54
Każdy trener powinien swą karierę rozpocząć od szkolenia
podstawowego, od dzieci i młodzieży, by w miarę rozwoju
zawodowego, zdobywania coraz większej wiedzy
i doS
wiadczenia, zajmować się szkoleniem zawodników
wyższych klas.
Szkoleniem podstawowym powinien się zajmować dobry
instruktor, dobry młody trener.
Zbigniew Czajkowski
Wybrane zagadnienia
pracy trenera
we wstępnym etapie szkolenia (II)
W artykule omawiane są wybrane zagadnienie pracy trenera, z uwzględnieniem
swoistych potrzeb i właS
ciwoS
ci pracy z dziećmi i młodzieżą. Autor próbuje odpo-
wiedzieć na pytania: Kto powinien prowadzić szkolenie we wstępnym etapie? Na
czym polega szczególna rola trenera szkolącego, a także wychowującego, dzieci
i młodzież? Pisze też o znaczeniu doS
wiadczenia zawodniczego w pracy i dzia-
łalnoS
ci trenera, pożądanej motywacji trenerów szkolących dzieci i młodzież, oraz
niezbędnych umiejętnoS
ciach ( czysto szkoleniowe, wychowawczo-motywacyjne
oraz organizatorsko-przywódcze), a także o wykorzystaniu w szkoleniu zasad
swoistoS
ci i indywidualizacji.
SŁOWA KLUCZOWE: szkolenie dzieci i młodzieży  trener  osobowoS
ć,
umiejętnoS
ci szkoleniowe  style kierowania.
 Sport Wyczynowy 2004, nr 9-10/477-478
Wybrane zagadnienia pracy trenera we wstępnym etapie szkolenia (II) 55
 Młodociani sportowcy, pod wpływem 7) umiejętności korzystania z wyników
oddziaływania chorobliwie ambitnych
badań psychologicznych, współpra-
i nieczułych trenerów, nie tylko szybko
cy z lekarzem, psychologiem, działa-
tracą zainteresowanie sportem, ale
czami, etc.,
również narażeni są na zgubne skutki
8) przekazywanie swojej wiedzy i do-
przetrenowania .
świadczenia młodszym trenerom i
Brian J. Sharkey
instruktorom (pouczenia słowne,
Trenerzy bywają najrozmaitsi. Do dyskusja, pokazy, konferencje meto-
wybitnych wyników dochodzą szkole- dyczne, kursy, zgrupowania)
niowcy o różnych wymiarach osobowo- Po tych ogólnych uwagach przejdz
my
ści, cechach temperamentu, stosujący do omówienia pracy i kwalifikacji tre-
różne metody wychowawcze i szkole- nera szermierki, uwzględniając swoiste
niowe. Nie ma jednej, jedynie słusznej potrzeby i właściwości pracy z dziećmi
 filozofii trenerskiej , chociaż najwybit- i młodzieżą.
niejsi wykazują pewne cechy wspólne. Kto powinien prowadzić szkolenie
Uderzyło mnie to, kiedy studiowałem w etapie wstępnym? Na czym polega
dzieje szermierki i starałem się zdobyć szczególna rola trenera szkolącego, a tak-
jak najwięcej wiadomości o życiu, dzia- że wychowującego, dzieci i młodzież?
łalności, poglądach i praktykach najwy- Na ten temat wyrażane są różne opinie,
bitniejszych fechtmistrzów ubiegłych a i praktyka szkolenia młodzieży jest
stuleci. bardzo zróżnicowana. Niech przykła-
Zasięg wiedzy i praktycznych umie- dem tych różnic będą poglądy dwóch
jętności oraz postaw, stylu działania, wybitnych trenerów radzieckich. Pierw-
cech i właściwości potrzebnych dla szy z nich, Iwan Manajenko z  Dyna-
sprawnego działania trenera jest nie- ma , uważał, że trener powinien prowa-
zmiernie szeroki i obejmuje: dzić swojego ucznia od etapu wstępne-
1) wiedzę fachową i ogólną, go do mistrzowskiego. Drugi, Witalij
2) wysokie umiejętności techniczne, Arkadjew z CSKA, był zupełnie prze-
zapewniające dobre nauczanie i wy- ciwnego zdania, on nigdy nie  tknął za-
soką jakość pokazów, wodnika klasy niższej od mistrzowskiej.
