7.4.1. Energia kinetyczna układu punktów materialnych
Energią kinetyczną punktu materialnego o masie m, poruszającego się z
prędkością v, nazywamy połowę iloczynu masy punktu i kwadratu jego prędkości:
mv2
E = .
2
Dla układu n punktów materialnych o masach mk poruszających się
z prędkością vk energia kinetyczna będzie równa sumie energii kinetycznych
poszczególnych punktów materialnych:
n
mk v2 n
1
k
E = = v2 . (7.75)
" "mk k
2 2
k=1 k=1
Podobnie jak w przypadku krętu układu punktów materialnych (7.3.2),
prędkość bezwzględną vk każdego punktu materialnego rozłożymy na prędkość
unoszenia vC, wywołaną ruchem postępowym ruchomego układu współrzędnych
x2 , y2 , z2 o początku w środku masy C względem układu nieruchomego x, y, z,
i prędkość względną vCk względem układu ruchomego (rys. 7.17):
vk = vC + vCk .
Po podstawieniu tej zależności do wzoru (7.75) oraz przedstawieniu kwadratu
prędkości w postaci iloczynu skalarnego
v2 = vk �" vk
k
otrzymamy:
n n
1 1
E = vk �" vk = (vC + vCk )�"(vC + vCk ) =
"mk "mk
2 2
k=1 k=1
n
1
2 2
= (vC + 2 vC�" vCk + vCk )=
"mk
2
k=1
n n n
1 1
2 2
= vC + vC�" vCk + vCk . (a)
"mk "mk "mk
2 2
k=1 k=1 k=1
Drugi wyraz po prawej stronie powyższego równania jest równy zeru, ponieważ
występująca w nim suma jest pędem układu punktów materialnych w jego ruchu
względem ruchomego układu współrzędnych x2 , y2 , z2 . Wiadomo jednakże, że
pęd jest równy iloczynowi masy całkowitej i prędkości środka masy (7.44), która w
stosunku do ruchomego układu odniesienia x2 , y2 , z2 jest równa zeru. Zatem
n
vCk = 0 .
"mk
k=1
Ostatni wyraz jest energią kinetyczną układu punktów materialnych w jego ruchu
względem ruchomego układu odniesienia x2 , y2 , z2 :
n
1
2
Ec = vCk . (7.76)
"mk
2
k=1
Po oznaczeniu masy całkowitej rozpatrywanego układu materialnego przez
n
m =
"m
k
k=1
równanie (a) przyjmuje postać:
1
2
E = EC + mvC . (7.77)
2
Zależność (7.77) nosi nazwę twierdzenia Koeniga.
Energia kinetyczna układu punktów materialnych jest równa energii tegoż
układu w jego ruchu względem środka masy oraz energii kinetycznej masy
całkowitej poruszającej się z prędkością środka masy.
7.4.2. Energia kinetyczna bryły
W celu wyznaczenia energii kinetycznej bryły o masie m poruszającej się
ruchem ogólnym postąpimy podobnie jak przy wyznaczaniu krętu bryły (p. 7.3.3).
W bryle myślowo wydzielimy element masy dm (rys. 7.18) poruszający się z
prędkością zgodną ze wzorem (5.32):
2
v = vC + �� r . (b)
Energia kinetyczna tego elementu
1
dE = v�" v dm ,
2
a energia bryły jest równa całce względem całej masy z tego wyrażenia:
1
E = v�" v dm . (c)
+"
2
m
Po podstawieniu do wzoru (c) prędkości w postaci (b) otrzymamy:
1
E =
C
+"(v + �� r2 )�"(vC + �� r2 )dm =
2
m
1 1
2
2
= dm + vC�"(�� r )dm +
C
+"v +" +"(�� r2 )�"(�� r2 )dm . (d)
2 2
m m m
Po przekształceniu wyrażeń podcałkowych w drugiej i trzeciej całce do postaci:
2 2
vC�"(�� r ) = (vC� �)�" r ,
2 2 2 2
(�� r )�"(�� r ) = ��"[r �(�� r )]
oraz wyłączeniu przed całki vC i �, jako wielkości niezależnych od zmiennych
całkowania x2 , y2 , z2 , wzór (d) możemy zapisać:
1 1
2
E = vC + (vC� �)�" (e)
+"dm +"r2 dm + 2 ��" +"r2 �(�� r2 )dm .
