ARCH. MED. S
D. KRYM., 2008, LVIII, 155-159 PRACE oRYGINALNE
Elżbieta Bloch-Bogusławska1, Agnieszka Paradowska1, Katarzyna Piecyk2
Wpływ czasu przebywania zwłok w wodzie na pojawienie się
wybranych zmian morfologicznych
The effect of the duration of corpse immersion on the occurrence
of selected morphological findings
1
z Katedry Medycyny SÄ…dowej uMK w toruniu, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera
w bydgoszczy
Kierownik: prof. dr hab. med. K. Åšliwka
2
z zakładu teorii układów biomedycznych i Informatyki Medycznej uMK w toruniu, Collegium
Medicum im. Ludwika Rydygiera w bydgoszczy
Kierownik: prof. dr hab. K. Stefański
W pracy została przedstawiona metoda oceny czasu encephalomalacia. the report further stated that the
przebywania zwłok w wodzie w oparciu o rozwinięte duration of immersion does not necessarily affect the
zmiany morfologiczne. Wykazano, że czas przeby- occurrence of marbling, corpse distension, separation
wania zwłok w wodzie ma wpływ na pojawienie się: of epidermis from the body surface, detachment of
przebarwienia gnilnego, oddzielanie się włosów, wy- fingernails from fingernail bed, fimbriated separation
stąpienie skóry praczek na opuszkach palców dłoni, of epidermis involving the hand, the  washerwoman s
oddzielanie się paznokci dłoni, obecność strzępiaste- skin effect on the toes, detachment of toenails from
go oddzielania się naskórka stóp, brak krwi w jamach toenail bed and the presence of over 500 ml of pleural
serca, rozmiękanie gnilne tkanki mózgowej oraz, że putrefied  effusion .
czas przebywania zwłok w wodzie może nie mieć
wpływu na obecność smug dyfuzyjnych, rozdęcia Słowa kluczowe: przebywanie zwłok w wo-
zwłok, oddzielanie się naskórka z powierzchni ciała, dzie, zmiany morfologiczne
rozluz
nienie łączności paznokci dłoni z podłożem, Key words: duration of corpse immersion,
strzępiaste oddzielanie się naskórka dłoni, obecność morphological findings
skóry praczek na opuszkach palców stóp, obecność
rozluz
nienia łączności paznokci stóp z podłożem,
obecność przesięku gnilnego w jamach opłucno-
wych. WStęP
the report presents a method of estimation the ocena czasu zgonu zazwyczaj opiera siÄ™ na
duration of corpse immersion based on fully interpretacji jej klasycznych znamion. Podle-
developed morphological findings. the authors gają one korekcji dzięki znajomości czynników
demonstrated that the duration of body immersion przyspieszających i spowalniających ich rozwój.
affects the occurrence of marked putrid color, Wpływ czynników zewnętrznych, takich jak
separation of hair, the  washerwoman s skin effect znaczne wahania temperatury dobowej otocze-
on the macerated fingertips, separation of fingernails, nia, jak i wilgotności, można zminimalizować,
fimbriated separation of epidermis involving the umieszczając zwłoki w środowisku wodnym
feet, lack of blood in the heart ventricles and putrid [1].
156 Elżbieta bloch-bogusławska Nr 4
zgon w wyniku utonięcia następuje zazwy- CEL PRACY
czaj po około 3  5 minutach od zanurzenia [2].
określenie czasu przebywania zwłok w wodzie Celem pracy była odpowiedz
na pytanie jak
może być zatem równoznaczne z określeniem długość przebywania zwłok w wodzie wpływa
czasu zgonu. W przypadku zwłok wydobytych na ewolucję zmian morfologicznych.
