Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
Regionalizacja tektoniczna Polski  stan obecny i próba uporządkowania
Andrzej Żelax
niewicz1
Tectonic subdivision of Poland  state of the art and attempt to revision. Prz. Geol. 56: 887 894.
Abs t r act . A geological map shows an outcrop pattern of rock units (usually lithostratigraphic) which after hav-
ing experienced more or less severe tectonic deformation have become structural parts of the solid earth crust.
Thus, such a map along with a complementary cross section(s) depicts tectonic structure of a given region at
appropriate scale. While speaking about geology of the region one has to identify tectonic units and their
boundaries (i.e. deformational structures) on the map and distinguish them by applying proper tectonic terms. In
any region, such terms should be accompanied by geographical names to allow for the distinction between particu-
lar, more local tectonic units. Once given name should not be changed or replaced by others without producing jus-
tified reasons for that. This is an essence of tectonic regionalization which is often misused in recent practice
conducted in Poland. In consequence, some units are addressed by 3 or 4 different terms, not seldom with different genetic connota-
tions, or refer to units without determined boundaries. Such an unwelcome practice should be abandoned as it produces serious confu-
sions and misunderstandings among geologists and still more, which is even worse, among non-geologists. The geological structure of
Poland requires presentation on two maps. One of them is to show the picture available after removing Cenozoic cover and the other
showing the picture after removing Permo-Mesozoic strata. A brief glossary of tectonic terms recommended by the Committee for Geo-
logical Sciences PAS is attached.
Keywords: tectonic subdivision, Poland, region, geological units, criteria, map, terminology
Badania geologii Polski w granicach po roku 1945, była zadaniem łatwym. Pojawiła się praktyka wydzielania
przyniosły dużą liczbę informacji o budowie geologicznej jednostek tektonicznych bez wyrax
nie sprecyzowanych granic,
kraju, skądinąd doS
ć trudnej do poznania, bo skrytej w 5/6 a nawet bez granic w ogóle, choć w takim przypadku przed-
pod pokrywą kenozoiczną i permsko-mezozoiczną. Z tego stawienie na mapie ich zasięgu przestrzennego jest de facto
powodu identyfikacja regionalnych jednostek tektonicz- logicznie niemożliwe. Stosowane wtedy umieszczenie nazwy
nych, z wyjątkiem obszarów południowej Polski, nigdy nie jednostki na tle obszaru bez granic jest wybiegiem graficz-
nym, pozbawionym racjonalnych podstaw, jednoznacznie
S
wiadczącym o niskim stopniu rozpoznania struktury tejże
1
jednostki.
Instytut Nauk Geologicznych PAN, Komitet Nauk Geolo-
Z brakiem jednoznacznoS
ci i trudnoS
ciami w rozpozna-
gicznych PAN, ul. Podwale 75, 50-449 Wrocław;
[e-mail] waniu zakrytych jednostek tektonicznych niżu polskiego
887
Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
(rozumianego tu jako jednostka tektoniczna) szła w parze W skorupie ziemskiej ciała skalne, będące podstawo-
różnorodnoS
ć terminów, jakimi bywały one okreS
lane i wym przedmiotem regionalizacji, zajmują konkretne miej-
opisywane. Klasycznym już przykładem może być struktu- sce i mają konkretne wzajemne relacje przestrzenne,
ra wyróżniona jako antyklinorium S
rodkowopolskie (Czar- czytelne w obrazie intersekcyjnym mapy. JakoS
ć tego
nocki, 1951), konkurujące do dzisiaj z póx
niej zapropo- obrazu, a tym samym i mapy geologicznej, w oczywisty
nowanym wałem pomorsko-kujawskim i jego licznymi sposób zależy od stopnia odsłonięcia terenu oraz od umie-
jętnoS
ci rozpoznawania skał przez osobę mapę wykonującą,
wariantami (Pożaryski, 1952; Znosko, 1966; Narkiewicz &
jej zdolnoS
ci do S
ledzenia granic odmian skalnych w tere-
Dadlez, 2008; Karnkowski, 2008). Mimo nieporównanie
nie i wiernego przedstawienia na mapie przebiegu tych gra-
lepszego odsłonięcia Sudetów, różnorodnoS
ć terminów i
nic w odniesieniu do hipsometrii terenu. Z tych powodów,
niepewnoS
ć co do stylu strukturalnego i granic lokalnych
wydzieleń jest przypadłoS
cią także tego regionu. W Karpa- choć nie zawsze, mapy wymagają korekt i ulepszeń, zwa-
nych reambulacją.
tach (zewnętrznych) problemy takie, choć obecne, są mniej
dotkliwe i mniej kłopotliwe. Jedynie w Górach R
więto-
Jednostki geologiczne. Jedną z przyczyn kłopotów z
krzyskich raz zidentyfikowane struktury tektoniczne na
regionalizacją jest często niewłaS
ciwe rozumienie terminu
ogół zachowują nazwy nadane im w momencie rozpozna-
jednostka geologiczna. Jest to pojęcie ogólne, któremu
nia i oryginalną tożsamoS
ć strukturalną.
sens nadaje dopiero wskazanie, do jakich cech ciał skal-
Komitet Nauk Geologicznych PAN, skupiający repre-
nych się ono odnosi. Bez takiego wskazania jest to pojęcie
zentantów całej geologicznej społecznoS
ci Polski, uznał za
równie ogólne, jak na przykład pojęcie jednostka miary,
konieczne uporządkowanie problemów związanych z
które bez sprecyzowania o mierzenie jakiej konkretnie
regionalizacją tektoniczną kraju. Liczba nieporozumień,
wielkoS
ci fizycznej czy umownej chodzi (długoS
ci, wagi,
niekonsekwencji, różnego rodzaju uses and abuses, jakie w
ciS
nienia, natężenia prądu itd.), jest kategorią materialnie
kwestii podziału tektonicznego Polski pojawiły się w ciągu
pustą.
ostatnich szeS
ćdziesięciu lat, jest ogromna. W tym czasie
W geologii właS
ciwe desygnaty jednostki geologicznej
rozpoznano, opisano na różnych poziomach szczegółowo-
przydają jej konkretnych cech i zależnoS
ci. Uproszczony
S
ci, zinterpretowano i nazwano wiele nowych jednostek
podział jednostek geologicznych na użytek regionalizacji
tektonicznych. Kryteria ich wyróżniania i nazywania nie
geologicznej przedstawia się następująco:
podlegały żadnym okreS
lonym zasadom, dając pole dowol-
noS
ci i niejednolitoS
ci podziałów. W efekcie bywa, że ta
JEDNOSTKI GEOLOGICZNE
sama jednostka jest dziS
okreS
lana w literaturze trzema czy
jednostki litologiczne (skały);
czterema różnymi terminami, często o różnej konotacji
jednostki stratygraficzne:
genetycznej, stwarzając nader kłopotliwą sytuację, gdy
jednostki litostratygraficzne (warstwa, formacja, grupa),
przychodzi  niekoniecznie geologom  mówić lub pisać
jednostki chronostratygraficzne (piętro, oddział, system,
o tektonice i budowie geologicznej Polski. Dla przykładu:
eratem),
na obecnym stopniu zamieszania w regionalizacji, mimo
jednostki geochronologiczne (wiek, epoka, okres, era),
dużej liczby znakomitych prac na temat geologii Gór
jednostki inne (biostratygraficzne, magnetostratygra-
Kaczawskich w Sudetach, wysiłek badaczy w internetowej
ficzne itd.);
encyklopedii streszczony jest w notce: Metamorfik kaczaw-
jednostki tektoniczne:
ski (strefa kaczawska)  jednostka geologiczna (tektonicz-
lokalne
na) o doS
ć niewyrax
nych granicach i charakterze.
