Szkoła Policji w Katowicach
Prawo i Psychologia
Dziecko w roli procesowej przed organami
ścigania i wymiaru sprawiedliwości
Opracowanie:
kom. mgr Kamila Zimoń
Zakład Prawa i Psychologii
Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2004
S
P
A
O
A

L
O
I
C
K
J
Z
I
 2
 3
SPIS TREŚCI
Wstęp 5
Rozdział I
Małoletni w roli procesowej 7
1. Dziecko jako świadek w procesie karnym 7
2. Dziecko jako pokrzywdzony w procesie karnym 9
3. Dziecko jako podejrzany/oskarżony w procesie karnym 9
4. Dokumentowanie wypowiedzi osób małoletnich w procesie karnym 14
5. Ocena wiarygodności zeznań i wyjaśnień małoletnich 16
Rozdział II
Taktyka przesłuchiwania małoletnich 18
1. Przesłuchiwanie pokrzywdzonych dzieci 18
2. Jakie rodzaje pytań należy zadawać dziecku 20
3. Nawiązanie kontaktu z małym dzieckiem 22
4. Wskazówki dla przesłuchującego 25
5. Czego nie wolno robić przy przesłuchaniu 27
6. Miejsce przesłuchania małych dzieci 28
7. Udział innych osób w przesłuchaniu 29
Literatura 31
 4
 5
WST
P
Niniejsze opracowanie ma na celu poszerzenie i uzupełnienie wiedzy z zakresu
dowodu z zeznań świadka. Praca ta może okazać się w szczególności przydatna dla słuchaczy
kursów podstawowych, jak też dla policjantów podejmujących naukę na szkoleniach
specjalistycznych.
Korzystanie z osobowych z
ródeł dowodowych jest jednym z podstawowych zadań
organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości w postępowaniu karnym, które realizowane jest
głównie w toku postępowania przygotowawczego. Świadkiem, podejrzanym/oskarżonym 
może być też małoletni. Jego zeznania i wyjaśnienia bardzo często są podstawowym
środkiem dowodowym.
Prawidłowe przeprowadzenie czynności procesowej, jaką jest przesłuchanie
małoletniego, może mieć niebagatelny wpływ na dalszy przebieg postępowania karnego. Czy
jednak funkcjonariusze policji wiedzą jak skutecznie rozmawiać z dziećmi. Policjanci
prowadzący tego typu przesłuchania powinni posiadać pewne umiejętności, powinni wiedzieć
jak zadawać pytania. Znajomość zagadnień związanych z utrwaleniem tego dowodu może
mieć wpływ na efektywność działań organów ścigania oraz wymiaru sprawiedliwości, a także
bardzo istotne znaczenie w procesie karnym. Przedstawione opracowanie ma na uwadze
zwrócenie uwagi na konieczność znajomości psychologii zeznań w pracy policjanta,
w szczególności czynności procesowych dokonywanych z udziałem dzieci  osób
niepełnoletnich.
Autorka
 6
 7
ROZDZIAA
I
Małoletni w roli procesowej
1. Dziecko jako świadek w procesie karnym
W postępowaniu karnym świadkiem może być każda osoba posiadająca wiadomości
istotne dla procesu karnego  bez względu na wiek1. Przepisy kodeksu postępowania karnego
nie uzależniają dopuszczenia dowodu z zeznań świadka od osiągnięcia przez niego
określonego wieku. Przesłuchujący małoletniego w charakterze świadka powinien posiadać
wiedzę z zakresu psychologii rozwojowej dziecka, mieć doświadczenie życiowe i zawodowe.
Przed przystąpieniem do przesłuchania świadka małoletniego, jeżeli ukończył lat 13, a nie
ukończył 17 lat, należy poinformować go o obowiązku mówienia prawdy i uprzedzić, że
składanie fałszywych zeznań jest czynem karalnym w rozumieniu ustawy o postępowaniu
w sprawach nieletnich2. W przypadku, gdy świadek nie ukończył lat 13, należy
poinformować go o obowiązku mówienia prawdy. Jeżeli natomiast małoletni świadek
ukończył lat 17, należy go uprzedzić o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych
zeznań. W orzecznictwie sądu najwyższego przyjmuje się, że jeżeli świadek jest małoletni, to
do niego należy decyzja o skorzystaniu z prawa do odmowy zeznań lub uchylenia się od
odpowiedzi na pytanie3. Żaden przepis procedury karnej nie reguluje bezwzględnego
obowiązku przesłuchania świadka małoletniego w obecności osoby trzeciej, lecz na uwagę
zasługuje tutaj art. 171 ż 3 kodeksu postępowania karnego4. Natomiast obligatoryjny wymóg
przesłuchania nieletniego  sprawcy czynu karalnego5 w obecności rodziców lub opiekunów,
określony jest w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich6. W procedurze karnej jednak
decyzja, czy przesłuchanie małoletniego świadka nastąpi w obecności rodziców lub
1
S. Ziarczyk, W. Radecki, Przesłuchanie świadka jako jedna z podstawowych czynności procesowych
w postępowaniu karnym, Legionowo 2002, s. 47.
2
Ibidem, s. 48.
3
Zob. art. 182 i 183 kpk.
4
 Jeżeli osoba przesłuchiwana nie ukończyła lat 15, czynności z jej udziałem powinny być, w miarę możliwości,
przeprowadzone w obecności przedstawiciela ustawowego lub faktycznego opiekuna, chyba, że dobro
postępowania stoi temu na przeszkodzie .
5
Wg ustawy z dnia 26 paz
dziernika 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, (Dz.U.02.11.109) przez "czyn
karalny" - rozumie się czyn zabroniony przez ustawę jako:
a) przestępstwo lub przestępstwo skarbowe albo
b) wykroczenie określone w art. 51, 62(1), 69, 74, 76, 85, 87, 119, 122, 124, 133 lub 143 Kodeksu
wykroczeń.
6
Art. 39 upn  (& ) przesłuchanie nieletniego odbywa się w obecności rodziców lub opiekuna albo obrońcy,
a jeżeli zapewnienie ich obecności byłoby w danym wypadku niemożliwe, należy wezwać nauczyciela,
przedstawiciela powiatowego centrum pomocy rodzinie lub przedstawiciela organizacji społecznej, do której
zadań statutowych należy oddziaływanie wychowawcze na nieletnich lub wspomaganie procesu ich
resocjalizacji .
 8
opiekunów należy wyłącznie do organu przesłuchującego. Należy pamiętać jednak o tym, że
wezwanie małoletniego świadka nie powinno odbywać się bez wiedzy rodziców, ponieważ
dziecko pozostaje pod ich opieką. Dlatego też przyjmuje się, że wezwanie małoletniego na
przesłuchanie do organów ścigania lub wymiaru sprawiedliwości powinno być połączone
z wezwaniem przynajmniej jednego z rodziców lub opiekunów. Oczywiście to wezwanie nie
jest równoznaczne z tym, że będą oni uczestniczyć w przesłuchaniu. Mogą przecież wystąpić
okoliczności przemawiające przeciwko dopuszczeniu obecności rodziców lub opiekunów,
gdyż czasami ich obecność może negatywnie wpływać na dziecko.
Trzeba wziąć pod uwagę fakt, że w niektórych przypadkach pomocna może być
opinia biegłego. Kpk mówi o tym, że jeżeli istnieje wątpliwość co do stanu psychicznego
świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez
niego postrzeżeń, sąd lub prokurator może zarządzić przesłuchanie świadka z udziałem
biegłego lekarza lub biegłego psychologa, a świadek nie może się temu sprzeciwić7.
Małoletność świadka nie przesądza o udziale w jego przesłuchaniu biegłego. Tylko wtedy,
gdy sąd powez
mie wspomnianą wątpliwość, jest władny skorzystać z pomocy biegłego
psychologa. Możliwość ta powinna być traktowana wręcz w kategoriach obowiązku, gdy
wątpliwości w omawianym zakresie są uzasadnione realiami sprawy. Nie ma natomiast
potrzeby zapewnienia przez sąd udziału biegłego psychologa, gdy świadek, również nieletni,
wypowiada się w sposób komunikatywny, wskazujący na poprawność procesu odtwarzania
zdarzenia, będącego przedmiotem postępowania karnego. Kwestia natomiast oceny zeznań
w aspekcie prawdy materialnej, to przecież domena sądu a nie biegłego8.
Biegły psycholog w trakcie przesłuchania małoletniego świadka występuje jako
pomocnik posiadający specjalistyczną wiedzę i uzupełnia organ procesowy w tym zakresie.
Biegły może wypowiedzieć się w kwestiach, które mogą mieć znaczenie dla oceny zeznań,
ale trzeba pamiętać, że ocena zeznań małoletniego świadka należy zawsze do organu
procesowego i w tej kwestii biegły nie może wyręczać organu procesowego. Czasami udział
biegłego w samym tylko przesłuchaniu jest niewystarczający do wydania opinii. Wówczas
istnieje jeszcze możliwość poddania świadka badaniu psychologicznemu, ale tylko za jego
7
Zob. art. 192 ż 2 kpk.
8
Wyrok SN z dnia 3.04.1997 r., III KKN 196/96,  Prokuratura i Prawo , dodatek  Orzecznictwo 1997/3/11.