3) zdolność przekazywania wiedzy i Obaj wyszkolili licznych medalistów
umiejętności, olimpijskich i mistrzów świata, dorobek
4) zdolności przywódcze i organiza- obu jest ogromny i imponujący.1 Moim
torskie, zdaniem, każdy trener powinien zacząć
5) umiejętności oddziaływania wycho- swą pracę od szkolenia podstawowego,
wawczego, inspirowania i motywo- od dzieci i młodzieży, by w miarę roz-
wania uczniów  głównie przez woju zawodowego, zdobywania coraz
swoje postępowanie ( wychowuje- większej wiedzy i doświadczenia, zaj-
my nie tyle tym, co mówimy, ale tym
1
Czajkowski Z.:  Na dwu krańcach dwa prze-
kim jesteS
my ),
ciwne Bogi .  Sport Wyczynowy 1997, nr
6) postawy nowatorskie,
3-4.
56 Zbigniew Czajkowski
mować się szkoleniem zawodników łowania szermierki i dał bardzo dobre
wyższych klas. Szkoleniem podstawo- podstawy i to we wszystkich broniach.
wym powinien się zajmować dobry in- Prowadząc przed kilkoma laty kurs tre-
struktor, dobry młody trener. nerski w Baltimore w USA, uczestnikom
Do nauczania w szkole podstawowej dałem do wypełnienia ankietę, w której
potrzebny jest dobry nauczyciel, nie jedno z pytań brzmiało: Kto wywarł naj-
musi to być wykładowca akademicki, większy wpływ na Pańskie poglądy i me-
sławny uczony. Podobnie do nauczania tody nauczania? Prawie wszyscy wymie-
podstaw gry na fortepianie czy skrzyp- nili nazwiska (obok innych) swoich
cach w społecznym ognisku muzyki nie pierwszych, często mało znanych i bar-
jest potrzebny wirtuoz klasy Paganinie- dzo skromnych  trenerów.
go czy Artura Rubinsteina. Zawsze ba- Często jestem pytany o znaczenie
wiło mnie hasło wysuwane w  minionym doświadczenia zawodniczego w pracy
okresie przez dziennikarzy:  Najlepsi i działalności trenera. Uważam, że jest
trenerzy do szkolenia młodzieży . Najlepsi ono niezmiernie ważne, a szczególnie
trenerzy, z największym dorobkiem, wie- w sportach walki, grach rakietowych oraz
dzą, umiejętnościami, doświadczeniem zespołowych grach sportowych. Trener,
powinni szkolić najlepszych zawodników który przez wiele lat był zawodnikiem,
 w klubie czy w kadrze narodowej. trenował, brał udział w zawodach,
Powyższe stwierdzenia w niczym nie znacznie lepiej rozumie potrzeby i trud-
umniejszają szczególnej roli trenera pro- ności sportowca, jego stany emocjonal-
wadzącego szkolenie w etapie wstępnym. ne w toku zawodów, kłopoty z przenie-
Musi on być wysokiej klasy fachowcem sieniem wyuczonych umiejętności z za-
właśnie na tym poziomie. Do pierwszego prawy do walki w zawodach. W szer-
nauczyciela zależy nauczenie podstaw mierce trudno sobie wprost wyobrazić
szermierki, zaszczepienie umiłowania tego fechtmistrza udzielającego lekcji indywi-
sportu, kształtowanie osobowości mło- dualnych bez oparcia o poprzednie do-
dziutkich sportowców, właściwe motywo- świadczenia zawodnicze.
