Kalendarium historyczne















Jeśli widzisz kwadraciki zamiast liter: І, И, Ѵ, Ϫ, Є, צ, zapoznaj się z treścią tej strony. Skróty i symbole objaśniono tutaj.
Artykuł został opublikowany także na witrynie eioba.
Wersja z 2008-11-03.
Grzegorz Jagodziński
Kalendarium historyczne
Kluczowe wydarzenia historii powszechnej i wczesna historia Słowian
Poniżej zestawiono kalendarium ważnych wydarzeń, zarówno
odnotowanych przez kronikarzy, jak i wydedukowanych z innych danych,
bądź to bezpośrednio związanych z wczesną historią Słowian, bądź też
mogących rzucić choćby odległe światło na problem ich pochodzenia.
Uwzględniono też kilka znanych faktów z historii Europy i świata,
stanowiących tło innych wydarzeń. We wczesnej historii Słowian ludy
stepu zdają się odgrywać niebagatelną rolę, dlatego szczególnie
uwypuklono wydarzenia zachodzące na stepach na północ od Morza Czarnego
oraz na obszarze Meotydy, leżącej między M. Czarnym, M. Kaspijskim a
Kaukazem.
Kalendarium zostało oparte na szeregu źródeł, wśród których pragnę wymienić przede wszystkim Kalendarium średniowiecznych dziejów Wielkiego Stepu pióra Witolda Świętosławskiego.



6500 – 5000 p.n.e.
Kultura Bug – Dniestr, wiązana z najdawniejszymi przodkami Indoeuropejczyków.


5509 p.n.e.
Data stworzenia świata według kalendarza bizantyjskiego.


5500 – 2750 p.n.e.
Nad Dniestrem i Dnieprem kultura Cucuteni-Tripolie, pierwsza miejska kultura w Europie.


5500 – 5000 p.n.e.
Nad środkową Wołgą kultura Samary, wiązana z przodkami Indoeuropejczyków. W grobach wyobrażenia konia.


5300 – 4100 p.n.e.
W południowej
Mezopotamii rozwija się cywilizacja ubaidzka (przedsumeryjska). Pojawia
się wynalazek koła, początkowo używanego w garncarstwie.


V tys. p.n.e.
W Europie rozprzestrzeniają się idee budowli megalitycznych.


5000 – 4500 p.n.e.
Od Morza Azowskiego po Ural rozwija się kultura chwałyńska. Przypuszczalni przodkowie ludów IE.


4500 – 3500 p.n.e.
Nad Dnieprem i
Donem kultura Średniego Stogu przypisywana pierwszym Indoeuropejczykom.
Naczynia zdobiono odciskami sznura, podobnie jak później (w dojrzalszej
formie) w kulturze ceramiki sznurowej.


4200 p.n.e.
Elam: powstają miasta-państwa. Założenie późniejszej stolicy – Suzy.


4100 – 3000 p.n.e.
W Sumerii (sum. Ki-en-gir, akad. �umeru, hbr. �in‘ār, egip. Senger, het. �anḫara) okres Uruk (Sumerowie).


4000 – 3200 p.n.e.
W Egipcie okres predynastyczny (kultury Nagada I i Nagada II).


ok. 4000 p.n.e.
W kulturze Średniego Stogu udomowienie konia, wykorzystanie do jazdy wierzchem (znaleziska wędzidła).


3761 p.n.e.
Data stworzenia świata w kalendarzu żydowskim.


3700 – 1900 p.n.e.
W Europie (Szwecja – Polska, Holandia – Wołyń) kultura pucharów lejkowatych, przedIE kultura megalityczna.


ok. 3700 p.n.e.
Na północ od Kaukazu zjawiają się pochówki w wozach. Zapewne koło było już wtedy wykorzystywane do transportu.


3600 – 2200 p.n.e.
Na stepach nadczarnomorskich od Bugu po Ural rozwija się kurhanowa kultura jamowa, przypisywana ludom indoeuropejskim.


3500 – 2500 p.n.e.
W płd.
Syberii, od Jez. Bałchasz po zach. Mongolię, rozwija się kultura
afanasjewska epoki miedzi i brązu, przypisywana pewnym ludom
indoeuropejskim (przodkom Tocharów).


3500 p.n.e.
Wyobrażenie wozu na 4 kołach z 2 dyszlami w kopalni gliny w Bronocicach, w południowej Polsce.


3400 p.n.e.
Pierwsze znaleziska dowodzące istnienia obrazkowego pisma sumeryjskiego.


3300 – 1300 p.n.e.
Rozwój cywilizacji w Dolinie Indusu (daty szacowane).


3200 – 1800 p.n.e.
Indoeuropejczycy w Europie: kultura ceramiki sznurowej (Ren – Wołga, Skandynawia – Alpy i Karpaty).


3200 – 3100 p.n.e.
W Egipcie: władcy Górnego Egiptu (czasy króla Skorpiona).


3200 p.n.e.
W Sumerze pierwsze czterokołowe rydwany ciągnięte przez onagery.


3100 – 2686 p.n.e.
W Egipcie: okres wczesnodynastyczny (dynastia zerowa i dynastie I – II).


3100 p.n.e.
Rozpoczęcie budowy Stonehenge (wał ziemny, groby).


3000 – 2500 p.n.e.
Najstarsza warstwa osadnicza Troi (tzw. Troja I).


3000 – 2900 p.n.e.
W Sumerii: okres Dżemdet Nasr, pierwsze formy państwowości.


ok. 3000 p.n.e.
Początki semickiej kolonizacji Palestyny.


2900 – 2334 p.n.e.
W Sumerii: wczesny okres dynastyczny, upadek Uruk, dominacja Kisz, później Ur i Lagasz. Okres Gilgamesza.


2850 – 2205 p.n.e.
W Chinach legendarny okres Trzech Czcigodnych i Pięciu Cesarzy.


2800 – 1900 p.n.e.
W Europie kultura pucharów dzwonowatych, być może związana z wczesnymi migracjami ludów IE.


2750 p.n.e.
Fenicjanie (Bani Kan’an ‘Dzieci Kanaanu’) obecni już w Kanaanie. W Tyrze powstaje świątynia Melkarta.


2700 – 2000 p.n.e.
W Europie (dorzecze Łaby – Mołdawia) megalityczna kultura amfor kulistych.


2686 – 2181 p.n.e.
W Egipcie: Stare Państwo (dynastie III – VI, czasy budowy największych piramid).


2500 – 2200 p.n.e.
Troja II, zniszczona prawdopodobnie przez napływających do Anatolii Indoeuropejczyków.


ok. 2500 p.n.e.
W Mezopotamii pojawiają się Amoryci (Amurru), lud semicki.


2334 – 2218 p.n.e.
Sargon I Wielki zakłada w Mezopotamii semickie państwo Akad (Agade), pierwsze imperium w dziejach świata.


2300 – 1000 p.n.e.
W zach. Syberii i na stepach na wsch. od Morza Kaspijskiego kultura andronowska (ludy irańskie).


2254 – 2218 p.n.e.
Akad: panowanie Naramsina, najazdy Lulubejów, Gutejów i Amorytów.


ok. 2230 p.n.e.
Akad: najazd Gutejów (Gutów, Kutów, plemion z gór Zagros, zob. tutaj).


2218 – 2111 p.n.e.
Okres panowania Gutejów, podczas którego w Mezopotamii zaczęto używać koni. Ciemny okres w dziejach Sumerii.


ok. 2200 – 1600 p.n.e.
Plemiona greckie zasiedlają Grecję, przybywając z północy.


ok. 2200 p.n.e.
Amoryci zasiedlają Palestynę.


2181 – 2133 p.n.e.
W Egipcie: pierwszy okres przejściowy (dynastie VII – X, najazdy Semitów, m.in. Amorytów).


2159 p.n.e.
Akad: całkowita likwidacja państwa przez Gutejów.


2144 – 2124 p.n.e.
Renesans sumeryjski: król Gudea z Lagasz, zależny od Gutejów.


2133 – 1786 p.n.e.
W Egipcie: Średnie Państwo (dynastia XI – XII, epoka klasyczna w historii Egiptu).


2111 – 2004 p.n.e.
III dynastia z
Ur. Okres nowosumeryjski: największy rozkwit cywilizacji sumeryjskiej,
podporządkowanie Sumeru, Akadu, Mari i Elamu. Budowa świątyń i
zikkuratów.


2070 – 1600 p.n.e.
(2205 – 1766 ?)
Chiny
pod rządami pierwszej legendarnej dynastii Xià; według późniejszych
autorów chińskich (Sīmǎ Qiān) potomkami Chśnw�i, syna Ji�, ostatniego
władcy Xià, mieli być Xiōngnś (Hunowie).


2025 p.n.e.
Elamici wyzwalają Suzę spod panowania Sumerów.


2004 – 1763 p.n.e.
Elamici i Amoryci przyczyniają się do upadku III dynastii z Ur. W Sumerii następują rządy Amorytów.


ok. 2000 – 1700 p.n.e.
Obelisk z Byblos (napis hieroglificzny) wzmiankuje Lukka (Licyjczyków), znanych później jako jeden z Ludów Morza.


ok. 2000 p.n.e.
Pierwsze ślady obecności konia na subkontynencie indyjskim.


2000 p.n.e.
Pierwsze koło szprychowe, znane w kulturze andronowskiej.


1900 – 1250 p.n.e.
Troja VI.


1894 p.n.e.
Amoryta Sumuabum (Samurabu) zakłada dynastię w Babilonie. Początek okresu starobabilońskiego.


1815 – 1757 p.n.e.
Okres świetności Mari: państwo stworzone przez Amorytę Jachdunlima, zniszczone przez Hammurabiego.


1813 p.n.e.
Amoryta Szamsziadad zakłada pierwsze państwo asyryjskie (staroasyryjskie, królestwo Górnej Mezopotamii).


ok. 1800 p.n.e.
Pierwsze ślady
obecności Kasytów (Kaąąu) w Mezopotamii. Język kasycki uważany jest za
izolowany lub kartwelski. Ostatnie wzmianki o Kasytach pochodzą z
czasów Aleksandra Wielkiego, z obszaru na północny zachód od Elamu.


ok. 1800 p.n.e.
Język sumeryjski wychodzi z użycia, używany bywa już tylko w literaturze i administracji.


1792 – 1750 p.n.e.
Panowanie Hammurabiego w Babilonii, kodyfikacja prawa.


1786 – 1567 p.n.e.
W Egipcie: drugi okres przejściowy (dynastie XIII – XVII); w tym okresie pojawiają się Hyksosi.


1763 – 1595 p.n.e.
Okres imperium starobabilońskiego.


ok. 1750. p.n.e.
W płn.-zach.
Mezopotamii pojawiają się Huryci, zakładają państwo Mitanni i podbijają
Asyrię. Ich władcy noszą imiona indoaryjskie i czczą indoaryjskich
bogów. Hodują konie, jeżdżą konno i powożą rydwanem bojowym.


ok. 1745 p.n.e.
Kasyci napadają na Babilonię, plądrując Ur i Uruk.


XVII – IX p.n.e.
Od Rumunii po Jezioro Bałchasz rozwija się kultura zrębowa, przypisywana Kimerom.


XVII – XVI p.n.e.
Wczesny etap kultury zrębowej.


1684 p.n.e.
Najazd Hyksosów na Egipt (zob. tutaj) na koniach, dotąd Egipcjanom nieznanych. Hyksosi zapewne byli Semitami.