 9
zgodą9. Współpraca organów procesowych z biegłymi może przyczynić się do pełniejszego
wykorzystania z
ródła dowodowego małoletniego świadka.
2. Dziecko jako pokrzywdzony w procesie karnym
Zgodnie z art. 49 kpk  pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro
prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo . Dzieci jednak nie
mają zdolności procesowej i w związku z tym nie mogą występować w charakterze strony.
Wtedy jednak prawa pokrzywdzonych- małoletnich wykonują ich przedstawiciele ustawowi
albo osoby, pod których pieczą pokrzywdzeni się znajdują. Dziecko samo nie może się
reprezentować, ale może wystąpić w procesie w charakterze świadka oraz być poddane
oględzinom lub badaniom10. Dotyczy to każdego pokrzywdzonego, także dziecka, jednak
w tym wypadku to rodzic lub opiekun nie może się sprzeciwić takim badaniom. Celem
badania medycznego jest: stwierdzenie rodzaju i stopnia obrażeń ciała w tym - rodzaju
uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia;
stwierdzenie zakażeń np. chorobą weneryczną, wirusem HIV oraz ewentualnej ciąży.
Dziecko, jak i osoba dorosła może się stać ofiarą różnych przestępstw. Najczęściej
staje się ofiarą pobicia, zgwałcenia, porzucenia, zaniedbania. Dziecko może stać się ofiarą
m.in. następujących przestępstw: uszkodzenia ciała lub rozstrój zdrowia, zgwałcenia,
czynności seksualnej z małoletnim poniżej lat 15, kazirodztwa, rozpowszechniania
pornografii, znęcania, rozpijania, niealimentowania, porzucenia, uprowadzenia (kidnaping).
3. Dziecko jako podejrzany/oskarżony w procesie karnym
Art. 1 konwencji o prawach dziecka11 podaje definicję dziecka określając, że jest nim
każda istota ludzka poniżej 18 lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka
uzyska ono wcześniej pełnoletność. Również polskie ustawodawstwo określa ogólną granicę
pełnoletności na 18 lat. Nie można zapomnieć, że w prawie cywilnym przewidziana jest
sytuacja wcześniejszej możliwości uzyskania pełnoletności. Art. 10 ż 2 kodeksu cywilnego
brzmi:  przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. Nie traci jej w razie
unieważnienia małżeństwa . Natomiast w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym w art. 10 ż
9
Zob. art. 192 ż 4 kpk.
10
Art. 192 ż1 kpk  jeżeli karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego, nie może on sprzeciwić się
oględzinom i badaniom nie połączonym a zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym .
11
Konwencja o Prawach Dziecka , przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20
listopada 1989 r. - Art. 3 (Dz. U. z 1991 r., Nr 120, poz. 526, zm. Dz. U. Nr 2 z 2000 r., poz. 11).
 10
1ustawodawca mówi, że osoba niemająca ukończonych lat 18 nie może zawrzeć małżeństwa,
lecz z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie,
która ukończyła lat 16. Nasze ustawodawstwo karne ustala górną granicę nieletniości na 17
lat. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich natomiast za nieletniego uważa: osoby,
które nie ukończyły lat 18, (w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji); osoby od lat
13 do 17 (w zakresie postępowania w sprawach o czyny karalne); osoby do lat 21 (w zakresie
wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych - w stosunku do osób, względem
których środki te zostały orzeczone).
Postępowanie karne wobec nieletnich toczy się przed sądem zwykłym, jeżeli
odpowiadają oni na zasadzie art. 10 ż 2 kodeksu karnego. Przepis ten mówi o tym, że nieletni,
który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w kodeksie
karnym: art. 134  zamach na życie Prezydenta RP, 148 ż 1, 2 lub 3  zabójstwo  typ
podstawowy lub kwalifikowany, art. 156 ż1 lub 3 - ciężki uszczerbek na zdrowiu  typ
podstawowy lub kwalifikowany, art. 163 ż 1 lub 3- sprowadzenie zdarzenia powszechnie
niebezpiecznego  typ podstawowy lub kwalifikowany, art. 166  piractwo morskie lub
powietrzne, art. 173 ż 1 lub 3  spowodowanie katastrofy w komunikacji  typ podstawowy
lub kwalifikowany, art. 197 ż 3  zgwałcenie - typ kwalifikowany , art. 252 ż 1 lub 2  branie
zakładnika  typ podstawowy lub kwalifikowany, art. 280  rozbój.
Nieletni może odpowiadać na zasadach określonych w kodeksie karnym, jeżeli
okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za
tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub
poprawcze okazały się bezskuteczne. Nieletni wówczas traktowany jest jako osoba dorosła.
Na etapie postępowania przygotowawczego traktowany jest jako podejrzany, sądowego jako
oskarżony, wykonawczego jako skazany. W związku z tym przysługują mu określone prawa,
ale również nałożone są na niego określone obowiązki. Podstawowym prawem
przesłuchiwanej osoby w charakterze podejrzanego/oskarżonego jest prawo do składania
wyjaśnień, odmowy składania wyjaśnień, jak i odpowiedzi na poszczególne pytania, o czym
należy go pouczyć. Oskarżony ma także prawo, jeżeli jest obecny przy czynnościach
dowodowych, składać wyjaśnienia co do każdego dowodu12. Nie można zapomnieć o art. 171
kpk mówiącym o tym, że osobie przesłuchiwanej należy umożliwić swobodne
wypowiedzenie się w granicach określonych celem danej czynności, a dopiero następnie
12
Zob. art. 175 kpk.
 11
można zadawać pytania zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi.
Zadawanie pytań sugerujących treść wypowiedzi jest zakazane.
Przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której pieczą znajduje się oskarżony
nieletni, może podejmować na jego korzyść wszelkie czynności procesowe, a zwłaszcza
przede wszystkim wnosić środki zaskarżenia, składać wnioski dowodowe oraz ustanowić
obrońcę  o czym mówi art. 76 kpk. Ponadto art. 79 kpk przewiduje obligatoryjną obronę
w postępowaniu karnym w przypadku, gdy oskarżonym jest nieletni. Może on przeglądać
akta i sporządzać odpisy13.
Najsurowszą karą jaką można orzec wobec sprawcy przestępstwa, który w chwili
jego popełnienia nie ukończył 18 lat, będąc nieletnim, do którego zastosowanie ma art. 10 ż 2
k.k. - jest kara 15 lat pozbawienia wolności14. Przesłanką skazania, na gruncie k.k., jest m.in.
przypisanie winy (art. 1 ż 3 k.k.). Wydaje się rzeczą wątpliwą, czy nieletniemu poniżej lat 15
można przypisać winę w stopniu wystarczająco wysokim, by go skazać. Mamy przecież
wyznaczoną przez kodeks dolną granicę wieku, którą można traktować jako opartą na
ustawowym domniemaniu, iż poniżej niej występuje brak zdolności do zawinienia. Ustawa
o postępowaniu w sprawach nieletnich nie dostarcza uzasadnień do wprowadzenia jakiejś
korekty tego typu wnioskowań.
Nieco inaczej jest z katalogiem czynów z art. 10 ż 2 k.k., za które nieletni może
odpowiadać przed sądem karnym. Trzeba uznać, że ustawa o postępowaniu w sprawach
nieletnich15, rozszerza ten katalog na wszystkie przestępstwa, w tym skarbowe16.
W grupie nieletnich z przejawami demoralizacji mogą znalez
ć się (ale nie muszą) ci,
którzy nie ukończyli jeszcze 13 lat, ale popełnili czyny, które są określone jako "karalne" jeśli
popełnia je nieletni mający ukończone co najmniej 13 lat. Mówiąc krótko oznacza to, że np.
kradzież dokonana przez chłopca 12-letniego może być uznana za objaw demoralizacji
Rozbieżności między zaleceniami konwencji [o prawach dziecka] a przepisami naszej ustawy
[o postępowaniu w sprawach nieletnich] należy też upatrywać w istniejącym zapisie
o możliwości umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym17. Instytucja zakładu
poprawczego, który nie jest środkiem wychowawczym a jest środkiem poprawczym nie
mieści się w zaleceniu art. 40 ust. 4 ww. konwencji, mówiącym o różnorodności środków
13
Zob. art. 156 kpk.
14
Paprzycki R. - glosa, Palestra 2000/2-3/231 - t.1
Glosa do wyroku SN z dnia 22 września 1999 r., III KKN 195/99.
15
Art. 13 w zw. z art. 1 upn.
16
Lubelski M.J. - glosa, PiP 2002/5/109 - t.1 - Glosa do postanowienia SN z dnia 18 lipca 2001 r., IV KKN
205/01.
17
Zob. art. 6 upn.
 12
i przedsięwzięć, które mogą być stosowane wobec dzieci - są to wyłącznie środki
wychowawcze.18.
Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich19 ustala zasadę, iż organem
powołanym do rozpoznawania spraw w sprawach nieletnich przeciw czynom karalnym jest
Sąd rodzinny, zaś przeprowadzenie postępowania przez inny organ możliwe jest tylko wtedy,
gdy pozwala na to przepis szczególny20. Przewiduje on - jako odstępstwo od zasady -
prowadzenie postępowania przez prokuratora przeciwko nieletniemu, który dopuścił się
czynu karalnego z dorosłym oraz sytuację, kiedy orzeka sąd karny, stosując przepisy ustawy
o postępowaniu w sprawach nieletnich.