wanie, stworzenie podstaw dalszego roz- Rozważając to zagadnienie zauważy-
woju. W swoim życiu i wieloletniej dzia- łem, że nie zawsze klasa zawodnika znaj-
łalności sportowej spotykałem dziesiątki duje swoje bezpośrednie odbicie w pozio-
różnych trenerów, w tym bardzo sławnych mie umiejętności i wynikach pracy tre-
i wybitnych (Władysław Segda, Leon nera. Było i jest sporo wybitnych trene-
Crosnier, Roger Crosnier, Witalij Arka- rów, którzy poprzednio byli całkiem
djew, Iwan Manajenko, Janos Kevey, przeciętnymi zawodnikami (np. Emil
Laszlo Szabo, Bela Bay, Adolf Czypion- Beck, Janos Kevey, Adam Medyński).
ka, Władysław Kurpiewski), u wielu Również często wybitny zawodnik staje
z nich brałem lekcje, obserwowałem ich się raczej przeciętnym trenerem. W tych
pracę, ale myślami zawsze jestem przy przypadkach przeszkodą w osiąganiu
moim pierwszym fechtmistrzu Janie wielkich osiągnięć szkoleniowych mogą
Pieczyńskim, który nauczył mnie umi- być: egocentryzm, brak zdolności peda-
Wybrane zagadnienia pracy trenera we wstępnym etapie szkolenia (II) 57
gogicznych, brak sympatii dla dzieci, brak Jeżeli trener pracuje w  Pałacu Mło-
cierpliwości, niemożność zrozumienia, że dzieży czy w sporcie rekreacyjnym, to
to, co dla nich było takie łatwe, jest dla oczywiście jego motywacja powinna
młodych uczniów niezmiernie trudne. opierać się przede wszystkim na moty-
Najlepiej jest, kiedy wybitny zawodnik wie drugim oraz trzecim. Jeżeli w klu-
staje się wybitnym trenerem  co nie zda- bie wyczynowym i jego praca z dziećmi
rza się zbyt często  i szkoląc czołowych stanowi etap wstępny, przygotowujący
zawodników wykorzystuje swój autory- do następnych, to  dbając o zaspokoje-
tet i doświadczenie (Egon Franke, Zie- nie poprzednio wymienionych motywów
mowit Wojciechowski, Ryszard Zub,  musi  wkalkulować do procesu szko-
Antoni Sobik, Lew Sajczuk, Dawid lenia również motyw pierwszy. W żad-
Tyszler, Lew Kuz
niecow, Daniel Reve- nym przypadku motyw ten nie może być
nu i inni). Doświadczenie zawodnicze po- jednak dominującym czy jedynym.
siada ogromne, trudne do przecenienia, Gdybyśmy wszystkie umiejętności
znaczenie w działalności trenerskiej, ale trenera uszeregowali w trzy wielkie
tylko wtedy, gdy trener posiada zdolności grupy   czysto szkoleniowe, wycho-
i zamiłowanie do działalności pedagogicz- wawczo-motywacyjne oraz organi-
nej, a przekazywanie swoich umiejętności zatorsko-przywódcze, to ich kolejność
sprawia mu radość i zadowolenie, gdy w przypadku trenera pracującego z dzieć-
potrafi ze swego doświadczenia odpo- mi byłaby następująca: wychowawczo-
wiednio korzystać, tzn. uczyć racjonalnie motywujące, przywódczo-organizator-
i realistycznie, wiązać nauczanie ruchów skie i dopiero potem (co może wywołać
z ich zastosowaniem w walce, kształtować zdziwienie)  wiedza fachowa i umie-
umiejętności zawodnicze swoich uczniów. jętności szkoleniowe. Ustalając taką ko-
Następne zagadnienie to motywacja lejność nie chcę umniejszać roli i zna-
trenerów szkolących dzieci i młodzież. czenia kwalifikacji szkoleniowych, a je-
U trenerów można wyróżnić następują- dynie mocno podkreślić znaczenie umie-
ce trzy duże zestawy motywów: jętności wychowawczych oraz organiza-
1) uznawanie za główny, a często tak- cyjnych.