regionalne
Stan taki jest z pewnoS
cią niewłaS
ciwy, wymaga przeto
globalne2.
pewnego uporządkowania i weryfikacji. Jest rzeczą zrozu-
miałą, że obiekty geologiczne mogą być przedmiotem kon-
Jednostki geologiczne w danym regionie to zbiór obiek-
trowersyjnych interpretacji, także tektonicznych. Jednakże,
tów możliwych do przedstawienia na odpowiednich mapach.
niezależnie od sporów naukowych i wieloS
ci zmiennych
Składa się nań kilka podzbiorów tworzonych przez jed-
poglądów, należałoby doprowadzić do ustalenia jednolitej
nostki litologiczne, stratygraficzne i tektoniczne. Do kon-
regionalnej systematyki jednostek tektonicznych prezento-
strukcji podstawowych map geologicznych właS
ciwe są
wanych na publikowanych mapach geologicznych.
jedynie jednostki litostratygraficzne, gdyż tylko one niosą
w sobie obserwowany w terenie obraz zmiennoS
ci odmian
Podstawy regionalizacji
skalnych. Niekiedy, w szczególnych przypadkach, można
posłużyć się w kartografii geologicznej jednostkami chro-
Mapa geologiczna. Podstawą jakichkolwiek interpre-
nostratygraficznymi. Kartowanie granic chronostratygra-
tacji geologicznych, w tym regionalizacji, jest mapa geolo-
ficznych w terenie jest jednak niemożliwe, z wyjątkiem
giczna. Stanowi ona obraz wychodni różnych odmian
sytuacji, gdy pokrywają się one z granicami litologicznymi
skalnych na powierzchni Ziemi, sporządzony w odpowied-
lub litostratygraficznymi. Ponieważ jednostki chronostra-
niej skali. Biorąc rzecz bardziej S
ciS
le, mapa geologiczna
tygraficzne z definicji nie są tożsame ani z jednostkami
to przedstawiony na płaszczyx
nie obraz geometryczny linii
intersekcyjnych, które powstają w wyniku przecięcia
powierzchni terenu przez granice różnych odmian skal-
nych  jednostek litologicznych. Ponieważ jednostki lito- 2
Globalne jednostki tektoniczne to płyta litosferyczna, rów
logiczne są zawsze trójwymiarowymi ciałami skalnymi,
oceaniczny, łuk magmowy czy basen załukowy. Jednostki tych
nieodzownym uzupełnieniem mapy geologicznej regionu
rozmiarów także są produktem deformacji skorupy, a nawet całej
muszą być przekroje geologiczne. litosfery, ale nie są przydatne do regionalizacji tektonicznej Polski.
888
Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
litologicznymi, ani z jednostkami litostratygraficznymi siętny system indeksacji regionów Europy na podstawie
(podobnie jak i ich granice) nie powinny być utożsamia- ich cech fizycznogeograficznych  od megaregionu po
ne i zamiennie przedstawiane na mapach. To jeden z ele- mikroregion. Nawiązuje on do Uniwersalnej Klasyfikacji
mentów podstawowych sztuki geologicznej. Niestety, w
Dziesiętnej Międzynarodowej Federacji Dokumentacji (FID).
praktyce bywa inaczej, a publikowane mapy często prezen- Stworzony przez J. Kondrackiego i uzupełniony przez A. Rich-
tują niespójny, swoiS
cie hybrydalny obraz wydzieleń.
linga fizycznogeograficzny podział Polski jest przyjęty i
Choć granice tych jednostek mogą niekiedy być zgodne, to
akceptowany przez wszystkich geografów, którym nie w
przypadki takie wcale do odstępstw od  zasad sztuki nie
głowie prowadzenie sporów o kryteria tego podziału i jego
uprawniają.
ciągłe zmiany (Kondracki & Richling, 2002).
Wyróżnianie jednostek litologicznych, stratygraficz-
nych i tektonicznych opiera się na odmiennych kryteriach,
Regionalizacja  stan obecny
które nie mogą być mieszane. Należy pamiętać, że są to
różne jednostki, mimo że wszystkie mieszczą się w pojęciu W przeciwieństwie do fizycznogeograficznej, regiona-
jednostek geologicznych. Tak więc każda jednostka tekto- lizacja geologiczna Polski (która z natury rzeczy musi być
niczna jest jednostką geologiczną, ale nie każda jednostka
regionalizacją tektoniczną) nie ma ani wypracowanych kry-
geologiczna jest jednostką tektoniczną.
teriów, ani zaleceń co do sposobów postępowania. W efek-
Na ogół zasadne jest naniesienie granic jednostek tek- cie panuje na tym polu duża dowolnoS
ć, a nawet dopuszczane
tonicznych na mapę litostratygraficzną w celu pokazania,
są dywagacje, czy reguły regionalizacji muszą być okreS
lo-
w jaki sposób ciała skalne, którymi są jednostki litostraty-
ne i jednoznacznie uporządkowane. W konsekwencji w
graficzne, zostały zdeformowane i wkomponowane w struk-
podziale kraju na jednostki regionalne od lat narasta coraz
turę obserwowanego dziS
fragmentu skorupy ziemskiej,
większe zamieszanie, mnożą się niespójne, hybrydalne
przedstawionego na mapie geologicznej danego regionu.
podziały, a także osobliwoS
ci typu jednostek bez granic.
Uwagi powyższe odnoszą się do wszystkich tzw.
Klasyfikacja, która musi podlegać okreS
lonym regułom,
podziałów geologicznych. Często używany termin podział
mylona jest z interpretacją, a nieodzowne reguły bywają
geologiczny jest bowiem pojęciem równie mało okreS
lo-
traktowane jako ograniczenie swobody badań naukowych
nym jak jednostka geologiczna. Brak wskazania, o jaką
i budowania wniosków. Tymczasem wolnoS
ć nauki pozwala
cechę geologiczną chodzi, uniemożliwia przedstawienie
na inwencję, odmiennoS
ć uzasadnionej obserwacją inter-
jakiegokolwiek czytelnego podziału geologicznego.
