1
Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka - wykład
Tekst. Kompozycja i spójność tekstu
LITERATURA
" T. Dobrzyńska, Tekst, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001
" T. Dobrzyńska, Tekst. Próba syntezy, Warszawa 1993
" J. Jagodzińska, O tekście, w: E. Bańkowska i In. (red.), Praktyczna stylistyka nie tylko dla
polonistów, Warszawa 2000
" M.R. Mayenowa (red.), O spójności tekstu, Wrocław 1971
" A. Wilkoń, Spójność i struktura tekstu, cz. I. Problematyka tekstu, cz.II Problematyka
spójności tekstu, Kraków 2002
" E. Wolańska, Kompozycja i spójność wypowiedzi językowej. Strategiczne pozycje tekstowe,
w: E. Bańkowska i In. (red.), Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, Warszawa 2000
" H. Wszeborowska, Układ graficzny strony i całości. Bibliografia, przypisy, indeksy, w: E.
Bańkowska i In. (red.), Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, Warszawa 2000
" R. A. de Beaugrande, A. Dressler, Wstęp do lingwistyki tekstu, przeł. A. Szwedek,
Warszawa 1990
I. Tekst jako przedmiot badań naukowych
Tekstem - jego teorią i interpretacją, a także analizą sposobów jego przetwarzania (np.
streszczanie, parafrazowanie, trawestowanie) zajmuje się dyscyplina nazywana tekstologią,
czasem lingwistyką tekstu, teorią tekstu, gramatyka tekstu.
Termin tekstologia  wprowadzony w Polsce przez J. Bartmińskiego- lata 80. (Zakład
Tekstologii i Gramatyki Języka Polskiego UMCS 1992).
1. Tekst jako przedmiot badań naukowych na świecie
Retoryka  Arystoteles, Kwintylian  kanon tekstów perswazyjnych
XIX w.  H. Weil- niem. autor dzieła o szyku wyrazów (punkt wyjścia i cel wypowiedzi),
Gabelentz (teoria podmiotu i orzeczenia psychologicznego)
Prekursorskie prace: lata 30. Mathesius  spostrzeżenie w tekście wyższego piętra struktury o
naturze gramatycznej (aktualne rozczłonkowanie zdania)
Lata 50.  Bachtin, Propp
Kontynuatorzy szkoły praskiej: Danea
, Firbas, Sgall)  60/70 i lata 70.- powierzchniowe
właściwości tekstu (formalne wskaz
niki spójności, zdanie w tekście)
Szkoła anglo-amerykańska- lata 70-80: Halliday, etnografia mowy - badanie związków między
typami zachowań a uwarunkowaniami społ. i kult.  Hymes, pragmatyka  Grice, analiza
konwersacyjna  Goffman, Jefferson
2. Tekst jako przedmiot badań naukowych w Polsce
Lata 30. i 40. - S. Szober, S. Jodłowski (podmiot i orzeczenie psychologiczne), Z.
Klemensiewicz (nawiązania międzyzdaniowe)
Jako osobna dyscyplina badawcza  poł. lat 60., głównie lata 70. M. R. Mayenowa i jej
uczniowie: A. Wierzbicka, T. Dobrzyńska)  inspiracje czeskie i amerykańskie
Szkoła Lubelska: lata 60.- Brajerski, Kaczmarski, lata 90. - J. Bartmiński
 2
II. Znaczenie terminu tekst:
tekst - łac. textus  tkanina,plecionka
" Znaczenie szersze:
Tekst (tekst, przekazy kultury) - wszelkie dobro kultury, wzbogacane przez kolejne pokolenia, efekt
pracy twórczej i aktywności wielu pokoleń, przekazywane za pomocą różnorodnych kodów
semiotycznych, reprezentujące więc na przykład literaturę, muzykę, malarstwo, teatr, taniec, film,
religię itp.
Takie rozumienie używane w obrębie folklorystyki i etnografii, antropologii zajmujących się
problematyką kultury i wytworów kulturowych. To rozszerzenie jest konsekwencją podobnie
szerokiego ujęcia terminu język w teorii informacji i w semiotyce. Termin w szerokim znaczeniu ten
stosowany w pracach badaczy kultury i semiotyków szkoły moskiewsko-tartuskiej (Jurij.A
otman, Boris
Uspienski). Semiotyczny nurt badań tekstowych reprezentowany jest w Polsce przez książkę S.