1628 p.n.e.
Przypuszczalna data erupcji wulkanu Thera.


ok. 1600 – 1100 p.n.e.
Fenicja pod panowaniem egipskim.


ok. 1600 – 1046 p.n.e.
W Chinach dynastia Shāng, zwana też Yīn.


ok. 1595 p.n.e.
Najazd Hetytów (król Mursilis I) na Halab (Aleppo), Mitanni i Babilon, upadek państwa starobabilońskiego.


1570 – 1157 p.n.e.
Najazd Kasytów (zob. tutaj) i powstanie państwa średniobabilońskiego (dynastia kasycka).


1567 – 1085 p.n.e.
W Egipcie: Nowe Państwo (dynastie XVIII – XX, czasy Totmesów, Tutenchamona i Ramzesów).


XV – VII p.n.e.
Na północ od Fenicji, a na zachód od Asyrii rozwija się państwo Amurru.


XV – XIV p.n.e.
Drugi etap i największy rozkwit kultury zrębowej na Ukrainie.


1500 – 1200 p.n.e.
Domniemany okres kolonizacji Indii przez Indoeuropejczyków.


1500 p.n.e.
W kulturze Olmeków znane koło (używane w dziecięcych zabawkach).


ok. 1490 p.n.e.
Odrodzenie huryckiego państwa Mitanni w grn. Mezopotamii.


XIV – XII p.n.e.
Końcowy etap kultury zrębowej na
płd. Uralu. W prawobrzeżnej części Ukrainy rozwija się kultura
sabatinowska, czasem traktowana jako forma kultury zrębowej.


XIV p.n.e.
Pierwsze wzmianki o Aramejczykach (plemię Ahlamu) w dokumentach akadyjskich.


1400 p.n.e.
Stonehenge traci znaczenie kultowe.


1397 – 1388 p.n.e.
Sojusz Mitanni i Egiptu za Totmesa IV.


1380 – 1336 p.n.e.
Szuppiluiliuma, pierwszy potężny władca Hetytów.


ok. 1350 p.n.e.
Podział państwa Mitanni między Asyryjczyków (Chanigalbat) i Hetytów. Początek okresu średnioasyryjskiego.


ok. 1300 – 400 p.n.e.
Na obszarze obecnej Polski, Łużyc, Słowacji i Ukrainy rozwija się kultura łużycka.


XIII – XII w p.n.e.
Źródła egipskie wspominają lud Turąa (Turuą), morskich korsarzy identyfikowanych z Etruskami (łac. Etrusci, Tusci, gr. Tyrrhēno�). Mowa też o mieście Turuą, czyli o Troi (gr. Tro�a < *Trosija).


pocz. XIII p.n.e.
Zamożne królestwo Wilusa (Ilion, Troja) staje się wasalem Hetytów.


pocz. XIII p.n.e.
We wschodniej Anatolii powstają pierwsze państewka urartyjskie.


ok. 1275 – 1250 p.n.e.
Zniszczenie potęgi Wilusa – Troi VI (trzęsienie ziemi?).


ok. 1270 p.n.e.
Chanigalbat, pozostała część dawnego Mitanni, podbita przez Salmanasara I i zamieniona w prowincję Asyrii.


1243 – 1207 p.n.e.
W Asyrii król Tukultininurta I, szczyt potęgi Asyrii okresu średniego.


1234 p.n.e.
Inwazja Asyryjczyków na Babilon.


1220 p.n.e.
Merenptah odpiera pierwszy najazd na Egipt Ludów Morza (Peleset = Filistyni, Lukka = Licyjczycy, Ekweą = Achajowie, Danuna = Dorowie, �erden = Sardyńczycy, Tereą = Trojanie (Etruskowie), �ekeleą = Sykulanie (Sykanie), Apiru / Habiru = Hebrajczycy (?)). Po klęsce pochodzący z Krety (?) Filistyni osiedlają się w Palestynie.


ok. 1190 p.n.e.
Ludy Morza zajmują Hattuąas. Koniec państwa hetyckiego.


1184 p.n.e.
Zburzenie Troi według greckiej tradycji; według archeologów dacie tej odpowiada zniszczenie Troi VIIa.


1157 p.n.e.
Najazd Elamitów i upadek państwa średniobabilońskiego.


1124 – 1103 p.n.e.
Panowanie Nabuchodonozora I w Babilonie: renesans świetności.


1116 – 1077 p.n.e.
W Asyrii Tiglatpilesar I, okres świetności.


XI – IX p.n.e.
Nad dolnym Dnieprem kultura biełozierska (Kimerowie?), czasem traktowana jako późna forma kultury zrębowej.


1100 – 876 p.n.e.
W Fenicji okres niezależności.


1087 p.n.e.
Zniszczenie Babilonu przez Asyryjczyków.


1085 – 664 p.n.e.
W Egipcie: trzeci okres przejściowy (dynastie XXI – XXV, panowanie Libijczyków i Nubijczyków).


1077 p.n.e.
Zniszczenie państwa średnioasyryjskiego przez Aramejczyków.


1046 – 256 p.n.e.
W Chinach dynastia Zhōu (do 771 p.n.e. zachodnia dynastia Zhōu).


X – VIII p.n.e.
Chaldejczycy, plemię semickie mówiące dialektem aramejskim, najeżdżają Babilon.


ok. 1000 p.n.e.
Etruskowie pojawiają się na Półwyspie Apenińskim.


ok. 1000 p.n.e.
W zachodniej Anatolii pojawiają się Frygowie.


po 1000 p.n.e.
Na obszarze
Meotydy – na stepach na północ od M. Czarnego – plemiona Taurów i
Meotów (Maitai – przodkowie Adygejczyków?, lud indyjski, pokrewny
założycielom państwa Mitanni?, lud irański – przodkowie Medów?).


po 1000 p.n.e.
W zachodniej części Bałkanów
mieszkają Illirowie i plemiona pokrewne, na terenie Austrii i zach.
Węgier rozwija się przypisywana im kultura wschodniohalsztacka.


po 1000 p.n.e.
Na wsch. i płd. od jeziora Urmia Manejczycy (akad. Mannai, hbr. Minni), lud niewiadomego pochodzenia.


884 p.n.e.
Babilonia staje się zależna od Asyrii. Imperium nowoasyryjskie.


ok. 858 – 844 p.n.e.
Arame, pierwszy legendarny król Urartu.


połowa IX p.n.e.
Manea (kraj Manejczyków ze stolicą w Izirtu) w pełni rozkwitu.


843 p.n.e.
W źródłach asyryjskich pierwszy raz pojawia się nazwa Parsuaą, odpowiadająca stpers. Pārsva (Persja).


834 p.n.e.
Źródła asyryjskie pierwszy raz wspominają o Medach (Madai), ludzie indoeuropejskim, przodkach Kurdów.


825 p.n.e.
Umiera Sarduri I, który umocnił państwo Urartu (Ararat) nad jeziorami Wan i Urmia ze stolicą w Tuszpie.


814 p.n.e.
Założenie Kartaginy – kolonii fenickiej w północnej Afryce.


VIII – II p.n.e.
Nad środkową Wołgą oraz w dorzeczu Kamy i Białej kultura ananińska, przypisywana ludom ugrofińskim.


ok. 800 – 650 p.n.e.
Nadczarnomorskie stepy zamieszkują Kimerowie (Kimmeriowie), lud irański lub indyjski.


VIII p.n.e.
Początek epoki żelaza w Europie Środkowej.


770 – 256 p.n.e.
W Chinach wschodnia dynastia Zhōu.


753 p.n.e.
Tradycyjna data założenia Rzymu.


745 – 727 p.n.e.
Na tronie Asyrii Tiglatpilesar III, reformator i inicjator przymusowych przesiedleń podbitych ludów.


735 p.n.e.
Spustoszenie Urartu przez Asyryjczyków.


730 – 713 p.n.e.
Rusa władcą Urartu. Napaści Kimerów i Asyryjczyków.


729 p.n.e.
Tiglatpilesar III zasiada także na tronie Babilonii.


725 – 720 p.n.e.
Iranzu na tronie Manei. Szczyt rozkwitu państwa.


722 – 705 p.n.e.
Na tronie Asyrii Sargon II, rozpoczyna się szczytowy okres rozkwitu państwa nowoasyryjskiego..


720 – 711 p.n.e.
Opanowanie anatolijskiego i syryjskiego wybrzeża Morza Śródziemnego przez Frygów pod wodzą króla Midasa.


716 p.n.e.
Sargon II zdobywa Izirtu, stolicę Manei.


714 p.n.e.
W Manei pojawiają się Kimerowie (akad. Gimirru, hbr. Gimmirai), przybywając z dawnej ojczyzny zwanej Gamiru lub Uiądią. Z ich pomocą Sargon II najeżdża Urartu, które upada całkowicie w ciągu kolejnych 100 lat.


VII p.n.e.
Scytowie (na wschodzie zwani Sakami /
Śakami), wypędzeni z poprzednich siedzib przez Massagetów (inną gałąź
ludów irańskich), przekraczają rzekę Arakses (Araks – ale
prawdopodobnie Jaksartes, Syr-Darię) i zjawiają się nad Morzem Czarnym,
gdzie rozpraszają i asymilują Kimerów (około 650 p.n.e.).


VII p.n.e.
Medowie podporządkowują sobie plemiona irańskie, w tym Persów.


689 p.n.e.
Zniszczenie Babilonu przez króla Asyrii Sanheriba (Sennacheryba).


681 – 669 p.n.e.
Władcą Asyrii Asarhaddon.


680 p.n.e.
Kimerowie najeżdżają Frygię, powodując jej upadek. Ginie frygijski władca Midas.


676 p.n.e.
Scytowie i Manejczycy wdzierają się do Asyrii i Syrii. Wódz scytyjski Bartatua pojmuje za żonę córkę Asarhaddona.


674 – 667 p.n.e.
Najazdy Asyryjczyków na Egipt, wypędzenie faraona Taharki. Asyria największą potęgą spośród dotąd istniejących.


669 – 631 p.n.e.
Asurbanipal (Sardanapal), ostatni wielki władca asyryjski.


668 – 667 p.n.e.
Założenie miasta Bizancjum, późniejszego Konstantynopola / Stambułu, ponoć przez Byzasa / Byzantosa z Megary.


664 – 332 p.n.e.
Egipt: Epoka Późna (dynastie XXVI – XXXI).


657 – 652 p.n.e.
Kimerowie najeżdżają Lidię i niszczą Sardes. Ginie lidyjski władca Gyges.


648 p.n.e.
Asyryjczycy pod wodzą Asurbanipala zdobywają Babilon i niszczą Suzę.


645 p.n.e.
W chińskich dokumentach pierwsze wzmianki o Yuèzhī, plemieniu indoeuropejskim, tocharskim bądź irańskim.


639 p.n.e.
Ostatni atak asyryjski na Elam, który wkrótce dostaje się pod panowanie perskie.


624 p.n.e.
Według źródeł lankijskich urodził się Siddhartha Gautama zwany Buddą. Data ta jest sporna.


616 p.n.e.
Medowie podbijają królestwo Manejczyków i mieszają się z jego ludnością.


612 – 539 p.n.e.
Dynastia chaldejska w Babilonie: państwo nowobabilońskie (największy władca: Nebukadnesar = Nabuchodonozor II).


