m m
Al lk r r j kam a a
D r k ra a 4 la a r r a a a r -
l k a lk kraj l a ra j l a r a
a a kar ź r a j krak ka a a ka ma a
k j ra j rm la a k aj jak
r m l a a ja al j rm a a k r a-
k a j j j r r j a aj a j r ar
k r r a aj j k a j a m k kar ka r
a m a a r a a r l
r ar ak a m l a r a ka r a P l
r la a j ar a r m kr r a-
r m l m ma ka m a a a a kr r 1 r k
A a ral k l j r r a r a aj
r a j m a rak a a k k m r-
j j rk a j a k a a -
j a r a a a kr m j
a a r ar l al aj j a -
m ar aj a a lar a r a l ajr j-
a arak r m a r am ra j
 r a r ja aj j a k r m -
l ka m a a r k ak a r a lar
r m l kl m r r a j r r j r a
k jak ra j r ma-
a j r kam a lk a m
a a j m kr a r l r -
kr lal r a a k kr a m a aral
a a r r r r ar
m r k a l j r jak
a r k a r a a a jak r a
r ka j am ra ja l a l j l al
m m r a a a ka r ńra j
a kr m j m la m j
l ar ma m j rm ra r kr -
ra j a ka r a a ń a
a j m a a k r j
m am m j r l aj k m ra m
m a kr l m m l m r k
ńak m a m j ar k a am ra -
ja r ka j am ra a l k ń r r k r k j a
k j ma m m a k m m m a a-
Al a j a aj m k kr l a l k ja
a k j lk rama k m k j k l r al
ka r a a k r j r ka a ra am a-
m l m am l ka m ra a k r aj
kr ra a m ak m la m r l m j a
kr a a a k a
l k a kr a a ma a a-
a a a a m j al a j k j ma m a-
k j a P la r j ka j a
4
 k a a k j a a
m a m a la ma ra a m m ma r al
jm j m a r r a aj a lk
k lka kr a a : ka r aj r
j m a ra aj j kaj r
źkr a a j r ka a ra j r la-
a r la r ka a a al al
 ka A am k- ar ka
r r r
Par la m a r aj a m ar m ma r k -
r l m m r a a a  l ka l ra r lm
am r ka k m r r a am r k r l
a l m k r kr k a k maj a l r -
a a l l ka j m ma ka a a l ar-
r k a l k k r k r k l la -
k r k r a j
k r a a r ram a a a j ka l k j-
m a r a a ńa a r k a k k j
ak o a rall o A r ja
r k Pr l m ar r r al k l jr -
aj kr k ra j m r ka ma
r ka a a kr jm a m r
j r a a ar a k m l a
ź m a r m k l k ak a a am m
l r a j k l a j aj k r -
j la a m k ma k a a
m k m m r j m a ma k -
k r k k l al j r a a a a a ra -
r
P r am kr k a a j j : a
m la la � l k a k lk a r
r a a j j A a ra k Da rak ak Da R -
�ma l R l l m a ar k a a a m ra a-
a a a ar a k m D a k a a
l ar A - rk a a k
ra ar r k 1 8 r a a am l m -
ka P l r 1 r k m a l m ka
źka a lk j a a a a a -
a k a m a rak aka
R a R l l ma k r k ra k a
P j ka a r rm a ra a -
a k jak r k r a a r ra la l
aj a k r a lk j a a a ra -
a al a r j r ja a
j raj k kr l a a a a a ak ar a ma
lm la a a ma a ńak j a a al j a a a -
m la la a m a k -
a a a a � l D a ja a
A ra k m j a r a a rka ra a ra
j a j m a k l a a a j l a-
j m a j a- r ka k ra ra a ja
k m a ar k a l m j a m a
j k m j j k ra r a a l a k -
r j al m D a lk j -
ak ra a a m a a
j j a ra a 1 4 r -
a a m a a j l j k l -
a a a a a a j m a 1 41 a
l l a j ar A - rk -
 a jm a k
m m l k l j r j r a -
l r ar ar a a a a a a ra-
a Pra l l a m a ra j -
j mar a 1 8 r k P a l l
k j r j aj j a
a k r k a a r aj
P l j ar ma m 1 a r j
m k a m a
Pra m ar m a al m ak m
ra ma r k a ma  l ka rak aj r a
r a a ka al r m a r a ra l a-
a a a a r k a r a k m al m m
l a m jak l j l k
l m
j r a j r rak r l 2 1
r k r m k al ka j a k l r a k r k r -
aj r k a r a a ma r a k
a aj r kl a ar a r m a a a-
a a aj j a j ja am r a
ak j ak ra ma k r l ma k k ar a r -
a r j am  l ka m aj ma
rm  l ka a a r la a m j k j -
ra r rk j l a a lm a ak aj a k
j aj ka m al aj ar m a k m l a
a a ak ar k r
a r ja r k m a aj a k l kr
a am aj ar j l r a a l k r k
l l a l a a l aj j m -
j r a a a a a a l ka-
8
j a aj a k m k r ram ak aj -
a a a a a a r a ajm j
2 m j m r a r aj
a m a k r a m r k r ra l k -
m k k r r j aj l l j r a
k r k a ka j a jak j
k a k a a a a a a a ma ka a
a r a a r a r P l � r
ń a a arak r la a a r -
k r m j a P l k ja al
k k a a m m j a r ra-
ma a a a m a j m k r j P r ka a a -
a k l r r k a ar k l r l k j jak
a j r a a ak r j P l r
r j k l k m r ja a j r j ka
j raj k m P l ka kraj r k lk la P l
Am r ra kraja al la l j r a j
a r k j m a r r k k k la
ka a a ra ar k
m a am a r ja m am r ka k m r r -
a r l k k a ma  l ka m k m -
a a A ra k a maj k l
a a ra j a am r ka a j  l ka :
A m A a ra k Pr ma j k l k m am k Da-
a R a Da a rak aka k r l j ar-
j r r a r a aj l a a a
a m a ra j ar m a k l l-
k am k j m j a P l k A
ra k a l a a a m
 a ma r P l k m r a a k a a
ra l r j aj kr l m a a m l m -
aj P l k jak m ar a kraj r k r ja a
k l ra ka r a a r
ra al a m a m a ar a
r a m k l a k a a l
r al jak la l k al m ral r j
r
a a r k
rz p r d
l am ar a a a a am jak m a l a r
j a ra r am l la j j ak
al jak r k mam r a a r a jak ar a a ka
aram ra j m a a a Par m -
P k k j al ak
l ar a ak a aj am a Pra -
k r j m j m j k r
ak jak m j k k r a k r
a k am kal ar a r 1 4 r k aj
l k k r l a a ńra j r l -
ar a ak k j a r ja r l k j -
l arak r m a a r
a ar ra a a m a r r a
kl k ar l k k D m l r l aj am
r l a m ma kl k ja -
aj ar a ak jak j j l aj j j
a a aj ar j r r a j l R a j k m -
a l k A jak m a ka
ń k r m l a j
ral a al ka l aka a m a al
1
 m ar r aj j kr l
r a a
ź l aj j a r m m m a m a Al r -
m ar a ak kr R l j aj m j
m kaj m al r l aj
ar a a a ka lk m a k m -
r ka k a k a a a aj k k la a -
ak ra j aj kam
ar r j l ak m r m a m
kam r ar m r k m m ń
j j k a k a j k ak l k a ka -
m k raj k l k a a r j -
l r k m m m r m k m -
j j ar a j k
a a
ńr r ak m j a a ra l
j r k m r kl k r m ka m aj a
ar a r j j aj a j l m aj Al r -
l m k ja k al al k r mal la
ń am a m a a lar a r aaka
a a ra o o ź k a P lak
a r la ka ar a a am m a al
jak l a
Pr 1 r k m ra j r m ka ar a a-
l k ra m a m
r m m l r a a k r j k
r am k aj ź a a
r m la a a a : P r m k a ka l
ra m r a a a r r a m j k l r
r l ź r j ra l m aj
2
 a a a r ra r al a l -
ra a j aj m m a r k m 1 4
a maj m 1 4 r k lka m ka ar a -
mar a k k r r r j a l k
ma m ra a m kr m am r a-
k m ra ńr l k a r a m ka m a a l -
r j k a a r a a ra j k m ajam k l-
r j j jak k a m a
jak l a m r r a ar a ak
ńra l ar a k m a amk m m
r m  l ka la a r a k a a r l r -
k m m a j ak a m k a a a a
rak am j a m l k m m a ar a k
j a m ar a ak k r m -
kaj ra a r mal j la j r k j źka j r -
ra aj a m a r j j r j m -
ka m a a k r al la m m kal ra al
r l ra P lakam l r k l r
j a a a am r 1 r k m
ar a m ka a aj r m am
r a m am k ama a k ka k r l
r a am a a ma a r a m -
a a m r k r m m ka
ar a m a jak ja j ka a
r a a m k ama r a -
r
 k 
dz
kam ńar k r m r j a a 44 r -
m ka a l D a l a
m m m a al r l -
l a j arak r a a a a k m -
ar P j m j k a ma k j -
a m k m l m m j ama a k l m a
a j r l r j a j
1
a j raj k a : k r j
kr k m r a ra ar a jak m a a a a
ź j a j m k lka la D la m -
kr am la m a a a ak r -
ra aj ar j l r m ar r jak jak j j
k a a a a j kraj m r k a m r -
a ra m j l a k r ra l ra ja
l aj a a al a am a r l
1
a r a a ma a al ka r m
a j 24 2
4
r l m a l l a a l -
k a l l r -
m m k k j j a j ak ra-
j P l a j ra ka r l mam
m j a j m k k j ra -
m m r m k k lk k l k-
al ak m rm m ral j -
k a a j k ń j k r
jak m a r a o o ra
k l r m k r j k m a m l am l m -
m ar m m maj k m r -
m ń j k maj l r r r k r am
a a k m la j ak m m
r raj rm : k m ka j k ra j a raj k -
k j j � r m ar a k m
al lk j r r kla a j k r -
al l k l r r l j aj a ra
ar k r D r r k  l ka a
a r k k r l k -
r a a a ar m a j r a a rra j al
r a k m r a r j r m r
D a a  l ka a a a l -
r r ak a r j
a a a a j m r a m ar m ral m la -
ra j r k ra m l m l -
k j ja a r a k a a j am a m
a k ra r a a ka al r a la a j a-
l m ra m k r m m m r a -
j a m k rak ka j k l j a a
lk r l ar k l r al ak j
 ka a a a ar l k l r a
r a k a a a a k l ra j
ńra l maj j a
ra l r aj j m m m jak
a r m j l ar j ak m l a m ar-
k r j aj P k m j rak r ak j a
a a P m ja a a a ra l -
a a k r k a lk -
r al r r ka aj rmal m  l -
ka j r m m ka m m j ka m
a m ar r a l a  l ka
r a al r a a a k a j j a
a rak k m
a r k a r l ma k  l ka m a ka a m
a a r al r ja aj ar a j -
k jak a a r m ral m
r m m ra ra a al a a k -
r mal ar ka j ra m j a
r r a l m ar j r kra aj -
j ra j al ra m r k m a kr a a
a m a j ar a a a k m a
ja j ra a a
ra l ra r a ja a r -
l a j k al aj k m ar k A - r-
k a k r am a m l P lak k -
r am r a k a - ra r
ak r m j a k m jm a m a a ar-
m a kr r a l l j a
ka j ar a j jaka a j j r al a
m ka a m r a ar m j m m r aj
 a m r r m m ar ka j
m 2
am ja rr r l j a j a D a
m k jm r l m a a
la a r j r m a a  l ka m
a r a m l m m ka j j r
m r l a ma l m ak a a a
ar ar m k r m a k r a al a-
r r l j a k r
A j r m l m m m ra
r am a la r k a ar a
r a a ar l kr r a -
r j j P l r a m m ra
aj m arak r k a j l r k j a m a l k
k rm a ja a m l a P la ra-
al m am a a a am ak a ak
kraj � r m a m j a P l m a
m
a j r a a j a aj ja a ak
P l a r a j am ak l j a
l lk k r r ma ma m r -
k am m k źka j m ak P l-
ja l l a la Da a r a
a k ar m k r ak a ra j la m ar a
D k k m m m l
ka mam k  l ka
2
a - ra r o :
o o Ak a k l k m k r rak 1 11 r a
1 rak 1 1
 a m r a ral k
z r u z
z dz
1
Dla ar al a a R m a j
a j ar aj j j m ak
R m m jak ra r j R m a j a -
a a a lam r ra a ma a l
j a a jak r r j lar a j k -
a m ka R m ma r m ar m ral : a-
la r ar r la a ra ar a m -
ja m l a j m j � r k l r a
l r a a R m ka r a r al -
r k r r ra l j -
al a kr m a j j
ak r k a l k ak ra -
ar a r k kr a a ak r
r k j a m ral m k k jam a a R m a
ar a k r la a a a a R m a -
1
am rm R m j l m a m r m
jak r k m a r m ar r a a j r m k kr l a k
l al r a a r a am r
kraja m k j a ak m k k kr l a R ma
8
 r a la r j l j P ala m a-
a a r a k r m r r -
j r l k j a m a mam am r j k m am
am r ra r l ra j r l -
k l r ar a r k jm a a
r a jak r a ra ra j
aj a a a a R m ja m
r ajm j r r r l m P r a
a a R mam a j a j Dr a -
a a j a m la R m r l k l r
am j a a r j la am j -
a a r am m a l a a a ńr a r a
a a a a la a R m
a r ajm j r ak k l r am ar aj ja-
k r j a r k a am ra j j k l -
r R m ra m m ź a a r r a
a a jak a a a a m R m
a j a j jak r l r r a j r r -
aj k r a aj a m m ar m
kr r jm j r R m l a
r am aram  l ka r la a a k r
al ra j ak m r aj k -
r ka k m al k r a a
d rz
l r r r l m l ar -
a rm m a k r la a R m kr
r r aj m j a k r
a a m a m r ak rma r k a-
r l j ak a aj
 a rm : 1 ka ja k r a ja j j
r r k k r l r m a R m r
a 2 r a a a a R mam m r aj -
k a k r l r r j a k k j -
a R m a a a a r j al a
l k r a j a a a a k ra j a-
a R m a a a l k ra j ar j a
l j l j a j a
a a a2
A al a r l m r ak m m a
r r m a m a k r -
la a : jak a l k -
a jak r m j m a ma a -
m j r aj aj ja ka r a a k j
j a jak r a a r A al a r la a
R m ra l k r r la a a ra l a -
l a r r ak m l a
ka a r l a k ra a j ńr j R r a
a a a j l a ak r kl ma aj -
m ral r l a m r a l
R la r m a a k r la a aj
r l m r jm a a j l R m : a al -
a j l k l k m r m -
jam k a aj m a a ara a a l
r a k a k j l k R m r a
r m a lk ra R m l r k-
j a a l r k a a
2
r o o ź r - rk 2
14
8
 l j kl ra j a al a am r a a-
j j r ma rm ź l l R m a k ra j
m j a a a j r a l l aj j -
r a m j a r m ra k ra a a a-
m j r k a m ra k ja -
k a r j k l j a a a r a
R k k j a a a jal j k k r a a-
m a k rm a ja kr l ka r l ń a r a
a k l ar k r j k a al j a a m -
kl r m j l l m l m ak l a rak -
a a a jak l a a k lk
l R m am k j � r r j
m j j ak a al a r m l am a a m