2
m m m
Pierwsza całka jest masą bryły, druga momentem statycznym względem środka
masy, a trzecia krętem bryły w ruchu względem środka masy (7.62), czyli
m =
C
+"dm, +"r2 dm = 0 oraz k = +"r2 �(�� r2 )dm .
m m m
Po uwzględnieniu powyższych zależności we wzorze (e) otrzymujemy:
1 1
2
E = ��" k + mvC . (7.78)
C
2 2
Pierwszy wyraz w powyższym wzorze jest energią kinetyczną bryły w jej
chwilowym ruchu obrotowym względem środka masy:
1
EC = ��" k . (7.79)
C
2
Zatem energię kinetyczną bryły możemy przedstawić w postaci identycznej ze
wzorem (7.77):
1
E = EC + mv2 . (7.80)
C
2
Jest to twierdzenie Koeniga dla bryły.
Energia kinetyczna bryły w ruchu ogólnym jest sumą energii kinetycznej bryły w
jej chwilowym ruchu obrotowym względem środka masy i energii kinetycznej masy
całkowitej poruszającej się z prędkością środka masy.
Aby obliczyć energię EC we wzorze (7.79), przedstawimy iloczyn skalarny za
pomocą współrzędnych wektorów � i kC danych w układzie ruchomym x2 , y2 , z2 :
1 1
EC = ��" k = (�x2 kCx2 + �y2 kCy2 + �z2 kCz2 ).
C
2 2
Po podstawieniu w tym wzorze współrzędnych krętu danych wzorami (7.65)
i uporządkowaniu wyrazów energię kinetyczną bryły w jej ruchu względem środka
masy możemy przedstawić w postaci:
1
EC = (Ix2 �2 + Iy2 �2 + Iz2 �2 )-
2 2 2
x y z
2
- (Dx2 y2 �x2 �y2 + Dy2 z2 �y2 �z2 + Dz2 x2 �z2 �x2 ) (7.81)
Zatem, podobnie jak w przypadku krętu kC, do obliczenia energii kinetycznej
bryły w jej ruchu względem środka masy musimy znać wszystkie osiowe i
dewiacyjne momenty bezwładności.
Gdy osie x2 , y2 , z2 są głównymi centralnymi osiami bezwładności, momenty
dewiacyjne znikają, a wzór (7.81) upraszcza się do postaci:
1
EC = (Ix2 �2 + Iy2 �2 + Iz2 �2 ). (7.82)
2 2 2
x y z
2
Jeżeli ruch bryły jest ruchem obrotowym wokół stałej osi obrotu, np. l, z
prędkością kątową �, to energia ruchu obrotowego
A vA
1
�
E = Il�2 , (7.83)
R
2
r
gdzie Il jest momentem bezwładności
vC
względem osi obrotu l.
C
S
Przykład 7.11. Kołowrót o masie
m1 = 5m i promieniach r oraz R = 1,5r
toczy się bez poślizgu małym obwodem
vC
m2
po poziomej listwie (rys. 7.17). Środek
masy C tego kołowrotu znajduje się na
vA
osi symetrii obrotowej i ma stałą
v2
prędkość vC. Na duży obwód nawinięto
linkę, na której końcu zawieszono
Rys. 7.21. Wyznaczenie energii kinetycznej
kołowrotu ciężarek o masie m2 = m. Promień
bezwładności kołowrotu względem osi symetrii prostopadłej do płaszczyzny
rysunku jest równy iC . Obliczyć energię kinetyczną tego układu.
Rozwiązanie. Energia kinetyczna układu jest równa sumie energii kinetycznej
kołowrotu E1 poruszającego się ruchem płaskim i energii kinetycznej ciężarka E2
poruszającego się ruchem postępowym:
E = E1 + E2 .
