Maciej Szpak
WSEZiNS
Biologiczne aspekty rozwoju człowieka
Wstęp
Termin rozwój rozumiany jest na wiele sposobów, w zależności od zjawisk bądz
dziedzin życia
w kontekście których jest analizowany. Najczęściej pojęcie rozwoju określane jest jako zmiana bądz

proces zmian, składających się z następujących po sobie etapów. Zamiany mogą przebiegać
w kierunku pozytywnym  wtedy mówić można o rozwoju bądz
progresie, negatywnym  to zjawisko
określamy mianem regresu lub inwolucji, lub zatrzymywać się na określonym poziomie  w tym
przypadku mamy do czynienia ze stabilizacjÄ….
W artykule omówione zostaną najważniejsze cechy definicyjne rozwoju, jego aspekty a także
poszczególne etapy biologicznego rozwoju człowieka.
Rozwój
Rozwój jest to proces ukierunkowanych zmian, w których można wyróżnić następujące
po sobie etapy przemian /fazy rozwoju/ danego obiektu, wykazujące zróżnicowanie
się tego obiektu pod określonym względem. Rozwój ma charakter progresywny,
jeżeli w jego wyniku powstaje nowa, wyższa jakość (Cieślik, 1985).
Zjawiska rozwojowe można rozpatrywać w odniesieniu do zmian ewolucyjnych w kontekście
filogenezy1 oraz ontogenezy  tj. zmian organizmów w okresie ich życia osobniczego.
1
Filogeneza, rozwój rodowy, rozwój filetyczny, organizmów żywych i poszczególnych ich szczepów od chwili pojawienia się
na Ziemi od czasów obecnych (lub do wymarcia); celem badań filogenetycznych jest ustalenie stopnia pokrewieństwa
pomiędzy poszczególnymi grupami organizmów zwierzęcych lub roślinnych i na podstawie uzyskanych wyników
rekonstrukcja przebiegu ich rozwoju rodowego przedstawiana w postaci drzew rodowych; przebiegu filogenezy wnioskuje
się na podstawie badań szczątków kopalnych oraz badań porównawczych współcześnie żyjących organizmów (z
ródło:
Encyklopedia PWN)
Ontogeneza  rozwój osobniczy, jest procesem rozwoju organizmu od momentu zapłodnienia
komórki jajowej przez plemnik do kresu życia (śmierci) osobnika. W trakcie ontogenezy dochodzi
do nieodwracalnych zmian kierunkowych w kształtowaniu się zarówno cech morfologicznych
jak i funkcjonalnych organizmu, których głównym celem jest adaptacja do zmieniających się
warunków środowiska, doskonalenie się ustroju prowadzące do jego optymalnej samodzielności oraz
możliwości przedłużenia istnienia gatunku.
Rozwój osobniczy zdaniem Barbary Wojnarowskiej jest genetycznie zaprogramowanym,
złożonym, wieloetapowym procesem zmian ilościowych i jakościowych dokonujących się
w całym okresie życia człowieka (Woynarowska, 2010, s. 23-24).
Dyscypliną scalającą wiedzę o ontogenetycznym rozwoju człowieka jest auksjologia, zajmująca się
 badaniem organizmów żywych w rozwoju osobniczym w zależności od czasu, determinacji
genetycznej, wpływów środowiska, zarówno w aspekcie rozwoju biologicznego, jak również
psychologicznego i motorycznego (Jopkiewicz, 1998, s.12).
