Jagodzińska M., (2003) Rozwój pamięci w dzieciństwie.
Rozdział 14. Od pamięci dziecka dorosłego: refleksje końcowe.
1. Słabe i mocne strony pamięci dziecięcej.
W badaniach pamięci dziecka posługiwano się, w celu porównania, modelem pamięci człowieka dorosłego,
czyli pamięci intencjonalnej, kontrolowanej przez podmiot i strategicznej. Takie podejście prowadziło do
wykrywania różnych deficytów u małych dzieci, badania takie koncentrowały się na słabych stronach
pamięci dziecięcej.
W ostatnich latach zainteresowanie kompetencjami dzieci w dziedzinie pamięci związane jest przede
wszystkim z ekologicznym nurtem badań i ze społeczno- kulturowymi teoriami rozwoju.
Rejestr słabych stron pamięci dziecięcej (w porównaniu do dzieci starszych i dorosłych):
ą podstawowe parametry pamięci- zakres pamięci bezpośredniej, szybkość zapamiętywania i trwałość
pamięci mają u małych dzieci mniejszą wartość
ą pamięć operacyjna młodszych dzieci ma stosunkowo małą pojemność, z powodu wolniejszego
przetwarzania informacji
ą zamierzona pamięć małych dzieci jest ograniczona przez deficyty strategiczne, aż do końca wieku
przedszkolnego dzieci nie stosują spontanicznie strategii podczas zapamiętywania i przypominania(
lub stosują je bardzo nieregularnie)
ą deficyty metaloznawcze:
-małe dzieci wiedzą niewiele o swojej pamięci i procesach poznawczych, błędnie oceniają stopień
trudności zadań pamięciowych, przeceniają swoje zdolności, nie potrafią skutecznie monitorować
pamięci
-utrudniają one kontrolę procesów pamięciowych
-są jedną z przyczyn braku zachowań strategicznych
ą reprezentacje zdarzeń tworzone przez małe dzieci:
-mają cechy utrudniające póz
niejsze przypominanie
-zawierają aspekty typowe dla danej kategorii zdarzeń z pominięciem szczegółów specyficznych
-dzieci kodują stosunkowo mało szczegółów, uwzględniają niewiele relacji, tworzą mało spójne
reprezentacje zdarzeń
ą przypomnienie jest utrudnione:
-z powodu dużej zależności od wskazówek zewnętrznych, w postaci miejsc i przedmiotów związanych z
daną informacją,
-z powodu wielu pytań, które zadają dzieciom dorośli, kiedy chcą uzyskać szczegółową relację
zdarzenia- więcej okazji do zniekształceń wynikających z sugestii, błędnego rozumienia pytań lub presji
-konsekwencją tego jest duża zmienność przypomnień odnoszących się do tego samego zdarzenia,
utrudnia to utrwalanie doświadczeń autobiograficznych jest jedną z przyczyn amnezji dziecięcej
ą zależność od kontekstu sytuacyjnego jest u małych dzieci silniejsza niż u starszych
-w obcych sytuacjach, gdy pamiętanie stanowi cel sam w sobie, małe dzieci zachowują się biernie i
niewiele zapamiętują
-gdy zadanie pamięciowe podporządkowane jest szerszej aktywności i wykonywane jest w znajomych
warunkach wykazują tendencję do podejmowania czynności strategicznych uzyskują lepsze wyniki
ą pamięć jest zależna od czynników społecznych:
-dzieci korzystają ze wsparcia i zachęty do wykonywania zadań, wyjaśnień i informacji zwrotnych
-ze względu na autorytet dorosłego mogą też przyjmować błędne i zasugerowane informacje
Mimo to pamięć małych dzieci jest dobrze przystosowana do spełnienia podstawowych zadań
życiowych na tym etapie rozwoju.