r r ma 2 a ra r aj-
j j l ra r l a a
m l a ar a a a ka a a aj r k a ak
k jak k ra a j
p
Dr a r a r l m ra r am a j r k -
r a a a r la j m r jak m ar
a r jak m a a am a r l m r a-
m l a R m j j a a a m ra-
j a k l ra r m ka r a k r k r m a j
a j ra a R m m a r a jak ja -
k l r a ak m am r a
r jm a a j k l r ar a r a a m j-
r l k l ra ak a a ra j j
k l r r m k j r am r a a j k l -
r l m m am r : a a a ra a a r -
81
 r m a ra j a a a a R m m
j r r am r m r ra kal -
l a r m k a a a aj j j r j r
 r a a kl ra m r kr l r -
r m k r R m r j ma m l r a k
l a r mar al a j r k a l kl -
m R m m l am a j j r
jak a j ar : am a a a-
a a a l ka j r a m r r k a m
r a r k l r a k r a-
a a j a m k k jak
r r k ja a m a a m j m a a r a r al a a
r m k a a k r m R m aral -
a a r r a l a l m l
R m l m r R j ak m r a
j a j rm arra j ar r k r a
a m r a m m ra j j k l r arra ja
aka al a a -R m k r R m ra j -
ra al m r m r al r k r l a
a m r r a l a A j j l rm
r m l R m r kr ra j a a
r a rama m a r k l r a -
j am ar j r la a -
a r a a m j al r j k r m a
al k l r ra a m k r r jak a
a am m a r r a ka a a l
r m ja
r o o o o o
Pr l j l 2 /2 8 -114
82
 a am ra a a m rama -
a am a r r am k l r j k j
m r ma a a k r m j j a a l a-
a r r a r jaj ar ka a -
ja a j r a ra j j k l r r m k j ar -
aj la am a a a jakk l k a
l a m a j k r a a a ma -
ral a a j al a a r k a a am
am r j j j jal r ajm j k
R m
al m m R m l a r
r m k r m j a a k m ka ja k l -
ra a a a a a a a m r ka ra j a-
aj r a r k l m a-
aj m rmal k a a k k r
r rak a r a a a r r m a
jak r a arra ja ar k r a a m k
R m
rz r
a ja a a a l a m a la Pr k a -
a k m r l l m r a a-
r a r a m la j ra r a r la rmal j ka j
ra ra j a r m ka k l ra ar a a ar a ra -
j a r r a a R m m a a a ra
ar j a a r a r a a a r k r j R -
m ra j m l k ak a r m k m m
a a a a rm a r a Pr r a ra j-
j k l r r m k j r j m rak al r a a j
k ra j R m am r k r j
8
 ra l k al a a r a a j r m k a l r
r l m m ra a a rm k l r k r m R m -
m l k a m j r a-
k rm k l r a a ja R m jak ar a r
a aj a r j ak r aj
am
�l m am j r R m r a j r r m k l -
jak ar a a j am : l k r
k l r l a r a r rak j ar am
r j k m j r k r R m a k al
jak r a ra j r r l a r la a jak
R m a al k r k lm a j ara m m
m ar m kr j a j r kr ka j l
a r a l j am r a a j R m
Pr a aj ak j r r m a a kr l
a r m k j ra j k l r k am r j -
m a jak l r j k maj -
al ra a r ar � r ra ra a a
a arak r r a j rm am am r a -
a ja l a r raj a r r ma rm D a
r la a a j a j j j r r l
l j a m ar r m-
k j r j r ka a a R m jak l aj j -
r m aj a j ar j r r j k j a
jak l mar al a j a r
P r r a arra ja l R m a j a -
m k a k j r ma r a jak R m -
l r a m m a ja -
j r a a r a r l : l rak a
a a r ajm j j ak la l a am -
84
 j l a arra ja a a a ala r a l m r
r r m k aj l k j l
l r k l k a ra l l R m
m m k k j la ra j r rm
l j ra
P r r ja a r r m k a a k ja ar j
r R m r m r a ara ma a-
m r j k r m m al j r r
am al r m ja r -
k a a k a a R m m r k r k r l
al rm k r j la r l R m m l -
a r a rak j ka k r m m l j
ra
r r aj k r am ra -
j m ar m ar r a j j r : m
a r a r la a a R m jak k a j
a k r la a r j a r m ral -
a ńaka l m a ja a r m k j r m m m
a r ka j : ala a j r -
a R m ra k r a r m a a a -
a ra m ra aj a k j ra j Dla l
r ma kraja r j k k r ar r a
a j a j a a k m -
ar a m a am l a r a
R m r l r a k m
l j a ak j j r aj ra
r m a a : m j m ar r la aj
r ram m l m ar j R m r a-
al R ma R k r R m ra m
k l r a r j k a j -
8
 l j r r l m jak m kaj a j a jal-
rak a rama r k r r j k R l j a
R m a ar k a a ara a r a a j k
j m l j l j ka r m k R ma a -
r a jal a la R m jak r r al j l -
a j l a ar j m j � r a r l
k r a l ka a j a j a a a
4
a a r m r m l j a
m m ma l l r a
j l m k a aj a a j
R m a a a a j m jak j a a -
l a R m
R m l k al A r j r a la r r -
jaj r ram R r m k l l ma a-
a r r m a a A ra m j r -
ram r ja l m j a ar l k r
R m l a a r ra l k l r
j ka a D a P rrajm r m k
l ka a j a j ra a r l k a -
a a ar r r m k j a r R m
r a k mam a r a m a a a -
kl j r l ar r j
z
k k a ar a k r a
a j a a a a a R mam a
j a j a ra m a ja a j r m-
4
A r j r a la r ń R ma ń - r r :
A P l Pa r Pr : Pr j � R la 1 22
18
8
 k l ka a arak r ma j l r a ak-
j ka r ma P rrajm a aj
ra a r k r r m k l k al la -
r la a a r R m a j Pr l m j -
r laj kl k m l k a r l m a r -
a - j: jak a a a ka R m a
j P m m lk ra a j a am j r
rma j a ma a ar r
l j ak ra k j aj la l a a-
r kr l a j a R mam
l ar r m k jak -r m k R -
m l a r am aram  l ka j l r
a a k a r ll ń r a r l l a l m-
m rma a aj r a a a R ma j a-
k la j a k j a a l r ra
R m r r a a lk kal r a a
j l r kra j Dla k l a a r
a �l l a r  l ka a
a m j m j k m j m -
m r aj a r la a a R m l kr
m a a l k rm a j a j r ra Dla r j
r a a lk k r R m l ka a a a a -
ra m a a ama a a a a a a-
al la a j k m ak j r l a a R m ńr j
R l k a a jak r a k m a mar k -
rm a j
al r r j a a a
r m ak r l m j ak m l am l
j ra a a a a ka ma a R m m ra a
 l ka k a j l k j ra j r la -
8
 a R m ra mar al a j j am j k ra r a-
a mal a k j a a a j ak l
jal k m a r a a j r m k a a j m j k -
r a j a k ja j a k r j R m l aram
l ka k r r la ja  l ka k aj ra-
ar a a k j ra a la a r-
m P rrajm m l k r a a a r m k m a -
a a a l
r j ka R m ma lk
a rak la r k r a a j am -
r m k j jak r k j l l a a a ra a
am  l ka jak ar a k r lk
ak r r ar aj r m
r r a a r a k a al a r
ak m m j ak r a a a r ma ra j-
k a a am a a k r j j a a  l ka -
l l a a r m j j r l am -
: jak ar a r m a r jak a a a r a
j r ar A ź ra a ra k-
k r m a j a r la am a a r a a jak a -
m a m ar j k r j m  l ka jak l m ra
a a l r m a a ar k lar am m ar j
ra m a a r m r a r al a k
a a a a k k j a k r r
r m ra ar r
ak m j a a rm a a a a k r r a m
m aj m A - rk a a k ra
A ź r o o o o ń kk
1 88 l 2 1
88
 k am a r ka a j a j j r
r a a R m m
am am al jak am am m ra j al a ra j
r a m j j k r am l -
a am k a ra j r r -
ar a r rm m r l j ak a a
am a l a a r ra a-
a am j l m l a jak m
D a a am ar ra a aj
ra m k r jak ar ara al am r a -
a j aj j m ar j m ra a r
m m j a a a a a am a a l k al-
l k k ar k a
ar k r  l ka jak r
m l a m ar k a j j a j r l r
r r k a a am a r l m a a R m m
m m
ar ara A al o o o � r a r al al
ń r 2 4 1 4
A r j r a
d r d r
u r
r II
ź k rm a j R m kr j a j k m
a m a l ka aj m a al a a a-
R m r  l ka
l j m a ar a m j a a a
j ka r ram ka j r j
Pr ka r ka r ar k l jak -
r k k kraj � r ra m ar j
rma j l a j m j a m
a jak m akr a j -
al a r ram a a a m al a-
a a am r k k r l al al m jal
a a a l mar al j m j m am m ar l
a r j j a a k kr a a
m j j arra j l a l ar j k r j a rak
m j a a l l m j r m k j r
a am R m k r ak l -
al r a a j j r r r la a ak a-
 a a am j al a j j a j
kraja r j k
 r a ar a a a r a a jak a jak
am k l a a r m a a r al a a j m
j k j j am la Pr a a -
a a a a r a j r m al a a a a -
mam a r jak j r j
 r a a a r a a k j j r r m k k-
k l m ar l a r -
ar a r a ral l m am a-
r j r j r ma k r j al a a
ka ja r a a r l
Pr j a a a ar r
r a a r am r a j
lk r l a m r r ka al r k m j j
ra a a r r k ak k Pa a m j -
ar a k r m a a a a m l am
a a j r a m am m k a a a am r -
j R m ak j a m l al a m
m k l m jak m j ar a k a
k r al al l r m j j -
a a j
ma j a a k j r j ar a ra a
l k m k r j r m m am
j a ra a m m m r m j mama
ra a a m am kr al a ra jak
r ka j a ram m a l a a
l j j l k D a al m ar a ra a a
j r a j a k ń a j j k m
a m k r l l A l ma ka jak m a
1
 a l r a j m a a 1 la r a k lka a a-
k a a k j ar m D aj r l -
ź m a l r l j a ar r a m a a a -
a m r a r ram ra m m mam
kr j la a a a m r jam m -
a l a r k a l k j r a ra rr r
j l r a r m a m a m j a
la R m la R m l m r a r la a
k a am ar j l a a ak j rm jak j
r a a aj a a l aj j rm r l k j a ma l -
R m a j ńa m ma a a j a a j -
k ram am r l a r k r k j ar r
kal kr a a ra a a r a a a l l
al a a l a r a arra j r j j j
a a
 r ra a r m k a
l R m ak l m l a r j a ara j
r R m j k k r ra a
r m a al k m a j a j r -
1
a Pa a r a a aj j j ma r a -
m k ra arla jk aj j k m2 ń rak l m
l r ra j al k ra -
k rm a j R m r k -R m
a a a m r j ak a a l l -
źr a a j R m l a ja a
1
aj Pa a : o m r -
a r k k ar a a 1 -81 ar ak ajr a r
kmar ka m/ r a k m k Pa a r a ń a
o
2
o o o : oo a D 1 2
2
 � r la a R R m a j a 1 1
r k r r a a a R ar j
R m k r k l r m k a k m l -
r m r m k j ń a k k r-
m a j R m l a ma a a a l ka R -
m la m j a r ar a m
ak rak r m k l l k al l j
ar m m k r ja a m l r m r -
k l j m j a j j jak
m a r r r a r r m r k k -
a a R m r j a r l ara m k
R m a ar m j r a j R -
l k ral j m la a r r m r k m
a a a R m j j r kala a rak a mar al-
r a k a R ma k m a -
a r aj k rm a j R m l ar a
a  rma r ar a ar ar a-
r ńr a j k r a k ra j r k
k j j r k l k R m m kar-
r a r j ja l a m a kar
r r k l k R r a a k a
raj r R m al m k k k r -
m a k ra j r ar r k
r m k Da a m a k r k ra r : a l k
ra k r j k ja a l j a -
a R ma l R m al m jak -
j r k r a j a m j a R m m k -
R k r o o o o o o o o
o jm 2 2 8- 1
l j r a m m r k m ar ra l -
r k � a r ak r a l
a j ra Pr r m r k a k m r m
la R m ak m jak m a m la  l ka
a r a k rm a ja R m j
m a k a a D r r r k A l � ma
1 2 r l m r r k R m m r j
r a a j ak ar aj -
a r a r al R mam j l m a a
l am j a j
ara a m k R m a r k m-
a a r la a a r r j j R l ral j -
m k r k lka ka l r j r jak m a m j-
al r jm j ma k m l r ka
m a r al a a a a-
r m a m a a r al a ar r a -
ral k r r al 1 k l j a r -
j r j 1 1 4 D a a a
ar m r la a l ra r l j
l ź l k a a a m a  l ka
a a a r ja ja la m
r r a r al la m A a rma
l a a m k R m a -
m k a l j k r a al
m k j a m a a -
m k ala j a a aj R m r la a-
ra l a a a a
4
a  l a m r al m rma m a r a-
al al r m mm r /a / r m
4
 m m k k a ak l j a -
a j m j a la a j l k k rm a j l
ra P l r k la m -
k m ak r l maj ar a r r a
r r m r k j r a r k m -
j r r a a j m j maj
ar a l r k l l m
R m k la 8 l a a r r a j
a j r m k
ar a l ja r am ar
r la a a k k rm a j R m jak m a -
ala k m la a ra k m a
a a R m a 1 r r ka a j ral ra D k -
m a j r a k r k r r
r a o 1 r am r a r -
la a a R m P r a k ar a ara m k
R m r am m k m m a D al a r -
ka ra a P a ra a a r ar al
r kar k ra j ma l kraj � r
R l a m a a a k ka ń D � r l -
k a a 1 2 r Pr a a r ama a m j j arra j
 l ka k l j ka a D ar a a r l
ar m am m R m m ara a a r m r la-
a j a r l j a l r l ra a
r a a ja r a D r R ma  l r j j l r
l o o o : ń
r o o ź r 1 8
al o o o
rk 1
D r k P o o rk 1 2
R ma R ar r m k r a a j l a r -
r lk r m R m j l r k-
ak lar a a k r m a r l m
ń a a a jak m ra ja m k ra j m
r - l 1 rajk Da a 1 8 r a -
r R m 1 82 r r a a r
r ral  lm a m a 1 82 r klara j aj j -
al m a l ka R m a r a-
8
j j l r la a ra D klara ja m a
r a a a a la a a j ra r r
k r r a r a a a r k m a m R m m
a l m m ar m a k r la a
D klara ja m a r ama a ar r a m
r ajm j r l l m a
a m r ka k k l r ja a -
k r a a a a R m a k a am
ra k jak r a k ala 1 8
r r l a r - l ral a
Ra a m m a m m k m m j a r
m a r ja j ra r a -
r l a r ka l r a  lm a
la k r m r m m a ra R -
m P 1 r a a a Ra a m  l ka
a r a l R m ala r j j -
k D r k lk la a a k r r j R r a-
8
a ra o o o o
: ń r o ź r 1 8
al o o o o o
o o o o : ar r o o