z wody, poza klasycznymi znamionami śmierci,
istniejÄ… pewne zmiany morfologiczne pozwalajÄ…- MAtERIAÅ‚ I MEtoDY
ce ustalić, jak długo zwłoki znajdowały się pod
wodą [1, 2]. W latach 60-tych XX wieku zostały badaniom poddano zwłoki 173 osób, które
one zebrane i poddane badaniom oraz szcze- zostały wyłowione ze zbiornika wodnego i prze-
gółowej analizie [3, 4, 5]. Efektem było opra- chowywane przez 2 dni w chłodni. Następnie
cowanie zbiorczej tabeli, zestawiającej zmiany zostały poddane oględzinom zewnętrznym,
morfologiczne z temperaturą wody i długością uwzględniającym dokładną ocenę następują-
przebywania zwłok w wodzie. Lekarze prakty- cych zmian morfologicznych: smugi dyfuzyjne,
cy, dokonujący oględzin zwłok na miejscu ich rozdęcie, wyraz
ne przebarwienie gnilne, oddzie-
znalezienia, otrzymali wówczas gotową metodę, lanie się naskórka z powierzchni ciała, oddzie-
służącą dokładniejszemu ustaleniu czasu prze- lanie się włosów, zmiany na dłoniach i stopach
bywania zwłok w wodzie [6, 7, 8]. w postaci: skóra praczek na opuszkach palców,
Problem ustalenia czasu śmierci, szczególnie rozluz
nienie łączności z podłożem, strzępia-
w odniesieniu do zwłok przebywających w wo- ste oddzielanie się naskórka i oddzielanie się
dzie, był także obiektem zainteresowań polskich paznokci oraz sekcji zwłok, w czasie której
medyków sądowych [1]. ustalono, że na zmia- szczególnie uwzględniono: obecność przesię-
ny morfologiczne wpływa temperatura wody ku gnilnego w jamach opłucnowych, brak krwi
oraz czas przebywania zwłok w wodzie, nie ma w jamach serca oraz rozmiękanie gnilne tkanki
natomiast wpływu stopień zanieczyszczenia mózgowej.
wody [4]. zmiany morfologiczne na zwłokach uwzględniając temperaturę wody w poszcze-
przebywajÄ…cych w wodzie o temperaturze 4-6°C gólnych miesiÄ…cach, wyniki podzielono na dwie
pojawiają się w innym czasie i kolejności niż grupy. Do pierwszej zaliczono te zmiany, które
w wodzie o temperaturze 10-11°C lub 14-23°C. powstaÅ‚y na zwÅ‚okach przebywajÄ…cych w wodzie
zmiany morfologiczne powstaną na zwłokach w miesiącach tzw. zimnych, a do drugiej te, które
zanurzonych w wodzie o wyższej temperaturze przebywały w wodzie w miesiącach tzw. cie-
szybciej niż w wodzie o niższej temperaturze. płych. Średnia temperatura wody w miesiącach
Podobny wpÅ‚yw ma czas przebywania zwÅ‚ok zimnych wynosiÅ‚a 8°C a w miesiÄ…cach ciepÅ‚ych
w wodzie. Im jest dÅ‚uższy, tym wiÄ™cej zmian wynosiÅ‚a 13°C.
morfologicznych można zaobserwować [4]. Następnie, opierając się na wynikach sekcji,
umieszczając zwłoki w stałej temperaturze podjęto próbę ustalenia czasu przebywania
wody, można by wyeliminować wpływ tempera- zwłok w wodzie. Czas ten został porównany
tury i ocenić jedynie jak czas przebywania zwłok z czasem, jaki wynikał z danych dotyczących
w wodzie wpływa na pojawienie się zmian mor- okoliczności zgonu. W 123 przypadkach,
fologicznych. jednak takie doświadczenie jest z uwagi na brak informacji dotyczących oko-
nie tylko niemożliwe do wykonania, lecz także liczności i czasu zaginięcia pokrzywdzonych,
zbędne z punktu widzenia praktyki medyczno- niemożliwym było precyzyjniejsze ustalenie
-sądowej, bowiem takie warunki nie występują czasu zgonu. Pośród wszystkich wyników wy-
naturalnie. brano te, których czas przebywania w wodzie,
Na ocenÄ™ zmian morfologicznych mogÄ… ustalony na podstawie oceny zmian morfolo-
mieć wpływ także takie czynniki jak: zmienność gicznych, odpowiadał czasowi przebywania
temperatury wody na różnych głębokościach, zwłok w wodzie ustalonemu w oparciu o dane
wpływ transportu i przechowywania zwłok dotyczące okoliczności zgonu. zbieżność
w chłodni po przetransportowaniu do prosek- danych stwierdzono w 41 przypadkach, zna-
torium. określenie każdej zmiany zawiera się czące rozbieżności w 9 przypadkach. Analizie
w pewnym przedziale błędu, np. skóra praczek poddano tylko te przypadki, które wykazywały
w różny sposób ujawnia się na obu rękach zgodność w ustaleniu czasu przebywania zwłok
danego zmarłego, a na jej rozwój mają wpływ w wodzie ustalonego w oparciu o dane z wy-
takie czynniki, jak stopień nawilżenia skóry czy wiadu z danymi wynikającymi z analizy zmian
jej grubość [3, 4, 5]. morfologicznych.