A
ączne procedowanie sprawy nieletniego i osób dorosłych - w rozumieniu
w postępowaniu przygotowawczym przez prokuratora uzależnione jest od dwóch przesłanek -
czyn karalny nieletniego pozostaje w ścisłym w związku z czynem osoby pełnoletniej oraz
dobro nieletniego nie stoi na przeszkodzie łącznemu rozpatrzeniu sprawy. Postanowienie
prokuratora o wszczęciu postępowania przygotowawczego wobec nieletniego, a następnie
objęcie go aktem oskarżenia wymaga uzasadnienia wskazującego na powody odstąpienia od
zasady przewidzianej w art. 16 ż 1 upn. Sąd z kolei ma obowiązek zachowania w stosunku do
takiego nieletniego przepisów ustawy tak w zakresie trybu, jak i orzekanych środków21.
Na uwagę zasługuje nowelizacja kodeksu postępowania karnego22, uwzględniająca
prawo pokrzywdzonego, który w chwili czynu nie ukończył 15 lat, do jednorazowego
przesłuchania przez sąd z udziałem biegłego psychologa, w charakterze świadka w sprawach
o przestępstwa przeciwko seksualności obyczajności23, o czym mówi art. 185 a kpk.
W przypadku osoby pokrzywdzonej przestępstwem z rozdziału XXV kk, która
w chwili czynu nie ukończyła 15 lat, Policja protokolarnie może przyjąć tylko ustne
zawiadomienie o przestępstwie. W tej sytuacji pokrzywdzony małoletni nie jest uprawniony
do złożenia wniosku o ściganie sprawcy przestępstwa ściganego na wniosek. Wniosek taki
powinien złożyć jego przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której pieczą pozostaje.
W przypadku, gdy żaden z wymienionych podmiotów takiego wniosku z naruszeniem dobra
małoletniego nie składa, odpowiednie zarządzenie wydaje sąd opiekuńczy. Jeżeli
18
Kołakowska-Przełomiec Helena, Wójcik Dobrochna, Studia Prawnicze 1992/3-4/3, artykuł, Numer publikacji:
32193.
19
Ustawa z dnia 12 paz
dziernika 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (upn) - Dz. U. Nr 35, poz. 228
z póz
n. zm.
20
Zob. art. 15 oraz 16 ż 2 upn.
21
1997.07.09 wyrok SN V KKN 217/97 Prok.i Pr. 1998/1/19.
22
Ustawa z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy  kodeks postępowania karnego (...) o zmianie Dz. U.
z 2003 r. Nr 17, poz. 155.
23
Określone w rozdziale XXV kk.
 13
przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której pieczą pozostaje pokrzywdzony
przestępstwem określonym w rozdziale XXV kk, który w chwili czynu nie ukończył 15 lat
składa zawiadomienie o przestępstwie, wówczas protokół określony w art. 304a kpk może
zawierać wszystkie zawarte w tym przepisie elementy tzn. przyjęcie ustnego zawiadomienia
o przestępstwie, przesłuchanie w charakterze świadka i przyjęcie wniosku o ściganie.
Wymogi procesowe ustanowione w art. 185 a kpk dotyczą pokrzywdzonego, który w chwili
zawiadomienia o przestępstwie jest jeszcze osobą małoletnią (nie ukończył 18 lat), a w chwili
czynu nie ukończył 15 lat.
Za jeden z podstawowych celów procesu karnego kodeks postępowania karnego
w art. 2 ż 1 pkt 3, uznał uwzględnianie prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego.
W piśmie okólnym skierowanym do Prokuratorów Apelacyjnych, Okręgowych i Rejonowych
Prokurator Generalny24 informuje, że przesłuchanie może sprawiać pokrzywdzonemu
dodatkowe cierpienia  szczególnie w przypadku przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu,
przeciwko wolności seksualnej i obyczajności oraz przeciwko rodzinie i opiece. W celu
uniknięcia powtórnej wiktymizacji pokrzywdzonego, przy prowadzeniu przesłuchania należy
się kierować m.in. następującymi zasadami:
- przesłuchanie powinno być jednorazowe, chyba że ujawnią się nowe
okoliczności uzasadniające konieczność uzupełniającego przesłuchania. Czas
i miejsce przesłuchania pokrzywdzonego należy ustalać w taki sposób, by nie
narażać go na kontakt z osobą podejrzaną o dokonanie przestępstwa,
- w przypadku, gdy pokrzywdzonym jest dziecko, przesłuchanie powinno być
w miarę możliwości prowadzone także w placówkach, które posiadają
pomieszczenia przystosowane do tego rodzaju czynności (np. placówki
oświatowe). Zgodnie z ż 133 Regulaminu wewnętrznego urzędowania
powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury25, nieletnich świadków
powinien przesłuchiwać wyłącznie prokurator. Jeżeli jest to konieczne z uwagi
na stopień rozwoju dziecka i jego zdolności postrzegania, w jak najwcześniejszej
fazie postępowania należy powołać biegłego psychologa do uczestniczenia w tej
czynności. Czynności procesowe powinny być utrwalane za pomocą urządzenia
rejestrującego obraz lub dz
więk o ile są takie możliwości. W przypadku, gdy
podejrzanym jest przedstawiciel ustawowy małoletniego lub gdy są przesłanki
24
Minister Sprawiedliwości  Prokurator Generalny, Lech Kaczyński, pismo sygn. PR I 900/8/01, Warszawa,
dnia 09.04.2001 r.
25
Rozporządzenie ministra sprawiedliwości z dnia 11 kwietnia 1992 r. Regulamin wewnętrznego urzędowania
powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz.U.92.38.163r. z póz
n. zm.).
 14
wskazujące na to, iż dobro dziecka jest zagrożone, niezwłocznie należy
zawiadamiać właściwy sąd rodzinny,
- pokrzywdzonych zgwałconych bądz
wykorzystywanych seksualnie, należy
kierować na kompleksowe badania lekarskie (ginekologiczne oraz w zakresie
rodzaju i charakteru doznanych obrażeń), sporządzając stosowne postanowienie
o powołaniu biegłego; wymagać to będzie stosownych uzgodnień z policją
i palcówkami służby zdrowia,
- gdy sprawa dotyczy pokrzywdzonego małoletniego, a przedstawiciel ustawowy
nie gwarantuje właściwej dbałości o interesy prawne dziecka - ofiary, należy go
pouczyć o możliwości złożenia wniosku do właściwego sądu o wyznaczenie
pełnomocnika z urzędu,
- konfrontacja pokrzywdzonego z podejrzanym, w przypadkach przestępstw
dolegliwych dla pokrzywdzonego, powinna być ograniczona do minimum
i zawsze prowadzona przez prokuratora,
- czynności okazania winny być przeprowadzane przy użyciu lustra, chyba że
pokrzywdzony wnosi o dokonanie okazania bezpośredniego. Gdy sprawa
dotyczy przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, przestępstw przeciwko wolności
seksualnej oraz gdy pokrzywdzony jest małoletni  czynność tę powinien zawsze
wykonywać prokurator,
- określone w art. 207 kpk przestępstwo fizycznego lub psychicznego znęcania się
powinno być ścigane sprawnie i skutecznie. O ile dowody wskazują na
powtarzające się uporczywe działanie sprawcy i istniejące realne zagrożenie 
szczególnie, gdy w grę wchodzi dobro małoletnich dzieci  należy wnioskować
do sądu o zastosowanie tymczasowego aresztowania.
- pokrzywdzonego należy informować o uprawnieniach związanych
z dochodzeniem roszczeń majątkowych. W szerszym zakresie należy kierować
powództwa cywilne o naprawienie szkody za doznaną krzywdę, gdy
pokrzywdzony jest osobą małoletnią.
5. Dokumentowanie wypowiedzi osób małoletnich w procesie karnym
Same słowa przekazują tylko część komunikatu. Większa część przekazywanych
informacji ma charakter pozawerbalny. Aby skutecznie słuchać prowadzący czynność
przesłuchania czy też rozpytania musi wyjść poza słowa. Na bieżąco powinien wyciągać
wnioski z tonu głosu, gestów, kontaktu wzrokowego, wyrazu twarzy, ubioru itp. Nie bez
 15
znaczenia jest fakt, iż każda informacja przekazana przez osobę składa się z dwóch
elementów: treści i emocji. Dla pełnego zrozumienia wypowiedzi oba te elementy są
niezbędne. Jednakże wiele protokołów przesłuchania czy notatek z rozpytania zawiera tylko
treść wypowiedzi. Trzeba mieć na uwadze, że same słowa niewiele przyczyniają się do
pełnego zrozumienia, ponieważ wiele emocji wyrażanych jest za pomocą mowy niewerbalnej
czyli np. ruchu ciała, wyrazu twarzy czy tonu głosu. Biorąc powyższe pod uwagę należy
zapisywać nie tylko słowa, ale także wyrażane emocje. Za pozytywne należy uznać
uwzględnianie w notatkach, protokołach takich opisów jak, np. świadek uśmiechnął się lub
zmarszczył brwi, kiedy coś mówił, lub że spojrzał w dół, kiedy mówił coś ważnego. Trzeba
pamiętać, że formułowanie wniosków na temat zachowań pozawerbalnych może być
ryzykowne, aczkolwiek opis zachowania może przyczynić się do pełności i dokładności
przesłuchania czy też rozpytania26. Przesłuchanie świadka, podejrzanego lub oskarżonego w
toku procesu karnego  zgodnie z kpk27 może być dokładnie udokumentowane jedynie
w formie protokołu.