Rejestr mocnych stron pamięci dziecięcej:
ą pamięć zaczyna funkcjonować w okresie prenatalnym, noworodek korzysta z doświadczeń
zarejestrowanych jeszcze przed narodzinami
ą narodzinami pierwszym roku życia, w zachowaniu dziecka możemy dostrzec przejawy
funkcjonowania podstawowych systemów
-pamięci proceduralnej
-pamięci deklaratywnej
-pamięci operacyjnej
ą noworodek rozpoznaje bodz
ce wzrokowe, słuchowe i dotykowe, których wcześniej doświadczył
-w pierwszym r. ż. Następuje znaczny wzrost trwałości pamięci rozpoznawczej
-w prostych zadaniach rozpoznawczych dzieci w wieku 3-5 lat osiągają wyniki podobne jak dorośli
ą pod koniec pierwszego r. ż. niemowlę potrafi odtwarzać proste sekwencje czynności
- w 2 i 3 r. ż. Znacznie wzrasta zakres i trwałość pamięci reprodukcyjnej
ą w zadaniach dotyczących pamięci utajonej dzieci w wieku przedszkolnym uzyskują podobne wyniki
jak dzieci starsze i dorośli
ą bardzo wcześnie w ontogenezie pojawia się tendencja do semantycznego kodowania bodz
ców, już
niemowlęta wykazują skłonność do kategoryzacji, reagują na specyficzne bodz
ce a także na ogólne
kategorie oraz mają skłonność, dzieci wcześnie zaczynają tworzyć strukturę pojęć podobną do
występującej u dorosłych
ą bardzo wcześnie wiedza dzieci o świecie jest reprezentowana w formie uogólnień schematów miejsc,
zdarzeń i opowiadań
-już w 2 r. ż. dzieci tworzą reprezentacje zdarzeń uporządkowane według relacji czasowych
-w 3 r. z. tworzą skrypty rutynowych zdarzeń
ą wyróżniające się wydarzenia z własnej przeszłości małe dzieci pamiętają wiernie i trwale
ą dzieci wykazują tendencję do wiązania aktualnych przeżyć z doświadczeniami z przeszłości,
wyrazem tego są spontaniczne wspomnienia, które pomagają porządkować doświadczenia, budować
własną tożsamość i spójną wiedzę o świecie
ą dzieci potrafią korzystać ze wsparcia kontekstowego podczas wykonywania zadań angażujących
pamięć
-ze wskazówek zewnętrznych
-z informacji zwrotnych
-z pomocy osób dorosłych
ą już dzieci w wieku przedszkolnym podejmują proste czynności strategiczne podczas wykonywania
zadań pamięciowych, dużą rolę odgrywają w nich czynności percepcyjne i manipulacyjne a
stosunkowo małą (w porównaniu z dorosłymi) czynności werbalne, dzieci stosują też społeczne
strategie pamięciowe- odwoływanie się do osoby dorosłej jako z
ródła informacji
ą w toku takich aktywności jak zabawa tematyczna, rysowanie, monologi przed snem następuje
przetwarzanie i utrwalanie informacji, dzieci opracowują w nich własne przeżycia oraz treści
pochodzące od różnych z
ródeł informacji
2. Ciągłość rozwoju pamięci
Najnowsze badania wykazują, że pamięć małych dzieci jest bardziej podobna do pamięci dorosłych niż
dawniej sądzono. Wiele różnic pomiędzy małymi i starszymi dziećmi ma charakter raczej ilościowy niż
jakościowy (stanowisko Flavella)
Ciągłość w rozwoju poznawczym występuje w większym stopniu niż to zakładały dawniejsze teorie.
Bardzo wcześnie w rozwoju występują liczne podobieństwa do funkcjonowania pamięci dorosłych.
2.1. Strategie, prestrategie i ekwiwalenty strategii pamięciowych.
strategie- intencjonalne czynności podejmowane ze względu na cel pamięciowy, pojawiają się dopiero pod
koniec wieku przedszkolnego, ale ich elementy można zaobserwować znacznie wcześniej
Początkowo przetwarzanie informacji prowadzące do zakodowania ich i utrwalenia w pamięci występuje w
toku codziennej aktywności nienastawionej na zapamiętywanie (podczas zabawy, rozmów, wspomnień).
Efekty pamięciowe są uzyskiwane bez świadomego zamiaru jako uboczny skutek przetwarzania informacji.
prestrategie- czyli niedojrzałe strategie, inaczej prekursory strategii, są intencjonalnie związane z pamięcią,
ale cel pamięciowy rzadko jest motywem wystarczającym do ich podjęcia, pojawiają się gdy pamiętanie
służy do osiągnięcia jakiegoś nadrzędnego celu (np. zakupy, zabawa), są słabo kontrolowane i stosowane
niekonsekwentnie, niektóre mają charakter społeczny (stosując je dziecko odwołuje się do pomocy osób
dorosłych traktując ich jako z
ródło informacji), są to czynności tylko częściowo strategiczne
prestrategie zawierają:
- nazywanie
- powtarzanie
- elaboracje
- czynności manualne
- czynności percepcyjne
Stopniowo, prestrategie przekształcają się we właściwe strategie pamięciowe, dzieci zaczynają być
świadome celów pamięciowych podejmują w związku z tym specjalne czynności.