Nr 4 WPÅ‚ YW CzASu PRzEbYWANIA zWÅ‚oK W WoDzIE 157
StosujÄ…c metody statystyczne (test Mana- WYNIKI
-Whitneya, współczynnik korelacji rang Spear-
mana) obliczono poziom istotności statystycznej W celu ustalenia zależności między liczbą dni
dla każdej zmiany morfologicznej. przebywania zwłok w wodzie a poszczególnymi
czynnikami, obliczono współczynnik korelacji
rang Spearmana.
tabela I. Współczynniki korelacji rang Spearmana dla poszczególnych czynników z uwzględnieniem rodzaju
miesiÄ…ca.
table I. Spearman s rank correlation coefficients for particular factors according to month type.
Współczynnik Spearmana
Rank correlation coefficient
Czynnik
Factor
Cała próba Miesiące ciepłe Miesiące zimne
the whole test  Warm months  Cold months
months
Smugi dyfuzyjne
-0,18 -0,30 0,31
Marbling
Rozdęcie zwłok
0,01 -0,01 0,22
Corpse s inflation
Wyraz
ne przebarwienie zwłok gnilne
0,47 0,39 0,70
Marked putrid colour
oddzielanie się naskórka z powierzchni ciała
0,31 0,21 0,70
Disconnection of epidermis from body surface
oddzielanie się włosów
0,39 0,37 0,49
Disconnection of hair
 Skóra praczek na opuszkach palców dłoni
-0,33 -0,34 -0,22
 washerwoman s hands effect on fingertips
Rozluz
nienie łączności paznokci dłoni z podłożem
0,05 0,01 0,18
Relaxation of fingernail and basis connection
Strzępiaste oddzielanie się naskórka dłoni
0,31 0,28 0,39
Fimbriated disconnection of hand s epidermis
oddzielanie się paznokci dłoni
0,38 0,39 0,23
Disconnection of fingernail
 Skóra praczek na opuszkach palców stóp
-0,25 -0,30 0,18
 Washerwoman s hands effect on toetips
Rozluz
nienie łączności paznokci stóp z podłożem
0,13 0,12 0,18
Relaxation of toenail and basis connection
Strzępiaste oddzielanie się naskórka stóp
0,41 0,41 0,39
Fimbriated disconnection of hand s epidermis
oddzielanie się paznokci stóp
0,47 0,53 0,06
Disconnection of toenail
Ponad 500 ml  przesięku gnilnego w jamach opłucnych
(Å‚Ä…cznie) 0,20 0,21 0,06
over 500 ml of pleural putrefied  effusion
brak krwi w jamach serca
0,47 0,51 0,35
Lack of blood in heart ventricles
Rozmiękanie gnilne tkanki mózgowej
0,63 0,60 0,70
Putrid encephalomalacia
158 Elżbieta bloch-bogusławska Nr 4
Dla porównania liczby dni przebywania zwłok czynnik i nie posiadającymi go zastosowano
w wodzie między ciałami posiadającymi dany test Mana-Whitneya.
tabela II. test Mana-Whitneya dla poszczególnych czynników.
table II. Man-Whitney s test for particular factors.