Wzór na energię kinetyczną kołowrotu, zgodnie z równaniem (7.80) wynikającym
z twierdzenia Koeniga, po uwzględnieniu zależności (7.83) ma postać:
1 1
E1 = IC�2 + m1vC , (a)
2 2
gdzie moment bezwładności kołowrotu względem osi symetrii obrotowej
2 2
IC = m1iC = 5miC . (b)
Energia kinetyczna ciężarka
1 1
E2 = m2v2 = mv2 . (c)
2 2
2 2
Ponieważ kołowrót toczy się bez poślizgu, chwilowy środek obrotu znajduje się w
punkcie S styku kołowrotu z listwą. Korzystając z własności chwilowego środka
obrotu, możemy napisać:
vC R + r 5
� = ,vA = �(R + r) = vC = vC . (d)
r r 2
Zgodnie z rysunkiem prędkość ciężarka v2 jest równa sumie geometrycznej
prędkości vC i vA. Stąd kwadrat prędkości v2
29
2 2
v2 = v2 + vC = vC . (e)
2 A
4
Po dodaniu wzoru (c) do (a) i uwzględnieniu zależności (b), (d) i (e) otrzymujemy
całkowitą energię kinetyczną układu:
2
Ą#5 �# iC ś#2 49ń# 2
vC
5 �# ś# 5 29
2 2
E = miC ś# ź# + mvC + mv2 = + mvC .
ó# ś# ź# Ą#
2 r 2 8
�# # �# #
ó#2 r 8 Ą#
Ł# Ś#
7.4.3. Zasada pracy i energii kinetycznej
Dla każdego z n punktów materialnych układu omówionego w p. 7.2.2 i
przedstawionego na rys. 7.12 napiszemy, tak jak poprzednio, dynamiczne równanie
ruchu (7.47):
d2 rk
mk 2 = Pk + Pwk
dt
albo
d vk
mk = Pk + Pwk (k = 1,2,...,n).
dt
Pomnóżmy skalarnie każde z tych równań przez prędkość vk i dodajmy je
stronami:
n n n n
d vk
�" vk = + Pwk )�" vk = �" vk + �" vk . (e)
"mk "(Pk "Pk "Pwk
dt
k=1 k=1 k=1 k=1
Zgodnie z definicją podaną w p. 7.1.7 pierwsza suma w równaniu (e) jest mocą
układu sił zewnętrznych:
n
Nz = �" vk , (7.84)
"Pk
k=1
a druga podwójna suma mocą wszystkich sił wewnętrznych:
n
Nw = �" vk . (7.85)
"Pwk
k=1
Wykażemy, że lewa strona równania (e) jest pochodną względem czasu energii
całkowitej układu punktów materialnych:
n n
d vk 1 �#m �" vk + mk vk �" ś#
d vk d vk
�" vk = ś# ź# =
"mk " k
dt 2 dt dt
k=1 k=1 �# #
n n
1 d(mk vk �" vk )mk vk �" vk = .
d 1 dE
= =
" "
2 dt dt 2 dt
k=1 k=1
Ostatecznie równanie (e) przyjmuje postać:
dE
= Nz + Nw . (7.86)
dt
 Zatem pochodna względem czasu energii kinetycznej układu materialnego jest
równa sumie mocy wszystkich sił zewnętrznych i wewnętrznych. Po scałkowaniu
obustronnie równania (7.86) od 0 do t otrzymamy:
t t
E(t)- E(0) = Nzdt + Nwdt . (f)
+" +"
0 0
Całki występujące w powyższym równaniu, zgodnie ze wzorem (7.36),
przedstawiają odpowiednio pracę sił zewnętrznych i wewnętrznych:
t t
Lz = Nzdt, Lw = Nwdt . (g)
+" +"
0 0
Po wprowadzeniu oznaczeń (g) do równania (f) otrzymujemy zasadę pracy
i energii kinetycznej dla układu punktów materialnych:
E(t)- E(0)= Lz + Lw
lub po wprowadzeniu oznaczeń E(t) = E2, E(0) = E1
E2 - E1 = Lz + Lw . (7.87)
Przyrost energii kinetycznej układu punktów materialnych w skończonym
przedziale czasu jest równy pracy wykonanej w tym samym czasie przez wszystkie
siły zewnętrzne i wewnętrzne.