o o a a- ar ara 1 2-
 al R ma l ar R m a a-
r Ra Pr ama m a j ar r k a r -
kr a r k ra j a a m
kraja jm a ma k a a R m l r l m
r ra m a a k m l m l ka jam
a ma
ń a a m m k R m a r -
a m R m kraja � r ka j a -
k k m m m r rl k D r a r
am aj a a R m r r -
a R r m r r a a a
l k a j rla r ź m - r j a m l -
m m r ram m m j r ma r r
R m a j � r ra r a l a a r
l kraj m ra la  l r 1 r k a -
r m l r D k m a j m k R m D m a-
a l ral r rma a R ma 1 a a k ja
j m m k m j a a a R m -
a am r ka k  l a m r al m a -
am a a R m aj l
j al a j am  l ka a j ak aj
a a a ak a m r j ar R m
jak -R m ń a m a r R m m
r r la a a a r ram a a a r -
m a m a r m a m l m r a a
11
r rr r
1
r ma / l ml
11
ń ń r o o o
rk 1 2
 a al a Al k
r p d
d r d
r z
ak r r k l k k r ala
k ra j m aj a k ma Al k a r -
D a :
k al k r ka a am a m -
k l m k a j kr  r a kl a a j r
k m am r a l a j m
m r r l ara l a m r r
j l a j j j a a -
a jak j a aj k j kar j l k r k -
l a m k a jak m k m kr ja a
Al ma am a k ak
jak a jak P l k a ar-
a k a aj a ka1
r a m a a a a a ra
r m l r jm j j r k -
1
Al a r D a o o o o rk a a
ra 1 21 -211
8
 a a r r m a a m r r al -
k m r a m k m a j k ra l a a
r k r a l a a l r
l k jak ak j a k a m am
j kr k a j l j ara a -
a la k a a r a r a
k a aj a a a l �ma la R l-
l ma a j ra l j j r a l r a
2
k l a a ra a a a a a
aral a r a jal k m a a-
a k jm a al r a a ar a
k r aj k ź a a Ra ń r a ar-
a k m Ar m a a j j 1 r r -
m a r ka a a a �ma la R l l ma
P la a r la a j alk r r a al
r l r k a al r m a ra a k -
m a j r j j a a l m a a
lk rm m a a a r al r -
m ral k k r l ak a m -
a j l r ma r ra ma r a -
j a a la m 1 44 r kr l
m a a m k j k a j r j r a -
a l r r ala a m -
m k A a r A ram k r ral k -
m a a
r k jm a r ala a a l k
l m j ajm j ra a ral j k j m j
2
ź ja k a a am k ar a k m -
m a �ma l R l l m r � R l l m o o
ar a a 1 8 4
 r j 2 r a 1 44 r l al m -
l m a a k a j m k j r a l k
ra a k a r  r m j m j  -
r j r a aj m m m k m r
m j m ja  r a r m a a a a a a -
ral k m j  r P l l m r ma m
a l mar 1 4 a k m j r a a a l a
la m 1 4 r r a r al j -
k l kal k m j r rak ar a a m-
k a a l a m Pr m l r -
a al l m j ak jak
a r a P r l Par kr aj ar j -
r j m ja m a a 2 a
a m j a a a a ar m l k a-
a ma r a j l a j a j
l r ma a rma j a a r ar -
j aj a j a al m j -
r ar m r ma r a ra r k m j j -
a k m r la j ar a k r l r k r
am k k a a a a a ar a -
k a a r a ra r
m k r al a a r r am am r -
a la r m m ar m m j j 1 4
r ala k m k m a r j
r a a jak a l r a l ra -
m j l m j ajm a a a a-
la ka a a l k m j  r j j -
1 44 a l r ma r a
k r al r k a j m k P l r al k -
ar a ma a ra a a al
1
 m j 1 4 r r a 18 a ra k -
m j r a ma ma ka k r a j
k P l ń ar Pr ja ral j m j
 r j a l a :
a ma a ar ka m ala r k m r r a
j m k j a j m a r kr -
ra a la r k l ź -
k m ka a j a j r a ka j a-
m r r a r ma ar a am m a
a aj l j m j r j j
r a a a a ak kr a a ak am -
a r m l a
D l m j al a a a r k m j -
l k m k k a j k a m akr a-
r jak r k j l k j l 4 a a a a -
l ka a m ja r a a a l ra ar
r jak r ra a r m ja a -
j a a a a a ar a ma r ar jak a k ra -
k ar m a j j a a a lar a ja a a
a k akr r k a a a P l la a
r j j a j m ja a a a l ra k r a-
k r k aj r a r r r am -
k R a m r Da -Dra r m a - aj kra
a a  l ka l a m
j k a a j a a m -
a r a m a m k r ra l a
Ar m k  r ral m P l-
P m ja  r a / 1 ra a a ń ar a Pr ja -
k j m j  r j 21-22
4
r o o o o 1 4
1 1
 a ka r ra a ak a k a a a a a m
ak a am a j j ar j m k a
�l l m am k k -
l am a ar a a a jak ak
j l r l l am ala a l
am ara a r ka a ra k a r a a-
l am k m m k k a j a m -
ral a r ka a a am m
r r ka a a ra l k a j m k a -
a j kar ja k r
�l l o o o : o o o o
o � a ll 1 1
 la a Am r - a
dz ż p
u u
d z 1
 l ka j l k j r l a  l ka j
r ka a a k l ar aj m a j l j a -
aj a ak al ar a r k
k a r
1
k a a 1 1 8 2 r k l a r jr
a m m l k j  l ka a m m
m ar jak m j k r  l ka a2
a a a r k 1 a 8 a a a la
1 8 2 jm a l r r a r 1 2
1
j l l k a a a a ma k P lak  -
l ka r r j l P l k r r a 1 2 r r r m k
r o o o o ar a a 1
2
a a a 1 r k a a ra Ra ar ńa a m a-
r A a m rr l r a Da m r la a 1 8
2 a ra ra a rama r j k Al r a m a a a
r a r ra ral j R r a a a
r a ll k la 1 8 1 2 ra ź a
R 122/ 8
a a am j m k a r P l k j
1
Pr r a j r k ar a a raj 8 -
j m 14 a ar D a k k ar a ra m -
r k a am m a j a :
k m j a am ka a k k l k a -
a r a a j r l a r l j l
a a k a
ar a r l a r j -
l a k a a a 1 r a P l k 4 -
a k ar a aj r 4 m ń am k -
ar a r k r m al r
k r l kla a : rak ar a m
r k 1 r r a k r m a m j-
ź m al r ka a a m k l m jak l k-
j la l k r r r r 4
r k r 1 r kla a r k m
r ramam a a a
kr 1
Wiedzę o zbrodniach popełnionych
w OS
więcimiu i w innych obozach koncentracyjnych powinno się przekazywać
następnym pokoleniom jako lekcję dla całej ludzkoS
ci:
88,0%
tak
12,0%
nie
4
a a a k a a a R k ź P l j � rak a ń l-
k k a a a
1 4
 ak a a kr r 1 1 8 r k 88 r a a r -
r a j l l k j r 1 2 r -
r r j 8 r kla k r -
m al j r ramam a a a kra aj m a
k ram r ram a k r a m a r ar-
m j ar r l j r
a a a a 1 8 a a la a j a a a a 2
j l l a a kla a -
r k ar a rak a la 1
ńa l a 1
dz z r d p p u
z r p prz z p
p d udz
� a r a a ńak
k kla 1 8 4 2
k r m al
ar a a 1 4 1
rak
m a 24 1
k kla 8 1 4
k r m al
ar a a 1 1
rak 28 1
m a 24 8 4 2
m j j ak la 1 r a a r k
1 a k ra m ak a a
la r k a ma m a a la
1
 4 1 r l al A k a ra a r a -
1 8 r R k j r r r -
l l k j r m a k
a r ka aj m l a aj a m a kla a a r-
k lk 1 r r ra m r ka-
a k kla ar a k j P a r m kam
a a 1 1 8 m ma m l k a-
r 1 8 a ra m l r a k a-
r a a r k j lk a kla a a r-
k aj m k j a m m
R k a a a a 1 8 r k ja a 12 8 r -
a a r l al ra 2 r
k a lk 2 kla a r k a a l
r ź m a k ra j r -
m a m j a kr 2
kr 2
Wiele zbrodni w OS
więcimiu i w innych obozach koncentracyjnych
w rzeczywistoS
ci nie miało miejsca:
12,8%
tak - nie miało miejsca
87,2%
nie - miało miejsce
k kla a r k rak ar a ar
jak a a a ra a l r l j a
m a m j a la 2
1
ńa l a 2
z r d u z r
PR A ź źPź A A � P�R � ńA �
�ńAP �
r a a ńak
Pr a a 2 12 8 8 2
l l ka
m 14 2 4
ń k m 11 88
k a 2 2
a a
la k r m al 8 2 4
A � P�R � ńA �
� a r a a ńak
k kla 8 2 1
k r m al
ar a a 1 1
rak 2 1
m a 2 8 1
k kla 1 1 4 8
k r m al
ar a a 1 1
rak 1
m a 24 4 2 8
Dla r a a k r j ak r a a-
l am a 28 8 r a a 1 r k 22
r k a a a a m la j
a a a a a rk rama al a j r ram ka j m -
al r m rk
1
 a a 8 12 k a r 4 r
 l ka m a m j R ak ja r
j a j ak ka D k m r a k k
rm j a a
a a a l l k r k 1 8 a a :
P la a j ma al m r a al :
ak l l m l 4 2 r r 42 r
al r a a 28 8 r kla k r -
m al r : m l r j a 1 r -
ma al al kr a la
kr
Czy sądzisz, że Polacy w czasie wojny pomagali
Żydom?
46,2%
tak, tyle ile mogli
trudno powiedzieć 42,9%
9,3%
mogli zrobić więcej
1,6%
nie pomagali wcale
ź a ma P la m l ra a j a
j lar a j a a a j m a
a ka a l
aj m r la ja l k - k r a r -
m ar a j
a a r a 1 1
1 8
ńa l a
z dz z, ż z p d
PR A ź źPź A A � P�R � ńA �
�ńAP �
r a a ńak ńr l -
- l l - r ma al
m l j al
Pr a a 2 4 2 42 1
l -
m 1 11 1
l ka
ń - 4 1 1 8
k m
k a 2 4 2
a -
a
la 1 28 8
k r m al
A � P�R � ńA �
� a r a a ńak ńr l
- l l - r ma-
m l j al
al
k 4 2 1 2 2
kla k r -
m al
ar a a 14 14
rak 28 28
m a 22 4 4 18 1
k 4 2 2
kla k r -
m al
ar a a 14 42 14 42 8
rak 2 8 2 4 1 4
m a 21 4 8 28
1
P a l k  l ka a -
ra a m m j a-
j m a rak k k j a -
 l ka m ja rak m a
ma r m j a a r m m ra r a m
r k l j r l P lak r rak k -
k j a m ka k l k -
k r j ma  l ka ra k r a a -
l a m a m r Da a a m ak
r r a jak ra l r aj a a m -
ma ar am m ral a r ma
j r a a ar a k k r k m r
r a r m k k a a l r j a jak
r a m ar ra a k ra r a m
m j ra r a a 1 2 r a a r
l l k j a a a a k al
m a r a j kr a la 4
kr 4
Czy Żydom należy się specjalne
traktowanie i opieka z powodu strat
i cierpień, które odnieS
li w czasie wojny?
7,4%
tak
51,2%
nie
41,4%
nie wiem
r m k r o 2 1 -114 1
11
ńa l a 4
z d ż p r p z p du
r rp , r d z
PR A ź źPź A A � P�R � ńA �
�ńAP �
r a a ńak m
-
Pr a a 4 41 4 1 2
l -
m 2 4 1
l ka
ń - 8 4 4 4
k m
k a 2 8 4 44 4
a a
la k r - 81 8 28 4
m al
A � P�R � ńA �
� a r a a ńak m
k kla 1 2 4
k r m -
al
ar a a 1 2 4 4
rak 1 2
m a 24
k kla 14 2 1 4
k r m -
al
ar a a 1 2
rak 2 1 2
m a 24 12 2 2
111
 a r l a m r k l ka-
l al a k a m a l k  l ka j l-
k j r al r ram a a a a al k r j a m -
P lak a ak a  l ka m ra j m l ka jam
a r
Pr ja a rak k k j a a
a a  l ka m a r
k r j a a l k 1 18 la kr
a k j m a a m r k a ak l a
m a r k a a m ra m a -
ma a k a a l r
ka a r j :
" a a r k 4 4 r
" k l k r 1 r
" k r l 2 r
8
" rak r k ak am 4 r
ń a kl a j a m a m k a ar
a ra a jak aj al am -
a a a a 14 4 r r aj a m
ar aj k r m l m a k -
m k ak r rak k k j
a
 l ka jak k a a a P l
j a ral ka a r -
j ra a r a j k j
r ka a rma j ak a r r ka ak
8
m a a r a k r m a ra
j j a a a
ź ak ra am r ka k l a Ar k r m ka ar-
a la a r 4 la a
112
 al l m k al am a
ka a ara l j a m ra a am lk ra Dla
k m a k ak jak am k k ra r k
lm k r a a l k ja r k m
akr r a m a o o kra a r ra-
m a a a r k a a k -
r a
 l ka m r m m a a a r a -
a l l ar r j k a a m
ra kla a a ka r k
ak r a a  l ka ma a r a a
k k k r a a r a al m ral r a
1
l a a ra j r ak j  l ka
a a m a lk a l k j r l -
ra r al ak a l k ja l r l
a a  l ka j ak ak al-
r ja a m m a al r r
a k r r jaj ar ka m r a -
kr m j a a P  l ka a m m k-
ńak j ak a j a j la
al  l ka
1
ma o o o o m m: r-
al a al a l � a al A a 1 88 -
 r
u u I r
Internet, czyli międzynarodowa sieć komputerowa stworzona w celu wy-
miany informacji, daje nowe możliwoS
ci w uczeniu się i nauczaniu na
temat Holokaustu. Zasoby sieci na ten temat są wyjątkowo obszerne
(przede wszystkim w językach angielskim i niemieckim) i obejmują za-
równo opracowania historyczne, teksty x
ródłowe, jak i materiały ikono-
graficzne. Grupy dyskusyjne umożliwiają wymianę myS
li i informacji
z użytkownikami Internetu na całym S
wiecie.
WS
ród przedstawionych witryn znajdują się zarówno takie, które
poS
więcone są wyłącznie tematyce Holokaustu, jak i takie, w których
Holokaust jest częS
cią działań dydaktycznych, popularyzatorskich i tera-
peutycznych, często związanych z problematyką antysemityzmu, ucze-
niem tolerancji czy sytuacją mniejszoS
ci żydowskiej w Polsce. Wybór
przedstawionych witryn jest rozszerzoną wersją listy stron opracowanych
przez ówczesnych studentów Annę Dziadyk (socjologia) oraz Andrzeja
Cała (psychologia), w ramach kursu Anatomia i dynamika uprzedzeń
prowadzonego przez Jolantę Ambrosewicz-Jacobs w roku akademickim
2000/2001 w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Więcej odnoS
ników do stron internetowych znalex
ć można pod adre-
sem http://tolerance.research.uj.edu.pl
114
Amcha. National Israeli Center for Psychosocial Support
of Survivors of the Holocaust and the Second Generation
www.amcha.org
Wersje językowe: angielska, hebrajska
 Amcha to słowo, dzięki któremu Żydzi rozpoznawali się jako ocaleni
z Zagłady. Organizacja, która działa pod tą nazwą w Izraelu, stanowi sieć
wsparcia dla osób ocalonych i ich rodzin. Tworzą ją psycholodzy, peda-
godzy i pracownicy socjalni. Skupiają się na psychicznych skutkach do-
S
wiadczeń związanych z Holokaustem (Post-Traumatic Stress Disorder,
PTSD).