pretacji, ale nie na dowolne zmiany kryteriów w obrębie
Logiczny i wewnętrznie spójny geologiczny podział regio-
systemów klasyfikacyjnych. Skutki takiej dowolnoS
ci są
nalny musi być przedstawiony na mapach, przekrojach lub
różne, na ogół kosztowne i negatywne  zawsze stanowią
blokdiagramach geologicznych, a więc może być oparty
złą reklamę geologii wS
ród odbiorców wyników naszych
jedynie na kryteriach litostratygraficznych, bo tylko te służą
prac z geologią profesjonalnie niezwiązanych. Przykładem
do konstrukcji map geologicznych, uzupełnionych o ele-
może tu być Mapa tektoniczna Sudetów i bloku przedsu-
menty przestrzenne zawarte w kryteriach tektonicznych
deckiego, omawiana przez jej autora w czerwcu 2008 r. na
(strukturalnych). Z tego też względu nie należy ich mieszać
1. Polskim Kongresie Geologicznym w Krakowie (Cymer-
z kryteriami chronostratygraficznymi, petrologicznymi
man, 2004, 2008). Zgodnie z przedstawioną na tej mapie
(magmowymi, metamorficznymi), sedymentologicznymi
propozycją, hierarchicznymi jednostkami tektonicznymi
czy innymi, które konieczne są do interpretacji ewolucji
 choć (na szczęS
cie) tylko w skałach metamorficznych
danego regionu i mogą być prezentowane na mapach spe-
 są: blok, kompleks i jednostka, przy czym terminy te,
cjalnych, nałożonych lub nie, na obraz podstawowych map
mimo że każdy pochodzi z innego systemu klasyfikacyjne-
geologicznych, ale nie służą do wydzielania jednostek
go, są opatrywane dodatkowo jedynie nazwami geograficz-
regionalnych i ich klasyfikacji.
nymi. W taki to sposób, powszechnie znana kopuła orlicko-
-S
nieżnicka stała się na tej mapie blokiem orlicko-S
nieżnic-
Klasyfikacja. Regionalizacja to w istocie rzeczy spe-
kim. Blok ów składa się z dwóch kompleksów, zbudo-
cyfikacja kryteriów w celu identyfikacji badanych obiek-
wanych z identycznych skał: orlickiego po zachodniej
tów i ich klasyfikacja  jedno z fundamentalnych działań
stronie i S
nieżnickiego po stronie wschodniej, rozdzielonych
naukowych. Geologia, podobnie jak i inne nauki przyrod-
górnokredowym rowem górnej Nysy Kłodzkiej. Komplek-
nicze, w opisie nowo badanych obiektów posługuje się zbio-
sy składają się z kolei z dużej liczby jednostek: R
nieżnika,
rami i systemami klasyfikacyjnymi, obejmującymi obiekty
Suszycy, Krowiarek, Trojaka itd., a więc różniących się w
rozpoznane i opisane wczeS
niej według ustalonych kryte-
takim podziale jedynie lokalizacją, czyli cechami wyłącznie
riów. Większa liczba obiektów  zbiór  zawsze wymaga
geograficznymi. Wprowadzanie (wydrukowana mapa!) tego
katalogowania i klasyfikacji: sztucznej lub naturalnej.
rodzaju propozycji regionalnej klasyfikacji tektonicznej
OczywiS
cie ten sam zbiór można klasyfikować na podsta-
powoduje nie tylko nieporozumienia, ale stanowi też wyrax
-
wie różnych kryteriów. Każdorazowo klasyfikacja musi
ny regres badań naukowych  tu w poznaniu geologicznym
być jednak zgodna z ustalonymi  zasadami sztuki 
kopuły orlicko-S
nieżnickiej. Jest to oczywisty krok wstecz w
przysłowiowy koń Adama Chmielowskiego będzie wtedy
stosunku do wyników szczegółowych badań tektonicznych
rzeczywiS
cie dla każdego koniem, choć opinie na temat
Dona (1964), Dumicza (1964), Oberca (1972), Wojciechow-
jego pochodzenia mogą być już różne.
skiej (1975) czy Teisseyre a (1964, 1973), którzy wcze-
W biologii klasyfikowaniem organizmów zajmuje się
systematyka. Wszyscy spotkali się z klasyfikacją sztuczną S
niej potrafili w tym regionie wyróżnić i opisać konkretne
Linneusza i jej hierarchicznym układem od nadkrólestwa struktury tektoniczne  antykliny i synkliny, antyklinoria i
po gatunek. W bliższej nam geografii wprowadzono dzie- synklinoria, masywy, makrofałdy itd.
889
Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
Jak widać, podstawowe zasady klasyfikacji geologicz- układzie przestrzennym przeważnie rejestrują  o ile ist-
nej w praktyce często umykają autorom różnych regional- niała  strefowoS
ć sedymentacji w basenie. Analiza mapy
nych podziałów, dla różnych potrzeb tworzonych, co nie i struktur pozwala rekonstruować kinematykę ruchu serii
jest rekomendacją do ich naS
ladowania. Ze względu na to, skalnych oraz ich obecną pozycję przestrzenną, uzyskaną
że dyskusja na temat regionalizacji (Narkiewicz & Dadlez, w procesie inwersji. Analiza tektoniczna etapu inwersji i
2008) odnosi się do pracy jednego z uczestników dyskusji obecnie istniejącej jednostki tektonicznej jest oczywiS
cie
(Narkiewicz, 2007), traktującej o rozwoju i inwersji dewoń- odrębna od analizy tektonicznej etapu basenowego. Oba
skich i karbońskich basenów przedpola waryscyjskiego w działania są naturalnie komplementarne, a ich wyniki,
Polsce, posłużę się również przykładami z tej pracy. Autor gdzie to tylko możliwe, powinny być razem brane pod
dzieli owo przedpole na szeS
ć jednostek  strukturalnych , uwagę w odtwarzaniu całej historii geologicznej danej jed-
a to: górnoS
ląskie zagłębie węglowe, blok małopolski, blok nostki  jest to już jednak zadanie znacznie szersze niż
łysogórsko-radomski, basen lubelski (w obrębie którego sama tylko regionalizacja tektoniczna.
występuje jeszcze rów lubelski  w wersji angielskiej W warunkach polskich, w zajmujących znaczną częS
ć
trough), obszar płocki i Pomorze. Posłużenie się nieprzysta- kraju permsko-mezozoicznych seriach epikontynentalnych,
walnymi kryteriami geologicznymi i geograficznymi (a także w większoS
ci słabo zdeformowanych, czytelnoS
ć zapisu
i ekonomicznymi  GZW!), leżącymi u podstaw takiego etapu basenowego jest równie duża jak etapu inwersyjne-
 strukturalnego podziału, sprawia, że z tektonicznego go. Daje to możliwoS
ć doS
ć łatwego łączenia obu etapów w
punktu widzenia jest on i błędny i mało użyteczny dla uza- jeden cykl dynamiczny. Przy tej okazji zarysowuje się ten-
sadnionej regionalizacji przedpola waryscydów. Na doda- dencja do wyrax
nego uwypuklania roli etapu basenowego,
tek autor pomija w swym podziale zasadniczą częS
ć tego zwłaszcza że zebrane informacje na ten temat są przeważ-
przedpola  eksternidy zbudowane ze skał karbońskich nie bogatsze niż na temat póx
niejszej tektoniki. Tego typu
 i nie identyfikuje głównych stref basenu przedgórskie- tendencja widoczna jest i w cytowanych, na użytek niniej-
go, przeważnie wyróżnianych w modelach takiej struktury szego artykułu, dyskusyjnych opracowaniach (Narkiewicz,
(por. deCelles & Giles, 1996). 2007; Narkiewicz & Dadlez, 2008; Karnkowski, 2008).