Czynnik Wartość testu
p
Factor test s value
Smugi dyfuzyjne
167,50 0,26765
Marbling
Rozdęcie zwłok
187,00 0,95615
Corpse s inflation
Wyraz
ne przebarwienie zwłok gnilne
33,00 0,00289
Marked putrid colour
oddzielanie się naskórka z powierzchni ciała
91,00 0,05202
Disconnection of epidermis from body surface
oddzielanie się włosów
115,50 0,01451
Disconnection of hair
 Skóra praczek na opuszkach palców dłoni
126,00 0,03901
 Washerwomans hands effect on fingers
Rozluz
nienie łączności paznokci dłoni z podłożem
67,50 0,77519
Relaxation of fingernail and basis connection
Strzępiaste oddzielanie się naskórka dłoni
90,50 0,05021
Fimbriated disconnection of hand s epidermis
oddzielanie się paznokci dłoni
106,50 0,01660
Disconnection of fingernail
 Skóra praczek na opuszkach palców stóp
131,00 0,11081
 Washerwomans hands effect on toes
Rozluz
nienie łączności paznokci stóp z podłożem
40,00 0,39473
Relaxation of toenail and basis connection
Strzępiaste oddzielanie się naskórka stóp
77,50 0,01003
Fimbriated disconnection of hand s epidermis
oddzielanie się paznokci stóp
76,50 0,00312
Disconnection of toenail
Ponad 500 ml  przesięku gnilnego w jamach opłucnych (łącznie)
58,50 0,20948
over 500 ml of pleural putrefied  effusion
brak krwi w jamach serca
82,00 0,00326
Lack of blood in heart ventricles
Rozmiękanie gnilne tkanki mózgowej
3,50 0,00006
Putrid encephalomalacia
Wyniki istotne statystycznie zaznaczono po- naskórka dłoni, obecność  skóry praczek na
grubioną czcionką. opuszkach palców stóp, obecność rozluz
nienia
łączności paznokci stóp z podłożem, obecność
oMóWIENIE I WNIoSKI przesięku gnilnego w jamach opłucnowych.
Długość przebywania zwłok w wodzie ma
Na podstawie powyższych wyników moż- wpływ na pojawienie się: przebarwienia gnil-
na przyjąć, że z punktu widzenia całej próby nego, oddzielanie się włosów, wystąpienie
długość przebywania zwłok w wodzie nie ma  skóry praczek na opuszkach palców dłoni,
wpływu na: obecność smug dyfuzyjnych, oddzielanie się paznokci dłoni, obecność strzę-
rozdęcia zwłok, oddzielanie się naskórka z po- piastego oddzielania się naskórka stóp, brak
wierzchni ciała, rozluz
nienie łączności paznokci krwi w jamach serca, rozmiękanie gnilne tkanki
dłoni z podłożem, strzępiaste oddzielanie się mózgowej.
Nr 4 WPÅ‚ YW CzASu PRzEbYWANIA zWÅ‚oK W WoDzIE 159
DYSKuSjA Wyniki powyższej pracy potwierdzają wpływ
czasu przebywania zwłok w wodzie na powsta-
Powyższe wnioski sugerują, że smugi dyfu- nie tylko części zmian morfologicznych. Dlatego
zyjne, rozdęcie zwłok, przesięk gnilny w jamach wyniki te należy interpretować ostrożnie.
opłucnowych oraz niektóre zmiany na dłoniach
i stopach rozwijają się niezależnie od długości
przebywania zwłok w wodzie. jest to stwierdze-
nie stojące w sprzeczności z dotychczasową PIŚMIENNICtWo
wiedzą [2, 6, 7, 8]. zgodnie z regułą pięciu trójek
Raszeja S., Åšliwka K.: ustalenie czasu
zmiany naskórka pojawiają się w zależności od 1. Raszeja S., Śliwka K.: ustalenie czasu
długości przebywania w wodzie [2]. Powyższe przebywania zwłok w wodzie. Problemy krymi-
wyniki mogą być błędne z kilku powodów. Po nalistyki. 1981, 27, 35-41.
Raszeja S., Nasiłowski W., Markiewicz j.:
pierwsze  brak dokładnych pomiarów tempe- 2. Raszeja S., Nasiłowski W., Markiewicz j.:
ratury wody i opieranie się jedynie o średnie Medycyna Sądowa. Warszawa, PzWL, 1990.