Zachowania stanowiące ekwiwalenty strategii i prestrategie można uznać za stadia w rozwoju strategii
pamięciowych. Kolejne stadia nie zawierają czynności całkowicie nowych, a raczej nowe formy,
konfiguracje i zastosowania czynności występujących wcześniej.
Również dorośli korzystają z funkcjonalnych ekwiwalentów strategii pamięciowych (wspierających pamięć
mimowolną) i z czynności odpowiadających charakterystyce prestrategii.
Następuje dalszy rozwój prestrategii w pewnych formach aktywności prowadzących do utrwalenia
doświadczeń indywidualnych i zbiorowych (rozmyślanie przed snem, spisywanie dzienników, zbieranie
pamiątek i zdjęć itp.)
W toku rozwoju następuje przejście:
- od strategii opartych na mediatorach zewnętrznych do strategii wewnętrznych
- od strategii społecznych do indywidualnych
- od podejmowania czynności strategicznych, w sytuacji, gdy zadanie pamięciowe jest porządkowane
nadrzędnemu celowi, do podejmowania takich czynności przede wszystkim, aby osiągnąć cel
pamięciowy
Bardziej pierwotne formy nie zanikają całkowicie, wraz z pojawieniem się nowych, wyżej rozwiniętych
zachowań.
2.2 Co się zmienia w toku rozwoju pamięci, a co jest stałe?
Flavell podkreśla synchroniczny charakter zmian rozwojowych, różne elementy rozwoju są ze sobą
powiązane, pojawiają się w tym samym czasie i wykazują pozytywne interkorelacje u dzieci w tym samym
wieku.
Istotną rolę w rozwoju pamięci odgrywa:
- wzrost tempa i efektywności przetwarzania informacji, następujący wraz z wiekiem, umożliwia to
bardziej złożonych form poznania, większych zasobów poznawczych i utrzymywania w umyśle większej
liczby informacji,
dzięki temu:
*wzrasta zakres pamięci bezpośredniej
*powstaje możliwość stosowania bardziej zaawansowanych strategii pamięciowych (jak powtarzanie
kumulatywne)
*kodowanie informacji staje się dokładniejsze, rejestrowana jest większa liczba cech
- rozwój mowy, wpływający min. na semantyczne kodowanie informacji
umożliwia:
*stosowanie werbalnych strategii pamięciowych (przede wszystkim różnych form powtarzania)
*rozwój narracji, jako formy odtwarzania doświadczeń osobistych utrwalanie przeżyć w pamięci i rozwój
pamięci autobiograficznej
- rozwój myślenia,
dzięki temu :
*stają się możliwe bardziej zaawansowane formy elaboracji (np. wytwarzanie rozległych skojarzeń,
uwzględnianie różnorodnych zależności pomiędzy informacjami)
*powstaje możliwość hierarchicznego organizowania treści
*dzieci tworzą naiwne teorie świata, umysłu i pamięci, na tym tle rozwija się metapamięć
- rozwój wiedzy ogólnej dziecka, która jest z jednej strony produktem pamięci a z drugiej zaś wpływa na
dalszy jej rozwój, na skuteczność przyswajania nowych informacji i na możliwość stosowania określonych
strategii, od zakresu posiadanej wiedzy zależy stosowanie niektórych strategii pamięciowych
Pamięć dziecka funkcjonuje według podobnych prawidłowości ogólnych jak pamięć dorosłego. Główne
systemy pamięci kształtują się bardzo wcześnie w rozwoju i nie ulegają póz
niej poważnym zmianom.
Podstawowe procesy przetwarzania informacji w pamięci są stałe. Na pamięć dorosłych i dzieci wpływają te
same zmienne, choć ich rola może zależeć od wieku.
U dorosłych przetwarzanie informacji związanych z pamięcią jest włączone w strategie pamięciowe, u
małych dzieci występuje głównie podczas zachowań eksploracyjno- zabawowych i społecznych.
Starsi stosują strategie pamięciowe w sposób samodzielny, dzieci odwołują się do osób dorosłych traktując
ich jako z
ródło informacji.
Najważniejsze zmiany rozwojowe dotyczą wzrostu roli świadomości w procesach pamięciowych i kontroli
nad przetwarzaniem informacji podczas zapamiętywania i przypominania, a także wzrost tępa przetwarzania
informacji.