612 p.n.e.
Medowie, Persowie i Chaldejczycy (z Babilonii) niszczą Niniwę i w następstwie królestwo asyryjskie.


600 – 475 p.n.e.
Okres największego rozkwitu kultury etruskiej.


VI p.n.e.
Powstanie Awesty, świętej księgi
mazdaizmu i zoroastryzmu. Pojawiający się w niej termin Xiiaona
odnoszony bywa do późniejszych Hunów lub Chionitów (z IV wieku n.e.).


VI p.n.e.
Ormianie osiedlają się na terenach Urartu.


VI p.n.e.
Na stepach nadwołżańskich zjawiają się irańscy Sauromaci, znani później jako Saromaci i wreszcie Sarmaci.


VI p.n.e.
Początek rozwoju kultury jastorfskiej między dolną Łabą a dolną Odrą. Jej nosicielami byli Germanie.


598 – 590 p.n.e.
Rusa IV, ostatni król Urartu.


597 p.n.e.
Nabuchodonozor II pierwszy raz zdobywa Jerozolimę.


587 p.n.e.
Nabuchodonozor II drugi raz zdobywa Jerozolimę.


585 p.n.e.
Scytowie niszczą Urartu.


566 p.n.e.
Narodziny Buddy według źródeł greckich.


560 – 546 p.n.e.
Władca Lidii Krezus.


ok. 550 p.n.e.
Na Pomorzu rozwija się kultura
pomorska (k. wejherowsko-krotoszyńska lub k. urn twarzowych, wyrosła z
kultury urn domkowych, należącej do kręgu kultury łużyckiej), która
później ekspanduje daleko na południe.


550 – 336 p.n.e.
W Persji dynastia Achemenidów (Cyrus, Kambyzes, Dariusz, Kserkses).


550 p.n.e.
Upadek Medii (Medowie zostają podbici przez Persów).


546 p.n.e.
Wojna lidyjsko-perska. Krezus przegrywa i zostaje perskim namiestnikiem kraju.


539 p.n.e.
Król perski Cyrus II Wielki kładzie kres istnieniu imperium nowobabilońskiemu (chaldejskiemu).


525 – 404 p.n.e.
Po raz pierwszy perska władza w Egipcie: Kambyzes, władca z dynastii Achemenidów, i jego następcy.


513 – 512 p.n.e.
Nieudany najazd Persów na tereny zajęte przez Scytów.


508 p.n.e.
Rzymianie odsuwają od władzy Tarkwiniusza Pysznego i ustanawiają republikę.


V p.n.e.
Okres najazdów Scytów na zachód, od Odry po Bałkany, upadek kultury łużyckiej.


V p.n.e.
Na obszarze Meotydy zjawiają się pierwsze plemiona Madziarów (Węgrów, zob. tutaj).


490 – 479 p.n.e.
Wojny grecko-perskie.


485 – 425 p.n.e.
Herodot z Halikarnasu, grecki
historyk; w swoim dziele wspomina obok Scytów Nomadów również Scytów
Królewskich, Scytów Rolników (między Ingułą a Dnieprem – Trakowie?) i
Scytów Oraczy (Wołyń i Podole – potomkowie kultury czernoleskiej?
przodkowie Słowian?).


483 p.n.e.
Narodziny Buddy według źródeł indyjskich.


ok. 450 p.n.e.
Na ziemiach południowej Polski
(okolice Ślęży) pojawia się kultura lateńska (przybyli z Czech Celtowie
z plemienia Bojów, tworzący później związek Lugiów).


410 p.n.e.
Turkijskie plemię Wūsūn (o wyglądzie
jasnookich i rudobrodych kaukazoidów) zostaje przepędzone przez Yuèzhī
z prowincji Shǎnxī w góry Q�li�n Shān (N�nshān) na granicy prowincji
Gānsù i Qīnghǎi. Ich nazwa w tamtych czasach brzmiała prawdopodobnie
Asman, może pochodzić od słowa Asena (A�ina) ‘wilczyca’ lub od
mandżurskiego aisin ‘złoto’. Możliwe, że odpowiadają oni Asii u
Strabona oraz Issedones u Herodota i Ptolemeusza. Dziś jedno z plemion
Kazachów to Uysyn.


IV p.n.e.
Chińskie kroniki wzmiankują tunguskie plemiona Dōnghś.


390 p.n.e.
Najazd Galów (Celtów) na Rzym.


ok. 350 p.n.e.
Celtowie (z plemienia Wolków?) w okolicach Kietrza (woj. opolskie).


341 – 332 p.n.e.
Perscy Achemenidzi po raz drugi panują w Egipcie.


339 p.n.e.
Klęska Scytów i śmierć ich króla Ateasa na polach Dobrudży w wojnie z Macedonią.


338 p.n.e.
Król Macedonii Filip II podbija Grecję.


336 – 321 p.n.e.
Aleksander Wielki władcą Macedonii i Grecji.


332 – 30 p.n.e.
Egipt: okres grecki (ptolemejski).


329 p.n.e.
Aleksander wielki podbija Kotlinę
Fergańską i zakłada tam miasto Aleksandria Eschate, w miejscu obecnego
Chudżandu (Leninabadu) w Tadżykistanie.


ok. 325 p.n.e.
Na Dolny Śląsk (i Łużyce) przybywa
większa grupa Celtów – Lugiów; być może powstaje osada Lugidunum, w
miejscu której dziś istnieje Legnica.


III – I p.n.e.
Ekspansja kultury jastorfskiej na Pomorzu (Germanie, prawdopodobnie plemiona związku Swebów).


III – II p.n.e.
Klęska suszy w środkowej Azji, wielkie ruchy etniczne ludów mongolskich i irańskich.


III p.n.e.
Celtyccy Galatowie przekraczają Bosfor i osiedlają na terenie dawnej Frygii.


III p.n.e.
Sarmaci napierają na Scytów, w końcu pokonują ich i zajmują ich ziemie.


III p.n.e.
Przez Polskę podąża plemię Bastarnów w
czasie wędrówki ze Szlezwiku-Holsztynu na wschód, a następnie na
południe. Przejściowo osiedlają się na Białych Kujawach i w Kotlinie
Hrubieszowskiej (grupa czerniczyńska).


ok. 300 p.n.e.
Pierwsze informacje o Hunach
(Xiōngnś, w ówczesnej wymowie [hoŋ nho]) zamieszkujących Wyżynę Ordos i
najeżdżających Koreę (Dzoson) i Chiny w Epoce Walczących Królestw; w
chińskich przekazach zachowały się szczątkowe informacje o języku
Xiōngnś, które według najnowszych badań sugerują jego przynależność do
jenisejskiej rodziny językowej; jednocześnie istnieją argumenty
przemawiające za genetycznym pokrewieństwem Xiōngnś i ludów
turkijskich. Odrzucenie twierdzenia o tożsamości Xiōngnś i Hunów jest
bezzasadne i sprawia, że ci ostatni stają się narodem bez historii,
pojawiającym się znikąd. Xiōngnś byli przyczyną rozpoczęcia budowy
przez Chińczyków Wielkiego Muru.


283 p.n.e.
Koniec odrębności politycznej Etrusków.


264 – 241 p.n.e.
I wojna punicka (Rzymu z Kartaginą).


przed 250 p.n.e.
Celtowie osiedlają się pod Krakowem.


256 – 221 p.n.e.
Bezkrólewie w Chinach.


250 – 170 p.n.e.
Na terenie Polski środkowej i
południowej powstaje kultura przeworska przypisywana Wandalom. jej
powstanie związane jest prawdopodobnie z przybyciem nowych grup
ludności z zachodu i ich osiedlenie się wśród dawnych twórców kultury
pomorskiej. Zachodni odłam Wandalów, Silingowie, wchłania w siebie
dawną ludność celtycką ze związku Lugiów, po których długo jeszcze
pozostaje stara nazwa, teraz używana na oznaczenie związku plemion
wandalskich.


247 p.n.e. – 227 n.e.
Dynastia Arsacydów stworzona przez Parnów, twórców Partii.


240 – 209 p.n.e.
Panowanie pierwszego
historycznego władcy Xiōngnś o imieniu Tóumàn (Tumen). Rozdrobnione i
walczące dotąd ze sobą plemiona stepowe Xiōngnś tworzą pierwsze potężne
państwo (stepowy związek plemienny). Był to twór niejednorodny
etnicznie, prawdopodobnie podległy Yuèzhī. W ciągu następujących wieków
plemiona turkijskie asymilują inne ludy, w tym jenisejskie i
indoeuropejskie (głównie irańskie: Scytów, Saków, Sarmatów).


239 p.n.e.
Rozpad hellenistycznego państwa Seleucydów: Iran zajmują Parnowie, później uniezależnia się grecka Baktria.


233 – 230 p.n.e.
Na tereny u ujścia Dunaju i do dzisiejszej Mołdawii docierają Bastarnowie, twórcy kultury Poine�ti-Łukaszewka.


230 – 200 p.n.e.
Pierwsze napaści Germanów na terytoria rzymskie: Bastarnowie i Skirowie (Celtowie?) atakują Olbię nad M. Czarnym.


221 p.n.e.
Chiński cesarz Shǐ Hu�ngdì zakłada
dynastię Q�n, od której nazwy pochodzi określenie „Chiny”; ataki Hunów
prowadzą do wprowadzenia broni żelaznej w armii chińskiej i są
przyczyną wybudowania Wielkiego Muru.


218 – 201 p.n.e.
II wojna punicka.


209 – 174 p.n.e.
Panowanie Mete-chana (Mote,
Batur, Baγadur, Bağadur, Modu Shanyu, chiń. Màodùn Ch�nyś), władcy
imperium Xiōngnś, syna Tumena. Jedna z wersji z jego imienia żyje do
dziś w polskim wyrazie bohater i w nazwie mongolskiej stolicy Ulaan Baatar ‘Czerwony Bohater’.


208 p.n.e.
Mete-chan pokonuje Dōnghś, którzy dzielą się później na Xiānbēi i Wūhu�n.


206 p.n.e. – 220 n.e.
W Chinach dynastia Hàn (do 8 p.n.e., częściowo do 24 n.e. dynastia Hàn Zachodnia, od 25 n.e. Hàn Wschodnia).


koniec III p.n.e.
– II n.e.
Nad środkowym
Bugiem i Prypecią po ujście Berezyny do Dniepru na ziemiach
opuszczonych przez Scytów rozwija się kultura zarubiniecka, z wpływami
kultury pomorskiej, lateńskiej i kultur stepowych.


II p.n.e.
Wśród Sarmatów wyodrębniają się Jazygowie, Roksolanie, Alanowie, Aorsowie.


II p.n.e.
Chińska kronika wzmiankuje Antów, lud należący do grupy Aorsów, zamieszkujący między M. Kaspijskim a J. Aralskim.


178 – 177 p.n.e.
Xiōngnś i Wūsūn pod wodzą
Mete-chana najeżdżają Yuèzhī zamieszkujących dzisiejszą prowincję
Gānsù. Wśród wykazu podbitych ludów można znaleźć pierwszą wzmiankę o
Oguzach (O-kut, chiń. Hūjiē, Hūd�, Wūjiē, Wūhù).


