ŚREDNIOWIECZE
Epoka w dziejach kultury europejskiej pomiędzy starożytnością a czasami nowożytnymi,
zazwyczaj sytuowana w granicach IV-XIV w.
Kultura i sztuka w Średniowieczu były bardzo mocno związane z chrześcijaństwem,
przejęły szereg antycznych założeń (np. dotyczących istoty piękna). Filozofia oparta była na
dualizmie, na szczycie umieszczano Boga, niżej  świat ludzi i rzeczy.
Rola poety - odkrywca prawd Boskich, sztuka miała ujawnić nadrzędny sens istnienia
świata i człowieka oraz kształtować chrześcijański wzór osobowy. Poezja była głównie pisana w
języku łacińskim, gatunki służyły kulowi religijnemu.
Gatunki:
Związane z kultem religijnym:
" HYMN  w liryce
" MISTERIUM  formy dramatyczne
" DZIEA
A HAGIOGRAFICZNE
" HISTORIOGRAFIA
Świeckie, twórczość okolicznościowo-dworska:
" PANEGIRYKI
" EPIGRAMATY
" ROMANSE RYCERSKIE
" PIEŚNI OKOLICZNOŚCIOWE I SATYRYCZNE
Polska literatura średniowieczna realizowała charakterystyczne dla całego Średniowiecza
tendencje alegoryczne i moralizatorskie, przyniosła rozwój hagiografii, piśmiennictwa
politycznego i traktatowego oraz poezji  okolicznościowej i melicznej poezji kościelnej. W
wersyfikacji przeważał wiersz zdaniowy. W okresie Średniowiecza kultura polska została
włączona w krąg uniwersalistycznej europejskiej kultury chrześcijańskiej. Od X wieku zaczęła
objawiać się literatura w językach narodowych. Alegoryzm  był typowym elementem sztuki
średniowiecznej. Była to literatura rękopiśmienna, kościelna  meliczna. Rozwijała się głównie
w ośrodkach myśli i moralności chrześcijańskiej  klasztorach.
1
RENESANS
Okres w dziejach kultury europejskiej trwający od połowy XIV w. do końca XVI w. Na
epokę tę przypada kształtowanie i rozwój ruchu umysłowego i kulturalnego, najpierw przejawy
jego nastąpiły we Włoszech, następnie rozprzestrzeniając się na Europę Zachodnią i Środkową.
Rozwój tego ruchu związany był z założeniami humanizmu. Przekształcił średniowieczny model
życia i osobowości człowieka, na pierwszy plan wysunął zainteresowanie doczesnymi celami
działań ludzkich, tym, co indywidualne i konkretne. Za cel sztuki uznane zostało dostarczanie
przyjemności i pożytku.
Istotnym czynnikiem kultury Renesansu było odrodzenie starożytności klasycznej, z
której czerpano inspiracje do zainteresowań człowiekiem i światem oraz wzory doskonałości w
sztuce i literaturze. Sztuka była szczególnie cenioną dziedziną działalności, artysta zyskał wielką
rangę społeczną. Sztuka i kultura Renesansu nawiązywała do tradycji antycznej, ale jednocześnie
dążyła do nobilitacji języków narodowych. Posługiwano się jeżykiem łacińskim a jednocześnie
bujnie rozwijała się twórczość w językach narodowych.
Uprawiano gatunki, znane w starożytności:
" EPIKA BOHATERSKA (EPOS)
" TRAGEDIA
" KOMEDIA
Gatunki liryczne:
" PIEŚNI, ELEGIE
" HYMNY
Małe formy:
" FRASZKI
" EPIGRAMATY
" ANAKREONTYKI (utwory poetyckie wsławiające uroki życia, wino, erotyzm)
" POEZJA ARKADYJSKA
" LITERATURA PASTORALNA
" POEZJA DYDAKTYCZNA  PARENETYCZNA (w formie traktatu lub dialogu)
" PROZA FABULARNA  ROMANSE A
OTRZYKOWSKIE I PASTERSKIE
" EPOS RYCERSKI
" W LIRYCE  PETRARKIZM
" KOMEDIA OBYCZAJOWA
W Polsce pierwsze przejawu Renesansu i humanizmu pojawiły się w 2 połowie XV w., a
szczytowe osiągnięcia przypadły na XVI w., pod koniec którego zaczęły się pojawiać w
literaturze elementy manieryzmu i baroku.