Aspekty rozwoju
Rozwój ontogenetyczny składa się z trzech grup jakościowo odrębnych aspektów rozwoju (Wolański,
1983):
JAKOÅšCIOWYCH
" WZRASTANIE
" RÓŻNICOWANIE
" DOJRZEWANIE
" POST
P
ILOÅšCIOWYCH
" KINETYKA ROZWOJU
" DYNAMIKA ROZWOJU
" ROZMACH
" RYTMICZNOŚĆ ROZWOJU
ENERGETYCZNO-INFORMACYJNCYCH
" ENERGENTYKA
" INFORMATYKA
" METABOLIKA
" DYSTYBUCJA
Wśród aspektów jakościowych rozwoju wyróżnić można:
üð wzrastanie  powiÄ™kszanie siÄ™ ciaÅ‚a na drodze rozrostu /zwiÄ™kszania siÄ™ wymiarów i masy
tkanek/ lub rozplemu /tj. mnożenia się liczby komórek na drodze podziału komórkowego
i powielania DNA/;
üð różnicowanie  doskonalenie struktury /budowy/ obejmujÄ…ce nastÄ™pujÄ…ce zjawiska
rozwojowe:
a) cytogenezę i histogenezę  przebudowę struktur komórek i tkanek,
b) organogenezę  grupowanie się tkanek w określone układy i narządy,
c) typogenezę  dostrajanie się poszczególnych układów i narządów względem siebie
üð dojrzewanie  doskonalenie siÄ™ funkcji poszczególnych narzÄ…dów i ukÅ‚adów na zasadzie
specjalizacji /kształtowanie się funkcji/ oraz integracji /dostrajanie się w zakresie wspólnego
funkcjonowania/
üð postÄ™p  doskonalenie siÄ™ organizmu jako systemu
Rozwój cech jakościowych zdeterminowany jest genetycznie w sposób bezpośredni i niezmienny,
co oznacza że na ich rozwój nie mają wpływu czynniki paragenetyczne i środowiskowe, a ich zakres
zmienności jest warunkowany w ramach charakterystycznych cech gatunku /ilość palców, kręgów
etc./
Do aspektów ilościowych zaliczamy:
üð kinetykÄ™ rozwoju  okreÅ›lajÄ…cÄ… na jakim poziomie przebiega rozwój danego osobnika /niższy,
normalny, wyższy/;
üð dynamikÄ™/tempo rozwoju  wyrażajÄ…cÄ… siÄ™ w wielkoÅ›ci przyrostów danej cechy w jednostce
czasu;
üð rozmach  zwiÄ…zany z wielkoÅ›ciÄ… zmiany wzglÄ™dem stanu wyjÅ›ciowego lub maksymalnej
wielkości cechy;
üð rytmiczność rozwoju  charakteryzujÄ…ca różne tempo rozwoju osobnika w poszczególnych
okresach ontogenezy;
Cechy ilościowe są determinowane dużą liczbą słabo działających genów, które tworzą rozmaite
kombinacje, czego efektem jest wielość form i wielkości przejściowych (Malinowski, 1980). Ponadto
w procesie rozwoju aspektów ilościowych, ulegają one licznym przemianom, także pod wpływem
czynników środowiskowych /egzogennych/. Cechy ilościowe charakteryzują się dużą zmiennością u
poszczególnych osobników i choć przyjmują także skrajne wartości, najczęściej oscylują w granicach
średniej.
Cechy poligeniczne wykazują dużą plastyczność, która pozwala na duży stopień indywidualizmu
w realizacji ontogenezy pod wpływem czynników zewnętrznych /np. wzrost, ciężar ciała,
inteligencja/.
Energetyczno-informacyjne aspekty rozwoju obejmujÄ…:
üð energetykÄ™  wykorzystanie z
ródeł energii i koszt energetyczny procesów rozwojowych;
üð informatykÄ™  z
ródła, charakter i mechanizmy przekazywania informacji;
üð metabolikÄ™  mechanizmy stymulacji i charakter przemian materii /przemiany anaboliczne2 i
kataboliczne3/
üð dystrybucjÄ™  sposób wykorzystania energii i przemiany materii przez ustrój
Wszystkie organizmy żywe charakteryzują się zdolnością do samoregulacji determinowaną
wyposażeniem genetycznym człowieka, którą nazywamy homeostazą.