155 p.n.e.
Yuèzhī pod naciskiem Xiōngnś i Wūsūn
przenoszą się na południe, przekraczając granicę miejskiej
greko-baktryjskiej cywilizacji Dàyuān („Wielkich Jonów”) w Kotlinie
Fergańskiej. Osiedlają się na północnym brzegu rzeki Oksus (Amu Daria),
w Transoksanii (obecny Tadżykistan i Uzbekistan), na północ od
właściwego królestwa Baktrii.


ok. 150 p.n.e.
– I n.e.
Na północ od szlaku
przemarszu Bastarnów na podłożu kultury pomorskiej rozwija się oksywska
kultura jamowa (Rugiowie? Lemowiowie?).


149 – 146 p.n.e.
III wojna punicka i ostateczna zagłada Kartaginy.


ok. 145 p.n.e.
Aleksandria nad rzeką Oksus zostaje spalona przez Yuèzhī.


ok. 140 p.n.e.
Sakowie podbijają państwo Greków Baktryjskich.


140 – 87 p.n.e.
Panowanie Wǔdì, zwanego pogromcą Xiōngnś.


133 p.n.e. – 89 n.e.
Wojny chińsko-huńskie;
cesarz Wǔdì i jego następcy z zachodniej dynastii Hàn doprowadzają do
całkowitego rozbicia Xiōngnś i ich poddania władzy Chin.


124 p.n.e.
Wojna Tocharów (Yuèzhī) z Partami, w czasie której ginie król Partów Artabanus I. Tocharowie osiedlają się w Baktrii.


I p.n.e.
Sarmaccy Alanowie osiedlają się u podnóży Kaukazu; ich potomkami są dziś Osetyńczycy.


I p.n.e.
Goci w południowej Szwecji i na wyspie Gotlandii.


ok. 100 p.n.e.
Koniec odrębności etnicznej Etrusków (ulegają latynizacji).


ok. 100 p.n.e.
Roksolanie najeżdżają Krym.


ok. 100 p.n.e.
Burgundowie opuszczają Bornholm i lądują na Pomorzu (w ujściu Odry?); data bardzo niepewna.


73 p.n.e.
Powstanie Spartakusa.


ok. 70 p.n.e.
Tocharowie opanowują Hindukusz, kończąc istniejące tam wcześniej rządy Greków.


58 p.n.e.
Ostateczne odepchnięcie Xiōngnś od Wielkiego Muru.


przed 50 p.n.e.
Migracja części Rugiów (Ulmerugiów) z Rugii na Pomorze środkowe i wschodnie.


44 p.n.e.
Zabójstwo Cezara.


36 – 35 p.n.e.
Zniszczenie drugiego państwa Hunów w Turkiestanie i w Kotlinie Dżungarskiej.


31 p.n.e.
Bitwa pod Akcjum, Oktawian August zwycięża Marka Aureliusza i Kleopatrę, uważaną za ostatniego faraona.


30 p.n.e. – 14 n.e.
Rządy Oktawiana Augusta, uważanego za pierwszego cesarza rzymskiego.


27 p.n.e.
Ogłoszenie końca republiki rzymskiej i powstania Imperium Romanum.


I n.e.
Według badań językoznawców rozpad języka pragermańskiego na wschodniogermański i zachodniogermański.


I n.e.
U ujścia Wisły pojawiają się Goci i związana z nimi kultura wielbarska (trwająca do V), później przybywają tam Gepidowie.


I n.e.
I n.e. – Jazygowie na Niz. Węgierskiej, Roksolanie na pograniczu rzymskim.


9 – 23 n.e.
W Chinach dynastia Xīn. Koniec zachodniej dynastii Hàn


48 n.e.
Ostateczne wyparcie Xiōngnś z Chin; w
ciągu 10 lat ich miejsce zajmują i uzyskują panowanie nad Wielkim
Stepem tunguskie plemiona Xiānbēi (przodkowie dzisiejszych Sibe, Xībó
spokrewnionych z Mandżurami).


78 – 240
Państwo Kuszanów w płn. Indiach,
Pakistanie i Afganistanie. Źródła chińskie opisują wcześniej Kuszanów
(Guìshuāng) jako jedną z grup Yuèzhī (Tocharów). Kuszanowie używali
języka baktryjskiego z grupy irańskiej, a przez ludność miejscową byli
określani jako Huna. Państwo Kuszanów popadło w zależność od perskich
Sasanidów, ale jego pozostałości mogły dotrwać nawet do VI wieku.


79
23-24. VIII., za panowania cesarza Tytusa, wybuch Wezuwiusza niszczy Pompeje i Herkulanum.


90 – 170
Hunowie na terenach na północ od Jez. Aralskiego.


II – V
Silingowie, odłam Wandalów, w południowej Polsce (stąd Śląsk = kraj Silingów), zach. Ukrainie, wsch. Słowacji.


II – III
Drugi odłam Wandalów – Hasdingowie – zajmują tereny nad grn. Dunajem.


II – III
Rozwój kultury czerniachowskiej, powstałej przez nałożenie się kultury wielbarskiej na zarubiniecką.


II
Między Kaukazem a Wołgą mieszkają Serbowie z grupy Alanów; w rejonie M. Azowskiego zamieszkują też Chorwaci.


II
Między Morzem Kaspijskim a M. Czarnym zjawiają się turkijscy Bułgarzy (Protobułgarzy).


125
Źródła chińskie wspominają o Białych Hunach (Heftalitach) żyjących w Dżungarii. Istnieje pogląd, że był to lud IE.


139
Klaudiusz Ptolemeusz z Aleksandrii wzmiankuje
po raz pierwszy w nauce zachodniej nazwę Hunów (Khoũnoi, Χοῦνοι) jako
zagadkowego, legendarnego ludu. Później Hunowie określani byli jako Chuni (Ambroży) lub Oũnnoi (Priskos).


ok. 150
Historycy opisują żyjące w pobliżu ujścia
Wisły plemiona Gotów, Wenetów, Estów i Finnów, a na wschód od nich
(bałtyckie) ludy Galindów, Sudinów i Stawanów zamieszkujące tereny aż
do Alanów.


ok. 150
Nad środkową Wołgą mieszka plemię Suobenoi, opisane przez Ptolemeusza (Słowianie?).


ok. 150
Burgundowie osiedlają się na terenach między Nysą Łużycką a Bobrem (kultura luboszycka).


196
Miasto Bizancjum, późniejsza stolica Cesarstwa Wschodniorzymskiego, zostaje zdobyte przez Rzym.


koniec II
– pocz. III
Ostatnie pozostałości
państwa Xiōngnś, którzy znikają z chińskich kronik. Hunowie rozbici
przez mongolskie plemiona Róur�n (Ruǎnruǎn, Rśrś, T�nt�n, Żoużanowie)
uważane za przodków późniejszych Awarów i wyprowadzane ze środowiska
plemion Dōnghś, ich mityczny przodek Mugulu (od którego współczesna
nazwa Mongołów) miał być niewolnikiem klanu Tuòb� (w napisach
orchońskich: Tabgach) z plemienia Xiānbēi.


III – IV
Sarmackie tamgi pojawiają się na obszarze między górną Odrą a Wisłą.


III
Gepidowie podążający za Gotami pojawiają się w Dacji.


III
Na Pomorzu Zachodnim rozwija się grupa dębczyńska, utworzona przez przybyłe od zachodu plemiona germańskie.


200 – 375
Goci zajmują stepy nadczarnomorskie i Krym, narzucają swą władzę plemionom Sklawenów, Wenetów i Antów.


220 – 280
W Chinach Epoka Trzech Królestw (Sānguó): Wèi, Shǔ, Wś.


224 – 651
W Persji dynastia Sasanidów. Zaratusztrianizm religią państwową.


236
Najazd Gotów na cesarstwo rzymskie.


240 – 250
Państwo Kuszanów opanowane przez perskich Sasanidów.


248 – 269
Gockie najazdy na tereny nad dln. Dunajem, Ateny i Azję Mniejszą.


ok. 250
Herulowie podążają w ślad za Gotami i pojawiają się nad M. Czarnym, na obszarze między Dnieprem a Donem.


ok. 250
Burgundowie zam. płd.-zach. Wielkopolskę, płn. Dolny Śląsk, Łużyce, wsch. Saksonię Anhalt, płd. Brandenburgię.


260
Roksolanie atakują rzymską prowincję Pannonię.


265 – 420
W Chinach dynastia Jìn. Do roku 316: zachodnia dynastia Jìn.


267
Pierwsze wzmianki o Herulach (Erulach), uczestniczących w najazdach wraz z Gotami.


270 – 271
Wandalowie w Recji pobici przez Rzym.


280
Bastarnowie pod naciskiem Gotów i Wandalów przesiedlają się na południe do Tracji.


310 – 376
Państwo Dài w Mongolii Wewnętrznej, założone przez klan Tuòb�.


317
Najazdy Hunów, plemion tybetańskich i
tunguskich (Xiānbēi) doprowadzają do opanowania przez nich północnych
Chin i wyparcia dynastii Jìn z Ch�ng'ān na południe do Jiànkāng (od tej
pory aż do roku 420 mówi się o wschodniej dynastii Jìn). Region między
Ch�ngjiāng (Y�ngzǐ Jiāng, Jangcy) a Gobi zostaje opanowany przez klan
Tuòb� mandżurskiego plemienia Xiānbēi.


330
Konstantynopol (Nova Roma, dawne Byzantion) za sprawą cesarza Konstantyna I Wielkiego staje się drugą stolicą Cesarstwa Rzymskiego.


332
Goci uzyskują status sprzymierzeńców Rzymu.


334 – 382
Działalność Ulfilasa (Wulfili, ur. ok. 310), ariańskiego misjonarza Ostrogotów, tłumacza Biblii na język gocki.


338 – 376
Tuòb� Sh�yìjiàn, ostatni władca Tuòb� Dài, opanowuje prowincję Shānxī i przepędzają Róur�n za Wielki Mur.


połowa IV
Rozwój kultury dobrodzieńskiej (związanej z Sarmatami?) na obszarze Wielkopolski i Śląska po Nysę Łużycką.


2. poł. IV
Róur�n zakładają stepowe imperium na północ od B�i Wèi. Spychają Xiōngnś w kierunku Uralu i Morza Kaspijskiego.


ok. 350
Hunowie podbijają Alanów; część z nich przyłącza się do Hunów.


354
Turkijscy Bułgarzy zajmują Kaukaz.


359
W oblężeniu syryjskiej twierdzy Amida przez
króla perskiego Szapura II uczestniczą Chionici (chiń. Xiōng). Jehu
Stylita utożsamia ich z Hunami. Chionitów określa się też jako
Czerwonych Hunów. Identyfikowani bywają z Kermichionami / Ermechionami.


363
Bizancjum zawiera układ z Persją w sprawie
budowy twierdzy Biraparach (u Priska: Iouroeipaach) w przesmyku Darial
między Kaukazem a M. Kaspijskim przeciwko barbarzyńcom (Hunom?) z
Hyrkanii (na płd.-wsch. od M. Kaspijskiego).


370
Hunowie przekraczają Wołgę i podbijają
Roksolanów. Według najnowszych sugestii w 370 Hunowie mogli już
przekroczyć Don (Tanais), uważany w owym czasie za granicę Europy i
Azji.


372
Najazd Hunów na Ostrogotów; ginie ich król Hermanaryk; powstanie Antów przeciwko Ostrogotom.


375 – 602
Domniemane państwo Antów między Dnieprem a Dniestrem (Wisłą?) z ośrodkiem w Kaniowie nad Dnieprem.