że jedyny, cel osiągania przez ich Liczne są przykłady trenerów o ma-
uczniów jak najwyższych osiągnięć łym doświadczeniu szkoleniowym i sto-
sportowych; sunkowo niskich umiejętnościach  tech-
2) dążenie do zapewnienia swoim nicznych , którzy  dzięki postawie peł-
podopiecznym pobudzenia, rado- nej zapału, dobrej organizacji, umie-
ści, przyjemności i rozrywki; jętności inspirowania i motywowania
3) zapewnienie wszechstronnego roz- dzieci  osiągali dobre wyniki i w znacz-
woju i wychowania poprzez właści- nym stopniu przyczyniali się do rozwo-
wą motywację, rozwijanie osobo- ju wybitnych zawodników. U trenerów
wości, samodzielności, dbanie o ich szkolących zawodników klasy mistrzow-
rozwój fizyczny i społeczno-psy- skiej kolejność wymienionych zestawów
chiczny oraz umysłowy. umiejętności jest zupełnie przeciwna.
58 Zbigniew Czajkowski
Zmorą szkolenia początkujących nika motywującego; poczucie jedności
jest stosunkowo duży odsiew dzieci, i spójności zespołu sportowego.
których dotychczasowe szkolenie Trzeba tu jeszcze wspomnieć o znacze-
kosztowało wiele czasu, wysiłku, pra- niu wzorca wiedzy oraz zasadzie swo-
cy i pieniędzy. Przyczyn może być wie- istości. Najpierw należy dążyć do dogłęb-
le, ale najogólniej można powiedzieć, że nego, wszechstronnego poznania dziedzi-
dzieci rzucają sport wtedy, kiedy nie ny swojej działalności i dopiero potem
znajdują w nim tego, czego oczekiwały. wyznaczyć cel nadrzędny i wynikające
Tak dzieje się, kiedy młody chłopak pod z niego zadania (cele pośrednie), formy
wpływem  Pana Wołodyjowskiego czy i metody urzeczywistnienia tych zadań.
 Trzech muszkieterów spodziewa się  ro- Aby dobrze poznać i określić swoją
mantycznych przygód z bronią , a bez- gałąz
sportu, trzeba rozpatrzyć dokład-
barwny trener  serwuje mu kilka mie- nie następujące zagadnienia:
sięcy ćwiczeń pracy nóg bez broni, wy- 1) istotę wybranego sportu,
krzykując kolejne komendy:  szermier- 2) znaczenie w nim zdolności wysiłko-
cza! ,  krok wprzód ,  krok w tył , wych,
 wypad , etc. Oczywiście przynosi to 3) znaczenie zdolności zbornościo-
znużenie. wych,
Niezmiernie ważnym zadaniem tre- 4) stosunek i współzależności między
nera jest rozpoznanie i wykorzystanie zdolnościami sprawnościowymi (wy-
w procesie zaprawy czynników wpły- siłkowymi i zbornościowymi) a tech-
wających dodatnio na motywację spor- niką i taktyką,
towców oraz sprawiających im radość 5) rodzaj oraz typ nawyków czucio-
i zadowolenie. W etapie wstępnym tre- wo-ruchowych (w szermierce  na-
ner powinien umiejętnie stosować nastę- wyki otwarte, typu poznawczo-ru-
pujące czynniki zachęcające (motywują- chowego),
ce): możliwość zaspokajania wielu po- 6) znaczenie zdolności psychorucho-
trzeb poprzez uprawianie wybranej dzie- wych (właściwości uwagi, postrze-
dziny sportu (ruch, zdrowie, poczucie gania, myślenia, podejmowania
kompetencji, rozwijanie możliwości decyzji, etc.),
czynnościowych i przystosowawczych, 7) istotę i znaczenie taktyki i prak-
współpraca, koleżeństwo, poczucie przy- tycznych umiejętności taktycznych.