Polacy zetknęli się ze sztuką włoską dzięki licznym wyjazdom szlachty na studia do Włoch
oraz dzięki działalności kulturalnej przebywających w Polsce cudzoziemców (Kallimach).
Polska literatura renesansowa początkowo miała charakter panegiryczno-dworski, pisana
łaciną klasyczną i nawiązywała do tradycji antycznych.
Jednak na początku XVI w. nastąpił bujny rozwój literatury i piśmiennictwa w języku
polskim. Literatura odzwierciedlała przemiany społeczno-polityczne i kulturowe. Uprawiali
literaturę nie tylko przedstawicieli zamożnej i średniej szlachty (Rej), ale także mieszczanie
(Biernat z Lublina, Jan z Koszyczek), a nawet chłopskiego pochodzenia, jak Janicjusz.
Gatunki:
" PARENETYCZNE (rozmaite  Zwierciadła )
" DIALOGI
" TRAKTATY
" MOWY RETORYCZNE
" KAZANIA
2
" PROZA NARRACYJNA  mieszczańska
" SIELANKI
Najwspanialsze i trwałe osiągnięcia przyniosła poezja polska w twórczości J.
Kochanowskiego, F.S. Klonowica i M. Sępa Szarzyńskiego.
Kochanowski był autorem poezji o charakterze dydaktycznym i satyryczno-politycznym,
jednak największe jego dzieło to liryka nawiązująca do wzorców horacjańskich  pieśni
filozoficzno-refleksyjne, fraszki liryczne i dworsko-obyczajowe oraz treny. W liryce
Kochanowskiego wykształcił się i udoskonalił polski wiersz sylabiczny.
Pisarze renesansowi przyswoili również szereg wybitnych dzieł obcych. Literatura polska
twórczo przejęła i rozwinęła najważniejsze idee europejskiego renesansu i humanizmu,
wykształciła nowożytny język literacki i stworzyła podstawy do rozwoju literatury narodowej w
następnych stuleciach. Inna nazwa epoki to ODRODZENIE.
3
BAROK
Wyraz BAROK pochodzi od włoskiego barocco  dziwny, napuszony, przesadny. Barok
to podstawowy kierunek we wszystkich dziedzinach sztuki pomiędzy Renesansem a
klasycyzmem i Oświeceniem, w niektórych krajach poprzedzony przez okres przejściowy 
manieryzm.
Czas trwania Baroku jest różny w różnych kulturach narodowych. W Polsce barok trwa
od przełomu XVI i XVII w. do połowy XVIII w. Ostatni jego przejaw to poezja konfederacji
barskiej, choć pewne elementy żywotne były nawet w poezji oświeceniowej (A. Naruszewicz).
To zróżnicowanie chronologicznie ujawnia jedną z istotnych właściwości baroku  obok
elementów uniwersalnych charakterystycznych dla całej kultury europejskiej, dochodzą w nim
wyraz
nie do głosu żywioły lokalne.
Barok jest pierwszym kierunkiem literackim, w którym dużą rolę odgrywają osobliwości
poszczególnych kultur narodowych. W Polsce był to SARMATYZM. W obrębie baroku
uformowały się tendencje charakterystyczne dla poszczególnych krajów oraz synkretyzm
kulturalny. Przejawiał się on w łączeniu wątków uniwersalnych z partykularnymi,
chrześcijańskich z mitologicznymi oraz we wprowadzeniu elementów kultur orientalnych. Barok
kształtował te elementy w ten sposób, by odpowiadały obowiązującemu smakowi. Nacisk był
kładziony na ornamentykę, przepych, różnorodność, barok zerwał z przejrzystością i
funkcjonalnością form renesansowych. Zasadniczą tendencja było łączenie czynników
sprzecznych, np. uczucia religijnie wyrażano sensualistycznie, niekiedy zacierając granice
pomiędzy sferą przeżyć religijnych a miłosnych.