Wypowiedzi świadka rejestruje się w protokole możliwie dokładnie, a jednocześnie
językiem zrozumiałym, z pominięciem gwary i żargonu, chyba że użyte przez świadka zwroty
mają istotne znaczenie dla sedna sprawy (np. cytowanie charakterystycznych wypowiedzi
sprawcy przestępstwa). Protokół powinien być spisany w odpowiedniej formie gramatycznej
 os. 1, czas przeszły.
Bardzo ważne jest dokładne notowanie wypowiedzi dziecka, zapisywanie
w protokole przesłuchania określeń, których dziecko używa. Język dziecka jest bardzo
istotnym wskaz
nikiem wiarygodności.
Ważny jest także sposób zakończenia przesłuchania z dzieckiem. Porozmawiaj
z dzieckiem na neutralne tematy. Pozwól dziecku, aby mogło ci zadać pytania. Podziękuj
dziecku, że z Tobą rozmawiało, doceń za wysiłek, a nie dostarczenie konkretnych informacji
jeśli sprawca był osobą bliską dziecku28.
Inaczej dokumentowanie zeznań świadka może wyglądać w toku czynności
wyjaśniających w sprawie o wykroczenie. Podstawowym sposobem dokumentowania zeznań
26
Ibidem, s. 12.
27
Art. 143 ż 1 pkt 2 kpk    wyjaśnienia, zeznania, oświadczenia i wnioski oraz stwierdzenia określonych okoliczności
przez organ prowadzący postępowanie zamieszcza się w protokole z możliwą dokładnością. Osoby biorące udział
w czynności mają prawo żądać zamieszczenia w protokole z pełną dokładnością wszystkiego, co dotyczy ich praw lub
interesów .
28
M. Keller-Hamera, Przesłuchanie dziecka. Praktyczne uwagi dla osób prowadzących przesłuchania dzieci,
praca niepublikowana.
 16
świadka jest tu również sporządzenie protokołu przesłuchania świadka29, ale ustawa
dopuszcza możliwość sporządzenia notatki urzędowej30.
Kodeks postępowania karnego daje możliwość przesłuchania świadka na
odległość31. Ponadto, jeżeli protokół nie został należycie podpisany bezpośrednio po
zakończeniu czynności, brakujące podpisy mogą być złożone póz
niej32.
Należy zwrócić uwagę na inne formy utrwalania zeznań świadka: Art. 145 ż 133 oraz
art. 147 ż 334 kpk dają możliwość uproszczenia protokołów.
Dodatkową dokumentację zeznań świadka może stanowić przede wszystkim zapis
audiowizualny czynności35, a w przypadku niebezpieczeństwa, że przesłuchanie świadka
w toku dalszego postępowania nie będzie możliwe kpk36 mówi o konieczności wykonania
takiego zapisu. Załącznik do protokołu przesłuchania świadka w postępowaniu w sprawach
o wykroczenia może także stanowić oświadczenie osoby przesłuchiwanej na piśmie37.
6. Ocena wiarygodności zeznań i wyjaśnień małoletnich
H. Gross jako pierwszy zauważył potrzebę zastosowania wiedzy psychologicznej do
oceny zeznań świadków. On też zaproponował, aby w trudnych przypadkach wzywać
psychologów jako biegłych. Liczne pomyłki sądowe zwróciły uwagę psychologów na
problem zeznań świadków. Zaczęto poszukiwać z
ródeł niezgodnych z prawdą zeznań38.
Badania wykazały, że zeznania w dużym stopniu uzależnione są od rodzaju zadawanych
pytań, zwłaszcza naprowadzających i sugerujących odpowiedz
. Zastanawiano się także nad
problemem formy uzyskiwania odpowiedzi  relacji spontanicznej czy też odpowiedzi na
pytania. Stwierdzono, że dzięki zadawanym pytaniom można uzyskać pełniejsze zeznanie,
jednak mniej wiarygodne. Świadek często chce wyjść naprzeciw oczekiwaniom
przesłuchującego i zamiast odpowiedzieć  nie wiem , próbuje odpowiedzieć mimo braku
29
Art. 39 ż 4 kpw.
30
Zob. art. 54 ż 5 kpw.
31
Art. 177 ż 1a kpk  Przesłuchanie świadka może nastąpić przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających
przeprowadzenie tej czynności na odległość (...) .
32
Art. 151 ż 2 kpk.
33
 Jeżeli czynność procesową utrwala się za pomocą stenogramu, protokół można ograniczyć do zapisu
najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących w niej udział. Stenograf przekłada stenogram na pismo
zwykłe, przy czym czyni wzmiankę, jakim posługiwał się systemem; pierwopis stenogramu oraz jego przekład
stają się załącznikami do protokołu .
34
 Jeżeli czynność procesową utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dz
więk, protokół
można ograniczyć do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących w niej udział. Zapis obrazu lub
dz
więku, a także przekład zapisu dz
więku stają się załącznikami do protokołu .
35
Art. 147 ż 1 kpk.
36
Art. 147 ż 2 kpk.
37
Zob. art. 40 ż 1 kpw.
38
V. Kwiatkowska-Durul, Przesłuchanie dziecka, Zakamycze 2001, s. 112.
 17
pewności. Raz odpowiedziawszy, nie ma już dalszych wątpliwości i traktuje swoją
odpowiedz
jako efekt autentycznego przywołania wspomnień. Problem ten nabiera dużego
znaczenia w przypadku dzieci. Są one bardziej podatne na sugestię, mniej rozumieją. Jeżeli
chodzi o zeznania dzieci, badacze wskazywali na konieczność szczególnej ostrożności w tym
zakresie. R. Wiśniacka twierdziła wręcz, że  dzieci są w sądach bardzo niepożądanymi
świadkami 39. Jednak całkowite wyeliminowanie zeznań dziecka z procesu mogłoby
spowodować wzrost przestępstw przeciwko dzieciom. E. Loftus przeprowadził eksperyment,
który wykazał, że strach powoduje zawężenie uwagi świadka, powodując jej skupienie na
jakimś istotnym elemencie sytuacji, jednocześnie zmniejszając rzetelność wypowiedzi co do
szczegółów drugorzędnych. Eksperyment ten odpowiedział na pytanie, dlaczego, gdy kierują
ku nam broń, nie jesteśmy w stanie zapamiętać twarzy osoby, która tę broń trzyma40. Badano
także wpływ pytań, zwłaszcza sposób ich formułowania, na zniekształcenia procesu
przypominania. Stwierdzono, że póz
niej napływające informacje powodują zmianę śladu
pamięciowego   rzeczywiście zapamiętujemy jakaś mieszaninę tego, co widzimy, i tego, co
potem o tym myślimy 41, na to z kolei niezaprzeczalny wpływ mają zadawane w trakcie
przesłuchania pytania, mogące prowadzić do  pamiętania szczegółów, które nie wystąpiły42.
Przeprowadzone badania doprowadziły do opracowania różnych technik przesłuchań,
opartych na zasadach psychologicznych. Jedną z technik jest przesłuchanie poznawcze (ang.
cognitive interview).
Jednak statystyki wykazują, że ilość nadużyć seksualnych wobec dzieci nie idzie
w parze z liczbą skazań sprawców. Spowodowane jest to m. in. trudnościami dokonywania
przez sądy oceny wiarygodności zeznań dzieci pokrzywdzonych.
Należy pamiętać, że na uzyskanie wiarygodnych zeznań i wyjaśnień wpływa wiele
czynników, do których można zaliczyć: znajomość problematyki dotyczącej rodzajów
zadawanych pytań, metod przesłuchiwania, stresu u przesłuchiwanego, wpływu na świadka
zachowania się przesłuchującego, czy wreszcie pozawerbalnych kanałów komunikacji
w relacji przesłuchujący - przesłuchiwany43.
39
R. Wiśniacka, Psychologia zeznań świadków, Archiwum Kryminologii 1933, nr 2, s. 235.
40
Podaję za: V. Kwiatkowska-Durul, Przesłuchanie...., op. cit., s. 116.
41
Ibidem, s. 116.
42
Ibidem, s. 116.
43
M. Przyłoga, Psychologiczne aspekty przesłuchania świadka-opracowanie, Słupsk 1996, s. 23.
 18
ROZDZIAA
II
Taktyka przesłuchiwania małoletnich
1. Przesłuchiwanie pokrzywdzonych dzieci
Aby prawidłowo przeprowadzić przesłuchanie dziecka policjanci powinni posiadać
jak największą wiedzę na temat sposobu myślenia i rozwoju dziecka. Podstawy dobrego
przesłuchiwania dzieci mają swoje z
ródło w wiedzy z zakresu rozwoju dziecka.