375
Król Ostrogotów Viniþar (Wenetobójca),
stryjeczny wnuk Hermanaryka, morduje w odwecie władcę Antów Boza, jego
synów i 70 naczelników.


375
Hunowie i sprzymierzeni z nimi Alanowie niszczą ostatecznie państwo Ostrogotów.


375
Większość Ostrogotów ucieka do Panonii przed Hunami; początek Wędrówki Ludów.


377
Wizygoci przekraczają Dunaj.


378
Wizygoci zwyciężają Rzymian pod Adrianopolem, zabijając cesarza Walensa, i osiedlają się na Bałkanach.


379
Cesarz Teodozjusz pokonuje Gotów, Hunów,
Alanów, Sarmatów, Wandalów, Kwadów i Markomanów; zawiera z nimi układy
i przyjmuje do służby w rzymskiej armii.


382
Teodozjusz zawiera układ z Wizygotami Atanaryka.


386 – 534
W Chinach północna dynastia Wèi (B�i Wèi), założona przez Tuòb�.


390
Narodziny Aecjusza (A�tius Flavius), ostatniego wielkiego wodza rzymskiego.


391
Ostatnia wzmianka o Bastarnach w Tracji.


395
Ostateczny podział cesarstwa rzymskiego po śmierci Teodozjusza.


koniec IV
Perscy Sasanidzi toczą walki z Białymi Hunami (w źródłach indyjskich: Huna-, w greckich: Hephthalites).


koniec IV
Według badań językoznawców rozpad języka płn.-zach.-germańskiego na pranordycki i zachodniogermański.


400
Hunowie wspierają Teodozjusza przeciwko uzurpatorowi Eugeniuszowi.


401 – 410
Alaryk, wódz Wizygotów, wędruje w kierunku Italii i dokonuje złupienia Rzymu.


402 – 410
Yùjiǔlǘ Shèlśn, spadkobierca Mugulu,
jednoczy Róur�n i po raz pierwszy przybiera tytuł chana – kagana
(chagana, wcześniej szlachecki tytuł u Xiānbēi).


405 – 408
Aecjusz zakładnikiem u króla Wizygotów Alaryka, a następnie u Hunów.


405 – 406
Hunowie pomagają Rzymowi w walkach z Germanami (pod wodzą Radagaisa).


406
Wandalowie, Swebowie i Alanowie przekraczają Ren.


406
Władca Hunów Uldin (Ośldēs) walczy po stronie ces. bizantyjskiego Arkadiusza przeciw Gainasowi, przywódcy buntu.


406
Narodziny Attyli, syna Mundzuka.


409
Wandalowie i Swebowie przekraczają Pireneje (stąd Vandolita, dziś Andaluzja = kraj Wandalów).


410 – 425
Biali Hunowie (Heftalici) zwyciężają Sogdianę i Chorasan.


410
Wizygoci zdobywają i łupią Rzym.


412
Wizygoci osiedlają się w płd. Galii i zakładają państwo ze stolicą w Tuluzie (Tolosa).


412
Hunowie pod wodzą Charatona wnoszą pretensje do Bizancjum.


418
Wizygoci podbijają Alanów w Galii.


420 – 589
W Chinach okres dynastii północnych i południowych.


ok. 420
Anglowie, Sasi i Jutowie przeprawiają się
do Brytanii i zakładają pierwsze księstwa anglosaskie. Początek języka
staroangielskiego, używanego do XII wieku.


425
Hunowie opanowują Niz. Węgierską.


427
Odebranie Hunom Tracji: początek agresywnej polityki Hunów wobec Cesarstwa Wschodniorzymskiego.


428
Koniec panowania Arsacydów (Partów) w Armenii.


428 – 431
Hèli�n Dìng, ostatni władca Xiōngnś w Chinach.


429
Aecjusz zostaje najwyższym wodzem armii Zachodu.


429
Wandalowie i część Alanów (80 000 ludzi) przeprawiają się przez Cieśn. Gibraltarską do Afryki i zdobywają Kartaginę.


ok. 430
Bitwa Hunów z Burgundami w pobliżu Wormacji; król Burgundów Guntarius zabity.


430 – 527
Biali Hunowie podbijają indyjskie państwo Guptów, a następnie sprawują tam rządy.


432
Władca Hunów Ruas (Rugila) udziela poparcia Cesarstwu Zachodniemu w walce z uzurpatorem Bonifacjuszem.


433
Pokój w Margos (Po�arevac, płd. Morawa): Bizancjum dwukrotnie zwiększa roczny trybut na rzecz Hunów.


434
Śmierć Ruasa, początek panowania Bledy.


435
Śmierć władcy Hunów Optara w czasie walk z Burgundami.


439 – 534
Państwo Wandalów (i Alanów) w Afryce Płn., rozbite przez wojska bizantyjskie pod wodzą Belizariusza.


439
Według legendy Xiōngnś rozbijają Wūsūn
(A�ina); niedobitki uciekają w góry Ałtaju i tam podporządkowują sobie
pasterskie plemiona Turków (T�rkler). Rozwijają metalurgię żelaza i
hodowlę ciężkich koni.


441 – 453
Panowanie Attyli (początkowo wraz ze starszym bratem).


443
Burgundowie zakładają państwo nad Jez. Genewskim, potem rozszerzone wzdłuż Rodanu i Saony.


445 – 448
Attyla najeżdża Trację. Koniec dobrych stosunków Hunów z Cesarstwem Wschodniorzymskim.


446
Attyla morduje swojego brata Bledę w czasie polowania i zostaje jedynowładcą Hunów.


448
Attyla przyjmuje ambasadora Bizancjum;
świadkiem grecki pisarz Priskos. Wśród plemion huńskich Priskos
wymienia Kidarytów, Akatiroi (Akatziroi) i in.


połowa V
Na środkowym Podnieprzu (na płd. od Prypeci) pierwsza ceramika typu praskiego, przypisywana Słowianom.


ok. 450
Część Rugiów z Pomorza przeprowadza się nad Dunaj, do Rugilandu, na północ od rzymskiej prowincji Noricum.


451
Bitwa na Polach Katalaunijskich (Campi Mauriaci,
obecnie Chalons-sur-Marne) między Hunami, Ostrogotami, Gepidami,
Frankami Rypuaryjskimi i Sarmatami pod wodzą Attyli a Rzymianami,
Burgundami, Frankami Salickimi, Wizygotami i Alanami pod wodzą Aecjusza.


451 – 452
Po bitwie Attyla najeżdża na Nizinę Padańską, a następnie wycofuje się na równinę Cisy.


od 451
Wizygoci dokonują podboju Hiszpanii, a następnie ulegają stopniowo romanizacji.


453 – 454
Po śmierci Attyli władzę przejmują jego
synowie Ellak i Dengezich (Dengizek). Arderyk, król Gepidów, rozbija
państwo Hunów i zabija Ellaka (bitwa nad Nedao, 454). Zdziesiątkowane
oddziały Hunów Ellaka wycofują się na stepy płd.-rosyjskie, mieszają
tam z Ujgurami, Madziarami i Bułgarami i zakładają państwo bułgarskie.


454
Śmierć Aecjusza, zabitego przez cesarza Walentyniana w zamian za chęć wydania syna za cesarską córkę.


455
Ostrogoci osiedlają się na Niz. Węgierskiej, skąd napadają na Bizancjum.


455
Złupienie Rzymu przez Wandalów pod wodzą Genzeryka.


463
Na dwór cesarza Leona I (do Konstantynopola)
przybywają poselstwa Saragurów, Ugorów i Onogurów, prosząc o pomoc,
gdyż ich ziemie zostały zajęte przez Sabirów. Ci z kolei mieli zostać
przepędzeni przez Awarów (Abares).


466 – 484
Panowanie Euryka, założyciela wizygockiego państwa w Hiszpanii.


468
Persowie zdobywają Balaam, stolicę Hunów Kidarytów.


468
Nieudana wyprawa cesarza Leona I przeciwko Wandalom w płn. Afryce.


469
Głowa Dengezicha, syna Attyli, obnoszona w procesyjnym tryumfie w Konstantynopolu.


476
4. IX.: Odoaker, wódz Herulów (Skirów?), odsuwa od władzy Romulusa Augustulusa, ostatniego cesarza rzymskiego. Koniec starożytności, początek średniowiecza.


486 – 507
Panowanie Chlodwiga, króla Franków; podbój Galii.


487
Wybucha konflikt naddunajskich Rugiów z Odoakrem, zakończony ich pogromem.


488 – 526
Teodoryk Wielki, władca Ostrogotów, opanowuje Italię, morduje Odoakra i zakłada państwo ze stolicą w Rawennie.


496
Przyjęcie chrześcijaństwa z Rzymu przez Chlodwiga, króla Franków.


ok. 500 – 552
Ogromne państwo Awarów w Azji Środkowej, graniczące z Chinami.


ok. 500
Początek ataków Słowian na ziemie cesarstwa bizantyjskiego (Pseudo-Cezariusz z Nazjanzu).


502
Turkijscy Bułgarzy znad stepów Kubania atakują bizantyjską Mezję i Trację.


505
Longobardowie rozbijają Herulów w Dacji.


512
Część Herulów wraca do Skandynawii, gdzie tworzą warstwę rządzącą; 1. wzmianka o Słowianach na terenie Polski.


527 – 565
Panowanie cesarza Justyniana I Wielkiego.


529
Zamknięcie Akademii Platońskiej.


532
W Konstantynopolu powstanie Nika przeciwko polityce wewnętrznej Justyniana, krwawo stłumione.


532 – 534
Frankowie podbijają państwo Burgundów.


533 – 548
Belizariusz, wódz bizantyjski, przejściowo odzyskuje dla Bizancjum północną Afrykę i Italię (od 536).


536
Słowiańska jazda śpieszy na pomoc Bizantyjczykom oblężonym w Rzymie przez Germanów (Prokopiusz).


542
W chińskich kronikach pojawia się lud Tūju�
(określenie wiązane z chińską nazwą hełmu, być może od kształtu góry
położonej blisko ich miejsc zamieszkania), będący spadkobiercą A�ina
(Wūsūn?). Prawdopodobnie Tūju� są językowymi przodkami wszystkich
dzisiejszych ludów turkijskich z wyjątkiem Czuwaszów. W źródłach
turkijskich opisywani są jako G�kt�rkler (K�kt�rkler), Turcy Błękitni
(adideacja do sakijskiego āąąeina ‘ciemnoniebieski’).


542
Bumyn-chan (Bumın), przywódca Turków,
występuje jako sojusznik Żoużanów przeciwko zbuntowanym Ujgurom i
Ti�lè. Nie otrzymawszy w nagrodę ręki żoużańskiej księżniczki, zrywa
sojusz i rozpoczyna wojnę.


545
Słowianie łupią pograniczne ziemie imperium wschodniorzymskiego, położone nad Dunajem (Prokopiusz).


552 – 744
Zjednoczenie koczowników azjatyckiego stepu przez Kaganat Staroturecki (Wielki Kaganat Turecki, G�kt�rkler).


552
Chazarowie podbijają kaukaską Albanię (Arwanię).


552
Bumyn-chan zabija Yùjiǔlǘ Ānàguī
(Chìli�ntóubīngdòuf� kèh�n), władcę Żoużanów, i niszczy ich
środkowoazjatyckie państwo. Umiera kilka miesięcy później. Żoużanie,
znani już pod nazwą Awarowie, wędrują na stepy nadkaspijskie.