Ten sam zabieg został powtórzony w artykule otwie- Jest to swoiS
cie polska perspektywa, wynikająca z faktu, że
rającym na łamach Przeglądu Geologicznego publiczną ogromną częS
ć obszaru kraju (pod kenozoicznym przykry-
dyskusję na temat regionalizacji tektonicznej(!) Polski ciem), tworzą jedynie skały osadowe, w większoS
ci epi-
(Narkiewicz & Dadlez, 2008, ryc. 2), zainicjowaną na kontynentalne. Jej symbolem może być termin Mid-Polish
forum Komitetu Nauk Geologicznych PAN. Na mapce, Trough (Swell), używany przez Dadleza (2003, 2006), z sil-
której celem jest ilustracja geologicznego podziału regio- nym akcentem na Trough, czy choćby proponowana przez
nalnego Polski pozakarpackiej w planie podpermsko-mezo- Karnkowskiego (2008) modyfikacja pojęcia tektonika,
zoicznym (waryscyjskim), przedpole orogenu zdefiniowano która w jego definicji traciłaby z pola widzenia ruchy mas
zasięgiem karbonu występującego na zewnątrz hipotetycz- skalnych i deformacje skorupy, w znakomitej większoS
ci
nego frontu waryscyjskiego. Przyjęte tu chronostratygra- zbudowanej ze skał krystalicznych, a stawałaby się nauką
ficzne kryterium w żaden sposób nie nadaje się do o pochodzeniu i rozwoju basenów sedymentacyjnych oraz
tektonicznego charakteryzowania struktury przedpola ani procesach i produktach ich ewolucji strukturalnej. Jest to
waryscyjskiego, ani żadnego innego orogenu, nawet jeS
li modyfikacja przewrotna i bałamutna. Z pewnoS
cią nie jest
Pomorze zmieniło się werbalnie w blok pomorski (Narkie- uniwersalną prawdą, że to, co staramy się zregionalizować
wicz, 2007, Fig. 2; Narkiewicz & Dadlez, 2008, ryc. 2). tektonicznie, jest w istocie pozostałoS
cią po basenach sedy-
Z punktu widzenia tektonicznej regionalizacji w małej skali mentacyjnych (Karnkowski, 2008), gdyż w regionalnych
przedpolem waryscyjskiego orogenu w Polsce jest zarów- jednostkach, zbudowanych ze skał krystalicznych, skał
no blok górnoS
ląski (przedpole bliższe), jak i zrąb Łukowa metaosadowych może w ogóle nie być, a jeS
li są, to rozpo-
czy antekliza mazursko-białoruska kratonu wschodnioeu- znanie ich w aspekcie geometrii, genezy i ewolucji basenu
ropejskiego (przedpole dalsze)  obecnoS
ć osadowych sedymentacyjnego będzie bardzo kłopotliwe i nie przysłuży
skał karbońskich lub ich brak nie zmienia tej przynależno- się sprawie regionalizacji, nawet jeS
li powstanie i rozwój
S
ci ani klasyfikacji. tego basenu były uwarunkowane tektonicznie.
OczywiS
cie proces depozycji osadów karbońskich na Przykładem braku uniwersalnoS
ci takiego rozumienia
wczeS
niej skonsolidowanym podłożu był uwarunkowany tektoniki mogą być Pieniny (pieniński pas skałkowy),
synsedymentacyjną aktywnoS
cią tektoniczną tego podłoża, gdzie synsedymentacyjna tektonika etapu basenowego jest
ważną dla rekonstrukcji przebiegu akumulacji osadów w nieczytelna, bardzo słabo poznana i pozostaje jedynie w
basenie. Jest zupełnie zrozumiałe, że do tego celu potrzeb- sferze niezweryfikowanych hipotez. Prawie żaden z jej ele-
ne było M. Narkiewiczowi jakieS
dewońsko-karbońskie tło mentów nie daje się przełożyć na proces budowania struk-
 strukturalne . Nie oznacza to jednak, że da się je bezpo- tur tektonicznych na etapie inwersji basenu pienińskiego.
S
rednio przełożyć na dzisiejszą regionalizację tektoniczną Podobna sytuacja  normalna w obszarach orogenicznych
kraju. Tektonika podłoża na etapie inwersji basenu, kiedy  jest w Sudetach. Na przykład historii tektonicznej serii
to jego osadowe wypełnienie przekształcane jest w wypię- skalnych Gór Bardzkich (osadowych) czy Gór Kaczawskich
trzony, mniej lub bardziej zdeformowany kompleks skalny, (metamorficznych) nie da się przedstawić z perspektywy
różni się od tektoniki syndepozycyjnej dynamiką i kinema- tektoniki etapu basenowego i nie da się tam zastosować
tyką, a przynajmniej zwrotem ruchu. W obrazie mapy geo- optyki badawczej z obszaru platformowego, np. rowu
logicznej uwidaczniają się jedynie te zdeformowane serie mazowiecko-lubelskiego czy niżu polskiego. Z pewnoS
cią
skalne, ujęte w struktury tektoniczne, które nie mają żadne- nie ma waloru uniwersalnoS
ci zdanie twierdzące, że regio-
go prostego związku z historią depozycji, choć w swym nalizacja tektoniczna jest tylko etapem przejS
ciowym do
890
Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
rozważań basenowych (Karnkowski, 2008). Jakież rozwa- zację na dwóch mapach, z których jedna będzie pokazywać
żania basenowe można prowadzić w regionach zbudowa- obraz jednostek po zdjęciu pokrywy kenozoicznej, a druga
nych tylko ze skał magmowych i metamorficznych?  obraz jednostek po zdjęciu pokrywy permsko-mezozo-
Rozdział Podział regionalny  czym jest, a czym nie icznej. Takie podejS
cie przyjął Oberc (1967), Pożaryski
jest w dyskusyjnym artykule Narkiewicza i Dadleza (2008) (1974), Pożaryski & Karnkowski (1992), Pożaryski i in.
ujawnia sedno problemu z regionalizacją. U częS
ci bada- (1992), Don (2001) i zastosowała w swym podręczniku
czy z dużym bagażem doS
wiadczenia platformowego zdaje Stupnicka (1989).
się on wynikać z rozumienia pojęcia regionalizacja właS
nie
Proponowane zasady regionalizacji
w takiej  perspektywie platformowej . Tymczasem doS
wiad-
czeń wyrosłych z badania geologii obszarów platformo-
Jak już wspomniano, regionalizacja powinna się opie-
wych nie da się wprost zastosować wszędzie, gdyż nie są
rać na jednostkach litostratygraficznych i tektonicznych.
one uniwersalne. We wspomnianym artykule została też
Litostratygrafia posługuje się własną kategorią jednostek
wyrażona chęć wprowadzenia zmiany kryteriów regionalizacji
z dotychczasowych tektonicznych na geologicznie wielo- geologicznych, znanych jako jednostki litostratygraficzne.