Strona zawiera bardzo obszerną bibliografię książek i artykułów
o PTSD i Ocalonych (szczególnie o losach dzieci) oraz następnym poko-
leniu żyjącym ze spuS
cizną Holokaustu. CzęS
ć materiałów można uzy-
skać w postaci dokumentów Word lub zakupić.
Witryna oferuje także szczegółowe kalendarium konferencji wraz
z możliwoS
cią zgłoszenia uczestnictwa. Zawiera działy służące poszuki-
waniom krewnych i informujące o możliwoS
ciach odzyskania majątku
czy dzieł sztuki utraconych podczas wojny.
American Friends of the Ghetto Fighter s House
www.friendsofgfh.org
Wersja językowa: angielska
Amerykańskie przedstawicielstwo izraelskiego The Ghetto Fighters House
Museum stawia sobie za zadanie upowszechnianie historii oporu żydow-
skiego w czasie wojny, wspomaganie GFH Museum oraz edukację. Pro-
muje program The International Book  Sharing Project (dyskusja mię-
dzy szkołami w Izraelu i Stanach na temat książek o HolokauS
cie).
Prowadzi wykłady i seminaria dla nauczycieli. Witryna oferuje możliwoS
ć
zakupu książek w większoS
ci poS
więconych losom dzieci podczas Holo-
kaustu i Januszowi Korczakowi.
11
Anne Frank House
www.annefrank.nl
Wersje językowe: angielska, holenderska, niemiecka, hiszpańska
Muzeum Anny Frank powstało w domu, w którym ukrywała się ona w cza-
sie wojny i gdzie napisała swoje pamiętniki. Swą ofertę edukacyjną kieru-
je przede wszystkim do ludzi młodych. Na stronie zamieszczono frag-
menty pamiętnika, biografię Anny oraz kilka artykułów (m.in. o roli
poczucia humoru w zapobieganiu uprzedzeniom).
Anti-Defamation League
www.adl.org
Wersja językowa: angielska
Organizacja, powołana do życia w 1913 roku, postawiła sobie za cel nie
tylko walkę z nietolerancją, ale również propagowanie wiedzy o Holo-
kauS
cie, prawach człowieka, głoszenie wolnoS
ci religijnej, a także infor-
mowanie o zagrożeniu terroryzmem, nienawiS
ci w Internecie i szkodli-
woS
ci symboli nawołujących do nienawiS
ci. Funkcjonujący na stronie
internetowej Instytut  World of Difference zajmuje się przygotowaniem
nauczycieli szkół S
rednich i podstawowych do walki z uprzedzeniami. Na
terenie szkół wyższych taką funkcję spełnia  Campus of Difference ,
a w firmach prywatnych i urzędach państwowych  Workplace of Diffe-
rence . Organizacja na swoich stronach zamieszcza ćwiczenia, przewod-
niki i programy mające pomóc w kształtowaniu tolerancji i wzajemnego
zrozumienia. Organizacja prowadzi sklep internetowy, gdzie można za-
mawiać czasopisma, książki, kasety video, jak również materiały do na-
uczania o HolokauS
cie, wielokulturowoS
ci i prawach człowieka.
Anti-Semitism and Xenophobia Today
www.axt.org.uk
Wersja językowa: angielska
11
Antisemitism and Xenophobia Today to serwis internetowy, w którym
publikowane są wysokiej klasy analizy na temat przejawów rasizmu, kse-
nofobii, a w szczególnoS
ci antysemityzmu, ze S
wiadomoS
cią szerszego
kontekstu politycznego i społecznego, w którym te zachowania występu-
ją. AXT stanowi integralną częS
ć działań Institute for Jewish Policy Rese-
arch (JPR), który funkcjonuje jako grupa niezależnych ekspertów i inte-
lektualistów z siedzibą w Londynie. Wypełniając założone cele, JPR pełni
rolę badawczą i opiniotwórczą, wpływając na kształt sceny politycznej.
Pracownicy JPR zajmują się poszerzaniem S
wiadomoS
ci obywatelskiej
poprzez zabieranie głosu w publicznych dyskusjach, a także dostarczanie
informacji na temat bieżących wydarzeń politycznych. AXT to strona, na
której można znalex
ć wiele rzetelnych i obiektywnych analiz (np. demo-
graficznych, trendów migracyjnych, istotnych werdyktów sądowych, zna-
czących przejawów dyskryminacji).
Beit Warszawa
www.beit-warszawa.org.pl
Wersje językowe: polska, angielska
Towarzystwo Kultury Żydowskiej Beit Warszawa jest egalitarną żydowską
organizacją społeczną propagującą życie duchowe i kulturalne Żydów.  Beit
to po hebrajsku  dom . Towarzystwo Kultury Żydowskiej Beit Warszawa
jest domem otwartym dla wszystkich, którzy chcą współtworzyć postępo-
wą społecznoS
ć żydowską, nie tylko w Warszawie, ale również w całej Pol-
sce. Tworzenie społecznoS
ci żydowskiej oznacza możliwoS
ć współuczest-
niczenia we wszelkich przejawach życia duchowego i kulturalnego Żydów,
w sensie zarówno S
wieckim, jak i religijnym. To odpowiedx
dla ludzi szu-
kających swojej drogi w liberalnym judaizmie lub pragnących rozszerzyć
swoje zainteresowania związane z kulturą i historią Żydów polskich. Na stro-
nie internetowej Beit Warszawa można znalex
ć informacje o obchodach S
wiąt
żydowskich i innych wydarzeniach organizowanych przez Towarzystwo.
11
Beyond the Pale. The History of Jews in Russia
www.friends-partners.org/partners/beyond-the-pale
Wersje językowe: angielska, rosyjska
Wersja on-line oryginalnej wystawy z 1995 roku, prezentowanej na tere-
nie Rosji. Ukazuje historię Żydów w Europie i Rosji, ich kulturę, życie
codzienne oraz religię. Jej celem jest uS
wiadamianie wielkiego niebezpie-
czeństwa płynącego z nietolerancji i uprzedzeń poprzez pokazanie anty-
żydowskich mitów, jakie narosły przez wieki, dyskryminacji i izolacji,
które doprowadziły do Zagłady. Ekspozycję tworzą archiwalne zdjęcia,
rysunki, obrazy, dokumenty  opatrzone krótkim komentarzem. Porusza-
nie się po wystawie ułatwia przewodnik. Materiał podzielony jest na blo-
ki:  Wieki S
rednie ,  Rozwój współczesnego antysemityzmu ,  Żydzi
w carskiej Rosji ,  Żydzi w Związku Radzieckim ,  Nazizm i Holokaust ,
 Żydzi rosyjscy po 1941 roku ,  Demokracja i prawa mniejszoS
ci . War-
to zwrócić szczególną uwagę na rzadziej prezentowane materiały: plakaty
propagandowe, karykatury i S
redniowieczne freski.
Center for Holocaust and Genocide Studies
www.chgs.umn.edu
Wersja językowa: angielska
Centrum Badań nad Holokaustem i Ludobójstwem to placówka akade-
micka, działająca przy University of Minnesota, której celem jest rozwój
badań nad Holokaustem. Centrum skupia się nie tylko na zbrodniach po-
pełnionych przez nazistów na Żydach, lecz również na innych przypad-
kach ludobójstwa, które miały miejsce w XX wieku. Podejmuje problemy
takie jak rzex
Ormian w 1915 roku, eksperymenty medyczne na ludziach
wykonywane przez nazistów, sytuacja Romów i Sinti, Polaków i S
wiad-
ków Jehowy, homoseksualistów i innych ofiar nazizmu.
118
Center for Holocaust, Genocide & Peace Studies
www.unr.edu/chgps/blank.htm
Wersja językowa: angielska
Center for Holocaust, Genocide & Peace Studies działa przy University of
Nevada, Reno. Zajmuje się studiami nad Holokaustem, uprzedzeniami,
a także współczesnymi konfliktami na tle etnicznym. Oprócz licznych kur-
sów oferowanych studentom Uniwersytetu, Centrum współdziała przy
tworzeniu filmów dokumentalnych i fabularnych na temat Holokaustu.
Witryna umożliwia kupno wielokrotnie nagradzanych filmów. Na stronie
można też znalex
ć aktualne informacje dotyczące konfliktów oraz przeja-
wów dyskryminacji na S
wiecie.
Centrum im. M. Anielewicza
www.centrum-anielewicza.uw.edu.pl
Wersja językowa: polska
Centrum Badania i Nauczania Dziejów i Kultury Żydów w Polsce im.
Mordechaja Anielewicza powstało w 1990 r. na podstawie umowy po-
między Uniwersytetem Warszawskim i Fundacją Jacka Fliderbauma.
Obecnie funkcjonuje jako zakład w Instytucie Historycznym Uniwersyte-
tu Warszawskiego.
Centrum prowadzi zajęcia zarówno dla studentów historii, jak i stu-
dentów innych kierunków, zainteresowanych zagadnieniami historii i kul-
tury Żydów polskich. W 2001 r. został stworzony blok tematyczny  Hi-
storia Żydów Polskich , który stanowi jedną z oferowanych w Instytucie
S
cieżek specjalizacyjnych dla studentów starszych lat. Centrum organizu-
je objazdy naukowe. W 2001 r. przy Centrum powstał Fundusz im. Ireny
Grabowskiej-Kruszewskiej i Enty Marmelstein-Kotkowskiej w celu dofi-
nansowywania publikacji młodych historyków i studentów.
11
Centrum Kultury i Dialogu
www.ignatianum.edu.pl/centrum/
Wersje językowe: polska (nie wszystkie teksty), angielska
Centrum Kultury i Dialogu powstało przy Wyższej Szkole Filozoficzno-
Pedagogicznej  Ignatianum w Krakowie i jest kierowane przez O. Stani-
sława Obirka, SJ. Celem placówki jest zbliżanie odległych kultur, odnajdy-
wanie płaszczyzn porozumienia. Centrum Kultury i Dialogu to organizacja
kierującą swoje propozycje do wszystkich, którzy zainteresowani są przy-
szłoS
cią kultury naszego państwa. Organizacja stawia sobie za cel kreowa-
nie dialogu pomiędzy różnymi kulturami, który zaowocowałby wspólnymi
rozwiązaniami dzisiejszych problemów społecznych. Centrum dąży do kre-
owania prawdziwego dialogu, który  w oparciu o wszechstronną akceptację
 prowadziłby do wzajemnego wzbogacania się i narodzin nowej kultury.
CKD prowadzi także działalnoS
ć naukową; organizuje różnorodne sympozja
i wykłady, których zapisy (także dx
więkowe) dostępne są na stronach interne-
towych. CKD wspomaga ponadto prace kilku instytucji działających przy
krakowskim Kolegium Jezuitów i prowadzi działalnoS
ć naukową we współ-
pracy z Wyższą Szkołą Filozoficzno-Pedagogiczną w Krakowie.
CKD zamieszcza na stronie informacje o organizowanych przez nie
sesjach naukowych (takich jak  Ku lepszemu poznaniu, czyli o stosunkach
polsko-izraelskich ), promocjach wydawniczych (np. książki prof. Jana
Grosfelda Żydowskie korzenie chrześcijaństwa) oraz konferencjach służą-
cych dialogowi (np.  Jesuits and Jews. Towards Greater Fraternity and Com-
mitment ). Istnieje także możliwoS
ć zamawiania publikacji książkowych.
Cybrary of the Holocaust
www.remember.org
Wersja językowa: angielska
Jest to bardzo rozbudowana, obejmująca wiele zagadnień, lecz przejrzyS
cie
zaprojektowana witryna, założona przez organizację Alliance for a Better
12
Earth. Składa się z kilku działów. Jednym z nich jest wirtualna księgarnia
zawierająca ponad 2000 tytułów poS
więconych Holokaustowi (wiele po-
zycji dostępnych na stronie). W osobnym dziale znajdują się artykuły i re-
cenzje nowoS
ci wydawniczych.
Sekcja  A Guide for Teachers oferuje kompleksowy zbiór materia-
łów do zajęć lekcyjnych, wymianę doS
wiadczeń i pomysłów (m.in. rapor-
ty z eksperymentów i alternatywnych sposobów nauczania).
Znajduje się tu również częS
ć poS
więcona sztuce inspirowanej Holo-
kaustem  np. prace ocalonych artystów. Autorzy utworzyli też specjalne
miejsce dla potomków ocalonych   Children of Survivors Section . Mogą
tam podzielić się odczuciami, opisać wpływ Zagłady na powojenną histo-
rię ich rodzin. Niekiedy losy zaginionych w czasie wojny ludzi nie są
znane do tej pory. Dział  Search and Unite udziela pomocy w poszuki-
waniach, a także zajmuje się odzyskiwaniem utraconej własnoS
ci. Strona
jest raz na miesiąc aktualizowana.
David s Holocaust Awareness Project
http://members.aol.com/dhs11/remember.html
Wersja językowa: angielska
Autorem strony jest 11-letni David z New Jersey, który napisał, czego do-
wiedział się o HolokauS
cie. David zachęca do pogłębiania wiedzy na ten
temat, tak by podobne wydarzenia nigdy już nie miały miejsca. Witryna
zawiera kilka zdjęć oraz linków do najważniejszych stron o HolokauS
cie.
Więcej zdjęć, z których korzystał David, można znalex
ć pod adresem:
http://www.fmv.ulg.ac.be/schmitz/holocaust.html
Forum  Żydzi  Polacy  ChrzeS
cijanie;
Fundacja Kultury ChrzeS
cijańskiej  Znak
www.znak.com.pl/forum
Wersja językowa: polska, angielska
121
Witryna ma za zadanie przyczyniać się do współpracy pomiędzy chrzeS
-
cijanami a wyznawcami judaizmu. Tworzona jest przy współpracy z Pol-
ską Radą ChrzeS
cijan i Żydów oraz EuroDialogiem, serwisem interneto-
wym poS
więconym dialogowi międzykulturowemu. Na stronach znajdują
się informacje i refleksje związane ze stosunkami polsko-żydowskimi,
wymieniane są doS
wiadczenia, przedstawiane nowe propozycje. Strony
są na bieżąco aktualizowane, można się więc zapoznać z najnowszymi
wydarzeniami i szerokim przeglądem prasy. W sekcjach:  Rozmowy ,
 Tematy i  Opinie zamieszcza się wypowiedzi publicystów, dziennika-
rzy, duchownych, zwłaszcza tych działających na rzecz dialogu i porozu-
mienia. Fundacja  Znak oddaje też głos młodzieży, na przykład poprzez
konkurs  Dlaczego Auschwitz, Kołyma, Kosowo? . Dzięki zamieszczo-
nym tam wypowiedziom uczniowie mogą poznać poglądy i odczucia swo-
ich rówieS
ników, zapoznać się z kalendarium tych tragicznych wydarzeń
i sztuką nimi inspirowaną. Pod hasłem  Ankiety i dyskusje toczy się
polemika:  Młodzi a Shoah . Wkrótce stronę mają wzbogacić dwa nowe
działy, bardzo istotne dla budowy więzi polsko-żydowskiej: wybitni ży-
dowscy artyS
ci w kulturze polskiej oraz galeria  Sprawiedliwych  Pola-
ków, którzy ratowali Żydów. Witryna jest też x
ródłem informacji o innych
instytucjach działających na rzecz dialogu.