należności do zespołu, wspólnota celów Cały proces szkolenia powinien być
i zadań etc.), radość z uprawiania spor- oparty na wzorcu zawodów z uwzględ-
tu; osobowość, wiedza i umiejętności, nieniem indywidualnych cech osobowo-
pracowitość i punktualność, poczucie ści poszczególnych zawodników.2
humoru trenera; wspólna ocena wyników Wspomniałem już o tym, że zasadę
zadań szkoleniowych i wynikowych; indywidualizacji należy stosować od
zmienność, różnorodność, dobór i cieka-
we sposoby prowadzenia ćwiczeń; wy- 2
Sharkey B. J.: Coaches Guide to Psychology.
korzystanie sytuacji trudnych jako czyn- Champain 1986. Human Kinetics Publishers.
Wybrane zagadnienia pracy trenera we wstępnym etapie szkolenia (II) 59
pierwszego etapu szkolenia. Inaczej Zasada swoistości zaprawy jest nie-
szkolimy i inaczej oddziaływujemy na zmiernie ważna i nader często niedoce-
dzieci introwertyczne i ekstrawertyczne, niana i niestosowana. Jej stosowanie
na typy  wojownika i  technika , na zapewnia dodatnie przenoszenie wpra-
dzieci o różnych cechach przyrodności wy, co oznacza, że ćwiczenia, które
(temperamentu). W przypadku cholery- przerabiają młodzi (i starsi) sportowcy,
ków wykorzystujemy ich niespożytą ener- pomagają im w wykorzystywaniu odpo-
gię, pewien egocentryzm, wielką ambicję, wiednich działań w trakcie zawodów.
ekspansywność, uczymy ich wielu działań Jak często powtarzam:  bieganiem wo-
zaczepnych, wymagających inicjatywy. kół boiska nie podniesiemy poziomu gry
W oddziaływaniu wychowawczym stosu- w piłkę nożną, podobnie jak chodzeniem
jemy środki  ostre , czasami nawet  re- wokół stołu nie poprawimy poziomu gry
presyjne , u flegmatyka wykorzystujemy w bilard .
zamiłowanie do porządku, systematycz- Zasadę swoistości uważam za jedną
nej pracy, ścisłego przestrzegania progra- z najbardziej podstawowych zasad tre-
mu, a jego braki w szybkości i ruchliwo- ningu, przy czym odnosi się ona nie tyl-
ści procesów psychicznych staramy się ko do kształtowania sprawności czyn-
nadrobić nauczaniem i stosowaniem dzia- nościowo-ruchowej, ale do wszystkich
łań przewidzianych w drugim zamiarze. części zaprawy, a więc również naucza-
Dużą ruchliwość procesów psychicznych nia techniki, taktyki, etc. Wieloletnie
sangwinika wykorzystujemy poprzez doświadczenia myślących i twórczych
kształtowanie stylu walki opartego na trenerów, jak i rozliczne badania nauko-
działaniu nieprzewidzianym, błyskawicz- we, wykazują konieczność stosowania
nej improwizacji, etc. swoistych form, metod i środków, ob-
Motywowanie i inspirowanie zawod- ciążeń, etc., dostosowanych ściśle i lo-
nika łączy się ściśle z zasadą indywidu- gicznie do potrzeb wybranej gałęzi
alizacji. Każdego zawodnika trzeba ina- sportu.
czej motywować. J. W. Atkinson pisze: Zasada swoistości zakłada ścisłe po-
 Takie samo traktowanie różnych osób wiązanie kształtowania sprawności czyn-
może wywierać dramatycznie odmienne nościowo-ruchowej (zdolności wysił-
skutki. To jest najważniejszy wniosek ze kowych, mieszanych i zbornościowych)
współczesnych prac badawczych w dzie- z nauczaniem, doskonaleniem i stosowa-
dzinie motywacji  stanowiący wyzwanie niem nawyków i odpowiedzi czuciowo-
dla tych, którzy myS
lą, że stosując jed- ruchowych oraz specjalnych umiejętno-
ną metodę nauczania i wychowania ści zawodnika. Nad wyraz trafnie ujmu-
osiągną najlepszy poziom motywacji je to B. Sharkey i dlatego pozwolę so-
uczenia się u wszystkich uczniów, nieza- bie na dłuższy cytat:  Ćwiczenia dosko-
leżnie od ich osobowoS
ci .3 nalące nawyki ruchowe stanowią często
najbardziej skuteczny sposób podnosze-
3 nia sprawnoS
ci mięS
niowej i energetycz-
Atkinson J. W.: An Introduction to Motivation.