Reh H.: Anhaltspunkte fur die bestimmung
wartości temperatury wody podawane przez 3. Reh H.: Anhaltspunkte fur die bestimmung
Dtsch z Ges Gerichtl Med 1967,
IMGW. Pomiary temperatury wody nie były der Wasserzeit. Dtsch z Ges Gerichtl Med 1967,
każdorazowo wykonywane przez osoby doko- 59, 235-245.
nujące oględzin zwłok w miejscu znalezienia. 4. Reh H., Haarhoff K., Vogt C. D.: Die Schat-
zeitschrift
Idealną sytuację stanowiłby pomiar temperatury zung der todeszeit bei Wasserleichen. zeitschrift
na głębokości, na której znajdowały się zwłoki, fur Rechtsmedizin. 1977, 79, 261-266.
ponieważ zwłoki przebywające na znacznej 5. Reh H.: uber den fruhpostmortalen Verlau
zeitschrift fur
głębokości w zimnej wodzie, nawet przez kilka der Waschhaut an den Fingern. zeitschrift fur
lat mogą nie podlegać gniciu [2]. Wiadomo Rechtsmedizin. 1984, 92, 183-188.
Raszeja S., Åšliwka K.: ustalanie  czasu
jednak, że w przypadkach, w których zwłoki 6. Raszeja S., Śliwka K.: ustalanie  czasu
w wodzie ulegają przemieszczaniu, ustalenie, śmierci w świetle piśmiennictwa rodzimego.
na jakiej głębokości przebywały, jest praktycznie Arch. Med. Sąd. Krym., 36, 2, 91-99.
Raszeja S.: ocena czasu śmierci na
niemożliwe. 7. Raszeja S.: ocena czasu śmierci na
Ponadto niewÄ…tpliwym czynnikiem majÄ…cym podstawie wczesnych jej znamion. Problemy
wpływ na wyniki była mała liczba zwłok podda- Kryminalistyki. 1978, 131, 51-61.
olbrycht j.: Medycyna sÄ…dowa, Warszawa,
nych badaniu. z jednej strony jest to zjawisko 8. olbrycht j.: Medycyna sÄ…dowa, Warszawa,
korzystne, o ile stoi w bezpośredniej korelacji PzWL.
z małą liczbą ofiar utonięcia. Niestety, należy 9. browne ML. i in.: unintentional Drownings
zaznaczyć, iż zaledwie 23,7% zwłok wydobytych Among New York State Residents, 1988-1994.
z wody zostało zakwalifikowanych do badania Publik Health Reports. 2003, 118, 448-458.
zmian morfologicznych. W pozostałych przy- 10. Steensberg j.: Epidemiology of acciden-
padkach brak dokładnych danych dotyczących tal drowning in Denmark 1989-1993. Accid. Anal.
okoliczności zgonu uniemożliwił ustalenie czasu And Prev, 30, 6, 1998, 755-762 .
zgonu, służącego obiektywizacji wyników a tym 11. byard R.W., Houldsworth G., james
samym włączenia tych przypadków do populacji R. A. et al.: Characteristic features of suicidal
objętej badaniem. Fakty te negatywnie wpłynęły drownings: a 20-year study. Am j Forensic Med
na uzyskane wyniki, ponieważ do wnioskowania Pathol 2001, 22, 134-138.
o czasie przebywania zwłok w wodzie można 12. Lunetta P. i in.: unintentional drowning in
by zastosować test parametryczny, który jak Finland 1970-2000: a population-based study.
wiadomo, wymaga analizy co najmniej 100 Int j Epidemiol. 2004, 33 (5), 1053-63.
prób  przypadków. Wśród danych literaturo-
wych okolicznościom zgonu poświęca się dużą
uwagę. Informacje zbiera się bezpośrednio od
świadków zdarzenia [9, 10, 11, 12] bądz
ustala
na podstawie dowodów rzeczowych. W polskich
warunkach zadania te nie należą do kompetencji Adres do korespondencji:
lekarzy medycyny sądowej. dr med. Elżbieta bloch-bogusławska
Informacje przekazywane medykowi sÄ…dowe- Katedra Medycyny SÄ…dowej uMK w toruniu
mu powinny być poszerzane o dane dotyczące Collegium Medicum w bydgoszczy
głębokości zbiornika wodnego i temperatury ul. M. Skłodowskiej-Curie 9
wody. 85-094 bydgoszcz