Fundacja Forum Dialogu Między Narodami
www.dialog.org.pl
Wersje językowe: polska i angielska
Celem Fundacji jest upowszechnianie tolerancji i kultury demokratycznej
oraz działanie na rzecz zbliżenia między narodami, które na przestrzeni
wieków, żyjąc obok siebie, współtworzyły historię, tradycję i kulturę Pol-
ski. Fundacja pragnie, przybliżając nie zawsze znaną przeszłoS
ć miasta
i regionu, przyczynić się do stworzenia warunków do współżycia bez ste-
122
reotypów, uprzedzeń i obaw. W edukacyjnej sferze swojej działalnoS
ci
Fundacja stara się kłaS
ć nacisk na pracę z młodzieżą. Priorytetowe trakto-
wanie projektów do niej skierowanych motywowane jest przeS
wiadcze-
niem, iż młodzież to grupa najbardziej chłonna i otwarta na tego typu
przedsięwzięcia. Realizowane są między innymi takie projekty edukacyj-
ne, jak cykl  Spotkania na pograniczu  zapoznanie mieszkańców R
lą-
ska z kulturą i problematyką poszczególnych mniejszoS
ci narodowych,
warsztaty  Tolerancja  w formie dwudniowych sesji wyjazdowych prze-
znaczonych dla uczniów szkół S
rednich. Zajęcia polegają w większoS
ci
na prowadzeniu gier symulacyjnych, testów i psychozabaw przybliżają-
cych młodzieży tematykę tolerancji, genezy i funkcjonowania stereoty-
pów oraz życia w wielokulturowym społeczeństwie. Ciekawą inicjatywą
była sesja naukowa w 60. rocznicę Nocy Kryształowej, poS
więcona histo-
rii Żydów na R
ląsku. Strona zawiera rozbudowaną ofertę edukacyjną skiero-
waną do młodzieży i nauczycieli, jak również wiele odnoS
ników do innych
polskich stron zajmujących się tolerancją i edukacją wielokulturową.
Fundacja im. Ronalda S. Laudera
www.lauder.pl
Wersje językowe: polska, angielska
Polskie przedstawicielstwo Fundacji Ronalda S. Laudera z siedzibą w No-
wym Jorku rozpoczęło działalnoS
ć w 1991 roku. Główne cele Fundacji to:
konserwacja i ochrona żydowskiego dziedzictwa kulturalnego w Polsce,
praca kulturalna i charytatywna na rzecz społecznoS
ci żydowskiej w Pol-
sce, pomoc w zaspokajaniu jej potrzeb kulturalnych i religijnych, wspie-
ranie inicjatyw mających na celu prezentację dorobku kultury, historii,
i tradycji Żydów w Polsce; wspieranie działań tworzących nowe możli-
woS
ci dialogu polsko-żydowskiego, szczególnie w sferze kultury.
Do zadań Fundacji należy objęcie programami edukacyjnymi osób
pochodzenia żydowskiego, co realizowane jest poprzez otwieranie jesziw,
12
szkół i przedszkoli żydowskich oraz organizowanie kursów języka he-
brajskiego, klubów młodzieżowych oraz obozów edukacyjnych.
Fundacja przygotowuje co roku Dni Książki Żydowskiej, które od-
bywają się jesienią, organizuje szabaty i S
więta. Na stronie internetowej
można znalex
ć przewodniki i informatory w formacie pdf.
Fundacja Judaica
www.judaica.pl
Wersje językowe: polska, angielska, niemiecka
Pomysł utworzenia Fundacji Judaica  Centrum Kultury Żydowskiej po-
wstał w Krakowie w końcu lat 80. w czasie wielkich historycznych prze-
mian. Zrodził się w kręgach ludzi S
wiata kultury, nauki i sztuki, przy udziale
póx
niejszego prezesa Wyznaniowej Gminy Żydowskiej w Krakowie, Cze-
sława Jakubowicza. Fundacja rozpoczęła swoją działalnoS
ć w 1991 roku,
a 24 listopada 1993 roku pod jej auspicjami w byłej modlitewni otwarto
Centrum Kultury Żydowskiej.
Głównymi celami tego przedsięwzięcia są: ochrona żydowskiego
dziedzictwa na Kazimierzu i zachowanie pamięci o wielowiekowej obec-
noS
ci Żydów w Polsce oraz o polsko-żydowskim sąsiedztwie, rozpo-
wszechnianie wiedzy o historii i kulturze Żydów polskich wS
ród młodego
pokolenia, tworzenie platformy dla dialogu polsko-żydowskiego oraz pro-
mowanie wartoS
ci otwartego społeczeństwa obywatelskiego.
Centrum to miejsce otwarte dla wszystkich. Program Fundacji jest
adresowany do publicznoS
ci żydowskiej i nieżydowskiej, zarówno pol-
skiej, jak i zagranicznej. Na program składają się wykłady, spotkania au-
torskie, promocje książek, konferencje i seminaria, oferty letnie, pokazy
filmowe, koncerty oraz wystawy. Jednym z ważniejszych punktów pro-
gramu Fundacji jest organizowany od 1996 roku  Miesiąc Spotkań z Kul-
turą Żydowską Bajit Chadasz (Nowy Dom) . Odbywa się on w pierw-
szym miesiącu roku żydowskiego, Tishri, w czasie Wysokich R
wiąt
124
i dedykowany jest zazwyczaj jednej postaci lub jednemu zagadnieniu. Fun-
dacja organizuje doroczny wykład poS
więcony pamięci Aleksandra i Ali-
cji Hertzów, tematycznie związany z problematyką polsko-żydowską.
Spotkania te zainaugurował w 1999 roku Czesław Miłosz wykładem o swej
przyjax
ni z A. Hertzem. Kolejne wygłosili m.in. Shoshana Ronen, Ry-
szard KapuS
ciński, Karl Dedecius. Wykłady są publikowane w dwuję-
zycznej wersji: polskiej i angielskiej.
Gedenkst�tten f�r NS-Opfer in Deutschland
www.topographie.de/gedenkstaettenforum/uebersicht
Wersje językowe: niemiecka, angielska, francuska
Witryna przygotowana przez berlińską  Stiftung Topographie des Terrors
(Fundacja Topografia Terroru) obejmuje  miejsca pamięci ofiar nazizmu
w Niemczech (obszar RFN), pogrupowane według ich nazw własnych
i miejscowoS
ci, w których się znajdują. Opisy zawierają podstawowe infor-
macje historyczne, bibliograficzne, dane o możliwoS
ciach zwiedzania oraz
linki odsyłające do innych witryn poS
więconych tym miejscom.
Ghetto Fighters House
Holocaust and Jewish Resistance Heritage Museum  Israel
www.gfh.org.il
Wersje językowe: angielska, hebrajska
The Ghetto Fighters House zostało założone w 1949 roku przez ocala-
łych bojowników getta i partyzantów na terenie Zachodniej Galilei. Po-
wstało jako pierwsze na S
wiecie archiwum zbierające dokumenty doty-
czące Holokaustu. Wkrótce zaczęło funkcjonować jako muzeum, instytut
badawczy i centrum edukacyjne. Tworzy wspólnotę ludzi, którzy prze-
trwali Zagładę, opowiada ich historię, przekazuje ich posłanie. Podstawo-
we jednostki kompleksu to The Ghetto Fighters House, muzeum eduka-
cyjne  Yad Layeled , archiwum, biblioteka oraz centra edukacyjne.
12
Witryna prezentuje stałe wystawy historyczne i dokumentacyjne na
temat życia Żydów przed Holokaustem, ich losów w czasie Zagłady oraz
oporu i powstania. Posiada unikatową kolekcję dzieł sztuki powstałych
w obozach i gettach oraz powojennych prac, zarówno inspirowanych Ho-
lokaustem, jak i tworzonych po wpływem S
rodków medycznych stosowa-
nych w leczeniu tzw.  syndromu obozu koncentracyjnego . Duża częS
ć
kolekcji jest dostępna na stronie internetowej Muzeum w ramach między-
narodowego projektu nauczania o HolokauS
cie przez sztukę.
 Yad Layeled poS
więcone jest pamięci dzieci  ofiar Holokaustu,
nastawione na młodych zwiedzających. W ramach zwiedzania prowadzo-
ne są warsztaty artystyczne, projekcje filmów, dramy, spotkania ze S
wiad-
kami. Przy muzeum powstała The Janusz Korczak International School
prowadząca program The International Book-Sharing Project. Jest to
współpraca między szkołami z Izraela i innych państw polegająca na wy-
mianie opinii na temat lektur związanych z Holokaustem. Strona daje
możliwoS
ć przyłączenia się do projektu.
Archiwum dysponuje olbrzymimi zbiorami, dostępnymi w witrynie
poprzez wyszukiwarkę. Pracownicy biblioteki oferują pomoc w komple-
towaniu bibliografii.
Sekcje edukacyjne i Dział zagraniczny organizują seminaria i szkolenia
dla grup nauczycieli i uczniów z różnych krajów. The Pedagogical Center to
dwa internetowe działy służące pomocą uczniom, studentom i nauczycielom.
Witryna zawiera też dział poS
więcony Januszowi Korczakowi.
Haus der Wannsee-Konferenz. Gedenk- und Bildungsst�tte
www.ghwk.de
Wersje językowe: niemiecka, francuska, polska, angielska, hiszpańska,
hebrajska, rosyjska, arabska, duńska, holenderska, włoska, czeska, szwedz-
ka, turecka
Dom Konferencji  Miejsce Pamięci i Edukacji w Wannsee to miej-
12
sce, gdzie 20 I 1942 roku czternastu czołowych urzędników III Rzeszy
ustaliło organizacyjne szczegóły realizacji uprzedniej decyzji o deportacji
europejskich Żydów na Wschód i ich masowej zagładzie. Od roku 1992
budynek pełni funkcję miejsca pamięci i edukacji historycznej. Witryna
informuje skrótowo o działalnoS
ci placówki: ekspozycji muzealnej na te-
mat konferencji w Wannsee i zagłady Żydów, mediotece zawierającej
książki, dokumenty, mikrofilmy, kasety wideo oraz o organizacji jedno-
lub kilkudniowych programów edukacyjnych dla młodzieży i dorosłych.
Dział oS
wiatowo-pedagogiczny współpracuje w tym zakresie ze szkoła-
mi. Na stronie można obejrzeć protokół Konferencji i zapoznać się z jego
treS
cią (niestety nie ma polskiego tłumaczenia). Starannie przygotowano
dział odnoS
ników pogrupowanych według państw i tematów.
Holocaust History Project
www.holocaust-history.org
Wersja językowa: angielska
Strona ta to archiwum zawierające dokumenty, fotografie, nagrania i eseje
dotyczące Holokaustu. Posiada też materiały zwalczające zaprzeczanie
istnieniu Holokaustu. Na stronie możemy znalex
ć odpowiedzi nawet na
szczegółowe pytania. Jej zaletą są nie tylko informacje o dokumentach,
ale i możliwoS
ć ich druku (oryginalne zdjęcia) z transkrypcją i tłumacze-
niem na język angielski. Dodatkowo istnieje alfabetyczny indeks słów
kluczowych z pytań, które można wysyłać elektronicznie do specjalistów
zajmujących się Holokaustem.
Holocaust Memorial Center
http://www.holocaustcenter.org
Wersja językowa: angielska
Centrum powstało z inicjatywy rabina Charlesa H. Rosenzveiga w 1981
roku i mieS
ci się w Farmington Hills w stanie Michigan. Jego celem jest
12
zachowanie pamięci o Żydach zamordowanych podczas Zagłady, poka-
zanie obojętnoS
ci tych, którzy nie zrobili nic, aby temu zapobiec, ukaza-
nie bogactwa kultury Żydów europejskich oraz pomoc dla przyszłych ge-
neracji w tworzeniu wolnych, otwartych społeczeństw.
Na stronie znajduje się dział historyczny opisujący okres od począt-
ków nazizmu w Niemczech do końca wojny, pokazujący chronologiczny
przegląd wydarzeń ilustrowany licznymi zdjęciami archiwalnymi. Zaletą
strony jest dostęp do bardzo obszernej, tematycznie pogrupowanej księ-
garni internetowej anglo- i niemieckojęzycznej. W sekcji  Museum Exhi-
bits On-line znalex
ć można jedynie zachętę do odwiedzenia wystaw pre-
zentowanych na miejscu w HMC, bez dostępu przez Internet. Wyjątkiem
jest interaktywna wystawa  Life Chance . Daje ona możliwoS
ć wcielenia
się w młodego, wykształconego Żyda, żyjącego w nazistowskich Niem-
czech i podejmowania życiowych decyzji. Program pokazuje beznadziej-
noS
ć wszelkich działań i bezsilnoS
ć Żydów w tamtym okresie.
Holocaust Museum & Studies Center
www.bxscience.edu/organizations/holocaust
Wersja językowa: angielska
Muzeum powstało przy Bronx High School of Science w 1977 roku i jest
jedną z najstarszych tego typu placówek w Stanach Zjednoczonych. Szczy-
ci się także bliską współpracą z laureatami Nagród Nobla, Elie Wieselem
i Szymonem Wiesenthalem. Strona umożliwia obejrzenie niewielkiej czę-
S
ci bogatych zbiorów Muzeum, m.in. plakatów propagandowych z cza-
sów II wojny S
wiatowej oraz wystawy prac artystów, którzy ocaleli z Za-
głady. Sekcja  Holocaust Educational Guide zawiera gotowe plany lekcji,
propozycje nietypowych zajęć, krótkie opisy historyczne najważniejszych
zagadnień związanych z Holokaustem, liczne mapy oraz wskazówki me-
todyczne.
128
Holocaust Teachers Resources Center
www.holocaust-trc.org
Wersja językowa: angielska
Holocaust Teachers Resources Center na stronach www powstaje dzięki
Holocaust Education Foundation, Inc. Głównym celem organizacji jest
zwalczanie uprzedzeń poprzez rozpowszechnianie wiedzy o HolokauS
cie.
Strona zbiera i porządkuje materiały edukacyjne. Wiele miejsca poS
wię-
cono planom lekcji, przygotowanym dla klas na różnych poziomach na-
uczania. Są one bardzo dokładnie opisane, również pod kątem metodycz-
nym. Lekcje często opierają się na konkretnej książce (odpowiednie
rozdziały są dostępne na stronie). Różnorakie materiały edukacyjne opi-
sane są w działach: wideoteka na temat Holokaustu, przewodnik po mate-
riałach edukacyjnych (bardzo obszerny, pogrupowany tematycznie kata-
log książek, kaset audio i wideo), przewodnik po literaturze związanej
z losem dzieci w czasie II wojny S
wiatowej (jest to zbiór pamiętników,
wspomnień, książek historycznych, dokumentów, beletrystyki i encyklo-
pedii).
Autorzy witryny zamieszczają kalendarz imprez edukacyjnych, kon-
ferencji, badań, kursów oraz obchodów  Dni Pamięci odbywających się
na całym S
wiecie.