aspektowe, w tym rozwój sedymentacji, magmatyzm, meta- Jedne z nich mogą być wydzielane formalnie: warstwa,
ogniwo, formacja (jednostka podstawowa), grupa, a inne
morfizm lub głębszą budowę skorupy ziemskiej. Podział
nieformalnie: seria, kompleks, cyklotem itp. Ze względów
regionalny miałby być tożsamy z ujęciem wszystkich
naukowych, jak i czysto praktycznych ustalono, że wyróż-
aspektów geologicznej ewolucji regionu. Problem z tego
rodzaju swoiS
cie eklektycznym podejS
ciem polega na nie- nianie takich jednostek powinno podlegać okreS
lonej pro-
cedurze z zachowaniem konkretnych wskazań ujętych w
możnoS
ci stworzenia wspólnej klasyfikacji regionalnej,
odpowiednie zbiory zasad (Racki & Narkiewicz, 2006).
która brałaby pod uwagę wszystkie wymienione aspekty i
Ich zachowanie decyduje o tym, czy owo wyróżnianie
potrafiła je jednoczeS
nie, koherentnie i czytelnie przedstawić
zostało dokonane zgodnie z  zasadami sztuki , czy też z
na jednej mapie.
ich częS
ciowym lub zgoła zupełnym pominięciem. Swoista
Podział geologiczny  tak jak jednostka geologiczna
kontrola jakoS
ci powinna być dokonywana przez zespoły
 wymaga specyfikacji kryterium. Do przedstawienia na
mapie geologicznej nadają się jedynie kryteria litostraty- redakcyjne i opiniodawców  z tym bywa jednak, nieste-
ty, różnie.
graficzne i tektoniczne. Jest zatem oczywiste, że tylko one
Posługiwanie się jednostkami litologicznymi i litostra-
mogą być użyte do celów regionalizacji w sposób logiczny
tygraficznymi jest warunkiem koniecznym, ale nie wystar-
i spójny. Wszystkie inne aspekty geologiczne powinny być
czającym do przedstawienia przestrzennej budowy geolo-
pokazane na tle map litostratygraficznych wzbogaconych o
gicznej regionu czy kraju. Do tego celu potrzebne są rów-
kryteria tektoniczne. Regionalizacja  podział na regiony
nież jednostki tektoniczne i wynikająca stąd regionalizacja
 nie może być utożsamiana z rekonstrukcją całej S
cieżki
ewolucji geologicznej regionu, a taki właS
nie postulat nie- tektoniczna.
Jednostki tektoniczne to z natury rzeczy struktury tek-
sie propozycja Narkiewicza i Dadleza (2008), a po częS
ci i
toniczne. Jednostka tektoniczna jest produktem deforma-
Karnkowskiego (2008).
cji skorupy ziemskiej  strukturą lub zespołem struktur
Inny doS
ć specyficznie polski problem z regionalizacją
tektonicznych o swoistych cechach charakterystycznych i
tektoniczną kraju polega na chęci pokazania na jednej
granicach, umożliwiających przedstawienie jej na mapie.
mapie wielopiętrowoS
ci strukturalnej właS
ciwej budowie
Mapa geologiczna jest obrazem intersekcji granic ciał skal-
geologicznej Polski. Jest to chęć nieco karkołomna, gdyż z
nych wbudowanych w obecnie istniejące w skorupie jed-
definicji piętro strukturalne odnosi się wyłącznie do
nostki tektoniczne, czy to w obrębie pasma orogenicznego,
podziału pionowego i jako takie nie daje się przedstawiać
na mapie. Nieuchronną konsekwencją są wtedy nierzeczy- czy to w pokrywie platformowej. WłaS
ciwe rozpoznanie
wiste obrazy geologii kraju, na których front waryscyjski tych jednostek jest zawsze ustaleniem stanu  na dzisiaj ,
dzieli orogen waryscyjski od niecki mogileńskiej, a niecka procedurą naukową, która wymaga przestrzegania pew-
warszawska sąsiaduje ze zrębem łukowskim (Kotański & nych  zasad sztuki , podobnie jak posługiwanie się jed-
Mizerski, 2000) lub też ciała solne występują w obrębie nostkami litologicznymi czy stratygraficznymi. Wyniki tej
podłoża o konsolidacji kaledońskiej, z którym w tym samym procedury, stosowanej przez profesjonalistów, powinny być
planie sąsiaduje rów przedgórski Karpat (R. Dadlez [W:] w zasadzie podobne. Różne natomiast mogą być interpre-
Dadlez & Jaroszewski, 1994). Odbiorcom tak skonstru- tacje ewolucji i procesów prowadzących do wytworzenia
owanych map, nie związanym profesjonalnie z geologią, stanu dzisiejszego  doS
ć często różne zresztą u różnych
trudno poprawnie zrozumieć budowę geologiczną i tekto- badaczy.
nikę Polski  ażeobraz przemawia silniej niż słowo pisa- Zgodnie z dotychczasowymi zaleceniami Komitetu
ne, do skomplikowanych tekstów na ogół już nie sięgają. Nauk Geologicznych, wyróżnienie jednostki tektonicz-
Nałożenie na siebie na jednej mapie dwóch lub więcej pla- nej powinno być dokonywane po uwzględnieniu dostęp-
nów strukturalnych, lub ich niektórych elementów, nie jest nych danych geologicznych oraz geofizycznych i powinno
oczywiS
cie niemożliwe, ale wymaga posłużenia się odpo- obejmować okreS
lenie jej cech diagnostycznych oraz gra-
wiednią wyobrax
nią przestrzenną, aby konstrukcja taka nic strukturalnych z jednostkami sąsiednimi. Jednostki tek-
była czytelna. Jest to zadanie trudne, które dotąd niezbyt toniczne są ograniczone dyslokacjami nieciągłymi (uskokami)
się udawało, choć były i bardziej udane próby (Znosko, lub mają granice przejS
ciowe (np. między antykliną i syn-
1972, 1998). Z powyższych względów lepiej jest przedsta- kliną), które powinny być wydzielone tak, aby można je
wiać budowę geologiczną Polski i jej tektoniczną regionali- było przedstawić na mapie tektonicznej w stosownej skali.
891
Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
Wyróżnianie jednostek tektonicznych na mapach powin- niż polski (geograficznie jest to częS
ć prowincji okreS
lanej
no być dokonywane z zachowaniem tych samych zasad, jako Niż R
rodkowoeuropejski; Kondracki & Richling, 2002)
niezależnie od ich skali małej czy dużej (np. 1 : 50 000,
i kraton wschodnioeuropejski opisał P. Karnkowski; po-
czy1: 25000). To samo odnosi się do wyróżniania w obrę-
łudniowo-zachodnią Polskę  P. Aleksandrowski i A. Żelax
-
bie jednostek wyższego rzędu jednostek mniejszych.
niewicz; południową Polskę  Z. Buła, J. Żaba i R. Habryn;
Nazwy wyróżnianych jednostek tektonicznych powin-
Góry R
więtokrzyskie i regiony przyległe  A. Konon;
ny, w miarę możliwoS
ci, okreS
lać typ struktury lub zespołu
a Karpaty zewnętrzne i zapadlisko przedkarpackie 
struktur, które reprezentują. Nazwa złożona wyłącznie z
N. Oszczypko, A. R
lączka i K. Żytko. Zgodnie z zamierze-
terminu jednostka oraz okreS
lenia geograficznego jest
niem Komitetu Nauk Geologicznych PAN mają one, wraz
niewłaS
ciwa (np. jednostka Gór Różanych jest terminem
z niniejszym tekstem, kontynuować publiczną dyskusję
niepoprawnym, fałdy Gór Różanych  poprawnym).