553
Ostateczna klęska państwa Ostrogotów pobitych przez Bizancjum; do końca VIII wieku całkowita romanizacja.


555
Turcy Błękitni podbijają Chorezm.


557 – 558
Pierwsze poselstwo Awarów do Bizancjum: Awarowie w północnym Kaukazie.


558 – 560
Awarowie ujarzmiają Hunów między M. Kaspijskim i Kubaniem, oraz Barsilów i Sabirów na prawym brzegu Wołgi.


558
Kotrigurowie, określani jako Kotr�gouroi Oũnni, atakują Konstantynopol pod wodzą Zabergana.


562
Awarski kagan Bajan domaga się od Bizancjum miejsca na osiedlenie.


562
Klęska Awarów w starciu z Frankami.


563
W Bizancjum po raz pierwszy pojawia się poselstwo króla turkijskich Ermichionów (Kermichionów) o imieniu Aksel.


565 – 596
Wyprawa awarska na wschodnie Bałkany.


565
Turcy Błękitni wraz z Sasanidami podbijają Heftalitów.


566 – 567
Awarowie w Europie: zwyciężają Franków i biorą do niewoli króla Austrazji Sigiberta.


567 – 568
Awarowie (wraz ze Słowianami) opanowują Panonię, wyniszczają Gepidów i przepędzają Longobardów.


568
Pod tą datą w „Historii” Menandra Protektora
pojawia się wzmianka o złotej górze Ekt�g (turk. ak ‘biały’, dağ
‘góra’), chronionej przez gryfy, dokąd dotarł Zemarch, poseł cesarza
Justyniana wysłany do Ermichionów. Górę tę utożsamia się z Ałtajem.
Wzmianka ta stała się podstawą nazywania ludów turkijskich, mongolskich
i tunguskich ałtajskimi. Dziś do rodziny ałtajskiej wlicza się też
języki koreański i japoński.


568
W Bizancjum poselstwo Turków informujące o ucieczce 20 000 Awarów spod władzy kagana (chagana) Dizawula.


568
Zajęcie Italii przez Longobardów, uważane za koniec Wędrówki Ludów.


570 – 571
Traktat pokojowy pomiędzy Awarami i Bizancjum. Bizancjum aprobuje osadzenie się Awarów w Panonii.


576
Turcy Błękitni pojawiają się na Krymie.


576
Drugie poselstwo Bizantyjczyków do Turków, tym razem mowa o górze Ekt�l.


578
Awarowie na prośbę Bizancjum uderzają na naddunajskich Sklawinów łupiących ziemie bizantyńskie.


581 – 618
W Chinach dynastia Su�.


582
Słowianie i Awarowie przełamują linię Dunaju, rozpoczynają się ciężkie wojny z Bizancjum.


586
Awarowie i Słowianie oblegają Thessaloniki.


588
Pierwsza wojna Turków z Persami.


590 – 650
Panowanie chana Kubrata, twórcy potęgi Wielkiej Bułgarii.


596
Najazd awarski na Turyngię.


598 lub 600
Wyprawa awarska na Dobrudżę.


600
List kagana Turków, Tardu, do cesarza Maurycjusza, w którym nazywa Awarów Pseud�baroi i zaświadcza, że ich prawdziwymi przodkami byli podbici przez Turków Ogurowie, Warchonici (Ouarkhōnĩtai), którzy swą nazwę etniczną wzięli od władców: War i Chunni (Ouàr kaì Khounn�), by następnie przywłaszczyć sobie nazwę Awarów, innego plemienia też podbitego przez Turków.


602
Awarowie pod wodzą Apsicha uderzają na Antów; na miejscu Antów zjawia się słowiańskie plemię Polan (naddnieprzańskich).


609
Po wojnie domowej Kaganat Staroturecki ulega podziałowi na część zachodnią i wschodnią.


610 – 641
Panowanie cesarza bizantyjskiego
Herakliusza; akceptacja osadnictwa słowiańskiego na Bałkanach; według
Konstantyna Porfirogenety Chorwaci sprowadzeni z północy (z
Małopolski?) na teren dzisiejszej Chorwacji, dla obrony przed atakami
Awarów.


612 – 614
Słowianie najeżdżają wybrzeża Dalmacji.


618 – 907
W Chinach dynastia T�ng.


622
Ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny.


623
Powstanie Słowian przeciwko Awarom.


623 – 658
Powstaje słowiańskie państwo kierowane przez frankijskiego kupca Samona, obejmujące Panonię i Morawy.


626
Bułgarzy wraz z Awarami oblegają Konstantynopol.


627
Kaganat zachodni wraz z Chazarami i cesarzem Herakliuszem podbija Zakaukazie. Początek Azerbejdżanu.


ok. 630
Księstwo Karantanów (Choruntanów, przodków Słoweńców), przymierze księcia Waluka z Samonem.


ok. 630
Theophylactos Simokattes opisuje
Heftalitów jako społeczeństwo złożone z Hunów i Awarów (Uar, Var, War).
Ci ostatni w źródłach chińskich występują jako Hu�. Ten sam autor
nazywa Awarów Panońskich Pseudoawarami.


630 – 650
Formowanie się kaganatu chazarskiego nad dln. Wołgą i Donem.


630
Wybuch wojny między Awarami i Bułgarami.


631
Samon odpiera najazd frankońskiego króla Dagoberta z dyn. Merowingów koło Wogastinburga (niezidentyfikowany).


644
Pierwsza wzmianka o Karłukach w okolicach Ałtaju w źródłach chińskich (G�luólù).


650 – 656
Rozbicie Kaganatu wschodniego przez Chiny.


ok. 660
Nieznany los państwa Samona po jego śmierci; być może trwa aż do powstania Państwa Wielkomorawskiego (830).


679
Chazarowie najeżdżają na państwo bułgarskie.


679
Część Bułgarów pod wodzą Kotraga osiedla się nad Wołgą, gdzie zakłada państwo zwane Bułgarią Kamską (do 1257).


679 – 681
Część Bułgarów pod wodzą Asparucha
przekracza Dunaj. Doprowadza to do wojny z Bizancjum, w rezultacie
której musi ono uznać istnienie państwa bułgarskiego.


VIII
Szczyt ekspansji Słowian: od Menu po Peloponez.


VIII
Pierwsze napisy w piśmie orchońskim, w języku starotureckim.


I połowa VIII
Na czele Karantanii stoi książę Borut.


710
Arabowie najeżdżają na Samarkandę i rozbijają Kaganat zachodni.


711
Rozbicie państwa Wizygotów w Hiszpanii przez Arabów.


738 – 789
Książę Wieletów Drogowit popiera Karola Młota w walce z Sasami.


742 – 848
Kaganat Ujgurski na obszarach Mongolii, częściowo Mandżurii, płn. Chin.


ok. 744
Księstwo Karantanii przyjmuje zwierzchność Bawarii, wraz z którą zostaje przyłączone do państwa Franków.


744
Koniec Kaganatu Turków Błękitnych po wojnie z Ujgurami.


748 – 751
Gorazd, pierwszy chrześcijański władca Karyntii (Karantanii); w chrystianizacji udział biorą mnisi irlandzcy.


775 – 785
Oguzowie zjawiają się w Transoksanii.
Zachodnia część Syr-darii pozostaje w ich władaniu, podczas gdy
wschodnią rządzą Karłukowie. W tym samym mniej więcej czasie
Pieczyngowie (Peczenegowie, łac. Bessi, Bisseni, tur. Be�enek), związek plemion oguzyjskich, osiedlają się między dolną Wołgą a rzeką Ural (wówczas Jaik).


780 – 800
Viąeslav, założyciel państwa serbskiego Raszan.


789
Książęta obodryccy Wilczan, Drożko, Sławomir i Czedróg walczą u boku Karola Wielkiego z Wieletami i Sasami.


791
Wojna Franków z Awarami.


792 – 795
Wojna domowa w kaganacie awarskim.


793
Wikingowie plądrują Lindisfarne: początek najazdów i grabieży.


795
Nieznany z imienia tudun awarski chrzci się ze swymi poddanymi w Akwizgranie.


795 – 796
Karol Wielki rozbija Awarów.


797
Pierwsze powstanie Awarów przeciwko Frankom.


798 – 799
Zakończenie walk arabsko-chazarskich, Kaukaz granicą.


799
Drugie powstanie Awarów przeciwko Frankom.


ok. 800 – 850
W Gnieźnie rządzi dynastia Popielidów (ustanowiona przez Franków?).


800
Koronacja Karola Wielkiego na cesarza – realne odnowienie cesarstwa rzymskiego.


800
Chorwacja Dalmatyńska przyjmuje chrześcijaństwo (książę Viąeslav).


ok. 800
Powstaje związek naddnieprzańskich Polan, pierwszy zalążek państwowości na Rusi.


802 – 803
Trzecie powstanie Awarów przeciwko Frankom.


803
Ostateczne złamanie oporu Awarów przez armię Karola Wielkiego.


804 – 807
Bułgarzy pod wodzą kagana Kruma podporządkowują sobie tereny Panonii na wschód od Dunaju.


805
Karol Wielki ustanawia limes sorabicus, granicę dzielącą Germanów od Słowian.


810 – 821
Książę chorwacki Borna; walczył po stronie Franków z Ljudevitem.


812 – 813
Opanowanie Tracji przez Bułgarów; w następnych latach postępująca asymilacja najeźdźców z ludnością słowiańską.


817 – 823
Książę chorwacki Ljudevit bezskutecznie próbuje obalić rządy frankońskie, tworząc Chorwację Posawską.


817
Frankowie znoszą księstwo Karantanii za udział w powstaniu Ljudevita.


818 – 848
Mojmir władcą Państwa Wielkomorawskiego w dorzeczu Morawy, Wagu i Nitry.


819
Chrystianizacja Chorwacji ze strony Rzymu.


822
Ostatnia wzmianka o posłach awarskich, kres odrębności politycznej; Awarowie ulegają asymilacji.


830
Mojmir przyjmuje chrzest z rąk biskupów niemieckich.


830
W Serbii rozprzestrzenia się chrześcijaństwo w wersji wschodniej.


838
Pierwsze organizacje państwowe na Rusi z oddziaływaniem czynnika normańskiego.


839
Węgrzy napadają na Słowian macedońskich osadzonych przez bułgarskiego chana Kruma u ujścia Dunaju.


843
Traktat w Verdun i podział monarchii Karola Wielkiego.


845 – 864
Trpimir I, założyciel pierwszej dynastii w Chorwacji Dalmatyńskiej.


846 – 870
Rościsław na tronie wielkomorawskim.


ok. 850
Piast Chościskowic obala dynastię
Popielidów i wynosi syna Siemowita na tron książęcy w Gnieźnie.
Następnie panują kolejno: Lestek, Siemomysł i Mieszko.


ok. 850
Ruryk w okolicach Nowogrodu.


850
Vlastimir, czwarty władca państwa serbskiego (ok. 835 – 850), odpiera atak bułgarski.


ok. 850
Mutimir, syn Vlastimira, przyjmuje chrzest od Chorwatów posawskich w obrządku łacińskim.


852 – 889
Władca bułgarski Borys; rezygnuje z tytułu kagana i przyjmuje słowiański tytuł kniazia.