The Holocaust: A Tragic Legacy
http://library.thinkquest.org/12663
Wersja językowa: angielska
Strona redagowana przez uczniów zrzeszonych w ThinkQuest (organiza-
cji promującej naukę przez Internet). Jej podstawową zaletą jest interak-
tywnoS
ć. Odwiedzający ma możliwoS
ć rozwiązywania moralnych dyle-
matów, biorąc udział w wirtualnym procesie norymberskim, sprawdzenia
swojej wiedzy w jednym z pięciu quizów czy obserwowania życia w wir-
tualnym obozie koncentracyjnym. Witryna zawiera także chronologiczny
12
przegląd wydarzeń z lat 1933-1945, połączony ze słownikiem najważ-
niejszych terminów związanych z Holokaustem. Nowoczesna szata gra-
ficzna oraz oryginalna forma przekazywania wiedzy sprawiają, że strona
ta jest szczególnie interesująca dla młodzieży.
iEARN  The Holocaust/Genocide Project
www.iearn.org/hgp/
Wersja językowa: angielska
The International Education and Resource Network (Międzynarodowa Sieć
Pomysłów Edukacyjnych) to program dla uczniów w wieku od 12 do 17
lat, skupiający szkoły z całego S
wiata, w tym z Polski. Opiera się na moż-
liwoS
ciach komunikacyjnych Internetu: konferencje on-line, koresponden-
cja e-mail. Przewiduje także zajęcia warsztatowe i doroczny ogólnoS
wia-
towy zjazd uczestników. Obejmuje wiele interdyscyplinarnych zagadnień,
w tym blok dotyczący Holokaustu i innych ludobójstw. W ramach iEARN
nauczyciele mogą korzystać z gotowych niestandardowych programów
zajęć, wykorzystujących literaturę, historię i sztukę. Uczniowie biorący
udział w programie redagują rocznik  An End to Intolerance w całoS
ci
dostępny drogą internetową. Daje on możliwoS
ć poznania poglądów i od-
czuć młodzieży z całego S
wiata na temat Holokaustu. Witryna zawiera
bardzo bogaty zbiór odnoS
ników do innych stron poS
więconych Holo-
kaustowi.
Janusz Korczak
www.janusz-korczak.de
Wersje językowe: niemiecka, angielska (kilka elementów)
Witryna poS
więcona jest życiu i spuS
cix
nie Janusza Korczaka. Zawiera
jego biografię, niemiecko- i angielskojęzyczną literaturę o jego życiu
i działalnoS
ci oraz informację o tłumaczeniach dzieł Korczaka w tych ję-
zykach. Przedstawione są także filary korczakowskiej pedagogiki po-
1
szanowania praw dziecka, opierającej się na zasadzie, że respektowanie
praw dziecka przez dorosłego uczy dziecko zauważania innych ludzi.
W witrynie zamieszczono spis instytucji w Niemczech noszących
imię Janusza Korczaka. Podane są także linki odnoszące się do Zagłady
Żydów.
Literature of the Holocaust
http://www.english.upenn.edu/~afilreis
Wersja językowa: angielska
Strona przygotowana przez profesora literatury angielskiej z Uniwersyte-
tu Pensylwania, Alana Filreisa. Przedstawia bogatą bibliografię odnoszą-
cą się do Holokaustu oraz listę odnoS
ników do stron internetowych o zbli-
żonej tematyce.
Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w OS
więcimiu
www.auschwitz.org.pl
Wersje językowe: polska, angielska, niemiecka
Witrynę oS
więcimskiego Muzeum, ilustrowaną archiwalnymi i współcze-
snymi zdjęciami, warto odwiedzić przed zaplanowaniem wyjazdu klaso-
wego. Można tam znalex
ć dobrze opracowane, aktualne informacje orga-
nizacyjne (dojazd, zakwaterowanie, zasady i godziny zwiedzania) oraz
bardzo przystępnie podane wiadomoS
ci o historii obozu (założenie, roz-
budowa, krematoria i komory gazowe, liczba i narodowoS
ć ofiar, wyzwo-
lenie). Wydaje się, że zakres informacji odpowiada w zupełnoS
ci potrze-
bom uczniów szkół ponadpodstawowych. Niestety, archiwum muzealne
nie jest dotychczas dostępne dla internautów  trwają prace nad skompu-
teryzowaniem zbiorów. Dział edukacyjny oferuje współpracę z nauczy-
cielami i młodzieżą szkolną w zakresie wykładów, szkoleń, lekcji muze-
alnych, konkursów itp. Sekcja AktualnoS
ci informuje o zmianach na terenie
Muzeum (np. otwarciu dla zwiedzających dodatkowych obiektów, nowych
1 1
systemach informacyjnych) oraz wszelkich uroczystoS
ciach związanych
z działalnoS
cią Muzeum. W Internecie dostępna jest również oferta wy-
dawnictwa Muzeum, m.in. publikacje naukowe, popularnonaukowe, lite-
ratura piękna, albumy, przewodniki, katalogi, plakaty, pocztówki i filmy
edukacyjne. Niestety, nie można ich tą drogą zakupić. Są tu także dostęp-
ne informacje o Fundacji Pamięci Ofiar Obozu Zagłady Auschwitz-Bir-
kenau, która wspiera Muzeum.
Na terenie OS
więcimia działają również:
" Międzynarodowy Dom Spotkań Młodzieży  www.mdsm.pl
" Centrum Dialogu i Modlitwy, prowadzone przez ks. Manfreda
Deselaersa  www.centrum-dialogu.oswiecim.pl
" Żydowskie Centrum Edukacyjne (Auschwitz Jewish Center Fo-
undation)  www.ajcf.org
Placówki te organizują kilkudniowe sesje dla grup młodzieży, mające na
celu edukację historyczną, religijną i obywatelską.
Muzeum Historii Żydów Polskich
www.jewishmuseum.org.pl
Wersje językowe: polska, angielska
Strona internetowa Muzeum Historii Żydów Polskich dotyczy powstają-
cego w Warszawie muzeum poS
więconego pamięci polskich Żydów. Or-
ganizacją fundującą muzeum jest Stowarzyszenie Żydowski Instytut Hi-
storyczny w Polsce. Przyszłe muzeum, prowadząc na szeroką skalę
działalnoS
ć wystawienniczą i edukacyjną, ma stanowić uzupełnienie do-
tychczasowej naukowej, dokumentacyjnej i wydawniczej aktywnoS
ci Ży-
dowskiego Instytutu Historycznego. Przesłaniem projektu muzeum jest
ukazanie dziejów Żydów na ziemiach polskich i bogactwa ich kultury
oraz pomoc młodym Żydom i Polakom w burzeniu przesądów i uprze-
dzeń przez ukazanie prawdy o wzajemnych relacjach. Program historycz-
ny przygotowywany jest przez zespół ekspertów  historyków z Polski,
1 2
Europy, Stanów Zjednoczonych, kierowany przez prof. Israela Gutmana
z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie. Pierwsze wieki życia Żydów
w Polsce zostaną odtworzone w muzeum na podstawie badań historycz-
nych. Powstaną repliki, dioramy i modele. W Polsce odnaleziono, sfoto-
grafowano i skomputeryzowano już ponad 40 tysięcy eksponatów. Kolejny
etap to poszukiwania na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospoli-
tej, Białorusi, Ukrainie, w Rosji i na S
wiecie, a także współpraca z muze-
ami żydowskimi w Europie, USA i Izraelu, które posiadają wiele obiek-
tów pochodzących z Polski lub związanych z dziejami polskich Żydów.
Na stronie można znalex
ć informacje o projekcie, a także krótki ilustro-
wany przewodnik po historii Żydów w Polsce.
Nadzieja  Hatikvah
www.nadzieja-hatikvah.org
Wersje językowe: polska, angielska
Polsko-Izraelskie Towarzystwo Nadzieja  Hatikvah zostało założone je-
sienią 2000 roku przez studentów i pracowników naukowych Wydziału
Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego. Hatikvah działa także
jako studenckie koło naukowe przy Instytucie Studiów Międzynarodo-
wych Uniwersytetu Wrocławskiego.
Głównym celem Towarzystwa jest propagowanie wszechstronnych
kontaktów pomiędzy społeczeństwami, organizacjami społecznymi i na-
ukowymi z Polski i Izraela oraz mniejszoS
cią żydowską w Polsce. Waż-
nym celem działalnoS
ci Hatikvah jest także walka z uprzedzeniami na tle
rasowym i etnicznym wS
ród młodych ludzi w Europie, a w szczególnoS
ci
wS
ród młodzieży Wrocławia, oraz zapoznawanie młodych ludzi z kulturą
i historią mniejszoS
ci. Inne pola zainteresowań Towarzystwa to: historia
Żydów w Europie i w Polsce, Państwo Izrael, stosunki polsko-izraelskie
i polsko-żydowskie oraz edukacja międzykulturowa. DziałalnoS
ć Towa-
rzystwa opiera się na organizacji i uczestnictwie w otwartych dyskusjach,
1
spotkaniach i wykładach, międzynarodowych seminariach młodzieżo-
wych, pracy społecznej, warsztatach dla studentów oraz wyjazdach sty-
pendialnych. Towarzystwo wydaje także czasopismo pt.  Hatikvah uka-
zujące się dwa razy w semestrze akademickim.
Do najważniejszych projektów stowarzyszenia należą: cykl wykła-
dów  MniejszoS
ci narodowe w Polsce i na S
wiecie , współpraca z ME-
NiS w sprawie wymiany młodzieży z Izraelem,  Edukacja pokojowa 
kurs szkoleniowy dla osób prowadzących zajęcia z edukacji międzykultu-
rowej,  Kolorowa tolerancja  zamalowywanie napisów antysemickich,
rasistowskich w mieS
cie, wolontariat  praca młodzieży z różnych krajów
na cmentarzach żydowskich i w miejscach pamięci.
Nizkor
www.nizkor.org
Wersje językowe: angielska, niektóre działy w języku hiszpańskim i ro-
syjskim
 Nizkor w języku hebrajskim oznacza  będziemy pamiętać i właS
nie za-
chowanie pamięci o HolokauS
cie jest głównym celem tej strony. Udostęp-
nia ona bardzo bogaty zbiór przejrzyS
cie pogrupowanych informacji histo-
rycznych. Szczególnie przydatny wydaje się dział zawierający 66 najczęS
ciej
zadawanych pytań dotyczących Holokaustu wraz z odpowiedziami.
Osobna sekcja umożliwia zakup przez Internet pomocy naukowych
dla nauczycieli, takich jak: książki, kasety wideo, plakaty czy gotowe pla-
ny lekcji. Witryna daje także możliwoS
ć skontaktowania się z wieloma
organizacjami antyrasistowskimi i instytutami naukowymi zajmującymi
się Holokaustem.
OS
rodek  Brama Grodzka  Teatr NN
www.tnn.lublin.pl
wersja językowa: polska
1 4
OS
rodek jest samorządową instytucją kultury w Lublinie, działającą na
rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i edukacji. W realizowanych pro-
gramach oS
rodek nawiązuje do symbolicznego i historycznego znaczenia
swojej siedziby  Bramy Grodzkiej (będącej dawnym przejS
ciem pomię-
dzy miastem chrzeS
cijańskim i żydowskim) oraz do położenia samego
Lublina  miasta/miejsca spotkań kultur, tradycji i religii.
Teatr NN powstał w 1990 roku. Początkowo jego działalnoS
ć ukie-
runkowana była na realizację autorskich przedstawień. W miarę upływu
czasu twórcy Teatru zaczęli otwierać się na inne, pozateatralne przedsię-
wzięcia o charakterze społecznym i edukacyjnym, wykraczające poza sztu-
kę. OS
rodek odbudował swoją siedzibę  XIV-wieczną Bramę Grodzką
i przylegające do niej kamienice, co przyczyniło się do ożywienia częS
ci
zniszczonego lubelskiego Starego Miasta.
DziałalnoS
ć programowa OS
rodka związana jest z przywracaniem
pamięci o nieistniejącym już lubelskim mieS
cie żydowskim. Swoje cele
OS
rodek realizuje poprzez działania artystyczne, wystawy, spotkania, se-
sje, promocje książek i czasopism, projekcje filmów, koncerty, działania
w przestrzeni publicznej. Prowadzi również działalnoS
ć wydawniczą.
W 1998 roku OS
rodek rozpoczął realizację programu  Wielka Księga Mia-
sta  zbierane są materiały archiwalne związane z historią polsko-ży-
dowskiego Lublina (zdjęcia, relacje mówione, dokumenty). W oparciu
o te materiały powstała, wciąż rozbudowywana, wystawa dokumentalna
opowiadająca o przedwojennym dwukulturowym Lublinie. Towarzyszy
jej program edukacyjny poS
więcony ocalaniu dziedzictwa lubelskich Ży-
dów.
OS
rodek prowadzi program:  Zapomniana przeszłoS
ć  wielokultu-
rowe tradycje Lubelszczyzny . Jest on adresowany głównie do młodego
pokolenia mieszkańców regionu oraz do ich nauczycieli. To właS
nie szkoła
powinna stać się miejscem nauczania o przeszłoS
ci i dziedzictwie kultu-
rowym. Celem nadrzędnym programu jest przygotowanie młodzieży do
1
rozumienia swojej Małej Ojczyzny i aktywnego uczestnictwa w jej życiu.
OS
rodek  Brama Grodzka  Teatr NN prowadzi również projekt  Wirtu-
alna Biblioteka Lublina i Regionu Lubelskiego , czyli komputerową bazę
danych składającą się z Bazy Tekstowej, Bazy Ikonograficznej, Bazy
Dx
więkowej i Bazy Edukacyjnej.
Szczególną formą współpracy tej instytucji z nauczycielami są Szkol-
ne Kluby Odkrywców  R
cieżkami Pamięci . Istniejąca obecnie sieć liczy
prawie 100 klubów (z całego województwa lubelskiego). W witrynie jest
również dział  Małe Ojczyzny . W skład bazy wchodzi ponad 80 tek-
stów, które pochodzą z czasopism i publikacji wydawanych przez OS
ro-
dek  Brama Grodzka  Teatr NN .
Otwarta Rzeczpospolita  Stowarzyszenie Przeciw
Antysemityzmowi i Ksenofobii
www.or.icm.edu.pl
wersja językowa: polska
Celem Stowarzyszenia  Otwarta Rzeczpospolita jest krzewienie tolerancji
oraz przeciwdziałanie przejawom antysemityzmu i ksenofobii. Swój pro-
gram Stowarzyszenie realizuje głównie poprzez inicjowanie i wspieranie
działań edukacyjnych, dokumentowanie przejawów uprzedzeń i zwraca-
nie na nie uwagi społeczeństwa. Stowarzyszenie promuje postawy otwarto-
S
ci i poszanowania dla osób i grup o odmiennej identyfikacji etnicznej,
narodowej, religijnej, kulturowej lub społecznej oraz przeciwdziała po-
stawom godzącym w godnoS
ć człowieka. Członkami  Otwartej Rzeczpo-
spolitej są m.in. naukowcy, pisarze, dziennikarze oraz duchowni. Zaj-
mują się oni popularyzowaniem rzetelnej wiedzy o x
ródłach i skali takich
zjawisk, jak ksenofobia, antysemityzm, rasizm i zwracają na nie uwagę
władz, KoS
ciołów, pedagogów, S
rodowisk akademickich oraz mediów.
Stowarzyszenie współpracuje z Helsińską Fundacją Praw Człowieka,
z Polską Akcją Humanitarną oraz Stowarzyszeniem  Nigdy Więcej .
1
Stowarzyszenie realizuje projekt  Szkoła OtwartoS
ci , którego ce-
lem jest analiza i opis podręczników szkolnych z zakresu przedmiotów
humanistycznych pod kątem propagowania idei społeczeństwa otwarte-
go.  Otwarta Rzeczpospolita zamieszcza również na swojej stronie re-
cenzje naukowe omawiające publikacje o charakterze antysemickim lub
skrajnie nacjonalistycznym.