Barok przejął ukształtowany przez Średniowiecze i Renesans repertuar ALEGORII. Sztuka
barokowa ma charakter krańcowo alegoryczny. Język poetycki - bogato zdobiony, mnożenie
metafor, komplikowanie struktur zdaniowych (inwersje). W poezji popularny był koncept
polegający na antytezie  zestawieniu dwu pojęć lub obrazów antytetycznych, które stanowią
fundament kompozycyjny wiersza. Wirtuozeria poetycka stawała się w baroku wartością samą w
sobie, zwłaszcza w liryce świeckiej. Opracowywano teorie literatury w poetykach i retorykach
(w Polsce  M. K. Skarbiewski). Charakterystycznym rysem w poezji były MAKARONIZMY.
Gatunki  barok przejął ukształtowane już wcześniej, oprócz OPERY praktycznie nie wprowadził
nic nowego:
" SONET
" ELEGIA
" SIELANKA
" HYMN
" EMBLEMAT
" POEMAT EPICKI (np.  Jerozolima wyzwolona )
" ROMANSE RYCERSKIE PASTERSKIE
" PAMI
TNIKI I RELACJE Z PODRÓŻY
" OPERA  gatunek nowy
Barok w Polsce zaczął się kształtować pod koniec XVI w., jako pierwszy przejaw   Rytmy
albo wiersze polskie M. Sępa Szarzyńskiego  utwory o charakterze refleksyjno-religijnym,
poezja metafizyczna. W póz
niejszych fazach rozwoju baroku tendencje te ulęgają
zniekształceniu, prowadzać do poezji dewocyjnej.
Barok ziemiański  W. Kochowski, W. Potocki  łączył wątki religijne z obywatelskimi.
Dworska odmiana baroku  Andrzej Morsztyn, główny przedstawiciel konceptyzmu w
literaturze polskiej.
W okresie saskim barok pozostał stylem dominującym, ale stopniowo ulegał zniekształceniu
 stąd krytyka oświeceniowa jego złego smaku i niedobrej maniery.
4
KLASYCYZM
Prąd literacki, okres rozkwitu, którego przypadł ma XVII wiek we Francji. W Polsce
klasycyzm był głównym nurtem literatury Oświecenia, formułującym program literatury
zaangażowanej w społeczno-kulturalne przemiany kraju, nawiązującym do tradycji polskiego
Renesansu i szukającym wzorów w piśmiennictwie antyku.
Główne ośrodki klasycyzmu w Polsce  Warszawa, póz
niej Puławy  dwór
Czartoryskich. Poezja klasycyzmu stawiała sobie cele dydaktyczno-moralizatorskie, pojmowała
rolę pisarza jako wychowawcy społeczeństwa. Polski klasycyzm przyznawał literaturze dużą
rolę społeczną, widział w niej działalność publiczną realizującą cele wychowawcze i będącą
ważną dziedziną kultury narodowej. Przyczynił się do podniesienia rangi twórczości literackiej,
wydoskonalenia form poetyckich polszczyzny do rangi w pełni sprawnego, nowoczesnego
języka, zdolnego wyrazić treści poznawczo-intelektualne.
Założenia KLASYCYZMU:
Klasycyzm uznawał za cel sztuki osiągniecie doskonałości w realizacji piękna i prawdy jako
zaakceptowanych przez rozum, trwałych i uniwersalnych wartości. Cel ten był osiągany przez
imitacje:
- wzorów antycznych utrwalonych w dziełach artystycznych;
- imitacji natury pojmowanej jako odkryta przez rozum istota rzeczy.
Wyobraz
ni i uczuciu został przeciwstawiony ROZUM, przypisana została mu
podstawowa rolę w tworzeniu sztuki i formułowaniu ponadczasowych zasad określających
tematykę i budowę dzieł literackich.
Zasada DECORUM  wyznaczająca normy stosowności i właściwego doboru poszczególnych
elementów dzieła, czyli tematyki, kompozycji, stylu, gatunku, pozostająca w zgodności z
normami obyczajowymi. Obowiązywały zasady prawdopodobieństwa, harmonii i umiaru oraz
nakaz przestrzegania jednorodności estetycznej utworu. W dramacie była to zasada trzech
jedności.