Osoby znające fazy rozwoju dziecka mogą wybrać odpowiednie metody
zdobywania informacji i oceniać odpowiedzi dziecka podczas przesłuchania. Rozwój dziecka
dzielimy na pięć etapów  okres niemowlęcy, wczesne dzieciństwo, wiek przedszkolny, wiek
szkolny i okres dorastania. Policjanci zaznajomieni z fazami rozwoju dziecka mogą lepiej
ocenić, czy dziecko w pewnym wieku jest w stanie zrozumieć pytania, jak również czy potrafi
przekazać swoje myśli i uczucia.
Policjant, który wie, że dzieci w okresie od 4 do 6 lat zazwyczaj nie rozumieją
podstawowych pojęć takich jak czas, przestrzeń i odległość, będzie starał się unikać pytań
typu:  o której godzinie to się stało? . Zamiast tego umieści pytanie w ramach czasowych
znanych dziecku jak obiad, czas przed pójściem spać, czas zabawy.
Wiadomości na temat faz rozwoju nastolatków są również bardzo pomocne w ich
przesłuchaniu. Będąc świadomi faktu, że nastolatki często maskują prawdziwe uczucia
humorem lub zaprzeczaniem, policjanci mogą rozpocząć przesłuchanie od zbudowania
z nimi relacji. Nastolatki, które czują się swobodnie w towarzystwie policjanta chętniej
podzielą się swoimi doświadczeniami i uczuciami.
Bardzo ważną umiejętnością policjanta jest zdobycie informacji na temat
seksualnych zachowań dziecka. Dzieci zaczynają pytać o seks już w wieku 2 lat. Pomiędzy
6 miesiącem życia a wiekiem 2 lat dzieci podchodzą do swoich genitaliów w taki sam sposób
jak do nosa czy palców u stóp. Jest to okres w ich życiu, kiedy badają i poznają własne ciała.
Od 2 do 5 lat normalna ciekawość powoduje, że zaczynają oglądać i dotykać innych. Po
ukończeniu 6 roku życia dzieci zdają sobie sprawę, że sprawy seksu i ciekawość seksualna
jest sprawą intymną. Dzieci, które w dalszym ciągu dotykają swoje genitalia i masturbują się
przesadnie, zadają dużo pytań na temat seksu, są zainteresowane ciałem innych lub okazują
agresję seksualną zazwyczaj mają jakieś problemy. Warto jednak pamiętać, że chociaż
molestowanie seksualne wchodzi tu w rachubę, inne problemy takie jak strach lub stres mogą
być przyczyną takich zachowań.
 19
Istotnym czynnikiem wpływającym na sposób pracy z dziećmi podczas przesłuchań
jest styl emocjonalny dziecka. Niektóre dzieci są otwarte, ekspresywne i chętnie mówią, inne
zaś zamknięte w sobie i małomówne. Dzieci otwarte czasami są nawet zbyt gadatliwe,
zazwyczaj mówią z łatwością na różne tematy. Natomiast dzieci zamknięte w sobie są ciche
i zazwyczaj nie okazują uczuć. W dodatku często unikają kontaktu wzrokowego i odsuwają
się od osoby przesłuchującej.
Policjanci powinni próbować określić typ emocjonalny dziecka przed
przesłuchaniem. Nauczyciele mogą być dobrym z
ródłem takich informacji Jednak
w przypadku, gdy dziecko nie wykazuje tendencji charakterystycznych dla danego typu
emocjonalnego, policjant powinien starać się określić dlaczego typ emocjonalny dziecka uległ
zmianie i zamieścić informacje na ten temat w protokole przesłuchania lub notatce urzędowej.
Bardzo możliwe bowiem jest to, że typ emocjonalny dziecka mógł ulec zmianie po dokonaniu
na nim przestępstwa, po przeżyciu traumatycznym związanym z uczestnictwem w danym
zdarzeniu.
Oprócz znajomości omawianych zagadnień policjant przesłuchujący bądz

rozpytujący dzieci, w szczególności w sprawach o przestępstwa seksualne, powinien także
wiedzieć, jakie zadawać pytania. Funkcjonariusz ten powinien być świadomy, że może to
mieć kluczowy wpływ na końcowy efekt.
FAZY ROZWOJU DZIECKA
Okres niemowlęcy
Nie są w stanie formułować myśli, są skupione na sobie i dopiero uczą się ufać
(od urodzenia do 2 lat)
innym.
Wczesne dzieciństwo
Rozwijają podstawowe umiejętności językowe. Wyobrażają sobie rze-czy,
(od 2 do 4 lat)
zdobywają wiedzę za pomocą zmysłów i doświadczeń, uczą się samodzielności.
Język staje się podstawowym sposobem komunikacji. Nadal nie rozumieją
pojęć abstrakcyjnych. Umiejętności językowe mogą sugero-wać większe
Okres przedszkolny
zrozumienie niż ma to miejsce w rzeczywistości. Pamięta-ją bez zrozumienia,
(od 4 do 6 lat)
a ich pamięć jest wyrywkowa. Potrafią oddzielić niektóre fakty od fantazji
i potrafią kłamać, aby wyjść z trudnej sytuacji.
Okres szkolny
W dalszym ciągu opanowują język. Stają się lojalne wobec grupy, zazwyczaj tej
(od 6 do 11 lat)
samej płci. Rzadko kłamią w ważnych sprawach.
Nastolatki przechodzą okres głębokich zmian  fizycznych i psychicz-nych.
Często podważają wartości i przekonania, które zostały im wpojone. Mogą nie
Okres dorastania
mieć kontaktu z dorosłymi, przynajmniej pozornie. Mogą być bardzo nieśmiałe
(od 12 do 18 lat)
w pewnych okolicznościach, a w innych bardzo otwarte. Są zdolne do kłamstwa
i manipulacji. Pod maską brawury i wrogości ukrywają często nieśmiałość
i brak pewności siebie.
 20
2. Jakie rodzaje pytań należy zadawać dziecku
Podczas przesłuchania dziecka należy używać prostych wyrazów. Wskazane jest
posługiwanie się imionami poszczególnych osób, nie należy natomiast stosować zaimków.
Powinno się unikać podwójnych zaprzeczeń, gdyż takie pytanie może być mylące i z
le
zrozumiane. Dzieci mogą podążać tylko za jednym wątkiem, więc nie powinno się używać
zdań typu: " .....jeśli to.....; ponieważ...  zawierają więcej niż jedną myśl. Ponadto dzieci to,
co mówimy odbierają bardzo dosłownie, dlatego też należy starannie dobierać wyrazy
podczas przesłuchania. Dzieci mogą mieć trudności w odniesieniu czasowym, więc powinno
się przypomnieć charakterystyczne momenty w ich życiu lub do znanych odniesień
czasowych (np. czy było to przed czy po urodzinach.., czy było to w zwykły dzień czy
w wolny...). Dzieci są egocentryczne, występuje u nich brak rozumowania przyczynowo-
skutkowego, łatwo więc mogą uznać własne zachowania za przyczynę wielu zdarzeń. Dobrze
jest sprawdzić jak dziecko rozumie pytanie. Jeżeli trzeba powtórzyć pytanie przesłuchujący
powinien sformułować je inaczej, aby dziecko nie myślało, że z
le odpowiedziało. Nie
powinno się zadawać pytań zaczynających się od  dlaczego? , gdyż kojarzą się one
z kłopotami. Zadając pytania należy kontrolować ton głosu i okazać akceptację. Aby lepiej
zrozumieć sytuację wykorzystywanego dziecka oraz rolę prowadzącego przesłuchanie
specjaliści wypracowali schemat, na którym dziecko znajduje się wewnątrz czterech klatek:
1. Lęk przed krzywdą (np. fizycznym atakiem).
2. Lęk przed konsekwencją.
3. Poczucie winy lub wstydu.
4. Lęk przed utratą miłości.
Wystarczy tylko jedno z tych uczuć, aby zablokować dziecko.
Zadaniem prowadzącego przesłuchanie jest pomóc dziecku w pokonaniu bariery.
Jeżeli dziecko unika pewnych tematów lub reaguje na nie lękiem, to jest prawdopodobne, iż
sprawca groził, że je skrzywdzi lub nawet zabije. Groz
by mogą dotyczyć nie tylko dziecka,
ale także bliskich mu osób lub ulubionego zwierzaka. Zadaniem prowadzącego przesłuchanie
jest znalezienie takiego rozwiązania, które uwolni dziecko od przytłaczającej je tajemnicy
i pozwoli na ujawnienie prawdy. Przy rozpoczęciu przesłuchania bardzo ważne jest
nawiązanie kontaktu z dzieckiem. Pożądane cechy przesłuchującego to cierpliwość, poczucie
swobody w obecności dzieci, spontaniczność, twórczość i umiejętność dostosowania
rozmowy do poziomu dziecka. Osoba taka powinna być świadoma swoich uczuć
i wykazywać zrozumienie problemu wykorzystywania seksualnego dzieci. Bardzo ważne jest,
aby przesłuchujący nie eksponował swoich reakcji na ujawniane przez dziecko informacje.