Shoa.de
http://www.shoa.de
Wersja językowa: niemiecka
Witryna jest częS
cią projektu odnoszącego się także do III Rzeszy, II woj-
ny S
wiatowej i czasów powojennych. Obejmuje cztery działy:  Tematy
(wS
ród kilkudziesięciu: antysemityzm, Einsatzgruppen, getta, obozy
koncentracyjne, ustawy norymberskie i cyklon B),  Ofiary i bohatero-
wie ,  Oprawcy oraz  y
ródła (m.in. literatura o Hitlerze, filmy i nagra-
nia archiwalne).
Brak własnego forum dyskusyjnego, istnieje jednak odwołanie do
forum  Aktion Kinder des Holocaust (Akcja Dzieci Holokaustu) 
www.akdh.ch
Shoah Project
www.shoahproject.org
Wersja językowa: niemiecka
Witryna  Shoah Project zawiera kilka działów. Otwiera ją informacja
o nowoS
ciach. Dział  Dokumentacja zawiera materiały o obozie kon-
centracyjnym w Dachau. Przedstawiona jest także w nim praca Rolfa Kor-
nemanna Doppelmord, w której autor opisuje antyżydowską politykę ma-
jątkową i mieszkaniową nazistów. Dział  Opór zawiera informacje
o przejawach oporu wobec nazizmu w Niemczech (ruch studentów  Die
weisse Rose i przejawy oporu młodzieży  odwołanie do witryny  Kids
1
im Nazi-Regime ). Dział  Internet posiada linki odnoszące się do Zagła-
dy Żydów, w tym sekcję  Bez cenzury przeciw nazizmowi . W dziale
poS
więconym literaturze znalex
ć można opowiadania, eseje i wiersze po-
S
więcone tematyce Holokaustu, a w dziale bibliograficznym informacje
o niemieckojęzycznych nowoS
ciach książkowych, recenzje oraz bogatą,
pogrupowaną tematycznie bibliografię.
Simon Wiesenthal Center
www.wiesenthal.com
Wersja językowa: angielska
Simon Wiesenthal Center jest międzynarodową organizacją zajmującą się
promocją tolerancji, obroną praw człowieka i przechowywaniem pamięci
o HolokauS
cie. Na stronie przeczytać można krótkie wiadomoS
ci ze S
wia-
ta dotyczące terroryzmu i innych przejawów nietolerancji (głównie z Bli-
skiego Wschodu), a także zdobyć informacje o grupach neonazistowskich
i sposobach przeciwstawiania się im. Dział  Museum of Tolerance doty-
czy edukacyjnej działalnoS
ci Centrum. Zawiera tysiące plików tekstowych
i zdjęć, opisujących i dokumentujących historię Zagłady i II wojny S
wia-
towej, wirtualne wystawy, a także liczne artykuły i eseje. Znajduje się tu
także przygotowana specjalnie dla nauczycieli bibliografia oraz zestaw
36 najważniejszych pytań i odpowiedzi dotyczących Holokaustu.
Stowarzyszenie Romów w Polsce
www.stowarzyszenieromow.hg.pl
Wersja językowa: polska
Stowarzyszenie Romów w Polsce to organizacja powstała w 1992 roku,
której podstawowym zadaniem jest działanie na rzecz pełnego uczestnic-
twa ludnoS
ci romskiej w życiu narodu polskiego. Jednym z głównych ce-
lów Stowarzyszenia jest przypomnienie oraz upamiętnienie eksterminacji
i holokaustu Romów. Ten cel Stowarzyszenie realizuje poprzez działalnoS
ć
1 8
naukową, wydawniczą, badawczą oraz wystawienniczą. Stowarzyszenie
prowadzi również wielokierunkową działalnoS
ć zmierzającą do zmiany
panujących w polskim społeczeństwie negatywnych stereotypów Romów.
Survivors of the Shoah. Visual History Foundation
www.vhf.org
Wersja językowa: angielska
Fundacja została założona przez Stevena Spielberga w 1994 roku. Jej ce-
lem jest zebranie opowieS
ci naocznych S
wiadków Holokaustu w formie
dokumentów filmowych nagranych na CD-romach i kasetach wideo. Do-
tychczas zebrano ponad 50 000 S
wiadectw nagranych w 57 krajach i w 32
językach. Na stronie zamieszczono informacje dotyczące projektu i po-
wstałych dzięki niemu filmów edukacyjnych.
Aktualnie trwają prace nad katalogiem nagrań i wykorzystaniem ar-
chiwum do potrzeb edukacyjnych w klasach szkolnych. Archiwum bę-
dzie dostępne w następujących instytucjach: Fortunoff Video Archive for
Holocaust Testimonies  Yale University, New Haven (USA), Museum of
Jewish Heritage  New York City (USA), Simon Wiesenthal Center  Los
Angeles (USA), United States Holocaust Memorial Museum  Washing-
ton D.C. (USA), Yad Vashem  Jerusalem (Izrael).
United States Holocaust Memorial Museum
www.ushmm.org
Wersja językowa: angielska
Muzeum powstało w 1980 roku jako instytucja badająca i interpretująca
historię Holokaustu. Strona daje możliwoS
ć zapoznania się z szeroką dzia-
łalnoS
cią naukową i edukacyjną placówki. Zamieszczono na niej infor-
macje na temat prowadzonych badań, udostępniono częS
ć zawartoS
ci ar-
chiwów. Dokumenty prezentowane są również w ramach kilku wystaw
1
on-line. Witryna ma też ofertę edukacyjną:  dla uczniów ,  dla rodzin ,
 dla nauczycieli ,  dla dorosłych ,  dla nauczycieli akademickich i na-
ukowców . Działy te rozwijają wiele zagadnień dotyczących Holokaustu,
jak np. położenie dzieci i kobiet, ruch oporu, a także umożliwiają obejrze-
nie filmu z wyzwolenia Auschwitz. CzęS
ć dla uczniów opisuje w przy-
stępny sposób historię nazizmu i Zagłady. Materiał uzupełniają liczne zdję-
cia i mapki oraz słowniczek najważniejszych pojęć. Sekcja skierowana do
nauczycieli prezentuje kilka pozycji książkowych polecanych do naucza-
nia o HolokauS
cie. Szerszy asortyment książek jest dostępny w interneto-
wym sklepie prowadzonym przez Muzeum.
Web s Center for Holocaust Education
www.hopesite.ca
Wersja językowa: angielska
Witryna została utworzona przez kanadyjską organizację Victoria Holo-
caust Remembrance and Education Society. Zawiera trzy działy główne:
 Remember ,  Reflect ,  Rekindle .
 Remember to zbiór wspomnień osób ocalałych z Holokaustu (wy-
wiady, zapisy video, pamiętniki). Osobna sekcja poS
więcona jest dzieciń-
stwu w czasie Zagłady.
 Reflect to miejsce, gdzie każdy może zamieS
cić swoją opinię,
wiersz, refleksję. Znajduje się tu także specjalny dział zajmujący się po-
mocą dzieciom osób ocalałych z Holokaustu (grupy wsparcia, grupy tera-
peutyczne itp.). Dział  Reflect ma również połączenie z przewodnikiem
po internetowych stronach na temat Holokaustu.
 Rekindle mówi o potrzebie budowania nadziei. Przedstawia propo-
zycje działań przeciwko nietolerancji, uprzedzeniom i rasizmowi, które każ-
dy może podjąć. Podejmowane są tutaj takie tematy, jak rasizm w szkole,
prawa człowieka, rozumienie innych kultur, nauczanie o HolokauS
cie.
14
Yad Vashem
www.yad-vashem.org.il
Wersje językowe: angielska, hebrajska
Instytut Pamięci Yad Vashem w Jerozolimie jest jedną z najbardziej zna-
nych placówek zajmujących się Holokaustem. Obszerna witryna interneto-
wa jest odzwierciedleniem licznych obszarów działania Instytutu. Dział
 About Yad Vashem zawiera szczegółowe informacje o historii i obecnej
działalnoS
ci Instytutu, a także o planach na przyszłoS
ć. W częS
ci poS
więco-
nej Holokaustowi znalex
ć można spis najczęS
ciej zadawanych pytań wraz
z odpowiedziami na temat Holokaustu, chronologiczne zestawienie wyda-
rzeń, bibliografię 200 książek uznanych za najważniejsze przez naukow-
ców i nauczycieli, setki dokumentów z tamtego okresu (przetłumaczonych
na język angielski), monografie społecznoS
ci żydowskich z Grodna, Lidy,
Olkiennik. Dział  Remembrance zawiera biografie ofiar.  Eleventh Hour
Collection Project ma za zadanie zbierać S
wiadectwa, dokumenty i dowo-
dy materialne od osób prywatnych. CzęS
ć  On-line Exhibitions prezentuje
kilka interesujących wystaw ze zbiorów muzeum. Szczególnie wzruszająca
jest ekspozycja  No Child s Play ukazująca zabawki z czasu Zagłady.
Instytut Yad Vashem ma duże doS
wiadczenie w nauczaniu o Holo-
kauS
cie. W dziale  Education znalex
ć można ogólne wytyczne i wska-
zówki dotyczące tego zagadnienia, informacje o warsztatach edukacyj-
nych dla nauczycieli, konferencjach. Istnieje też  Pedagogical Resource
Center dysponujące sporym wachlarzem pomocy edukacyjnych (kon-
takt przez e-mail). Strona oferuje gotowy program zajęć dotyczących
Holokaustu. Dział  Research & Publications przedstawia aktualnie pro-
wadzone przez Instytut projekty badawcze, a także daje możliwoS
ć zaku-
pienia przez Internet najnowszych publikacji (Yad Vashem Publications)
oraz materiałów do lekcji (Teaching Units).
CzęS
ć  The Righteous Among the Nations to biografie, fotografie miejsc
pamięci, statystyki dotyczące  Sprawiedliwych WS
ród Narodów R
wiata .
141
YIVO Institute for Jewish Research
www.yivoinstitute.org
Wersja językowa: angielska
Instytut Badań nad Judaizmem i Żydami  YIVO  powstał w 1925 roku
w Wilnie jako placówka badająca kulturę i historię Żydów w Europie
Wschodniej. Obecnie Instytut kontynuuje działalnoS
ć w Nowym Jorku.
YIVO dysponuje archiwum oraz wielojęzyczną biblioteką, niestety, nie-
dostępnymi w Internecie. SpoS
ród licznych programów realizowanych
przez Instytut na stronie dostępne są fragmenty wystaw fotograficznych
i dokumentacyjnych oraz spis publikacji YIVO (niektóre z nich można
zakupić przez sieć). Witryna zawiera wiele informacji o języku jidysz, np.
alfabet z możliwoS
cią wysłuchania brzmienia głosek.
Żydowski Instytut Historyczny
www.jewishinstitute.org.pl
Wersja językowa: polska
Żydowski Instytut Historyczny, którego początki sięgają roku 1928, zaj-
muje się badaniami i edukacją na temat historii i kultury Żydów w Polsce.
Warszawska siedziba ŻIH mieS
ci bogate archiwum oraz różnorodną ko-
lekcję dzieł sztuki i przedmiotów użytkowych kultury żydowskiej. Na co
dzień Instytut zajmuje się ochroną, konserwacją i zbieraniem eksponatów
oraz prezentowaniem kolekcji dokumentów i innych materiałów. Instytut
organizuje także seminaria, konferencje, konkursy oraz kursy języka he-
brajskiego. Wszystkie jednostki Instytutu pracują na rzecz uzupełniania
wiedzy społeczeństwa, przezwyciężania stereotypów i przeciwstawiania
się uprzedzeniom wynikającym z niewiedzy.
Do studiów o HolokauS
cie szczególnie użyteczne są archiwa Instytu-
tu; znajduje się tam m.in. 7 200 relacji osób ocalałych z Zagłady.
Strona główna Instytutu przedstawia kalendarz najbliższych wykła-
dów. W witrynie znajduje się także opis trzech stałych wystaw Instytutu
142
ukazujących życie i S
mierć warszawskiego getta, zdjęcia i dokumenty z Ar-
chiwum Ringelbluma oraz przedmioty żydowskiej sztuki sakralnej i S
wiec-
kiej. Na stronie znajduje się również katalog zbiorów bibliotecznych
(70 000 pozycji), z których można korzystać na miejscu lub poprosić o wy-
konanie fotokopii. Istnieje również możliwoS
ć zakupienia wielu książek.
Żydzi w Polsce . Ocalić od zapomnienia  uczyć dla przyszłoS
ci.
www.historiazydow.edu.pl
Wersja językowa: polska (mapa strony w języku niemieckim i angielskim)
 Żydzi w Polsce. Ocalić od zapomnienia  uczyć dla przyszłoS
ci to edu-
kacyjny serwis internetowy przeznaczony dla nauczycieli i uczniów, za-
wierający podstawowe informacje z dziedziny historii i kultury Żydów.
Na stronę składa się m.in. materiał dydaktyczny przydatny w nauczaniu
tej problematyki, dotyczący szeroko rozumianej edukacji dla tolerancji.
Serwis powstał dzięki współpracy Domu Anny Frank w Amsterdamie,
Fundacji im. Stefana Batorego, Ambasady Królestwa Niderlandów w War-
szawie i Stowarzyszenia Centrum Polsko-Niemieckie (które koordynuje
tworzenie i rozbudowywanie serwisu w Polsce). Serwis zawiera multime-
dialną prezentację w postaci 24 slajdów wystawy  Żydzi w Polsce. Swoi
czy Obcy , poS
więconej dziejom i terax
niejszoS
ci Żydów w Polsce. Od
1998 roku wystawa pokazywana była w kilkudziesięciu miastach polskich
i niemieckich. Ponadto w serwisie zamieszczono opracowanie  Dzienni-
ka Dawida Rubinowicza będącego S
wiadectwem losu żydowskich dzie-
ci z czasów II wojny S
wiatowej.
Strona zawiera również rozbudowaną ofertę edukacyjną dla nauczy-
cieli i uczniów. W sekcji nauczycielskiej proponowane są gotowe mate-
riały dydaktyczne i scenariusze lekcji, które bezpoS
rednio nawiązują do
częS
ci merytorycznej serwisu. Prezentuje się tu również wskazówki bi-
bliograficzne oraz bieżące informacje na temat seminariów i szkoleń dla
nauczycieli. Struktura serwisu umożliwia jego rozbudowę poprzez za-
14
mieszczanie autorskich rozwiązań dydaktycznych. CzęS
ć serwisu kiero-
wana do uczniów zachęca do wyrażania opinii i przemyS
leń na tematy
związane z w/w problematyką, do dzielenia się swoimi pomysłami i pre-
zentowania projektów edukacyjnych realizowanych w szkołach. Zawiera
też ogłoszenia o konkursach oraz prace uczniów.
I r u r
Monika Adamczyk-Garbowska  profesor literatury amerykańskiej i po-
równawczej, kierownik Zakładu Kultury i Historii Żydów Uniwersytetu
Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Tłumaczka literatury amerykań-
skiej i jidysz. Członek redakcji rocznika Polin: Studies in Polish Jewry.
Opublikowała m.in.: Polska Isaaca Bashevisa Singera: Rozstanie i po-
wrót (1994) i (wspólnie z Antonym Polonskym) Contemporary Jewish
Writing in Poland: An Anthology (2001) oraz Odcienie tożsamości. Lite-
ratura żydowska jako zjawisko wielojęzyczne (2004). Laureatka Nagrody
im. Jana Karskiego i Poli Nireńskiej za rok 2004.