Homeostaza ontogenetyczna to zjawisko polegające na utrzymywaniu stanu równowagi
dynamicznej między czynnikami wewnętrznymi organizmu a ciągle zmieniającymi się
czynnikami środowiska zewnętrznego.
Zasadniczy mechanizm samoregulacji homeostazy ma charakter złożony, ze względu na szeroki
zespół współzależności, jednak zdaniem Szmalhauzena, jest on sterowany następującymi zasadami:
üð determinowany jest programem zadanym przez materiaÅ‚ genetyczny,
üð obejmuje rozwój odpowiedni do okreÅ›lonego Å›rodowiska zewnÄ™trznego
üð regulacja rozwoju ontogenetycznego nastÄ™puje poprzez korygowanie odchyleÅ„ i odtwarzanie
normalnych reakcji
Mechanizm samoregulacji najczęściej nazywany jest giętkością rozwojową, plastycznością
rozwojowÄ…, kanalizacjÄ… rozwojowÄ… bÄ…dz
buforowaniem zjawisk rozwojowych, co wynika z
przypisanych mu funkcji tj. zabezpieczenia rozwoju w ramach normy reakcji osobnika, nawet w
obecności przypadkowych odchyleń czynników wewnętrznych i zewnętrznych.
2
Anabolizm - jeden z dwóch kierunków przemian metabolicznych (przemiana materii), obejmujący reakcje syntezy
złożonych związków organicznych ze związków prostych, wymagający dostarczenia energii. Rezultatem tych reakcji jest
gromadzenie energii, wytwarzanie związków wchodzących w skład komórki oraz wzrost organizmu. Do reakcji
anabolicznych zalicza się biosyntezę białek, tłuszczów i węglowodanów. Przemiany anaboliczne przebiegają w organizmie
stale i są ściśle powiązane z przemianami katabolicznymi, przy czym intensywność ich przebiegu zależy od wieku: u młodych
osobników dominują reakcje syntezy, u starych ich intensywność stopniowo się zmniejsza (zrównoważenie się procesów
anabolicznych i katabolicznych).
3
Katabolizm - jeden z dwóch kierunków przemian metabolicznych, obejmujący reakcje rozkładu złożonych związków
organicznych na produkty proste, zawierające mniejszy zapas energii niż substraty. Wyzwolona w tych substratach energia
jest kumulowana w uniwersalnym przenośniku energii - ATP.
Etapy rozwoju
W literaturze przedmiotu odnajdujemy wiele klasyfikacji etapów rozwoju osobniczego - dzieli się je
na poszczególne okresy/fazy, stosując różne kryteria i nazwy, w zależności od tego na gruncie jakiej
nauki są omawiane. Granice między poszczególnymi etapami i okresami są umowne i wyznaczają je
np. moment narodzin, wiek kalendarzowy, instytucja edukacyjna lub zjawisko biologiczne.
Poniżej wskazano na różne periodyzacje rozwoju człowieka, z punktu widzenia odmiennych
kryteriów:
vð w kontekÅ›cie momentu narodzin czÅ‚owieka wyróżniamy etap:
Å›ð prenatalny
Å›ð postnatalny
vð z punktu widzenia przewagi procesów metabolicznych zachodzÄ…cych w organizmie
wyróżniamy:
Å›ð rozwój progresywny  przewagi procesów anabolicznych  tworzenia i syntezy, /w
pediatrii określany jest mianem wieku rozwojowego/, utożsamiany z procesem
pozytywnych zmian, wzmacniających wcześniej ukształtowane cechy i stanowiących
podstawÄ™ kolejnych przemian;
Å›ð równowagÄ™  wzglÄ™dnÄ… stabilizacjÄ™ procesów anabolicznych i katabolicznych,
którego czas trwania odpowiada etapowi dorosłości;
Å›ð zmiany inwolucyjne /regresywne/ - przewaga procesów katabolicznych,
utożsamianych z okresem starzenia się i starości, dla których cechą charakterystyczną
jest występowanie zmian zanikowych wielu tkanek, narządów i funkcji organizmu.