 21
Poczucie świadomości stanu psychicznego dziecka jest kolejną niezbędną umiejętnością
przesłuchującego, gdyż pozwala to na określenie czasu trwania przesłuchania i określenie
 czy dalej można drążyć temat . Wszystkie zabiegi, które pozwalają na zmniejszenie napięcia
i sztuczności sytuacji są we wstępnym przesłuchaniu bardzo przydatne. Należą do nich:
nieformalny ubiór oraz siedzenie na tym samym poziomie co dziecko. Trzeba pamiętać, że
zaufanie budują nie tylko nasze słowa, ale przede wszystkim nasze czyny. Odpowiednie
techniki przesłuchania ułatwiają wydobycie od dziecka odpowiedzi bez jej sugerowania.
Podstawowym celem przesłuchania jest otrzymanie prawdziwej informacji, która może być
bardzo przydatna w procesie wykrywczym i stanowić cenny dowód w sprawie.
Wyróżniamy pięć typów pytań: ogólne, szczegółowe, wielokrotnego wyboru,
tak/nie, naprowadzające. Policjanci mający kontakt z dziećmi, powinni być świadomi typu
pytań, jakie należy zadawać dzieciom, by być skutecznym. Powinni stosować pytania
otwarte, ogólne lub szczegółowe. Jeżeli policjantowi za pierwszym razem nie uda się nic
osiągnąć mimo stosowania tego rodzaju pytań powinien zaplanować drugie spotkanie
z dzieckiem. Zmiana okoliczności emocjonalnych może sprawić, że dziecko otworzy się
i chętniej będzie mówić na temat zdarzenia.
Pytania ogólne: z ich pomocą można uzyskać informacje na temat ogólnego samopoczucia
psychicznego dziecka lub na temat konkretnych okoliczności. Można zapytać dziecko jak
ostatnio się czuje i czy wie dlaczego jest na spotkaniu z policjantem. Podczas gdy takie
pytania mogą być skuteczne w rozmowach z dorosłymi, jest mało prawdopodobne, że
przyniosą zadowalające rezultaty w pracy z dziećmi, które zazwyczaj potrzebują jednak pytań
bardziej konkretnych.
Pytania szczegółowe: w odpowiedzi na takie pytania dziecko musi udzielić więcej
informacji. Przykładem pytania szczegółowego jest:  Jakie masz sekrety z tatą? . Ten rodzaj
pytania odnosi się do konkretnej osoby, a tym samym ogranicza rozmowę.
Pytania wielokrotnego wyboru: takie pytania powinno się stosować wobec dzieci, które
mają problem z opisaniem swoich doświadczeń. Policjant powinien jednak najpierw
sprawdzić jak dziecko reaguje na pytania wielokrotnego wyboru zadając pytania dodatkowe.
Niektóre dzieci odpowiadają tylko na ostatnią możliwość. Zadając krótką serię pytań
wielokrotnego wyboru można ustalić czy dziecko odpowiada szczerze czy też wybiera tę
samą odpowiedz
w kolejności. Innym wskaz
nikiem szczerości i otwartości dziecka może być
fakt odpowiadania na pytania wielokrotnego wyboru swoimi słowami. Zapytane, na przykład,
czy miały na sobie spodnie, sukienkę czy piżamę mogą dokładnie opisać, co miały na sobie.
Pytania tak lub nie: takie pytania są zazwyczaj mało skuteczne w przesłuchiwaniu dzieci.
 22
Pytania naprowadzające: te pytania są nieodpowiednie, gdyż dzieci dają się łatwo
naprowadzać i w większości przypadków, ich odpowiedzi będą zgodne z kierunkiem,
w którym idzie zadający pytanie. Przykładowo, jeżeli przesłuchujący wskaże domniemanego
sprawcę, dziecko podtrzyma to przypuszczenie.
Funkcjonariusze policji dokonujący przesłuchań bądz
rozpytań dzieci powinni
posiadać gruntowną wiedzę na temat ich zachowań i rozwoju. Wówczas przesłuchania
prowadzone przez takie osoby są bardziej skuteczne, a kluczowe informacje uzyskane
odpowiednimi metodami są bardziej rzetelne44.
3. Nawiązanie kontaktu z małym dzieckiem45
Nawiązanie kontaktu w momencie rozpoczynania przesłuchania jest najważniejszą
kwestią. Prowadzący przesłuchanie powinien stworzyć bezpieczną atmosferę, w której
dziecko mogłoby mówić otwarcie o swoich doświadczeniach. Aby nawiązać kontakt
wystarczy porozmawiać z dzieckiem, zaktywizować je do zabawy, gdyż wtedy przekazuje
dużo informacji na swój temat. Kartka papieru, kredki lub kilka zabawek obniżają napięcie
dziecka i mogą być przydatne w dalszej części przesłuchania. Podczas budowania relacji
przesłuchujący powinien czujnie obserwować sygnały wychodzące od dziecka, zarówno
werbalne, jak i niewerbalne. Dziecko może opisywać ludzi poprzez używanie takich określeń
jak np.: miły, zły, podły, śmieszny. Natomiast wyraz twarzy, zwłaszcza o pewnych osobach,
miejscach lub zdarzeniach, będzie jednoznacznie wskazywał na lęk lub wycofanie.
W momencie zauważenia negatywnej reakcji dziecka powinno się zmienić temat rozmowy,
aby nie nasilać lęków dziecka. W sytuacji, gdy dziecko jest nakłaniane do opowiadania
o sobie samym, przesłuchujący powinien również okazać gotowość do opowiedzenia o sobie.
Osobiste dzielenie się swoją prywatnością wpływa na wzrost zaufania dziecka do dorosłego
co przyczynia się do stworzenia wzajemnej więzi. Czas budowania relacji pozwala również
na ocenę poziomu rozwoju dziecka. Ogólny poziom rozwoju dziecka może zostać określony
poprzez pytania o wiek, datę urodzenia, kolory, liczby i inne pojęcia. Przydatną techniką
w tym zakresie jest również celowe przekręcenie informacji, którą dziecko właśnie
przekazało. Poprawienie przesłuchującego świadczyć może o konsekwencji i niskiej
podatności dziecka na sugestie. Istotnym aspektem przesłuchania jest terminologia używana
44
Ibidem, s. 33.
45
Podaję za K. MacFarlane, J. Ross Feldmeth we współpracy z K. Saywitz, L. Damon, S. Krebs, M. Dugan tyt.
oryg. Child Sexual Abuse: The Clinical Interview)  tłumaczenie A. Morawska, Wykorzystywanie seksualne
dzieci. Przesłuchanie i diagnoza małego dziecka, Warszawa 2002, s. 46.
 23
przez dziecko. Przykładowo, jeżeli dziecko opowiada o swojej babci używając słowa
 mama , przesłuchujący będzie myślał, że dziecko mówi o swojej mamie. Ważne jest, aby
w celu uniknięcia nieporozumień policjant poprosił dziecko o opisanie ważnych dla niego
osób (jak je nazywa, gdzie i z kim mieszkają, jak wyglądają, itp.).
W przypadku przestępstw związanych z kontaktem fizycznym bardzo ważne jest
ustalenie używanych przez dziecko określeń różnych części ciała. Przykładowo
przesłuchujący rysuje postać, po czym należy poprosić dziecko, aby kolorując rysunek,
nadało jej cechy ludzkie. Następnie należy poprosić dziecko o nazwanie części twarzy, po
czym przejść do pępka, aby podkreślić nagość osoby na rysunku. Zadanie to ma na celu
zapoznanie się z nazewnictwem genitaliów używanym przez dziecko. Celem jest
zaangażowanie dziecka do używania własnej terminologii, a nie przyjmowanie nazewnictwa
używanego przez przesłuchującego. Natomiast rysunki anatomiczne dostosowane do różnych
przedziałów wiekowych mogą ułatwić dziecku np. zidentyfikowanie wykorzystywanych
poszczególnych części ciała. Na tego typu rysunkach dziecko może wstawiać symbol  x na
części ciała, którą właśnie nazwało, lub zaznaczyć miejsca, gdzie było dotykane.
Z pewnością, dla dalszego toku przesłuchania, podpisanie określeniami dziecka wskazanych
przez nie miejsc będzie bardzo przydatne.
Przy określaniu poszczególnych części ciała na uwagę zasługują również lalki, które
mogą być ubrane lub też nie. W tego typu zagadnieniach należy pamiętać, że przesłuchujący
jest swego rodzaju barometrem dla dziecka. Jeżeli więc w trakcie rozmowy na tematy
intymnych części ciała bądz
seksualności przesłuchujący okaże zażenowanie lub jakikolwiek
dyskomfort, dziecko nie będzie w stanie rozmawiać za te tematy.
Najczęściej przesłuchujący ma za zadanie zebrać dowody przestępstwa, powinien
również uzyskać informacje, czy dziecko odróżnia prawdę od kłamstwa, rozumie, że
kłamstwo jest złem itp. Bardzo ważnym elementem w przesłuchaniu, jest przedstawienie
dziecku sposobu udzielania odpowiedzi na zadawane pytania. Przesłuchujący powinien dążyć
do przekonania dziecka o ważności mówienia prawdy, a ponadto poinformować, że nie ma
dobrych czy złych odpowiedzi na pytania. Przykłady odpowiedzi dzieci z komentarzem
przesłuchującego:
-  Nie pamiętam . ( Nikt nie może zapamiętać wszystkiego, co się zdarzyło w jego
życiu. Jeśli przypomnisz sobie póz
niej, możesz opowiedzieć o tym mnie lub innej
osobie ),
 24
-  Nie wiem . ( Nie ma nic złego w tym, że nie wie się czegoś; staraj się nie
zgadywać, domyślać )46.