nej i to w swoistych, dostosowanych do
New York 1964. D. Van Nostrad Company.
60 Zbigniew Czajkowski
danego sportu, postaciach. Chociaż na- Należy przede wszystkim zwracać
wyki i umiejętnoS
ci ruchowe są bezuży- uwagę na jakość i racjonalność zapra-
teczne, kiedy sportowcy nie są na tyle wy, a nie szukać złudnych sukcesów po-
sprawni, aby móc je wykonać, to jednak przez stałe zwiększanie obciążeń trenin-
nie można całego czasu przeznaczonego gowych. Zawodnicy poddawani  mor-
na trening poS
więcać ćwiczeniom spraw- derczemu treningowi na ogół nie osią-
noS
ciowym. Przygotowanie wszechstron- gają błyskotliwych wyników i  co cie-
no-sprawnoS
ciowe wcale nie musi wywie- kawe  na ogół nie odznaczają się nad-
rać pożądanego wpływu na sprawnoS
ć zwyczajną wytrzymałością. Wielu trene-
specjalną. Nauczanie nowych nawyków rów tego nie dostrzega, bo najtrudniej
ruchowych i doskonalenie już poznanych, jest dostrzec rzeczy oczywiste. Chociaż
nauczenie obronnych i zaczepnych umie- popieramy zawodników utalentowanych,
jętnoS
ci taktycznych, poznanie przepisów bojowych i pracowitych, to czasami mu-
i obyczajów gry musi być włączone do simy ich powstrzymywać od nadmierne-
programu ćwiczeń w taki sposób, aby go wysiłku, który prowadzi do znużenia
polepszało sprawnoS
ć specjalną .4 i przetrenowania. A poza tym trener
Omawiając pracę i kwalifikacje za- musi pamiętać, że nic tak nie odrzuca
wodowe trenera należy wspomnieć ko- dzieci od sportu jak nadmiar bezmyśl-
niecznie o jeszcze jednej niedocenianej nych, uciążliwych ćwiczeń  kondy-
zasadzie, mianowicie o zasadzie umiar- cyjnych . Trzeba sobie zdawać sprawę
kowania. Wielu trenerów stawia na z tego, że siła nie jest  dobra na wszyst-
ilość, a nie na jakość treningu, co stano- ko  należy kształtować takie przejawy
wi poważny błąd, szczególnie w etapie i taki poziom siły, jaki jest potrzebny
wstępnym. Dotyczy to zazwyczaj tre- w danej dziedzinie sportu.
nerów o stylu władczym, którzy lubują Następna sprawa, niezmiernie ważna
się w  aplikowaniu bardzo uciążliwych w pracy trenera, to docenianie znacze-
i wyczerpujących ćwiczeń, a przy tym nia słowa w działalności sportowej.
z upodobaniem chcą pokazać,  kto tu Niestety, jeszcze wielu trenerów stosuje
rządzi . Tymczasem stosowanie zbyt metody ściśle naśladowcze, a zamiast
dużych obciążeń, zwłaszcza w stosun- nauczania nawyków czuciowo-rucho-
ku do dzieci, przynosi skutki przeciw- wych kształtuje odruchy warunkowe.
ne do zamierzonych. Nawet w sportach Jest to zaprzeczenie istoty racjonalizacji
wytrzymałościowych zbyt duże obciąże- zaprawy, werbalizacji i intelektualizacji.