Natalia Aleksiun  historyk, asystent w Katedrze Bliskiego i Dalekiego
Wschodu Uniwersytetu Jagiellońskiego, doktorantka w Skirball Depart-
ment of Hebrew and Judaic Studies, New York University. W 2001 r. uzy-
skała doktorat na Wydziale Historii Uniwersytetu Warszawskiego, za któ-
ry otrzymała nagrodę Prezesa Rady Ministrów w 2002. Autorka Dokąd
dalej. Ruch syjonistyczny w Polsce 1944-1949 (2002) oraz kilkunastu ar-
tykułów na temat stosunków polsko-żydowskich, historii Żydów w Pol-
sce oraz historiografii żydowskiej.
Jolanta Ambrosewicz-Jacobs  adiunkt w Instytucie Europeistyki Uni-
wersytetu Jagiellońskiego, członek Rady Programowej panelu doradców
14
przy Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie/Biurze Insty-
tucji Demokratycznych i Praw Człowieka (Organization for Security and
Cooperation in Europe/Office for Democratic Institutions and Human
Rights, OSCE/ODIHR). Opublikowała m. in.: Me  Us  Them. Ethnic
Prejudices and Alternative Methods of Education (2003) i Tolerancja. Jak
uczyć siebie i innych (2003). Zainteresowania badawcze: uprzedzenia spo-
łeczne, antysemityzm, edukacja międzykulturowa, polityka pojednania.
Olga Goldberg-Mulkiewicz  profesor Uniwersytetu Hebrajskiego w Je-
rozolimie. Urodzona w Gorlicach. W 1955 roku uzyskała magisterium
z historii kultury materialnej na Uniwersytecie Jagiellońskim, a w 1967
doktorat z etnologii na Uniwersytecie Łódzkim. W latach 1955-1962 asy-
stent w Pracowni Sztuki Ludowej Instytutu Sztuki. W latach 1962-1967
starszy asystent w Katedrze Etnografii Uniwersytetu Łódzkiego. Od 1969
roku wykładowca etnologii w Departamencie Folkloru Żydowskiego i Po-
równawczego Uniwersytetu Hebrajskiego, póx
niej jako docent, a następ-
nie profesor. Przez szereg lat była kierownikiem tegoż Departamentu.
Zainteresowania badawcze: polska sztuka ludowa, Żydzi polscy, iraccy
oraz jemeńscy, przemiany oraz wzajemne zapożyczenia w tradycyjnej
kulturze polskiej i żydowskiej.
Leszek Hońdo  kierownik Zakładu Kultury Żydów w Katedrze Juda-
istyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, sekretarz Komisji Historii i Kultury
Żydów Polskiej Akademii UmiejętnoS
ci oraz przewodniczący Komitetu
Opieki nad Zabytkami Kultury Żydowskiej w Krakowie. Jego autorstwa
są m.in.: Stary cmentarz żydowski w Krakowie (1999), Inskrypcje starego
żydowskiego cmentarza w Krakowie (2000) oraz Cmentarz żydowski w Tar-
nowie (2001). W 2002 roku otrzymał Nagrodę im. Jana Karskiego i Poli
Nireńskiej.
14
Tanna Jakubowicz-Mount  psychoterapeutka. Współautorka oS
rodków
terapeutycznych: OS
rodka Terapii i Rozwoju Osobistego, Laboratorium
Psychoedukacji, Holistycznego OS
rodka Treningowego. Prowadzi Polskie
Forum Transpersonalne, którego celem jest łączenie osób, dążących do
twórczego współistnienia ludzi różnych kultur, narodowoS
ci i tradycji
duchowych. Specjalizuje się w prowadzeniu warsztatów edukacyjnych
 Spotkanie Obcego . Najistotniejszą intencją jej pracy jest sprzyjanie ta-
kiej przemianie ludzkiej S
wiadomoS
ci, aby duch naszych czasów był du-
chem pojednania: człowieka z samym sobą, człowieka z ludx
mi, człowie-
ka z Ziemią.
Sławomir Kapralski  socjolog, pracownik OS
rodka Studiów Społecz-
nych przy Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk w War-
szawie oraz Recurrent Visiting Professor w Central European University
w Budapeszcie, członek European Association of Social Anthropologists.
Współorganizator programów edukacyjnych w Centrum Kultury Żydow-
skiej na Kazimierzu w Krakowie. Najważniejsze publikacje: Wartości a po-
znanie socjologiczne (1995), The Jews in Poland (1999), Reformulations:
Markets, Policies, and Identities in Central and Eastern Europe (2000),
Democracies, Markets, Institutions: Global Tendencies in Local Contexts
(2002). Zainteresowania badawcze: teoria kultury, nacjonalizm, etnicz-
noS
ć i przemiany tożsamoS
ci, antysemityzm i stosunki polsko-żydowskie,
sytuacja Romów w Europie Wschodniej.
Sergiusz Kowalski  socjolog, zajmuje się analizą dyskursu polityczne-
go i publicznego, a zwłaszcza ideologią prawicy i skrajnej prawicy. Pra-
cuje w Instytucie Studiów Politycznych PAN. Autor m.in. Krytyki soli-
darnościowego rozumu. Studium z socjologii myślenia potocznego (1990),
Narodzin III Rzeczypospolitej (1996); tłumaczył na język polski pisma
Izaaka Berlina, Timothy ego Gartona Asha i Ralpha Dahrendorfa. W ostat-
14
niej książce, Zamiast procesu. Raport o mowie nienawiści (z M. Tulli,
2003), poddaje analizie pięć prawicowych gazet polskich. Pisuje także do
 Res Publiki i  Gazety Wyborczej .
Stanisław Krajewski  pracownik Instytutu Filozofii Uniwersytetu War-
szawskiego. Zajmuje się logiką i filozofią matematyki; autor książek:
Twierdzenie G�dla i jego interpretacje filozoficzne: od mechanicyzmu do
postmodernizmu (2003), Żydzi, judaizm, Polska (1997) oraz 54 komenta-
rze do Tory dla nawet najmniej religijnych spośród nas (2004), artykułów
o judaizmie, historii Żydów, dialogu chrzeS
cijańsko-żydowskim. Współ-
przewodniczący Polskiej Rady ChrzeS
cijan i Żydów od jej powstania
w 1989 roku. W latach 1992-1998 członek Komitetu Wykonawczego Mię-
dzynarodowej Rady ChrzeS
cijan i Żydów. Od 1997 w Zarządzie Związku
Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Polsce. Członek Międzynarodowej
Rady przy Muzeum OS
więcimskim, polski konsultant Amerykańskiego
Komitetu Żydów (AJC).
Ireneusz Krzemiński  profesor Uniwersytetu Warszawskiego, kierow-
nik Pracowni Teorii Zmiany Społecznej w Instytucie Socjologii UW, so-
cjolog (zwolennik socjologii humanistycznej) i publicysta. Badacz ruchu
społecznego  SolidarnoS
ć . Stypendysta Fundacji KoS
ciuszkowskiej. Pro-
rektor Wyższej Szkoły Komunikowania i Mediów Społecznych im. J. Gie-
droycia w Warszawie. Członek Zarządu Polskiego PEN Clubu, a także
Rady Konsultacyjnej Centrum Monitoringu WolnoS
ci Prasy SDP. Opubli-
kował m.in.: Socjologia i symboliczny interakcjonizm (1996), Bitwa o Bel-
weder (1991; wraz z M. Grabowską), Czy Polacy są antysemitami? (1996),
Co się dzieje między ludz
mi? (1992),  Solidarność  projekt polskiej
demokracji (1997), Druga rewolucja w małym mieście. Zmiana ustrojowa
w oczach mieszkańców Mławy i Szczecinka (2001; wraz z P. R
piewakiem).
Zajmuje się badaniami nad antysemityzmem, ksenofobią, stereotypami
148
narodowymi oraz stosunkiem do mniejszoS
ci społecznych, w tym rów-
nież mniejszoS
ci seksualnych.
Zdzisław Mach  absolwent socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
W 1984 roku doktoryzował się na Uniwersytecie Jagiellońskim, a w 1990
habilitował się w zakresie socjologii i antropologii społecznej. W 1999
roku otrzymał tytuł profesora. W latach 1991-1993 dyrektor Instytutu
Socjologii UJ; 1993-1999 dziekan Wydziału Filozoficznego UJ. Obecnie
kierownik Instytutu Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Opubli-
kował m.in.: Kultura i osobowość w antropologii amerykańskiej (1989),
Symbols, conflict and identity (1993), Niechciane miasta: migracja i toż-
samość społeczna (1998). Zainteresowania badawcze: kulturowe kształ-
towanie tożsamoS
ci, etnicznoS
ć i nacjonalizm, migracje, teoria kultury,
integracja europejska.
Bohdan Michalski  filozof, wykładowca w Collegium Civitas oraz
w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie, były dyrektor
Instytutu Polskiego w Sztokholmie, radca Ambasady Polskiej w Sztok-
holmie. Członek komitetu redakcyjnego 24-tomowego wydania krytycz-
nego pism Stanisława Ignacego Witkiewicza. Autor licznych prac na te-
mat jego poglądów filozoficznych i estetycznych oraz wydawca pism
Witkiewicza w Szwajcarii i Niemczech. Autor eksperymentalnych pro-
gramów uczenia tolerancji w Polsce i w Szwecji. W 1996 roku otrzymał
 Nagrodę pojednania za podjęcie w Szwecji chrzeS
cijańsko-żydowskie-
go dialogu i zorganizowanie w Sztokholmie, we współpracy z Instytutem
Szwedzkim i Biblioteką Noblowską, międzynarodowego seminarium za-
tytułowanego:  Żydzi i ChrzeS
cijanie: kim jest twój blix
ni po Holokau-
S
cie? . W 1996 roku otrzymał nagrodę  Sprawiedliwi, którzy ratują pa-
mięć . Członek Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.
14
Andrzej Mirga  etnolog, pierwszy student Uniwersytetu Jagiellońskie-
go pochodzenia romskiego. Współzałożyciel Stowarzyszenia Romów
w Polsce. Autor szeregu publikacji, m.in.: Cyganie. Odmienność i nieto-
lerancja (1994, z L. Mrozem), The Roma In The Twenty-First Century:
A Policy Paper, (1997, z N. Gheorghe), Romowie  proces kształtowania
się podmiotowości politycznej (1998, w książce pod red. P. Madajczyka
Mniejszości narodowe w Polsce). Ekspert wielu organizacji międzynaro-
dowych, m.in. przewodniczący grupy specjalistów zajmujących się spra-
wami Romów przy Radzie Europy. Stypendysta Fundacji KoS
ciuszkow-
skiej i Fundacji Rockefellerów; wykładał na Uniwersytecie Jagiellońskim
i Rutgers University w Stanach Zjednoczonych.
Stanisław Obirek SJ  studiował filologię polską na Uniwersytecie Ja-
giellońskim, filozof i teolog. Wykładowca w Wyższej Szkole Filozoficz-
no-Pedagogicznej  Ignatianum w Krakowie oraz dyrektor Centrum Kul-
tury i Dialogu. W latach 1994-1998 rektor Wyższego Seminarium
Duchownego i Kolegium Jezuitów. Były wykładowca w Kolegium R
wię-
tego Krzyża w Worcester. W latach 1994-2001 redaktor naczelny kwartal-
nika Życie Duchowe. Autor m.in. Jezuitów w Rzeczypospolitej Obojga
Narodów w latach 1564-1668 (1996), ostatnio wydał Sezon dialogu. Roz-
mów dwadzieścia trzy (2002) i Co nas łączy? Dialog z niewierzącymi
(2002).
Robert Szuchta  nauczyciel historii w LXIV Liceum Ogólnokształcą-
cym im. Stanisława Witkiewicza w Warszawie. Specjalizuje się w naucza-
niu o HolokauS
cie, historii Żydów i innych mniejszoS
ci narodowych na
ziemiach polskich. Autor artykułów o tematyce historycznej i metodycz-
nej dotyczących nauczania o HolokauS
cie i edukacji wielokulturowej.
Członek Komisji Dydaktycznej Polskiego Towarzystwa Historycznego.
Nagrodzony w roku 1995 za wybitne osiągnięcia w pracy dydaktycznej
1
przez Ministra Edukacji Narodowej. W 2000 roku otrzymał nagrodę Nie-
zależnej Fundacji Popierania Kultury Polskiej Polcul Foundation w Au-
stralii za działalnoS
ć edukacyjną. Redaktor dodatku edukacyjnego do mie-
sięcznika  Mówią wieki pt.  Szkolne Mówią wieki , członek Rady
Programowej Stowarzyszenia przeciwko Antysemityzmowi i Ksenofobii
 Otwarta Rzeczpospolita . Współautor publikacji (z P. Trojańskim) Ho-
locaust. Program nauczania o historii i zagładzie Żydów na lekcjach przed-
miotów humanistycznych w szkołach ponadpodstawowych (2000) oraz
pierwszej w Polsce książki pomocniczej do nauczania historii w szkołach
ponadpodstawowych Holokaust: zrozumieć dlaczego (2003).
Jerzy Tomaszewski  profesor historii, absolwent SGPiS i pracownik
naukowo-dydaktyczny tej uczelni. W latach 1970-2002 pracownik nauko-
wy Uniwersytetu Warszawskiego, obecnie zatrudniony w Wyższej Szko-
le Gospodarki Krajowej w Kutnie. W latach 1970-1994 członek Rady
Naukowej Żydowskiego Instytutu Historycznego (ŻIH). Od 1990 kiero-
wał Centrum Badania i Nauczania Dziejów i Kultury Żydów w Polsce im.
M. Anielewicza w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskie-
go. Autor licznych prac z zakresu historii gospodarczej i politycznej Pol-
ski, krajów Europy R
rodkowej oraz dziejów mniejszoS
ci narodowych
w Polsce, m.in.: Z dziejów Polesia (1963), Rzeczpospolita wielu narodów
(1985), Europa Środkowo-Wschodnia 1944-1968 (1992), wspólnie
z Z. Landauem Gospodarka międzywojenna Polski w latach 1918-1939
(t. I-IV: 1967-1969) oraz z Z. Landauem i I. Kostrowicką Historia gospo-
darcza Polski XIX i XX w. (1975).
Hanna Węgrzynek  historyk, absolwentka Uniwersytetu Warszawskie-
go, obecnie adiunkt w Żydowskim Instytucie Historycznym. Zajmuje się
dziejami ludnoS
ci żydowskiej na ziemiach polskich, a zwłaszcza stosun-
kami pomiędzy chrzeS
cijanami a wyznawcami judaizmu. Autorka opra-
1 1
cowania Czarna legenda Żydów. Procesy o rzekome mordy rytualne w daw-
nej Polsce (1999), raportu dotyczącego podręczników historii Nauczanie
o Żydach w polskich szkołach (1999) oraz współautorka słownika Histo-
ria i kultura Żydów polskich (2000).
Stefan Wilkanowicz  wieloletni redaktor naczelny miesięcznika  Znak
(1978-1994); publikował również w  Tygodniku Powszechnym . Członek
Papieskiej Rady ds. R
wieckich (1985-1995). Przez szereg lat prezes Klubu
Inteligencji Katolickiej w Krakowie. Obecnie prezes Fundacji Kultury
ChrzeS
cijańskiej  Znak , wiceprezes Krajowej Rady Katolików R
wieckich,
wiceprezes Międzynarodowej Rady OS
więcimskiej przy Prezesie Rady
Ministrów, wiceprezes Rady Fundacji Pamięci Ofiar OS
więcimia.