Żółkiewskiego Teksty kultury (1988)
" Znaczenie węższe:
Tekst (wypowiedz
, komunikat przekaz) - najczęściej ponadzdaniowa jednostka zbudowana z
uporządkowanego, skończonego zbioru elementów językowych; stanowi zamkniętą całość
znaczeniową (w pełni wyraża intencje komunikacyjne mówiącego, ma pełną komunikatywną
wystarczalność i jest przeznaczona do kompleksowego odbioru), tematyczną, kompozycyjną,
(wykazuje spójność strukturalną  ten warunek nie przez wszystkich uwzględniany), wreszcie
charakteryzuje się określonym nacechowaniem gatunkowym i stylowym; konkretny produkt
czyjejś aktywności w zakresie posługiwania się językiem (w innych ujęciach  sam proces
posługiwania się językiem w określonej sytuacji komunikacyjnej).
Najbardziej znana propozycja kryteriów tekstowości - Beaugrande a i Dresslera (1990):
1. kohezja,
2. koherencja,
3. intencjonalność,
4. akceptowalność,
5. informacyjność,
6. sytuacyjność,
7. intertekstualność
Tekst  ewolucja znaczenia terminu
Tradycyjnie  tekst pisany
L. 60-70.  wytwór językowy, ciąg zdań zespolonych łańcuchem powiązań formalnych,
jednostka formalna wyższego rzędu niż zdanie (rozwój gramatyki tekstu na wzór gramatyki
zdania  poszukiwanie formalnych wykładników tekstowości)
Przełom 70/80.  skupienie na komunikacji ustnej  tekst jako proces  zdarzenie
komunikacyjne
 3
Dyskurs  ewolucja znaczenia terminu
Termin zadomowiony najpóz
niej  lata 80.
Tradycyjnie - związany z mówieniem - dyskurs = wypowiedz
(dłuższa, oparta na
rozumowaniu, wnioskowaniu i in. czynnościach mentalnych) - por. Głowiński
Dyskurs w znaczeniu zapożyczonym z prac ang.franc. = tekst 2, czyli produkt językowy+cały
akt komunikacji (sytuacja użycia, nad.,odb., intencje) - por. J. Labocha
Dyskurs  płaszczyzna pośrednia miedzy lange i parole  normy zachowań werbalnych, na
które składają się techniki budowania wypowiedzi i tekstu w określonej sytuacji
komunikacyjnej, np. dyskurs naukowy, religijny itp.- por. S. Gajda
Dyskurs - sfera komunikacji publicznej, np. dyskurs feministyczny, dyskurs liberalny,
edukacyjny  sposób mówienia+ propagowane myśli, koncepcje, idee
III. Dwa typy spójności: koherencja i kohezja
1. Typ spójności polegającej na istnieniu nadrzędnego tematu, rozwijanego w zaplanowany przez
nadawcę sposób w poszczególnych powiązanych ze sobą semantycznie częściach tekstu -
spójność semantyczna, czyli k o h e r e n c j a.
Koherencja - podstawowa własność tekstu oparta na 3 jednościach. Tekst jest:
" sformułowany przez jeden podmiot mówiący (jeden - nie znaczy jednostkowy)
" adresowany do jednego odbiorcy (nie chodzi o jednostkę biologiczną, lecz obowiązujący
typ wymaganej od odbiorcy wiedzy o świecie)
" na jeden (dowolnie szeroki) temat - każdy tekst jest o czymś, jest skonstruowany według
jakiegoś wewnętrznego planu semantycznego, który odbiorca musi zrekonstruować w
procesie odbioru
Każde zdanie tekstu jest traktowane jako wypowiedz
tej samej osoby. Wykazuje ona ciągłość
postaw i stanu świadomości, w obręb jej wiedzy o świecie nie wchodzą zdania sprzeczne,
chyba, że ujmowana jest jako osoba niekonsekwentna myślowo lub chora psychicznie.
Taki nadawca kieruje wypowiedz
do jednego odbiorcy o tym samym stanie świadomości.
Ważne jest istnienie jakiejś jedności tematycznej  globalnego sensu, który umożliwia takie
praktyki jak streszczanie, parafrazowanie itp. Problem tematycznej spójności tekstu
ujmowany: statycznie lub dynamicznie. W pierwszym wypadku jedność tematyczna 
związek poszczególnych zdań. W podejściu dynamicznym  jedność tematyczna  ujmowana
jako zamiar mówiącego, cel komunikacyjny, który chce osiągnąć w wypowiedzi. Tekst
uczestniczy w dokonywaniu pewnych czynności mownych.
2. Kohezja - sieć powiązań międzyzdaniowych = spójność strukturalna, linearna
Wykładniki kohezji
" powtórzenia dokładne:.