Praca z przesłuchiwanym dzieckiem może przebiegać różnymi metodami.
Najczęściej kolejne fazy przesłuchania obejmują: nawiązywanie kontaktu, ustalanie celu
przesłuchania, ocenę poziomu rozwoju dziecka, ocenę rozumienia przez nie kluczowych
pojęć, ustalenie nazewnictwa osób, rzeczy, części ciała, przedstawienie sposobów udzielania
odpowiedzi, rozróżnienie pomiędzy prawdą a fikcją47.
Aby dobrze kontaktować się z małymi dziećmi musimy zrozumieć odmienność ich
świata - ich punkt widzenia świata48. Skuteczna komunikacja z dziećmi wymaga
specyficznych umiejętności. Dzieci nie spostrzegają, nie rozumieją świata tak jak my. Trzeba
pamiętać, że każde dziecko w różnym tempie rozwija poszczególne umiejętności.
Pierwszy kontakt:
- przywitaj dziecko po imieniu,
- bądz
otwarty i przyjazny,
- powiedz dziecku, gdzie w czasie przesłuchania będą jego rodzice lub opiekunowie,
- należy pozwolić dziecku oswoić się z nowym miejscem, rozejrzeć po pokoju,
- należy usiąść w taki sposób, aby mieć dobry kontakt wzrokowy z dzieckiem,
- przedstaw się dziecku, przedstaw mu inne osoby; w zrozumiały dla dziecka sposób
powiedz, kim jesteś i co robisz, jaka jest rola innych osób,
- powiedz, co będziecie robić,
- zwracaj uwagę na objawy zdenerwowania dziecka,
- zadawanie pytań rozpocznij od dotyczących życia dziecka: gdzie chodzi do szkoły czy
przedszkola i co lubi robić. Do zadawania pytań wykorzystaj wiedzę
o dziecku, którą już posiadasz,
- nie zadawaj pytań nakłaniających do czegoś, np.  Czy chcesz zostać moim
przyjacielem? ,
- bądz
wyczulony na potrzeby dziecka (np. pójście do toalety)49.
46
K. MacFarlane, J. Ross Feldmeth, op. cit., s.49.
47
Ibidem, s. 50.
48
K. MacFarlane, J. Ross Feldmeth, op. cit - nagranie video: Przesłuchanie i diagnoza małego dziecka.
Wykorzystywanie seksualne dzieci  Fundacja Dzieci Niczyje 2002.
49
M. Keller-Hamela, Praktyczne uwagi dla osób przesłuchujących dzieci, Poszanowanie godności ofiar
przestępstw, red. Naukowa T. Cielecki, CSP Legionowo 2002, s. 123/124.
 25
4. Wskazówki dla przesłuchującego
Kluczową kwestią w przeprowadzaniu przesłuchiwania jest dostosowanie go do
poziomu rozwojowego i doświadczenia dziecka. Pięciolatek w inny sposób niż nastolatek
będzie oddawał sens tego samego zdarzenia. Obaj różnić się będą między sobą znajomością
języka i sposobem rozumowania oraz emocjonalną dojrzałością50Dzieci myślą w sposób
podmiotowy i tworzą własne wytłumaczenia dla swoich doświadczeń, przesłuchujący nie
może zakładać, że dziecko zrozumie pytanie lub nawet pojedyncze słowo w ten sam sposób,
jak zrobiłaby to osoba dorosła. Z kolei niezrozumienie wypowiedzi dziecka w trakcie
przesłuchania może w istotny sposób przyczynić się do przedwczesnego zakończenia
postępowania, pozostawiając dziecko  sam na sam z obciążającą tajemnicą lub narażając je
na dalsze wykorzystywanie. Dorośli, którzy chcą efektywnie komunikować się z małymi
dziećmi, muszą nauczyć się być łącznikiem pomiędzy światem dziecka a światem dorosłego.
Trzeba pamiętać, że dzieci różnią się między sobą tempem rozwijania określonych
umiejętności. Z tego powodu każde z nich powinno być poddawane indywidualnej ocenie.
Znajomość przedziałów wiekowych, w których przeciętne dziecko rozwija określone
umiejętności może okazać się niewystarczająca, aby trafnie ocenić poziom rozwoju dziecka,
które jest w danej chwili przesłuchiwane.
W przypadku, gdy przesłuchujący ma zamiar zadać w trakcie przesłuchiwania
szczegółowe pytania na temat pozycji ciała, powinien sprawdzić czy dziecko rozumie
stwierdzenie  leżeć na czymś lub  obok . W tym celu może poprosić dziecko, aby ustawiło
niebieski klocek obok czerwonego lub na nim itp. Prowadząc przesłuchanie trzeba pamiętać,
że poszczególne umiejętności rozwijają się z różną intensywnością i niezależnie od siebie.
W konsekwencji dziecko może być bardzo zaawansowane w jednej sferze rozwojowej (np.
posiadać duży zasób słów), ale opóz
nione w innej (np. być słabo rozwinięte manualnie).
Ważne jest więc unikanie generalizowania na temat poziomu rozwojowego dziecka. Żadne
pięcioletnie w dziecko nie będzie modelowym przykładem 5-latka w każdej sferze.
Przed rozpoczęciem przesłuchania warto stworzyć dziecku warunki do zabawy, gdzie
będzie czuło się bezpiecznie, aby przyglądać mu się w takiej sytuacji. Prowadzący
przesłuchanie powinien porównać wyniki swoich obserwacji z poziomem umiejętności
reprezentowanym przez nie w momencie odpowiadania na pytania. Używanie rozwiniętego
słownictwa w trakcie rozmowy o wykorzystywaniu może sugerować jakiś wpływ osoby
dorosłej, z kolei posługiwanie się językiem wyraz
nie uboższym w takim momencie wskazuje
na lęk i wycofanie  cechy towarzyszące głębokiej traumatyzacji dziecka. Aby ocenić poziom
50
Ibidem, s. 13.
 26
rozwoju dziecka można oprzeć się na wielu dostępnych metodach badawczych używanych
przez biegłych psychologów.
Przesłuchujący powinien pamiętać, że rozumienie liczb, czasu i przestrzeni rozwija się
stopniowo u dzieci, i czasem opisanie osób może okazać się problemem dla małego dziecka,
ponieważ posiada ono ograniczone rozumienie sposobów określania wieku, wzrostu, etc.
W trakcie prowadzonego przesłuchania często pada pytanie o to, ile razy coś się zdarzyło.
Udzielenie odpowiedzi na nie wymaga umiejętności liczenia. Dziecko, które nawet potrafi
liczyć przedmioty, może mieć trudności z prawidłowym liczeniem ilości zdarzeń, gdyż
niewyraz
ne będą dla niego rozgraniczenia, gdzie jedno zdarzenie się kończy, a drugie
zaczyna. Dziewczynka, która była dotykana w celach erotycznych, może policzyć tylko te
razy, kiedy była dotykana w ten sam sposób. Dorosła osoba musi więc dokładnie określić,
jakie czynności ma policzyć dziecko. Pojęcia zegar i kalendarz są często niezrozumiałe dla
przedszkolaka, gdyż dzieci zaczynają określać czas nie wcześniej niż w wieku 7 lat. Wobec
tego często mają one duże trudności w określaniu ram czasowych danego zdarzenia. Pomimo
tego małe dzieci są w stanie przekazywać informacje, które ułatwią przesłuchującemu
zrekonstruowanie czasu lub daty zdarzeń. Dzieciom trzeba tylko pomóc, określając ramy
czasowe poprzez odniesienie wydarzeń do:
- znajomych dziecku czynności rutynowych:  Czy zdarzenie stało się przed,
czy zaraz po tym, jak jesz obiad, idziesz spać, oglądasz telewizję? ,
- osób i miejsc:  Kto był twoim wychowawcą, kiedy to się stało? ,  Gdzie
byłeś tego dnia? . Takie pytania mogą dać odpowiedzi np.:  na wsi
u babci ,  u opiekunki ,  z moim tatą i jego przyjacielem , wskazujące na
to, że coś wydarzyło się w tygodniu, w czasie weekendu, na wakacjach51.
Zanim przesłuchujący zada dziecku pytania dotyczące czyjegoś wyglądu powinien
zdać sobie sprawę, że młodsze dzieci w wieku przedszkolnym mogą mieć problemy
z dopasowaniem czyjegoś wieku do wyglądu. Dlatego też pytania odnoszące się do okresów
życia mogą przyczynić się do bardziej racjonalnych odpowiedzi ze strony dziecka (np.  Czy
jest on wystarczająco dorosły żeby być tatusiem etc.). Przedszkolaki mają tendencję do
centralizowania lub odnoszenia się do tylko jednego, często najbardziej uderzającego aspektu
(np. groz
ny wygląd, rude włosy). Dzieci często nie zdają sobie sprawy, że dorośli mogą
zmieniać swój wygląd np. poprzez zmianę fryzury, włosów, i przez to często koncentrują się
na szczegółach w rzeczywistości często nieistotnych dla sprawy.
51
Ibidem, s. 15.