855
Konstantyn (Cyryl) tłumaczy Biblię na język słowiański.


855
Nieudana próba interwencji wschodniofrankońskiej wobec Rościsława.


858
Askold i Dir, dwaj drużynnicy Ruryka, udają się z Nowogrodu do Kijowa.


860 – 861
Poselstwo Konstantyna do władcy chazarskiego.


860
Pierwszy atak Waregów na Konstantynopol (Miklagard).


862
Pierwszy najazd Węgrów na państwo wschodniofrankońskie.


862
Poselstwo Rościsława do cesarza bizantyjskiego Michała III, z prośbą o przysłanie misjonarzy.


862
Waregowie pod wodzą Ruryka obejmują tron w Nowogrodzie.


863 – 885
Misja wielkomorawska apostołów Słowian (do śmierci Metodego); chrzest Moraw (864 / 865).


863 – 880
Schizma Focjusza (konflikt Bizancjum z Rzymem).


864, 869
Najazdy frankońskie na Państwo Wielkomorawskie.


864/865
Kagan Borys podejmuje decyzję o chrystianizacji Bułgarii.


866/867
Pierwszy chrzest Rusi w wyniku akcji misyjnej Bizancjum; potem nawrót pogaństwa.


870 – 894
Świętopełk podstępem zdobywa władzę w Państwie Wielkomorawskim.


872
Władca czeski Borzywoj walczy z wojskami Ludwika Niemca.


874
Pokój w Ferheim i niepodległość Moraw; Czechy przyjmują morawskie zwierzchnictwo i chrzest.


878
Turcy Shātuó (zwani też Xuēy�ntuó, skr.
Sart), ostatni potomkowie Hunów (a następnie Ti�lè, jednej z grup
Tūju�), osiedlają się w Ordosie. Ich potomkowie do dziś żyją w
Kirgizji, Kazachstanie, Rosji i Chinach.


879 – 892
Książę chorwacki Branimir; wywalczył niezależność Chorwacji Dalmatyńskiej.


ok. 880
Węgrzy rozpoczynają pochód na zachód, w kierunku Niz. Węgierskiej.


ok. 880
Małopolska i Śląsk wchodzą prawdopodobnie w skład Wielkich Moraw Świętopełka.


880
Świętopełk oddaje swoje państwo pod opiekę papiestwu.


882
Oleg (Helgi, 879 – 912) przenosi stolicę z Nowogrodu do Kijowa.


889
Pieczyngowie po przegranej wojnie z Guzami (Uzami) zajmując tereny opuszczone przez Węgrów nad dln. Dunajem.


892
Węgrzy, Bułgarzy i Frankowie atakują Wielkie Morawy.


894 – 927
Wojna Bułgarów z Bizancjum.


894
Węgrzy pustoszą Panonię, a następnie się w niej osiedlają.


895
Czesi odrywają się od Wielkich Moraw.


VIII
Nad dolną Wołgą pojawiają się Połowcy (Kumani, Komani), lud turkijski z grupy kipczackiej. Po ich wycieczkach na zachód w późniejszych wiekach pozostały ślady w nazwach miejscowości, np. Komańcza.


905 – 959
Konstantyn Porfirogeneta, autor przekazów na temat Słowian.


906
Węgrzy pod wodzą Arpada doprowadzają Państwo Wielkomorawskie do ostatecznego upadku.


907 – 1125
W północnych Chinach i Mongolii rządzi
dynastia Li�o założona przez klan Yēlǜ ludu Kitanów (chiń. Qìdān, skąd
ros. Kitaj ‘Chiny’, arab. Ḫaṭā, hiszp. Catay sprzed epoki wielkich
odkryć geograficznych), wywodzącego się z klanu Yǔw�n plemienia
Xiānbēi. Język kitański był spokrewniony ze staromongolskim, opracowano
dla niego osobne pismo.


907
Węgrzy pokonują Bawarów pod Bratysławą.


907, 911
Wyprawy Olega na Bizancjum.


910 – 930
Tomislav, władca Chorwacji.


914
Pieczyngowie wspomagają Bizantyjczków w walkach z Bułgarami.


919
Oblężenie Konstantynopola przez Bułgarów.


921
Bułgaria podbija Serbię.


922
Nadwołżańscy Bułgarzy przyjmują islam.


925
Tomislav ogłasza się królem Chorwacji i jednoczy Chorwację Dalmatyńską i Posawską.


927 – 950
Serbia niezależna pod władzą �aslava Klonimirovića.


931
Henryk I najeżdża i chrzci Obodrytów.


932
Chazarowie zmuszają Alanów do porzucenia prawosławia.


934
Pieczyngowie wspomagają Bizantyjczków w walkach z Węgrami.


941, 944
Pieczyngowie uczestniczą w wyprawach księcia ruskiego Igora na Bizancjum.


945 – 957
Księżna Olga jednoczy Ruś i przyjmuje chrześcijaństwo (955), drugi chrzest Rusi.


ok. 950
Sojusz Bizancjum z Rusią przeciwko Bułgarom.


950
Według Konstantyna Porfirogenety królestwo Pieczyngów osiąga na zachodzie Seret.


955
Klęska Węgrów nad rzeką Lech (na Lechowym Polu, pod Augsburgiem), zadana przez cesarza niemieckiego Ottona I.


957 – 972
Światosław próbuje podbić Bułgarię, walczy z napadami Pieczyngów.


960 – 1279
W Chinach dynastia Sòng.


960 – 992
Rządy Mieszka I.


962
Koronacja Ottona I Wielkiego na cesarza – powtórne realne odnowienie cesarstwa rzymskiego.


965
Światosław korzystając z pomocy Pieczyngów niszczy Sarkel w Chazarii nad dln. Donem.


966
Mieszko przyjmuje chrzest od Czechów.


967
Pieczyngowie uczestniczą w wyprawie Światosława na Bułgarów.


968 – 971
Rozgromienie Bułgarów bałkańskich przez Światosława, sprzymierzeńca Bizancjum.


969
Światosław ostatecznie pokonuje Chazarów i niszczy Itil – ich stolicę w delcie Wołgi.


972
Chan pieczyński Kuria pokonuje i zabija Światosława nad Dnieprem.


972 – 973
Bizancjum opanowuje część państwa bułgarskiego, a także Serbię.


976
Księstwo Wielkiej Karantanii (Karyntii) utworzone przez cesarza Ottona II.


979
Chińczycy likwidują państwo Turków Shātuó w północnych Chinach.


979 – 1025
Na tronie bizantyjskim Bazyli II Bułgarobójca.


980 – 1015
Rządy Włodzimierza Wielkiego:
całkowite zjednoczenie Rusi Kijowskiej, wyprawy na Polaków, Jaćwingów,
Bułgarów Kamskich i Greków Krymskich, propagowanie kultów pogańskich.


981
Włodzimierz opanowuje Grody Czerwieńskie.


985
Włodzimierz zawiera przymierze z Torkami (plemię oguskie lub kipczackie, Torkilowie) i wyrusza na Bułgarię Kamską.


988
Ponowny chrzest Rusi Kijowskiej – Włodzimierz przyjmuje chrzest z Bizancjum.


ok. 1000
Odkrycie Ameryki przez Wikingów.


1008
Misja św. Brunona wśród Pieczyngów.


1018
Narzucenie zwierzchnictwa bizantyjskiego Bułgarii, a wkrótce potem Serbii i Chorwacji.


1019 – 1054
Rządy Jarosława Mądrego na Rusi.


1025
Bolesław Chrobry koronowany na króla Polski.


1032 – 1227
Xī Xià, państwo Tangutów, także w
północno-zachodnich Chinach (prowincje Gānsù, Shǎnxī, N�ngxià). Tanguci
byli ludem używającym języka z grupy qiang, ale ich władcy związani
byli z klanem Tuòb� (Tabgach) z plemienia Xiānbēi.


1036
Klęska Pieczyngów oblegających Kijów.


1038
Najazd czeskiego Brzetysława na Polskę; Kazimierz Odnowiciel przenosi stolicę do Krakowa.


ok. 1040
Serbia odzyskuje niezależność pod wodzą Stefana Wojsława.


ok. 1040
Pierwsze najazdy Seldżuków na tereny dzisiejszej Turcji, ówcześnie Bizancjum.


1041 – 1071
Pieczyng Samuel-Aba na tronie węgierskim.


1048
Pieczyngowie pustoszą Bułgarię, Trację i Macedonię.


1051
Pieczyngowie, Uzowie i Połowcy atakują Bizancjum.


1054
Ostateczny rozłam Bizancjum z kościołem zachodnim.


1055
Połowcy pod wodzą chana Bołusza zwyciężają Guzów i Pieczyngów i zawierają ugodę z Rusią.


1055
Pieczyngowie za zgodą Bizancjum osiedlają się w Dobrudży.


1060
Zwycięska wyprawa kniaziów ruskich przeciwko Torkom.


1061
Pierwszy napad Połowców na Ruś.


1063
Atak Turków Seldżuckich na Bizancjum i zajęcie przez nich większości Azji Mniejszej.


1064
Pieczyngowie uderzają na Konstantynopol.


1068
Połowcy atakują Węgry. Zwycięstwo Połowców nad Rusinami pod Ałtą.


1071
Bitwa pod Manzikertem (Bizancjum z Seldżukami).


1077
Michał koronowany na króla Serbii.


1078
Oleg Światosławowicz jako pierwszy wprowadza Połowców na ruską ziemię.


1085
Połowcy atakują Węgry.


1088 – 1089
Pieczyngowie najeżdżają Trację i zmuszają cesarza Aleksego do zawarcia pokoju.


1090
Pieczyngowie w porozumieniu z Seldżukami atakują Bizancjum, podchodzą pod Konstantynopol.


1091
Zjednoczone siły bizantyjsko-połowieckie (Bonjak i Tugorkan) zadają klęską Pieczyngom pod Lebunion.


1093
Połowcy pustoszą ziemie ruskie i zwyciężają w bitwie nad Dnieprem.


1094
Pokój pomiędzy kniaziem Światopełkiem i Połowcami.


1094
Oleg z Połowcami łupią okolice Czernihowa.


1094
Połowcy wspomagając pretendenta do tronu bizantyjskiego najeżdżają Grecję.


1095
Włodzimierz Monomach wzywa na rozmowy i zdradziecko zabija chana połowieckiego Itlara.


1096
Chan połowiecki Bonjak pod Kijowem.


1097
Chan połowiecki Bonjak uczestniczy w bitwie ruskich kniaziów z Węgrami nad Wjarem k. Przemyśla.


1097
Ostatni król chorwacki ginie w bitwie nad Kupą.


1102
Utrata niezależności przez Serbię; unia Chorwacji z Węgrami.


1103
Pierwszy wspólny pochód ruskich kniaziów na Połowców.


1115 – 1234
Dynastia Jīn w Mandżurii, założona przez Dżurdżenów, lud mandżurski (chiń. Nǚzhēn, mong. Ǯ�rŁen).


1115
Połowcy pobici przez Włodzimierza Monomacha przestają być groźbą dla Rusi.


1117
Połowcy gromią Pieczyngów i Torków pod Białą Wieżą nad Donem.


1121
Włodzimierz Monomach wypędza z ziem ruskich Berendejów, Torków i Pieczyngów.


1122
Pieczyngowie atakują ziemie Bizancjum i ulegają całkowitej zagładzie.


1125
Zwycięstwo Dżurdżenów i sprzymierzonych z
nimi Tatarów nad Kitanami; niedobitki utworzyły Chanat Karakitanów
(Zachodnia Dynastia Li�o czyli Xī Li�o) istniejący do 1218.