W zawodach polscy zawodnicy zdobyli mistrzostw świata. Mistrzostwo świata to prawdziwa
niespodzianka dla kibiców.
 4
" powtórzenia niedokładne (synonimy, peryfrazy, hiperonimy - wyrazy o treści
ogólniejszej, zaimki anaforyczne):
W poniedziałek do Warszawy przylatuje Ojciec św. Papież
pozostanie w Warszawie do końca tygodnia.
Podczas wieczoru poetyckiego Anna Nehrebecka recytowała wierszePawlikowskiej -
Jasnorzewskiej. Wiersze mistrzyni poetyckiej miniatury w interpreatcji znanej aktorki nabrały
nowego blasku.
Na klombie zakwitły tulipany. Kwiaty tworzyły przed domem kolorowy kobierzec.
W niedzielę spotkałam się z moją przyjaciółką z lat szkolnych. Nie widziałam jej od 10 lat.
" nawiązania (o charakterze słowotwórczym):
Zdecydowanie wolę prozę niż poezję. Teksty prozatorskie odpowiadają bardziej mentalności
człowieka XXI w.
Zakłócenia w stosowaniu leksykalnych środków spójnościowych - z
ródło elementarnych błędów
językowych
*Marek pobił się kiedyś z Wojtkiem. Chłopiec nie może zapomnieć o tym wydarzeniu.
" wykładniki relacji czasowej, (jednorodność form czasu czasowników)
" wyrażenia wskazujące na ten sam przedmiot odniesienia kolejnych zdań (zaimki, nazwy
danego obiektu)
" użycie końcówek czasownika w funkcji anaforycznej
" syntaktyczne wykładniki ciągłości, tzw. k o n e k t y w y, czyli spójniki: łączne,
przeciwstawne, wynikowe (np. i, oraz, a, ponieważ, bo)
" k o n e k t o r y w z g l ę d n e (zaimki o funkcji spójnika, jak w zdaniu: Nie wiem dokąd
pojechała Basia, gdzie zaimek gdzie pełni funkcję spójnika)
" środki składniowe, np. p a r a l e l i z m s k ł a d n i o w y (powtórzenie w sąsiadujących
zdaniach tego samego schematu syntaktycznego wypełnionego innymi słowami):
Świat opiera się na niesprawiedliwości:
wiedzą o tym dzieci, bo stykają się z nią w szkole.
wiedzą o tym dorośli , bo doświadczają jej w swoim życiu zawodowym.
" struktury typu: pytanie-odpowiedz

" układy kontrastowe  semantyczne: zdania z negacja, antonimy, przeciwstawienia
" sumacje, pointy, logiczne wnioski
" jednorodne wyliczenia
" metatekstowe wypowiedzenia o funkcji scalającej, gradacyjnej
Metatekst  to elementy tekstu niosące informacje o samym tekście  jego składnikach lub
całości, pełniące funkcję komentarza wobec elementów tekstu
Metatekst jest typem wypowiedzi, która nadbudowuje się nad wypowiedzią właściwą, organizując
jego strukturę semantyczną i formalną.
Rodzaje metatekstu:
 5
" tzw. t r a n z y c j e (czyli wyrażenia, których funkcją jest uwydatnienie poszczególnych
elementów kompozycji tekstu - tworzą one łatwo uchwytną dla odbiorcy ramę tekstu
pozwalającą śledzić bieg myśli nadawcy, np. na początku...; na koniec...; po pierwsze..., po
drugie...; zanim przejdę do...zajmę).
" izolowane przeważnie krótkie wtręty metatekstowe typu: innymi słowy, po prostu, wreszcie,
rzekomo  wyrażają często dystans, rezerwę nadawcy
" funkcję metatekstową pełni cudzysłów
" wyodrębnione kompozycyjnie części tekstu, jak tytuł, motto, wtęp, posłowie, spis treści,
dołączone do tekstu komentarze, przypisy, zestawy bibliograficzne.
IV. Zdanie w tekście (struktura tematyczno-rematyczna)
" Zdanie jako element tekstu jest czymś więcej niż aktualizacją schematu składniowego.
Wyodrębniona jest w nim część, w której mówiący informuje o cechach przypisywanych przez
niego przedmiotowi wypowiedzi.
" Podział ten znany dzięki pracom S.Szobera i S.Jodłowskiego z lat 30 jako podmiot
psychologiczny i orzeczenie psychologiczne, nazywany jest od czasów Vilema
Mathesiusa aktualnym rozczłonkowaniem zdania.