 27
Dzieci stopniowo rozwijają zdolność wnioskowania, co inni ludzie zamierzają,
myślą i czują i dopiero w wieku 8 lat nabywają umiejętność obiektywnego postrzegania
świata. Pytanie: "Dlaczego ten pan zamknął okna i drzwi? , wymaga od dziecka zdolności
wyciągania wniosków i rozumienia cudzych intencji. Małe dzieci mają duże trudności
w patrzeniu na jakieś wydarzenia z perspektywy innej osoby.
Rozmowy z przedszkolakami powinny się odbywać wcześnie rano. Należy ponadto
uważać, aby na nie wybrać pory drzemki dziecka. Trudno jest powiedzieć jaki jest optymalny
czas trwania przesłuchania/rozpytania. Zależy to m.in. od: wieku dziecka, umiejętności
skupiania przez nie uwagi oraz jego chęci. Rozmowa może potrwać od 15 minut do dwóch
godzin. Może się też okazać, że zebranie pełnych informacji może zając kilka spotkań
z dzieckiem. Przed rozpoczęciem przesłuchania dobrze jest zebrać informacje na temat
dziecka i jego rodziny. Szczegóły powinny obejmować następujące kwestie: status rodziny,
znaczące osoby dorosłe, imiona i przezwiska, plan dnia, dorośli będący w bliskim kontakcie
z dzieckiem, nazwy części ciała używane w domu, problemy w szkole, nietypowe
zachowania, czas i miejsce ujawnienia, okoliczności ujawnienia52.
Czego nie wolno robić przy przesłuchaniu
Nie poprawiaj wypowiedzi dziecka i nie pouczaj w czasie przesłuchania.
Doceń wysiłek dziecka, nigdy nie chwal ani nie obiecuj nagrody za dostarczenie
informacji.
Nie wymuszaj odpowiedzi nawet, jeśli wiesz, że dziecko kłamie lub nie udziela
informacji, które na pewno posiada. Jeśli masz informacje, że dziecko powiedziało
komuś coś innego, dopytaj, aby to wyjaśnić. Nie naciskaj, jeśli dziecko nie chce
udzielić odpowiedzi.
Nigdy nie pytaj dziecka jak chciałoby ukarać sprawcę, jaką powinien według dziecka
ponieść karę jako konsekwencję tego co zrobił dziecku.
Nie oceniaj żadnych wypowiedzi dziecka.
Nie poprawiaj  złych odpowiedzi , pytaj o wyjaśnienie.
Nie okazuj zniecierpliwienia jeśli nie udało ci się uzyskać informacji jakie chciałeś
usłyszeć, lepiej zrób krótką przerwę.
Nie popędzaj dziecka, które nie jest gotowe do rozmowy. Lepiej umów się na jeszcze
jedno spotkanie.
52
K. MacFarlane, J. Ross Feldmeth, op. cit., nagranie video: Przesłuchanie i diagnoza małego dziecka.
Wykorzystywanie seksualne dzieci, Fundacja Dzieci Niczyje 2002.
 28
Nie pytaj dziecka, dlaczego sprawca zrobił mu krzywdę. Dziecko tego nie wie, często
obwinia siebie.
Nie pytaj czy dziecko kocha sprawcę i czy sprawca kocha dziecko.
Nie składaj obietnic, których nie jesteś w stanie dotrzymać np. nigdy już cię nie spotka
nic złego.
Nigdy nie obiecuj dziecku, że nikomu nie powiesz o tym, co od niego usłyszysz53.
5. Miejsce przesłuchania małych dzieci
Znaczący wpływ na przebieg przesłuchania ma charakter pomieszczenia, w którym
ma odbyć się przesłuchanie. Najlepiej byłoby, aby pokój był cichy, urządzony w wesołych,
lecz stonowanych kolorach, wyłożony miękkim dywanem, na którym będzie można siedzieć,
i wyposażony w dziecięce meble i krzesełka z oparciem. W pokoju powinny znajdować się
pomoce takie, jak: lalki anatomiczne przedstawiające dorosłych i dzieci, kukiełki (pacynki)
i przybory do rysowania. Zwykłe zabawki mogą być przydatne w nawiązywaniu kontaktu
z dzieckiem i utrzymywaniu jego uwagi. Jeżeli taki pokój nie istnieje, warto zainwestować
i stworzyć przynajmniej tego typu kącik. Istotnym elementem jest, aby otoczenie było
spokojne, intymne i bezpieczne. Jeżeli trzeba przeprowadzić wywiad w niesprzyjających
okolicznościach dobrze byłoby zabrać ze sobą własne lalki, kukiełki lub kredki.
Dobrze byłoby, aby pomieszczenie było wyposażone w lustra weneckie i kamery,
dzięki którym inne osoby mogą obserwować przesłuchanie. Pozwala to na uniknięcie
obciążeń związanych z wielokrotnymi przesłuchaniami.
Na uwagę zasługuje stwierdzenie Marii Keller-Hamela54, że tworzenie
w komisariatach policji specjalnych  przyjaznych pokojów przesłuchań może istotnie
poprawić sytuację psychologiczną dziecka-ofiary przestępstwa. Obecnie istnieje kilkadziesiąt
takich pokoi przesłuchań w jednostkach policji, gdzie prowadzone są pierwsze przesłuchania
dzieci. Najistotniejsze jest pierwsze zeznanie dziecka, w następnych mogą pojawić się
rozbieżności, lecz nie znaczy to, że dziecko kłamie55. Dlatego pierwszy kontakt policjanta
z dzieckiem powinien przebiegać w przyjaznych warunkach.
53
Podaję za Marią Keller-Hamela, Przesłuchanie dziecka. Praktyczne uwagi na osób prowadzących
przesłuchania dzieci, praca niepublikowana.
54
Przemoc  dziecko pod parasolem prawa. Odczarować sąd, Trybuna z dnia 17.06.2002 r., s. 5.
55
Dzieci i Sąd, sędzia Anna Wesołowska  ważny jest pokój, Gazeta Wyborcza z dnia 17.06.2002 r. s. 1.
 29
6. Udział innych osób w przesłuchaniu
Różne są opinie na temat tego, czy podczas wywiadu mogą być obecne osoby
trzecie. Jeżeli bez ich obecności dziecko nie chce w ogóle rozmawiać, należy wziąć pod
uwagę kilka wskazówek. Po pierwsze towarzysząca osoba mogła brać udział w nadużyciu,
groz
bach albo może jest kimś komu dziecko boi się powiedzieć o wykorzystaniu. Ponadto
osoba ta może negatywnie zareagować na ujawnienie wykorzystywania przez dziecko. Aby
zapobiec skutkom tej ewentualności należy posadzić ją z boku lub za dzieckiem, poza
bezpośrednim polem jego widzenia. Po trzecie należy poinstruować opiekuna, że nie może
przerywać wypowiedzi dziecka.
 30
 31
LITERATURA
y
ródła prawa
1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483
z póz
n. zm.).
2. Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci sporządzona w Strasburgu dnia 25
stycznia 1996 r. (Dz.U. Nr 107 z 2000 r., poz. 1128).
3. Konwencja o Prawach Dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie agólne Narodów
Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. (Dz. U. z 1991 r., Nr 120, poz. 526, ze zm.).
4. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z póz
n. zm.).
5. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555
z póz
n. zm.).
6. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r.
(Dz.U.64.16.93 z póz
n. zm.).
7. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opieku czy (Dz.U.64.9.59 z póz
n.
zm.).
8. Ustawa z dnia 12 paz
dziernika 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr
35, poz. 228 z póz
n. zm.).
9. Rozporządzenie ministra sprawiedliwości z dnia 11 kwietnia 1992 r. Regulamin
wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury
(Dz.U.92.38.163r. z póz
n. zm.).
Literatura fachowa
1. L. Gardocki, Prawo karne, wyd. 9, Warszawa 2003.
2. J. L. Herman, Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi, Gdańsk 1998.
3. Kee MacFarlane i Joanne Ross Feldmeth we współpracy z Karen Saywitz, Lindą Damon,
Sandy Krebs, Michele Dugan, Wykorzystywanie seksualne dzieci - Przesłuchanie
i diagnoza małego dziecka, tłumaczenie Agnieszka Morawska, Warszawa 2002.
4. M. Keller-Hamela, Praktyczne uwagi dla osób przesłuchujących dzieci, praca
niepublikowana.
5. M. Keller-Hamela, Praktyczne uwagi dla osób przesłuchujących dzieci, (w:)
Poszanowanie godności ofiar przestępstw, red. T. Cielecki, Legionowo 2002.
6. V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie dziecka, Zakamycze 2001.
 32
7. K. Sitkowska, Świadek w procesie karnym, komentarz, orzecznictwo, akty normatywne,
Bielsko-Biała 1999.
8. A. Szymański, Sprawozdanie z konferencji pt.  Dziecko pod parasolem prawa , Policja
4/2002.
9. Taktyka i Technika przesłuchań  podręcznik dydaktyczny opracowany w Akademii FBI
w Quantico w USA (tyt. oryg.:  Interviewing and Interrogation ), tłumaczenie M.
Borecki, P. Tarnawski.
10. S. Ziarczyk, Wojciech Radecki, Przesłuchanie świadka jako jedna z podstawowych
czynności procesowych w postępowaniu karnym, Legionowo 2002.