Istniała następująca hierarchia gatunków:
" EPOS
" TRAGEDIA
" POEMAT DYDAKTYCZNY
" POEMAT OPISOWY
" ODA
" LIST POETYCKI
" BAJKA
" SATYRA
5
MANIERYZM
Etap pośredni pomiędzy Renesansem a Barokiem ukształtowany we Włoszech w XVI w.
Manieryzm w sztuce dążył do wyrafinowania formalnego, dekoracyjności, wprowadzał wątki
fantastyczne, kładł nacisk na ekspresyjność. W literaturze reprezentowany jest np. przez poemat
epicki T. Tassa ( Jerozolima wyzwolona ) oraz dramaty pastoralne.
6
ROKOKO
Wyraz rokoko pochodzi od francuskiego rocaille  muszla zdobiąca grotę  była to
nazwa stosowana najpierw na określenie stylu rozwijającego się w Europie w sztukach
plastycznych, póz
niej przeniesiona także na literaturę tego okresu.
Rokoko kształtowało się jako wyraz zmian obyczajowych w środowiskach dworskich
związane było ze swobodą życia towarzyskiego, odejściem od ceremoniałów, upodobaniem w
kameralności, erotyzmie, zmysłowości i wysublimowanym komforcie. Gruntem filozoficznym
były motywy epikurejskie, a głównymi kategoriami estetycznymi  wdzięk i smak, w sztuce
widziano przede wszystkim formę wyrafinowanej zabawy. Literatura rokoko odznaczała się
wprowadzeniem elementów gry intelektualnej, dowcipu, kalamburu, efektownych i
zaskakujących point, lotnością skojarzeń.
Preferowane były głównie małe formy poetyckie:
" ANAKREONTYK
" EPIGRAMAT
" DROBNE WIERSZE LITYCZNE
" POEMAT HEROIKOMICZNY
" KOMEDIA SALONOWA
W Polsce znamiona rokoko pojawiły się już w okresie saskim w architekturze, w literaturze 
w latach 70-ch XVIII w. w różnych środowiskach, np. związanych z dworem Czartoryskich w
Puławach. Elementy rokoko można znalez
ć u Kniaz
nina, S. Trembeckiego i T.K. Węgierskiego.
7
SENTYMENTALIZM
Wyraz pochodzi od ang. sentimental  moralny, wrażliwy. Prąd umysłowy i literacki,
występujący w różnych krajach Europy w okresie Oświecenia jako zjawisko konkurencyjne
wobec światopoglądu, estetyki i twórczości literackiej klasycyzmu. Wiązał się z emancypacją
klas średnich, zwłaszcza mieszczaństwa, w przełamaniu uprzedzeń stanowych.
Podłoże filozoficzne sentymentalizmu stanowiły tezy empiryzmu i sensualizmu (np. D.
Hume) uznające doświadczenie zmysłowe jednostki za główne z
ródło wiedzy o świecie.
Poznana rzeczywistość jawiła się w ujęciu sentymentalizmu jako zaprzeczenie klasycznych
przekonań o ładzie i harmonii świata, była pełna konfliktów i napięć świadczących o kryzysie
moralnym współczesnej cywilizacji.
Sentymentaliści szukali przyczyn tego stanu w odejściu od stanu naturalnej, pierwotnej
prostoty. W estetyce sentymentalizm uznawał przeżycia wewnętrzne człowieka za główne z
ródło
twórczości literackiej, cel literatury wiedział w autoanalizie oraz refleksji człowieka nad jego
miejscem w świecie. Stawiał na kształtowanie naturalnych, autentycznych więzi międzyludzkich
- w uczuciach rodzinnych, miłości i przyjaz
ni. W literaturze przejawiało się to w postulowaniu
prostoty i czułości. W literaturze kreowano nowego bohatera - człowieka czułego, często
przedstawiciela mieszczaństwa, a nawet ludu, zainteresowanie przyrodą i jej drobiazgową
obserwacją.