nad racjonalnym uporządkowaniem regionalizacji tekto-
W sytuacji, gdy stan wiedzy geologicznej o regionie nie
nicznej Polski, zapoczątkowaną pierwszą konferencją
pozwala na okreS
lenie granic i tożsamoS
ci jednostki tekto-
Regionalizacja Tektoniczna Polski, jaka odbyła się w dniu
nicznej, lepiej będzie zrezygnować z jej kreowania do cza-
28 maja 2008 r. w Warszawie, zorganizowaną przez Komi-
su lepszego poznania, względnie okreS
lenie jej tymczasowo
tet Nauk Geologicznych PAN i Wydział Geologii Uniwer-
terminem jednostka strukturalna plus nazwa geograficzna
sytetu Warszawskiego. Zapraszamy do tej dyskusji członków
(np. jednostka strukturalna Gór Bardzkich). W nazwach
polskiej społecznoS
ci geologicznej, wszystkich, którym
jednostek należy unikać okreS
leń genetycznych i interpre-
poruszona problematyka nie jest obojętna. JednoczeS
nie
tacyjnych. Nazwy mniejszych jednostek tektonicznych nie
Komitet Nauk Geologicznych PAN wyraża wdzięcznoS
ć
powinny powtarzać nazw jednostek większych, w szcze-
Redakcji Przeglądu Geologicznego za użyczenie łam cza-
gólnoS
ci ich członów geograficznych. Dodatkowa konota-
sopisma dla tej dyskusji.
cja wiekowa jednostek regionalnych jest dopuszczalna,
o ile ich wiek nie budzi wątpliwoS
ci. Należy też podać
Lista terminów tektonicznych
angielską wersję danej nazwy.
Zmiany nazwy lub redefinicja wczeS
niej wydzielonej
Zamieszczona lista terminów tektonicznych, w brzmie-
jednostki tektonicznej powinna być podejmowana jedynie
niu wypracowanym przez Komitet Nauk Geologicznych
w uzasadnionych przypadkach i dokonywana poprzez
PAN, z uzupełnieniami dr J. R
widrowskiej, zawiera defini-
wykazanie merytorycznych wad dotychczasowej definicji
cje tylko tych terminów, które są potrzebne w regionaliza-
oraz zalet nowej propozycji, z zachowaniem powyższych
zasad. W przypadku istnienia w literaturze większej liczby cji tektonicznej Polski, a były różnie stosowane do
nazw na okreS
lenie redefiniowanej jednostki tektonicznej tworzenia nazw wydzielanych jednostek tektonicznych.
priorytet powinna mieć nazwa najstarsza lub najbardziej
Z założenia nie ma więc ona rangi wyczerpującego słowni-
powszechnie stosowana, o ile podstawa jej wydzielenia nie
ka tektonicznego. Jednakże została ona sporządzona z myS
lą
stoi w sprzecznoS
ci z przyjętymi zaleceniami, co podwa-
o 1) dostosowaniu polskiej terminologii do terminologii
żałoby możliwoS
ć jej dalszego używania.
przyjętej w podręcznikach i używanej w literaturze S
wia-
towej  w chwili obecnej, prawie wyłącznie anglosa-
Propozycje regionalizacji tektonicznej Polski
skiej, 2) dopasowaniu brzmienia i pisowni terminów pol-
skich pochodzenia obcego jedynie w zakresie wymaganym
Ze względu na dwupiętrowoS
ć osadowej pokrywy plat-
przez gramatyczne reguły języka polskiego, bez jakichkol-
formowej, główne jednostki tektoniczne kraju powinny być
wiek zmian dalej idących. Definicje terminów nie odnoszą
przedstawiane na dwóch mapach tektonicznych w małej
się do genezy, lecz do kształtu form; w przypadku termi-
skali (np. 1 : 4 000 000). Jedna z map powinna prezentować
nów wieloznacznych podano tylko ich sens tektoniczny.
jednostki widoczne na powierzchni podkenozoicznej (poza
obszarem Karpat i ich zapadliska przedgórskiego), a druga
Antekliza (ang. anteclise)  rozległe (do setek km w prze-
 jednostki widoczne na powierzchni podpermsko-mezo-
kroju poprzecznym), wielkopromienne, typu antyfor-
zoicznej. Wobec zastosowania przyjętych w literaturze
my, wyniesienie krystalicznego cokołu kratonu,
S
wiatowej definicji kratonu (prekambryjski cokół + pokry-
przykryte osadową pokrywą platformową, cechującą
wa platformowa) i platformy kontynentalnej (podłoże +
się, w stosunku do otoczenia, zredukowaną miąższoS
cią
pokrywa) obie mapy spójnie pokazują zasadnicze elementy
warstw i niepełnym na ogół profilem stratygraficznym.
tektoniczne Polski, tworzone przez 3 wielkie jednostki:
I. kraton wschodnioeuropejski,
Antyforma (ang. antiform)  fałd o rozbieżnie zapa-
II. platformę zachodnioeuropejską,
dających skrzydłach (por. antyklina).
III. orogen karpacki.
Antyklina (ang. anticline)  fałd o zazwyczaj rozbieżnie
DoS
ć dokładnie odpowiadają one trzem megaregionom
zapadających skrzydłach, w skałach o znanym następ-
fizycznogeograficznym, które wyróżnia się w Polsce
stwie wiekowym warstw, które młodnieją od jądra fałdu
(Kondracki & Richling, 2002).
na zewnątrz.
Bardziej szczegółowe, autorskie propozycje regionali-
zacji tektonicznej tych trzech dużych jednostek na jednost- Antyklinorium (ang. anticlinorium)  struktura wyższe-
ki mniejsze znajdują się w artykułach zamieszczonych na go rzędu typu antyformy o wielokilometrowych rozmia-
kolejnych stronach tego samego numeru Przeglądu Geolo- rach, złożona z fałdów mniejszych rozmiarów, których
gicznego oraz w artykule Narkiewicza i Dadleza (2008). obwiednia tworzy często łuk wypukły ku górze.
892
Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
Basen sedymentacyjny (ang. sedimentary basin)  roz- Masyw (fr., ang. massif)  fragment skorupy o rozmiarach
legły fragment skorupy, który podlega na ogół długo- co najmniej kilkunastu kilometrów, tworzony przez
trwałej subsydencji, przeważnie uwarunkowanej tekto- odsłaniające się na powierzchni skały magmowe lub
metamorficzne, strukturalnie sztywniejszy niż otocze-
nicznie, umożliwiającej akumulację wypełniających go
nie zbudowane ze skał osadowych lub słabiej zmeta-
osadów.
morfizowanych; często ulokowany w wewnętrznych
Blok (ang. block)  fragment skorupy ziemskiej dowolnych
częS
ciach pasm górskich.
rozmiarów oddzielony uskokami od swego sąsiedz-
Monoklina (ang. homocline)  zespół warstw skalnych
twa.
zapadających pod tym samym kątem w jednym kierun-
Cokół (= fundament) (ang. crystalline basement, fr., ang.
ku; w literaturze anglosaskiej taka struktura okreS
lana
socle)  dolne piętro strukturalne kratonu zbudo-
jest terminem homocline, a termin monocline stosowa-
wane ze skał krystalicznych.
ny jest do wyróżnienia struktury opisywanej w literatu-
Czapka tektoniczna (niem. Klippe, ang. klippe)  osta- rze polskiej nazwą fleksura (choć struktura ta nie
niec erozyjny płaszczowiny lub skrzydła stropowego musi być związana z uskokiem w podłożu).
nasunięcia ( okno tektoniczne, skałka).