nia nie prowadzą do podniesienia wy- Znaczenie słowa, teorii, właściwego na-
trzymałości, ale przeciwnie  obniżają zewnictwa jest ogromne, zwłaszcza w ta-
odporność na zmęczenie. Podstawą dłu- kim sporcie, jak szermierka. Trener musi
gofalowych i stałych osiągnięć jest... pamiętać  i przekazywać to młodocia-
umiarkowanie w treningu. nym zawodnikom  że rozumienie isto-
ty ćwiczeń, poprawne nazewnictwo są
4 niezmiernie ważne nie tylko w toku za-
Sharkey B. J.: Coaches Guide to Psychology.
prawy, ale i w walce.
Champain 1986. Human Kinetics Puvlishers.
Wybrane zagadnienia pracy trenera we wstępnym etapie szkolenia (II) 61
Skuteczność uczenia się, działania  omawianie planu szkoleniowego,
i walki w zawodach zależą w dużym stop- programu zgrupowania, lekcji;
niu od wybiórczości, trafności i szybkości  analizę zawodów.
postrzegania, co ułatwia szybkość decy- Na koniec trzeba podkreślić znaczenie
zji. A postrzegamy naprawdę (na po- i konieczność stałego podnoszenia kwa-
ziomie znaczeniowo-czynnościowym) lifikacji zawodowych trenera, śledzenie
tylko to, co znamy, rozumiemy i potra- przemian zachodzących w danej dzie-
fimy nazwać. Ślepe naśladowanie ru- dzinie sportu, korzystanie z dorobku
chów, bez stosowania nazewnictwa, bez nauki i różnych rodzajów wiedzy (nie-
rozumienia istoty i celów ruchów, to raz pozornie bardzo odległych od działal-
zamienianie procesu pedagogicznego, ności sportowej). Konieczna jest też pil-
jakim powinien być trening, w tresurę. na obserwacja zawodów, analiza procesu
Ćwiczenia ściśle naśladowcze, bez słów treningu, rozmowy z innymi trenerami
i objaśnień utrudniają poznanie taktyki oraz  szczególnie ważne  czytanie fa-
i nabywanie umiejętności taktycznych, chowego piśmiennictwa. Czytanie jest
a jak nader trafnie zauważył Konfu- pracą twórczą; czytając coś z dużym sku-
cjusz:  poznanie właS
ciwej nazwy rze- pieniem uwagi nieraz czujemy, jak potok
czy jest początkiem mądroS
ci . nowych myśli napływa nam do głowy.
Ważnym zadaniem trenera w toku I tak doszliśmy do końca tego dwuczę-
szkolenia, a zwłaszcza oddziaływania ściowego opracowania na temat wstępne-
wychowawczego, jest kształtowanie go etapu szkolenia. Sądzę, że ważność
samodzielności i niezależnej postawy zagadnienia usprawiedliwia jego roz-
młodego ucznia. miary. Flavius Gratianus Augustus
Samodzielność zawodnika kształtuje (IV wiek) w jednym ze swych edyktów
się przede wszystkim poprzez: nakazał:  prawo boskie i cesarskie za-
 racjonalny, intelektualny trening, brania wszelkiej herezji i powinny one
oparty na wzorcu wiedzy (teoria, na- zginąć na zawsze . Obawiam się, że nie-
zewnictwo, objaśnienia słowne, lo- które z moich stwierdzeń, spostrzeżeń czy
giczny tok ćwiczeń, zainteresowanie wskazówek dla niektórych trenerów mogą
wynikami dziecka w szkole); się wydać  herezją  ale pocieszam się
 czynny, świadomy współudział dziec- tym, mam nadzieję (ba, mam pewność),
ka w procesie zaprawy (ćwiczenia że zostaną uznane za słuszne i znajdą
w dwójkach, praca samodzielna, zastosowanie w procesie zaprawy, przy-
stawianie zadań, samoanaliza za- czyniając się do wysokich osiągnięć
wodnika); obecnie początkujących zawodników.