Propozycję podziału ontogenezy według Barbary Woynarowskiej (2010) zawiera tabela poniżej:
Tabela 1 Etapy, okresy i fazy osobniczego rozwoju człowieka w ujęciu biologicznym
ETAPY  OKRESY - FAZY CZAS TRWANIA
ROZWÓJ PROGRESYWNY
OKRES PRENATALNY Å›ð Å›rednio 266 dni, 38 tygodni, ok. 9 miesiÄ™cy
Å›ð Faza zarodka Å›ð od zapÅ‚odnienia do koÅ„ca 8 tygodnia
Å›ð Faza pÅ‚odu Å›ð od 9 do 40 tygodnia rozwoju
OKRES POSTNATALNY Å›ð od urodzenia do ok. 20/22 roku życia
Å›ð Noworodkowy Å›ð od urodzenia do 28 dnia życia
Å›ð NiemowlÄ™cy Å›ð od 29 dnia życia do ukoÅ„czenia 1. roku życia
Å›ð PoniemowlÄ™cy/wczesne dzieciÅ„stwo Å›ð 2-3 rok życia
Å›ð Przedszkolny Å›ð 4-6 rok życia
Å›ð Wczesnoszkolny/mÅ‚odszy wiek szkolny Å›ð 7-10/12 do wystÄ…pienia pierwszych objawów
dojrzewania płciowego
Å›ð Dojrzewania pÅ‚ciowego/pokwitania Å›ð u dziewczÄ…t: 10-15 rok życia
Å›ð u chÅ‚opców: 12-17 rok życia
Å›ð MÅ‚odzieÅ„czy Å›ð u dziewczÄ…t: 15-19 rok życia
Å›ð u chÅ‚opców: 17-20/22 rok życia
RÓWNOWAGA/STABILIZACJA
Å›ð Wczesna dorosÅ‚ość Å›ð od 20 do 30 roku życia
Å›ð DorosÅ‚ość Å›ð do okoÅ‚o 50 roku życia  do rozpoczÄ™cia okresu
przekwitania
ETAP PREGESYWNY/INWOLUCJA
Å›ð Wiek przedstarczy Å›ð 45 - 59 lat
Å›ð Wczesna starość Å›ð 60 - 74 lata
Å›ð Póz
na starość Å›ð 75  89 lat
Å›ð DÅ‚ugowieczność Å›ð 90 lat i wiÄ™cej
y
ródło: Woynarowska, 2010, s. 28
Specyfika rozwoju w poszczególnych etapach życia
Każdy etap (okres) rozwoju ontogenetycznego charakteryzują specyficzne cechy odróżniające go od
okresu poprzedzającego i następującego po nim, pomimo braku wyraz
nych biologicznych granic
pomiędzy poszczególnymi okresami.