Nasunięcie (ang. thrust fault, niem. �berschiebung, franc.
d�collement)  przeważnie niskokątowy (połogi) uskok
Diapir (ang., franc., niem. diapir)  koliste lub owalne w
przekroju ciało skalne (np. solne), które migrując prze- odwrócony, który ogranicza od dołu płaszczowinę,
bija nadległe skały o zazwyczaj większej lepkoS
ci, czę- skibę lub łuskę.
sto dysharmonijnie deformowane.
Niecka (niem. Becken, Mulde, ang. trough)  rodzaj zapa-
dliska; różnych rozmiarów fragment skorupy, na ogół
Dupleks (ang. duplex)  zestaw łusek, często esowate-
owalny (w planie), tektonicznie wygięty ku dołowi;
go kształtu, ograniczony dwoma uskokami izolującymi
nieckę często tworzy słabo zdeformowana sukcesja
go od otoczenia; d. mogą być kontrakcyjne, ekstensyj-
skał osadowych lub osadowo-wulkanogenicznych.
ne lub przesuwcze.
Okno tektoniczne (niem. Deckenfenster, tektonisches Fen-
Fałd (ang. fold)  każde naturalne wygięcie pierwotnie
ster, franc. fenętre, ang. tectonic window)  erozyjnie
płaskiej powierzchni.
odsłonięty fragment skrzydła spągowego nasunięcia lub
Fleksura (ang. hinge, monocline, niem. Flexur)  zestro-
podłoża płaszczowiny ( czapka tektoniczna).
mienie prawie poziomo leżących warstw w sposób
Pasmo fałdowe, p. fałdowo-nasuwcze (ang. fold belt, thrust-
schodowy, dzięki czemu w stromym skrzydle fleksury
-and-fold belt)  zespół struktur fałdowo-uskokowych,
zapadają one monoklinalnie pod większym kątem i
zdominowany przez fałdy o podobnej orientacji, ciągnący
zwykle są S
cienione. F. tworzą się na ogół ponad usko-
się na przestrzeni co najmniej kilkudziesięciu kilometrów.
kami aktywnymi w głębszym podłożu i często obocz-
nie przechodzą w uskoki, gdy dojdzie do rozerwania
Piętro strukturalne (tektoniczne) (fr. �tage structurel, niem.
warstw.
Stufe)  zespół skalny wyodrębniony regionalnymi
nieciągłoS
ciami strukturalnymi od zespołów niżej i
Fundament (= cokół).
wyżej leżących, od których odróżnia go odmienny styl
Kopuła (ang. dome)  struktura charakteryzująca się
tektoniczny; w piętrze można wyodrębnić podpiętra
zazwyczaj owalnym konturem w planie, utworzona
ograniczone nieciągłoS
ciami podrzędnymi.
przez wysklepione ku górze serie skalne, które zapa-
Platforma kontynentalna (ang. continental platform) 
dają na zewnątrz od starszego (na ogół) lub bardziej
znacznych rozmiarów (tysiące km) fragment skorupy
mobilnego jądra; k. mogą mieć różną genezę  znane
ziemskiej, składający się z jedno- lub dwupiętrowego,
są kopuły solne, magmowe, wulkaniczne; w kopule
zdeformowanego, usztywnionego podłoża i leżącej na
gnejsowej jądro stanowią migmatyczne gnejsy osłonię-
nim niezgodnie pokrywy platformowej; p.k. mająca
te słabiej zmetamorfizowanymi skałami osadowymi.
prekambryjskie podłoże jest kratonem.
Kraton (niem. Kraton, ang. craton)  znacznych rozmia-
Płaszczowina (fr., ang. nappe)  znaczny rozmiarami
rów (tysiące km) fragment skorupy ziemskiej, który po
(dziesiątki kilometrów) zespół skał przemieszczony na
przejS
ciu procesów orogenicznych i konsolidacji ulega
odległoS
ć co najmniej kilku kilometrów ponad powierzch-
już tylko niewielkim deformacjom; k. składa się z
nią regionalnego nasunięcia lub niskokątowego usko-
prekambryjskiego cokołu krystalicznego i pokrywy
ku normalnego.
platformowej; cokół kratonu odsłaniający się na
powierzchni zwany jest tarczą. Pokrywa platformowa (ang. platform cover)  górna
częS
ć platformy kontynentalnej, zbudowana z płasko
Łuska (ang. thrust slice lub horse)  fragment skalny,
leżących, co najwyżej umiarkowanie zdeformowanych
często wewnątrz sfałdowany, ograniczony uskokami
warstw skał osadowych.
nasuwczymi i przemieszczony na pewną odległoS
ć;
w geologii karpackiej terminem ł. okreS
la się wystę- Rozłam (ros. razłom)  wielkoskalowa (setki km długoS
ci)
pujący ponad powierzchnią nasunięcia fałd z wytartym strefa uskokowa w litosferze, przecinająca co najmniej
(S
cięciowo zredukowanym) skrzydłem brzusznym. całą skorupę ziemską.
893
Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
Rów tektoniczny (niem., ang. graben)  fragment skorupy nia przez uskoki lub fleksury. Z. mogą być przedgór-
obniżony w stosunku do otoczenia wzdłuż równoległych skie (ang. foreland basin, foredeep basin) S
ródgórskie
do siebie uskoków normalnych, rzadziej odwróconych. (ang. intramontane trough, basin) lub zagórskie (ang.
hinterland, foreland basin).
Skałka (ang. klippe)  termin wieloznaczny, m.in.: 1) czap-
ka tektoniczna; 2) ostaniec erozyjny. W Karpatach pie-
Zrąb (ang. horst)  fragment skorupy względnie wynie-
niński pas skałkowy (ang. klippen belt) rozumiany jest
siony w stosunku do otoczenia wzdłuż uskoków nor-
jako linijny ciąg skałek (w znaczeniu 2), bardziej
malnych, rzadziej odwróconych.
odpornych na erozję od otoczenia (tzw. osłony).
Skiba (ang. ~ thrust-fold)  znacznej wielkoS
ci złuskowa- Literatura
ny fałd lub zespół fałdów; termin tradycyjnie używany
CYMERMAN Z. 2004  Tectonic map of the Sudetes and the
w geologii karpackiej.
Fore-Sudetic Block 1 : 200000. Mapa tektoniczna Sudetów i bloku
przedsudeckiego. Państw. Inst. Geol., Ministerstwo R
rodowiska.