Bez przeprowadzania dowodu metodą analityczną można zauważyć, że praca sił
wewnętrznych jest ściśle związana ze zmianą odległości między punktami układu
materialnego. Gdy odległości między punktami układu materialnego nie ulegają
zmianie, praca sił wewnętrznych będzie równa zeru. Zatem dla bryły sztywnej lub
ciała sztywnego praca sił wewnętrznych jest równa zeru, Lw = 0. W tej sytuacji
zasadę pracy i energii kinetycznej dla bryły sztywnej można zapisać w postaci:
E2 - E1 = Lz . (7.88)
Przyrost energii kinetycznej bryły sztywnej w skończonym przedziale czasu jest
równy pracy wykonanej w tym samym czasie przez wszystkie siły zewnętrzne
działające na tę bryłę.
Przykład 7.12. Do bębna kołowrotu o promieniu r i masie m1 jest przyłożony
stały moment obrotowy M. Do końca wiotkiej liny nawiniętej na bęben
przymocowano ciężar o masie m2, który przesuwa się po równi pochyłej o kącie
nachylenia ą(rys. 7.22). Współczynnik tarcia między masą m2 a równią wynosi �.
Jaką prędkość kątową � osiągnie bęben po obróceniu się o � radianów, jeżeli w
chwili początkowej układ był w spoczynku? Masę liny pominąć, a bęben uważać
za jednorodny walec.
�,�
r
N
O
v2
r�
M
T
G2
ą
Rys. 7.22. Wyznaczenie prędkości kątowej bębna
Rozwiązanie. Do rozwiązania zadania zastosujemy zasadę pracy i energii
kinetycznej (7.88):
E2 - E1 = L .
Z uwagi na to, że układ w chwili początkowej znajdował się w spoczynku, jego
energia kinetyczna była równa zeru, E1 = 0. Otrzymujemy więc:
E2 = L . (a)
Energia kinetyczna układu składa się z energii kinetycznej ruchu postępowego
masy m2 oraz ruchu obrotowego bębna:
1 1
E2 = m2v2 + IO�2 .
2
2 2
Ponieważ moment bezwładności bębna IO względem osi obrotu i prędkość v2 są
równe:
1
IO = m1r2 , v2 = �r ,
2
mamy:
1 1 1
E2 = m2�2r2 + m1r2�2 = (m1 + 2m2 )r2�2 . (b)
2 4 4
Pracę L wykonują: moment obrotowy M, składowa siły ciężkości G2 równoległa
do równi oraz siła tarcia T. Jeżeli zauważymy, że przy obrocie bębna o kąt � ciężar
o masie m2 przesunie się w górę równi o r�, możemy napisać:
L = M� - m2 gsiną + T r� .
( )
Po podstawieniu do tego wzoru T = �N = �m2 gcosą wykonana praca
M
Ą#
L = - m2 g(siną + �cosą)ń#r� . (c)
ó# Ą#
r
Ł# Ś#
Po podstawieniu zależności (b) i (c) do wzoru (a) otrzymujemy równanie:
1 M
Ą#
(m1 + 2m2 )r2�2 = - m2 g(siną + �cosą)ń#r� ,
ó# Ą#
4 r
Ł# Ś#
skąd
M
2 - m2 gr(siną + �cosą)� .
� =
r m1 + 2m2
7.4.4. Zasada zachowania energii
Obecnie rozpatrzymy ruch układu materialnego, na który działają siły
potencjalne, zarówno zewnętrzne jak i wewnętrzne. W punkcie 7.1.5
udowodniono, że jeżeli na punkt materialny działa siła potencjalna, to praca
wykonana przez tę siłę jest równa ubytkowi energii potencjalnej. Przyjmiemy bez
dowodu, że zależność ta jest słuszna nie tylko dla każdego punktu, ale i dla całego
układu materialnego. Zatem pracę sił zewnętrznych i wewnętrznych możemy
zapisać w postaci:
Lz = Uz1 - Uz2 ,
�#
(h)
Ź#
Lw = Uw1 - Uw 2 ,�#
gdzie Uz1 i Uz2 oznaczają energię potencjalną sił zewnętrznych w położeniu
początkowym i końcowym, a Uw1 i Uw2 energię potencjalną sił wewnętrznych
w położeniu początkowym i końcowym. Po podstawieniu wzorów (h) do równania
zasady pracy i energii kinetycznej (7.87) otrzymamy:
E2  E1 = Uz1  Uz2 + Uw1  Uw2
lub
E2 + Uz2 + Uw2 = E1 + Uz1 + Uw1. (i)
Z równania (i) wynika, że suma energii kinetycznej i energii potencjalnej sił
zewnętrznych i wewnętrznych jest w każdym położeniu układu wielkością stałą.