1139 – 1147
Dżurdżeni podbijają plemiona mongolskie w Pamirze.


1154 – 1222
Państwo Połowców w płd. Rosji.


1162
Narodziny Temudżyna wg tradycji mongolskiej.


1168
Spalenie świątyni Świętowita na Rugii, ostatniego pogańskiego sanktuarium w Europie (przez duńskiego króla Waldemara I).


1170
Mścisław Izjasławicz dowodzi wyprawą ruskich kniaziów na przydnieprowskich Połowców.


1172
Pokój między połowieckimi chanami i kniaziami ruskimi Rościsławem i Glebem.


1174
Wyprawa chana Konczaka na księstwo perejasławskie i jego klęska w bitwie z Igorem Światosławowiczem.


1180
Udział połowieckich chanów Konczaka i Kobjaka w walkach wewnętrznych na Rusi.


1182
Temudżyn przyjmuje tytuł Czyngis-chan.


1183
Rozgrom Połowców pod Iwan-Wojniem, śmierć chana Kobjaka.


1185
Nieudana wyprawa Igora na Połowców i odwetowa wyprawa Konczaka i Gzaka na Ruś.


1187
Wielka wyprawa kniaziów ruskich na naddpieprzańskich Połowców.


1187
Bułgaria odzyskuje niepodległość na ok. 200 lat, do pojawienia się Turków.


1196 – 1206
Temudżyn jednoczy Mongołów.


1202
Kniaź Ruryk z Połowcami gromi księstwo halickie.


1202
Ostatnie wzmianki o Pieczyngach w źródłach ruskich.


1206
Obwołanie Temudżyna (Czyngis-chana) kaganem u źródeł Ononu. Powstanie Imperium Mongolskiego.


1217
Odrodzenie serbskiego państwa i koronacja Stefana Nemanjića; zwycięstwo prawosławia w Serbii.


1218
Upadek chanatu Karakitanów w wyniku interwencji mongolskiej.


1223
Klęska Rusinów i Połowców w bitwie z siłami mongolsko-tatarskimi nad Kałką.


1227
Śmierć Czyngis-chana podczas oblężenia stolicy Tangutów.


1228
Połowcy pustoszą księstwo halickie.


1235
Mongołowie wyruszają na Zachód.


1236
Mongołowie pod wodzą Batu-chana zdobywają Bułgar (Bułgarię Kamską lub Nadwołżańską).


1237
Połowcy z chanem Kotjanem uciekają na Węgry, gdzie osiedlają się i asymilują z ludnością miejscową.


1241
Bitwa pod Legnicą, najazd mongolski na Polskę i Węgry.


1271 – 1368
W Chinach dynastia Yu�n (mongolska).


1324 – 1360
Następca Osmana, Orchan, wypiera Bizantyjczyków niemal z całej Anatolii.


1336
Narodziny Timura Chromego (Tamerlana).


1368 – 1644
W Chinach dynastia M�ng.


1389
Bitwa na Kosowym Polu: sułtan Murad I zwycięża siły Serbów, Bułgarów, Bośniaków i Czarnogórców.


1389 – 1402
Sułtan Bajazyd I
umacnia panowanie osmańskie w Anatolii. Dwa razy próbuje oblegać
Konstantynopol, lecz przeszkadzają mu najazdy Mongołów pod wodzą
Timura, który pokonuje go i bierze w niewolę.


1404
Na wyspie Rugia umiera ostatnia mieszkanka władająca językiem słowiańskich Ranów.


1405
Śmierć Timura w czasie wyprawy wojennej przeciw Chinom.


1431
Ostateczny kres państwa nadwołżańskich Bułgarów (1438 – chanat kazański, 1552 – włączony do Rosji).


1453
29. V.: Janczarzy sułtana Mehmeda II zdobywają Konstantynopol, zabijając cesarza Konstantyna XI Dragazesa. Koniec średniowiecza, początek ery nowożytnej.


ok. 1800
Ili Turki, spokrewnieni
z Uzbekami, przypuszczalnie pozostałość dawnych Czagatajów, emigrują z
Kotliny Fergańskiej do Chin w okolice Kuldży (Xinjiang).


1806
Oficjalny koniec Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego


O datach i periodyzacji historii
Obowiązująca dziś rachuba lat opiera się na błędnym obliczeniu daty
narodzin Jezusa przez mnicha Dionizjusza Małego. Z uwagi na ten błąd
uzasadnione jest używanie określeń „przed naszą erą” i „nasza era”, a
nie „przed Chrystusem” i „po Chrystusie” (lub „roku Pańskiego”, anno Domini). Zamiast „przed naszą erą” mówi się też „stara era”.
W obliczaniu ilości czasu, jaka upłynęła między wydarzeniami
(interwału czasowego), należy pamiętać o kilku pułapkach. I tak,
długość interwału zawsze jest dodatnia. Jeśli obie daty graniczne
odnoszą się do naszej ery, wówczas dla obliczenia interwału należy od
większej (młodszej) odjąć mniejszą (starszą). Na przykład Wielki
Kaganat Turecki istniał w latach 552 – 744, a więc przetrwał 744 – 552
= 192 lata.
Analogicznie postępujemy, jeśli obie daty odnoszą się do starej ery,
z tym że wtedy datą większą jest data starsza. Na przykład II wojna
punicka (218 – 201 p.n.e.) trwała 218 – 201 = 17 lat.
Nie możemy zapomnieć, że nie było roku zerowego: po roku pierwszym
przed naszą erą nastał od razu rok pierwszy naszej ery. Jeśli mamy
obliczyć interwał czasowy między wydarzeniami, z których jedno
ulokowane jest w starej erze, a drugie w nowej (naszej), wówczas musimy
obie daty dodać, a od sumy odjąć jeden. Na przykład wojny
chińsko-huńskie (133 p.n.e. – 89 n.e.) trwały przez 133 + 89 – 1 = 221
lat.
Jeśli nie dysponujemy dokładną datą (a przynajmniej miesiącem), ale
jedynie rokiem, musimy pamiętać, że bezpośrednie rachunki mogą być
obarczone błędem sięgającym nawet jednego roku w każdą stronę. Z
wyliczeń wyniknie, że między rokiem 2005 a 2007 upłynęły dwa lata. A
przecież jeśli okres, którego długość liczymy, rozpoczął się 1 stycznia
2005, a zakończył 31 grudnia 2007, wówczas trwał on trzy lata, a nie
dwa! Z kolei jeśli rozpoczął się 31 grudnia 2005, a zakończył 1
stycznia 2007, wówczas trwał praktycznie tylko rok. Dlatego właśnie
poprawnie byłoby stwierdzić, że Wielki Kaganat Turecki istniał od 191
do 193 lat, a wojny chińsko-huńskie toczono od 220 do 222 lat.
Truizmem jest przypomnieć, że sto lat stanowi wiek lub stulecie, zaś
tysiąc lat to tysiąclecie lub milenium. Kolejne wieki i milenia
numerujemy w języku polskim, używając cyfr rzymskich, a nie arabskich,
jak Anglicy. Warto pamiętać, że numer wieku bądź tysiąclecia jest
niemal zawsze większy o jeden od liczby setek bądź tysięcy w dacie. A
zatem rok 1966 to wiek XX (a nie XIX), a rok 101 to wiek II, a nie I.
Zasada ta w równym stopniu obowiązuje wobec dat z naszej ery, jak i
przed naszą erą.
Istnieje jednak wyjątek. Pomyślmy: pierwszy wiek naszej ery zaczął
się 1 stycznia pierwszego roku. Kiedy się skończył? Ponieważ wiek ma
100 lat (a nie 99), więc ostatnim dniem I n.e. był 31 grudnia 100 roku
(a nie roku 99). A zatem wiek drugi rozpoczął się 1 stycznia roku 101.
Niby to oczywiste, a przecież nadejście nowego milenium świętowano w
noc sylwestrową z 31 grudnia 1999 na 1 stycznia 2000. Chwila
zastanowienia pokazuje, jak bardzo było to bezzasadne – III tysiąclecie
zaczęło się bowiem po upływie pełnych dwóch tysięcy lat od początku
naszej ery, a więc 1 stycznia roku 2001! Przy okazji także okazuje się,
jak wielu ludzi świadomie bądź nieświadomie wyłącza umiejętność
logicznego myślenia i zamiast tego poddaje się modom.
Pamiętajmy zatem, że choć rok 2008 to XXI wiek, to jednak rok 2000
należał jeszcze w całości do wieku dwudziestego. XIII wiek naszej ery
to lata 1201 – 1300, V wiek to lata 401 – 500. Specjalnego problemu nie
stwarza też stara era. I wiek p.n.e. musiał rozpocząć się w roku 100,
by zakończyć się wraz z końcem roku pierwszego (starej ery). IV
tysiąclecie p.n.e. to okres 4000 – 3001 p.n.e. (choć raczej mało
prawdopodobne jest, by ktoś mówiąc o czwartym milenium przed naszą erą
oczekiwał właśnie takiej dokładności).
Tradycyjnie przyjęto dzielić dzieje na starożytność, średniowiecze i
okres nowożytny. Podział ten odnosi się głównie do dziejów Europy i
Bliskiego Wschodu. Nie ma powszechnie przyjętych dat granicznych między
tymi epokami, nie wiadomo też, kiedy miałaby się rozpocząć starożytność.
Najczęściej przyjmuje się ścisły związek z dziejami Cesarstwa
Rzymskiego. Starożytność jest wówczas epoką zakończoną w chwili
ostatecznego upadku zachodniej części Cesarstwa Rzymskiego (4 września
476 n.e.), a średniowiecze kończy się ostatecznym upadkiem części
wschodniej, tj. zajęcia Konstantynopola przez Turków (29 maja 1453
n.e.). Średniowiecze trwało więc niecałe 977 lat. Jest niezwykłym
zbiegiem okoliczności, że ostatni cesarz Rzymu (Roma) miał na imię
Romulus, zaś ostatnim cesarzem Konstantynopolu był Konstantyn.
Zaproponowano wiele innych dat granicznych, które są jednak
nieprzekonujące wobec tych dwóch podanych. Na przykład za koniec
starożytności i początek średniowiecza niektórzy skłonni by byli uważać
bitwę pod Akcjum (ostateczny koniec Egiptu faraonów, 31 p.n.e.), inni
pojawienie się Hunów w Europie (ok. 370 n.e.), ostateczny podział
Cesarstwa (395), zamknięcie Akademii Platońskiej (529), ucieczkę
Mahometa z Mekki do Medyny (622), koronację Karola Wielkiego na cesarza
(800), a nawet dopiero koronację Ottona I (962). Historycy przyjmujący
późne daty często między starożytnością a średniowieczem wprowadzają
dodatkową erę – wieki ciemne. Za koniec średniowiecza i początek ery
nowożytnej przyjmuje się także wynalezienie druku przez Jana Gutenberga
(ok. 1450), odkrycie Ameryki przez Kolumba (1492) lub ogłoszenie 95 tez
przez Marcina Lutra (1517).


Grzegorz Jagodziński
http://www.grzegorj.prv.pl/
http://grzegorj.w.interia.pl/
http://free.of.pl/g/grzegorj/
http://grzegorj.private.pl/
http://grzegorj.webpark.pl/

Indeks