Strefa (np. fałdowa, uskokowa, S
cinania itp.) (ang. fold,
CYMERMAN Z. 2008  Tektonika Sudetów i bloku przedsudeckiego.
fault, shear zone)  dowolnych rozmiarów, przeważnie
Pierwszy Polski Kongres Geologiczny, Abstrakty, PTG Kraków, 20.
podłużna domena skał o odmiennej, na ogół większej
CZARNOCKI J. 1951  Z zagadnień paleogeograficznych i
deformacji od swego otoczenia. złożowych cechsztynu w Polsce. Pr. Państw. Inst. Geol., 7: 19 25.
DADLEZ R. 2003  Mesozoic thickness pattern in the Mid-Polish
Synekliza (ang. syneclise)  rozległe (do setek km w prze-
Trough. Geol. Quart., 47: 223 240.
DADLEZ R. 2006  The Polish Basin  relationships between the
kroju poprzecznym), wielkopromienne, typu synfor-
crystalline, consolidated and sedimentary crust. Geol. Quart., 50:
my, ugięcie krystalicznego cokołu kratonu przykryte
43 57.
osadową pokrywą platformową, cechującą się, w sto-
DADLEZ R. & JAROSZEWSKI W. 1994  Tektonika. PWN.
DeCELLES P.G. & GILES K.A. 1996  Foreland basin systems.
sunku do otoczenia, zwiększoną miąższoS
cią warstw
Basin Research, 8: 105 123.
w pokrywie platformowej o pełnym, lub pełniejszym w
DON J. 1964  Góry Złote i Krowiarki jako elementy składowe meta-
stosunku do anteklizy, profilu stratygraficznym.
morfiku R
nieżnika. Geol. Sudet., 1: 79 117.
DON J. 2001  Mapy:  Tektonika poalpejska i  Tektonika powary-
Synforma (ang. synform)  fałd o zbieżnie zapadających
scyjska . Szkolny Atlas R
wiata. Polska  geologia. Wyd. Edukacyjne
skrzydłach (por. synklina).
RES POLONA, Łódx
.
DUMICZ M. 1964  Budowa geologiczna krystaliniku Gór Bystrzyc-
Synklina (ang. syncline)  fałd o zazwyczaj zbieżnie zapa-
kich. Geol. Sudet., 1: 169 208.
dających skrzydłach w skałach o znanym następstwie
KARNKOWSKI P.H. 2008  Regionalizacja tektoniczna Polski: Niż
Polski. Prz. Geol., 56: 895 903.
wiekowym warstw, które młodnieją od jądra fałdu na
KONDRACKI J. & RICHLING A. 2002  Geografia regionalna Polski,
zewnątrz.
PWN.
KOTAŃSKI Z. & MIZERSKI W. 2000  R
cienna mapa tektoniczna
Synklinorium (ang. synclinorium)  struktura (warstwy
Polski w Muzeum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologiczne-
młodsze w jądrze) typu synkliny, o wielokilometro-
go. Prz. Geol., 48: 62 65.
wych rozmiarach, złożona z fałdów mniejszych roz- NARKIEWICZ M. 2007  Development and inversion of Devonian
and Carboniferous basins in the eastern part of the Variscan foreland
miarów, których obwiednia tworzy często łuk wklęsły
(Poland). Geol. Quart., 51: 231 256.
ku dołowi.
NARKIEWICZ M. & DADLEZ R. 2008  Geologiczna regionaliza-
cja Polski  zasady ogólne i schemat podziału w planie podkenozoicz-
Szew tektoniczny (ang. tectonic suture)  nieregularnego
nym i podpermskim. Prz. Geol., 56: 391 397.
kształtu strefa, różnej szerokoS
ci, wyznaczająca grani-
OBERC J. 1967  Podział geologiczny Polski. Kwart. Geol., 11: 389 410.
cę, przeważnie kolizyjną, pomiędzy dwoma płytami
OBERC J. 1972  Budowa geologiczna Polski, t. 4, Tektonika. cz. 2,
Sudety i obszary przyległe. Wyd. Geol.
rozdzielonymi niegdyS
skorupą oceaniczną; często
POŻARYSKI W. 1952  Podłoże mezozoiczne Kujaw. Biul. Państw.
wyznacza go obecnoS
ć zachowanych fragmentów
Inst. Geol., 55.
rozczłonkowanej sekwencji ofiolitowej.
POŻARYSKI W. 1974  Podział obszaru Polski na jednostki tekto-
niczne. [W:] W. Pożaryski (red.), Budowa geologiczna Polski, t. IV,
Tarcza (ang. shield)  rozległy, o powierzchni tysięcy
Tektonika, cz. 1, Niż Polski, 24 34.
kilometrów kwadratowych, wypiętrzony fragment
POŻARYSKI W., GROCHOLSKI A., TOMCZYK H., KARNKOWSKI P.
& MORYC W. 1992  Mapa tektoniczna Polski w epoce waryscyj-
cokołu kratonu bez pokrywy platformowej.
skiej. Prz. Geol., 40: 643 651.
POŻARYSKI W. & KARNKOWSKI P. 1992  Tectonic map of
Wał (ros. wał, ang. swell)  antyklinalne, inwersyjne,
Poland during the Variscan time. Wyd. Geol.
wydłużone wypiętrzenie sukcesji osadowej basenu
RACKI G. & NARKIEWICZ M. (red.) 2006  Polskie zasady straty-
platformowego.
grafii. Państw. Inst. Geol.
STUPNICKA E. 1989  Geologia regionalna Polski. Wyd. Geol.
Uskok (ang. fault)  nieciągłoS
ć dowolnych rozmiarów,
TEISSEYRE H. 1964  Uwagi o ewolucji strukturalnej Sudetów. Acta
wzdłuż której doszło do rozspojenia oS
rodka skalnego i
Geol. Polon., 14: 459 499.
TEISSEYRE H. 1973  Geology of the R
nieżnik Mountain Group.
przemieszczenia dwóch powstałych w ten sposób
[W:] K. Smulikowski (red.), Revue des problemes g�ologiques des
skrzydeł uskoku [UWAGA: pod uskokiem znajduje się
zones profondes de l �corce terrestre en Basse Sil�sie. Session 6 16
jego skrzydło spągowe (ang. footwall), ponad usko-
September. Wyd. Geol., 69 77.
kiem  skrzydło stropowe (ang. hangingwall), nieza- WOJCIECHOWSKA I. 1975  Tektonika kłodzko-złotostockiego
masywu granitoidowego i jego osłony w S
wietle badań mezostruktural-
leżnie od tego, które skrzydło jest zrzucone, a które
nych. Geol. Sudet., 10: 61 121.
podniesione (w polskiej literaturze: s. wiszące)].
ZNOSKO J. 1966  Jednostki tektoniczne Polski i ich stanowisko w
tektonice Europy. Kwart. Geol., 10: 646 662.
Zapadlisko tektoniczne (ang. trough, basin)  rozległe
ZNOSKO J. 1972  Jednostki tektoniczne Polski na tle tektoniki
obniżenie, którego wypełnienie oddzielone jest nie-
Europy. Biul. Inst. Geol., 252: 69 82.
zgodnoS
cią od podłoża, często ograniczone od otocze- ZNOSKO J. (red.) 1998  Atlas tektoniczny Polski. Państw. Inst. Geol.
894