Poniżej dokonano opisu cech charakterystycznych rozwoju człowieka w różnych okresach życia:
OKRES PRENATALNY
" najbardziej dynamiczne w całym okresie ontogenezy tempo wzrastania i różnicowania,
" dziecko i matka tworzą jedność z biologicznego punktu widzenia,
" istnienie wiele czynników mogących zaburzyć rozwój płodu, powodując jego śmierć, wady
wrodzone lub opóz
nienia rozwoju płodu /np.cechy matki, choroby matki, czynniki infekcyjne,
czynniki chemiczne, czynniki środowiskowe, leki, czynniki fizyczne; wrażliwość na działanie tych
czynników jest największa w pierwszych dwóch miesiącach rozwoju
OKRES NOWORODKOWY
" adaptacja organizmu dziecka do życia poza organizmem matki
" zwiększone ryzyko występowania zaburzeń związanych z przebiegiem ciąży, porodu i
czynnikami zewnętrznymi,
" potrzeba szczególnej pielęgnacji i opieki nad noworodkiem;
OKRES NIEMOWL
CY
" najintensywniejsze tempo wzrastania w całym okresie postnatalnym,
" duży przyrost tkanki tłuszczowej,
" pionizacja ciała i rozwój ruchów lokomocyjnych,
" poczÄ…tki rozwoju mowy
OKRES PONIEMOWL
CY
" postępujące zwalnianie tempa wzrastania,
" zmniejszanie przyrostów tkanki tłuszczowej,
" utrwalenie i doskonalenie ruchów lokomocyjnych, wzbogacanie form ruchowych,
" dalszy rozwój mowy
OKRES PRZEDSZKOLNY
" dalsze zwalnianie tempa wzrastania, zmiany w postawie ciała,
" potrzeba ruchu i nadruchliwość jako naturalny stymulator rozwoju fizycznego, motorycznego i
poznawczego
" złoty okres w rozwoju motorycznym
MA
ODSZY WIEK SZKOLNY
" najwolniejsze termpo wzrastania wysokości ciała,
" stopniowa wymiana uzębienia mlecznego na stałe,
" dalszy dynamiczny rozwój motoryczny - motoryka duża
" stopniowe doskonalenie motoryki małej
OKRES DOJRZEWANIA PA
CIOWEGO
" intensywne zmiany w układzie hormonalnym,
" zwiększone tempo wzrastania - skok pokwitaniowy, zmiany budowy, proporcji oraz funkcji
różnych układów,
" dymorfizm płciowy,
" duża indywidualna zmienność czasu występowania oraz trwania poszczególnych faz pokwitania
OKRES MA
ODZIEC
CZY
" końcowa faza wzrastania i różnicowania
" ustąpienie objawów charakterystycznych dla dojrzewania płciowego,
" osiągnięcie pełnej dojrzałości płciowej,
" osiągnięcie cech motoryczności dorosłego,
" początek inwolucji niektórych cech motorycznych u dziewcząt o małej aktywności
fizycznej
ETAP STABILIZACJI /DOROSA
OŚĆ, DOJRZAA
OŚĆ/
" maksymalna sprawność czynnościowa organizmu i zdolność do przystoswania się do
warunków środowiska,
" względa stabilizacja procesów anabolicznych i katabolicznych,
" potrzeba identyfikacji i zapokojenia potrzeb,
STARZENIE SI
/ STAROŚĆ
" stopniowe i nieodwracalne zmniejszanie się zdolności organizmu do zachowania
homeostazy,
" przewaga procesów katabolicznych nad anabolicznymi,
" zmiany budowy i składu ciała /masy, wysokości, redukcja masy kostnej/
" starzenie się wszytskich układów i narządów organizmu
" przekwitanie i zmiany mu towarzyszÄ…ce,
" proces inwolucji motorycznej
Jak wskazuje literatura przedmiotu, uważa się, że maksymalna długość życia człowieka może wynosić
120-125 lat, to szereg czynników warunkuje zarówno długość jak i jakość naszego życia. Choć średnia
długość życia się wydłuża się  obecnie w Polsce wynosi: u kobiet 80 lat a u mężczyzn 72,5 roku, to
proces starzenia wiąże się z wieloma chorobami wieku podeszłego  szacuje się, że przeciętny senior
cierpi na 3 do 5 chorób przewlekłych i przyjmuje stale około 5-6 leków.
Bibliografia
żð CieÅ›lik J., Drozdowska M., Malinowski A. (1985), Zjawiska rozwoju biologicznego czÅ‚owieka
w: Antopologia (red.) A. Malinowski, J. Strzałko, Warszawa-Poznań, s.436-459
żð Jopkiewicz A., Suliga E. (1998), Biologiczne podstawy rozwoju czÅ‚owieka, Warszawa
żð WolaÅ„ski N. (1983), Rozwój biologiczny czÅ‚owieka, Warszawa
żð Woynarowska B., Izdebski Z., Kowalewska A., KomosiÅ„ska K. (2010), Biomedyczne podstawy
kształcenia i wychowania, Warszawa