" W lingwistyce brytyjskiej i amerykańskiej, w niektórych pracach czeskich (J. Firbas)
przyjęła się nazwa funkcjonalna perspektywa zdania.
" Rozczłonkowanie aktualne dokonuje się niezależnie od gramatycznych części zdania jako
podmiot i orzeczenie. Dane zdanie może więc w różnych użyciach nieść odmienny sens i
włączać się w rozmaite konteksty.
" Badacze nie są zgodni co do ilości elementów wyodrębnionych w zdaniu w konsekwencji
aktualnego rozczłonkowania. Przeważa ujecie dwudzielne, którego zwolennikiem był
strukturalista praski V. Mathesius: punkt wyjścia i jądro wypowiedzi. W póz
niejszych
pracach dla tych pojęć przyjęto terminy: temat-remat; topic-focus, datu-novum.
Temat - to, o czym się mówi.
Remat - informacja o temacie, zwykle stanowiąca nowość informacyjną.
" Różne sposoby sygnalizowania aktualnej funkcji poszczególnych elementów zdania w
akcie komunikacji
W tekstach pisanych a.r.z. - sygnalizowane szykiem elementów, np.:
Janek pojechał ekspresem do Wrocławia.
Do Wrocławia ekspresem pojechał Janek.
Janek pojechał do Wrocławia ekspresem.
Dla rematu - zastrzeżona pozycja końcowa w zdaniu.
W wypowiedziach ustnych a.r.z.- sygnalizowane z wykorzystaniem środków
prozodyjnych: akcent zdaniowy (podkreślający remat) oraz intonacja wznosząca
(antykadencja), a także ewentualnie krótka pauza (wyróżniające temat).
 6
Sygnały te ulegają czasem wzmocnieniu (emfaza) w przypadku zmiany tematu, np.:
Była mowa o Piotrze: a jeśli chodzi o Tomka, to pojechał do Wrocławia.
lub gdy remat podawany jest z zamiarem wykluczenia jakichś innych możliwości :
Do Wrocławia pojechał Janek (a nie Piotr)
Ponieważ istotą tematycznej cz. zdania jest skierowanie myśli mówiącego i słuchacza na
przedmiot, o którym się orzeka, wyrażenie tematyczne może być pominięte. Tylko remat jest
nieredukowalna częścią zdania.
Obok zdań rozczłonkowanych (obejmujących temat i remat) istnieją zdania niepodzielne 
czysto rematyczne. Ich typowym usytuowaniem w tekście jest pozycja inicjalna  np.
formuły rozpoczynające baśń: Żył niegdyś młody rycerz.
Aktualne rozczłonkowanie jest nieodłącznym czynnikiem w procesie komunikacji.
Umiejętność wyrażania tego podziału to podstawowa umiejętność przesądzająca o
komunikatywności i kulturze językowej mówiącego.
V. Sygnały delimitacji tekstu
" występowanie na początku i na końcu tekstu wyrażeń o funkcji fatycznej, eksponujących
komunikacyjny związek nadawcy z odbiorcą (np. formuły inicjalne w korespondencji,
apostrofy poetyckie, epilogi w powieściach i in.)
" wyrażenia o charakterze metatekstowym, wskazujące koniec i początek wypowiedzi (np. na
początek, na końcu) i tworzące tzw. ramę tekstu.
" konwencjonalne sposoby zamykania treści tekstów literackich w pewnych ramach czasowych:
np. od narodzin do śmierci, od wschodu do zachodu słońca, od wiosny do jesieni itp.
VI. Funkcje tekstu
" funkcja informacyjna (informatywna)
" funkcja emotywna (ekspresywna)
" funkcja konatywną (impresywna)
perswazyjna - wpływanie na odbiorcę, wywoływanie u niego określonych reakcji w
postaci przekonań, postaw
" funkcja fatyczna
" funkcja matajęzykowa
" funkcja poetycka
" funkcja performatywna (sprawcza )
" funkcja magiczna
" funkcja ludyczna
" funkcja prezentatywna (charakteryzująca).
 7
wg R. Grzegorczykowej
7. Typy tekstów
" teksty spontaniczne - wyodrębniane w opozycji do kliszowanych (reprodukowanych)
" teksty publiczne stojące w opozycji do wypowiedzi prywatnych
" teksty ustne (powstające przy równoczesnej obecności mówiącego i słuchacza) -
przeciwstawiane tekstom pisanym (za pośrednictwem pisma, gdy nie dochodzi do
kontaktu twarzą w twarz nadawcy i odbiorcy)
" teksty użytkowe - przeciwstawiane tekstom artystycznym (literackim) i religijnym