Po wprowadzeniu do równania (i) oznaczeń:
U2 = Uz2 + Uw2 i U1 = Uz1 + Uw1
otrzymamy:
E2 + U2 = E1 + U1
albo ogólnie
E + U = const. (7.89)
Jest to zasada zachowania energii mechanicznej.
Gdy na układ materialny działają siły potencjalne, wtedy suma energii
kinetycznej i potencjalnej tego układu jest wielkością stałą.
Zasada zachowania energii mechanicznej jest słuszna również w przypadku,
gdy działające siły można rozłożyć na siły potencjalne i siły, które nie są
potencjalne, ale nie wykonują pracy, np. reakcje gładkich powierzchni.
Układy materialne, do których odnosi się zasada zachowania energii
mechanicznej, nazywamy układami zachowawczymi, a siły siłami
zachowawczymi. Układy, których nie dotyczy ta zasada, nazywamy układami
rozpraszającymi lub dyssy-patywnymi, np. układy z tarciem.
Zasada zachowania energii mechanicznej jest trzecią zasadą zachowania
w dynamice, po zasadzie zachowania pędu i zasadzie zachowania krętu. Należy
pamiętać, że zasady zachowania są słuszne tylko wówczas, gdy są spełnione
odpowiednie założenia poczynione przy ich wyprowadzaniu.
Przykład 7.13. Cienki jednorodny pręt OA o długości L i masie m może się
obracać bez tarcia wokół osi poziomej prostopadłej do osi pręta przechodzącej
przez jego koniec O (rys. 7.23). Jaką
O
prędkość należy nadać końcowi A w
chwili, gdy pręt jest w spoczynku w
L/2
�
położeniu równowagi stałej, aby wykonał
on ćwierć obrotu?
U = 0
L
C
Rozwiązanie. Na pręt działa siła
mg
ciężkości, która jest siłą potencjalną.
Zatem do rozwiązania zadania możemy
zastosować zasadę zachowania energii
A
vA
mechanicznej (7.89):
Rys. 7.23. Wyznaczenie prędkości
E1 + U1 = E2 + U2 . (a)
początkowej końca pręta
Jeżeli poziom zerowej energii potencjalnej przyjmiemy na wysokości środka
ciężkości C, jak na rysunku, to U1 = 0 . Po wykonaniu ćwierć obrotu pręt zajmie
położenie poziome i zatrzyma się. Jego energia kinetyczna będzie równa zeru,
E2 = 0 . Równanie (a) będzie miało więc postać:
E1 = U2 . (b)
W chwili początkowej energia kinetyczna
1
E1 = IO�2 .
2
Moment bezwładności pręta jednorodnego względem jego końca (patrz przy-
kład 6.2)
mL2
IO = .
3
Z kolei prędkość kątowa pręta
vA
� = .
L
Energia kinetyczna pręta ma więc postać:
2
vA mv2
1 mL2 �# ś#
A
E1 = ś# ź# = . (c)
2 3 L 6
�# #
Energia potencjalna pręta w położeniu końcowym
L
U2 = mg . (d)
2
Po podstawieniu wzorów (c) i (d) do równości (b) otrzymujemy równanie:
mv2 mgL
A
= .
6 2
Stąd prędkość początkowa końca A pręta
vA = 3gL .
Czytelnikowi pozostawiamy wyznaczenie prędkości, jaką należy nadać
końcowi A pręta, aby wykonał on pełen obrót.