Gatunki:
" DRAMAT
" POWIEŚĆ
" LIRYKA OSOBISTA
W literaturze polskiej sentymentalizm pojawił się w latach 60. XVIII w., najpierw w
adaptacjach i tłumaczeniach dramy mieszczańskiej, a następnie w twórczości lirycznej, epickiej i
dramatycznej wielu autorów. Najbardziej reprezentatywny poeta sentymentalizmu polskiego to
Franciszek Karpiński, oprócz niego - F.D. Kniaz
nin, Maria Wirtemberska ( Malwina ).
8
OŚWIECENIE
Okres w dziejach kultury europejskiej trwający od schyłku XVII w. do końca XVIII w., a
w niektórych krajach do końca lat 20-ch XIX w.
Najbardziej charakterystyczne dla Oświecenia było przekonanie o nieograniczonych
możliwościach poznania świata przez samodzielną, nie skrępowaną przez autorytety myśl ludzką
oraz optymistyczna wiara w zreformowanie wadliwego systemu społecznego drogą
upowszechniania wiedzy i oświecania umysłów. W światopoglądzie i filozofii podstawowym
celem było uwolnienie człowieka od przesądów i autorytetów, dotarcie do racjonalnych zasad
rządzących światem oraz zrealizowanie koncepcji zgodnego z naturą porządku filozoficzno-
moralnego, który miał być idealną formą życia społecznego i indywidualnego. Podejmowano
próby przedstawienia idealnego wzorca życia społecznego  utopie. Filozofia Oświecenia
opierała się na teoriach J. Locka i D. Hume a. W połowie XVIII stulecia ośrodkiem ruchu
oświeceniowego stała się Francja  Wolter, Montesquie, Rousseau, Diderot i inni.
Różnorodne dokonania literackie Oświecenia łączyło dążenie do tych samych celów
wychowawczych i poznawczych; literatura miała charakter dydaktyczny i polemiczny, służyła
propagowaniu nowych idei i koncepcji filozoficznych.
Gatunki, zarówno klasycystyczne:
" ODA
" BAJKA
" SATYRA
" SIELANKA
" EPIGRAMAT
" POEMAT HEROIKOMICZNY
" TRAGEDIA
Jak i nowe formy:
" ESEJ
" LIST POETYCKI
" POWIASTKA FILOZOFICZNA
" FELIETON LITERACKI
Oświecenie polskie w obliczu zagrożonego bytu narodowego podporządkowało celom
reformatorsko-wychowawczym zarówno działalność instytucji kulturalnych, jak i twórczość
literacką. Przeciwstawiając się modelowi ideologii i kultur, jakim był sarmatyzm, twórcy
polskiego Oświecenia dążyli do przyswojenia kulturze polskiej zdobyczy XVII-wiecznego
klasycyzmu i filozoficzno-estetycznych tendencji XVIII-wiecznych, odwoływali się do tradycji
staropolskich i antycznych. Propagowali model oświeconego obywatela, wolnego od przesądów
i zaangażowanego w sprawy reformy kraju.
Pierwsze literackie tendencje polskiego Oświecenia były związane z klasycyzmem,
przejawiły się w postulowaniu odnowy i wydoskonalenia języka narodowego, zagadnienia teorii
literatury i poetyki (Golański, F. Karpiński K. Dmochowski).
Funkcje wychowawcze pełniły:
" DRAMAT, KOMEDIE,
" PUBLICYSTYKA (na łamach  Monitora )
Poezja okolicznościowa:
" ODA (A. Naruszewicz,. S. Trembecki)
" SATYRA (Naruszewicz, I. Krasicki)
" LIST POETYCKI (Krasicki).
Cel satyryczno-wychowawczy:
" POEMAT HEROIKOMICZNY (Krasicki).
9
Jednocześnie rozwijały się elementy sentymentalizmu (F. Karpiński, Kniaz
nin), a w
środowiskach dworskich występowały tendencje rokokowe. Oświecenie było okresem narodzin
nowożytnej powieści polskiej (I. Krasicki  Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki ).
W kształtowaniu opinii społeczeństwa odgrywały rolę:
" PAMFLET
" ZAGADKA POLITYCZNA
" KOMEDIA POLITYCZNA
10